Onomástica (toponimia e antroponimia)

Size: px

Start display at page:

Download "Onomástica (toponimia e antroponimia)"

Lionel Atkinson
6 years ago
Views:

1 Onomástica (toponimia e antroponimia) Ana Isabel Boullón Agrelo GUÍA DOCENTE E MATERIAL DIDÁCTICO 2017/2018

2 Guía docente 1 FACULTADE DE FILOLOXÍA. DEPARTAMENTO DE FILOLOXÍA GALEGA AUTORA: ANA ISABEL BOULLÓN AGRELO Edición electrónica ADVERTENCIA LEGAL: Reservados todos os dereitos. Queda prohibida a duplicación total ou parcial desta obra, en calquera forma ou por calquera medio (electrónico, mecánico, gravación, fotocopia ou outros) sen consentimento expreso por escrito dos autores.

3 Guía docente 2 1. Datos descritivos da materia Nome Onomástica (toponimia y antroponimia) Código G Tipo: Optativa Titulación: Grao en Lingua e Literatura Galegas Curso: 3º Centro: Facultade de Filoloxía Créditos: 6 ECTS Semestre: 1º Lingua nas aulas: Galego Profesora: Ana Isabel Boullón Agrelo (ana.boullon@usc.es) (despacho 220). Titorías: Mércores: 11-2, xoves, 10-11, venres, 12-2 (primeiro cuadrimestre). 2. Sentido da materia no perfil da titulación Esta é unha materia optativa incluída na modalidade Maior plus, que ten como finalidade completa-la formación recibida no Maior. Desde o punto de vista lingüístico, a onomástica pode considerarse como unha póla do léxico, pois tódolos elementos onomásticos foron extraídos nalgún momento do conxunto do léxico común. Agora ben, ten implicacións directas coa dialectoloxía (o que se ve de maneira moi evidente no caso da toponimia, pero tamén cos apelidos), coa historia externa da lingua (pois historicamente a onomástica (tanto a toponimia coma os nomes persoais e os apelidos sufriron moi directamente os condicionantes polos que atravesou a lingua en xeral e, por outra parte, a imposición dos nomes persoais é froito das circunstancias sociais), coa historia interna (será necesario coñece-los testemuños onomásticos desde a Idade Media ata agora, así como as evolucións fonéticas e morfolóxicas), coa morfoloxía (participa de características do léxico xeral, amais de ter outras propias) e coa estandarización do léxico (desde os últimos anos do século pasado estase procedendo á fixación da toponimia e da onomástica persoal). Trátase esta dunha disciplina que se caracteriza polo seu carácter multidisciplinar (pois interesa á historia, á demografía, á vertebración do territorio, á xenealoxía, ó movemento das poboacións, etc.), e que aquí se abordará fundamentalmente pola súa vertente lingüística, tendo en conta as diversas facetas anteditas.

4 Guía docente 3 A seguir, represéntase nun diagrama as principais correlacións coas diferentes materias do grao. Dialectoloxía galega Sociolingüística galega Historia da lingua galega Onomástica Fonética e fonoloxía históricas do galego Morfosintaxe histórica da lingua galega Léxico e terminoloxía do galego Planificación e normalización lingüística Léxico e terminoloxía (Maior plus) 3. Obxectivos e competencias Os obxectivos principais son coñecer a xeración e desenvolvemento dos sistemas onomásticos e adquirir coñecementos metodolóxicos para realizar un traballo de recollida toponímica. Como competencias xerais podemos indicar algunhas de tipo instrumental (pois terán que utilizar ordenadores e diversos corpora en internet, exercitar a súa comunicación verbal e a escrita na redacción e exposición dos seus exercicios), sistémicas (pois demostrarán a súa creatividade e os seus estándares de calidade na realización dos seus traballos individuais) e interpersoais (pois terán que actuar cos seus compañeiros na exposición pública dos traballos e fomenta-las habilidades sociais ó faceren as enquisas toponímicas). 4. Contidos 1. Conceptos básicos de onomástica 2. Conformación e desenvolvemento do sistema toponímico e do sistema antroponímico 3. Aspectos sociolingüísticos: deturpacións, cambios, estandarización 4. Métodos de investigación toponímica (fontes, enquisa, interpretación)

Guía docente 4 Conceptos básicos de onomástica Posición da disciplina na lingüística Onomástica Antroponimia Toponimia Os outros nomes Oficial Non oficial Nomes de empresa (brandnames) Nomes de

5 Guía docente 4 Conceptos básicos de onomástica Posición da disciplina na lingüística Onomástica Antroponimia Toponimia Os outros nomes Oficial Non oficial Nomes de empresa (brandnames) Nomes de animais barcos... Nomes Alcumes Nomes de vacas Apelidos Hicoporísticos Nomes de mascotas (pet names) Nomes de casa gatos nicks cans... Clasificación Aproximación bibliográfica As fontes A conformación do sistema onomástico en Galicia 1. Trazos fundamentais da toponimia galega 2. A conformación do corpus antroponímico: a Idade Media 3. A consolidación definitiva do nome complexo, a influencia da igrexa católica e a castelanización (ss. XVI a XX)

6 Guía docente 5 4. A situación actual: o marco legal dos nomes, dos apelidos e dos topónimos 5. A antroponimia non oficial (hipocorísticos, alcumes, nomes de casa, nicks). Exercicios 1. Iniciación á investigación etimolóxica: na relación dos topónimos do concello propio dispoñible no Nomenclátor de Galicia, localiza: a. topónimos transparentes b. topónimos de posesores e haxiotopónimos c. topónimos prerromanos 2. Nos topónimos transparentes fai a clasificación semántica e identifica os procedementos morfolóxicos na súa formación (maioritariamente, sufixos). 3. Recollida e investigación antroponímica (alcumes, nomes de casa, hipocorísticos, nicks, enquisa sobre as motivacións nos nomes ). Métodos de investigación toponímica 1. Coñecemento previo do territorio partindo da documentación existente 2. Enquisa de campo 3. Ficha de cada topónimo (transcrición fonética, tipoloxía xeográfica, información suplementaria: etimoloxías populares, lendas ) Propostas de clasificación semánticas dos topónimos Tódolos estudios toponímicos se acercaron ó significado do especificativo propoñendo clasificacións semánticas ou lóxico-semánticas. De seguido figuran algúns modelos empregados en distintos estudios de toponimia peninsular (Marqués Balea 2003): Terrado (1999: 84) Vertentes Chairas Depresións Elevacións Cavidades Cursos de auga Masas de agua Mananciais e pozos García Arias (1995: 61) Orotoponimia Litotoponimia Hidrotoponimia Trapero (1995: 81-82) Elevacións do terreo Depresións do terreo Cavidades do terreo Vertentes do terreo Chairas Bernat Agut/Guardiola Noguera (1995: , ) Topónimos definidores da forma de relevo Horizontalidade do terreo Prominencias en xeral Cimas e prominencias afiadas Prominencias macizas Outras prominencias. Prominencias menores Depresións Paredes verticais e paredes incli-nadas Diferencia de altitude. Situación e tamaño Exposición e orientación Hidrónimos Augas correntes Augas non correntes Murmullo, movemento, temperatura e cor da auga A intervención humana Outros hidrónimos

7 Guía docente 6 Botánica Fauna Hábitat humano Valoración Relación antroponímica Fitotoponimia Zootoponimia Antroponimia Etnotoponimia Haxiotoponimia Denominacións dos núcleos de poboación Valoración aspectual do terreo (calidade, esté-tica, cronoloxía, térmi-ca, dimensión, forma, tamaño) Vexetación e fauna A vexetación: termos xerais. Colectivos de vexetación variada As árbores: especies naturais, colectivos de especies concretas As árbores: especies cultivadas, árbores froiteiras Arbustos, plantas e herbas Especies cultivadas de arbustos e plantas Animais en xeral: topónimos que se refiren ós animais colectivamente e ás características propias dos ani-mais Mamíferos Aves e paxaros Outros animais O home e as actividades humanas (1): O corpo humano, hábitat e vías de comunicación O home: o corpo humano, alimentación A casa e as partes da casa Agrupamentos ou núcleos de poboación Partes de agrupamentos. Topónimos urbanos Motivos afectivos das casas e agrupamentos Outros edificios e construccións As vías de comunicación Pasos e pontes Límites administrativos Características do lugar. Outras motivacións semánticas Forma e dimensión do lugar Características visuais Outras características sensoriais Localización temporal Situación xurídica, importancia Obxectos ou elementos caracte-rísticos do lugar Efectos de fenómenos Outros O home e as actividades humanas: topónimos procedentes de antropónimos. Expresión da propiedade Topónimos formados sobre nomes persoais Topónimos formados sobre apelidos Topónimos formados sobre apodos Topónimos formados sobre xenti-licios Propiedade dun título, cargo, dignidade Expresión da propiedade mediante o

8 Guía docente 7 oficio Propietario colectivo Relación local Ecotoponimia Ergotoponimia Cromotoponimia Cor do terreo Vías de comunicación Orientación e posición do terreo Peculiaridade das for-mas do terreo Denominación das te-rras de cultivo Composición e tipos de terreo Propiedade da terra O chan. Composición do terreo As rochas e pedras en xeral Clases de rochas A terra Outros terreos O mundo cárstico Outros topónimos relacionados coa composición do chan O home e as actividade humanas (2): Topónimos procedentes de activades productivas e de relacións sociais. Relacións institucionais e xurídicas Topónimos relacionados coa agricultura A gandería e o aproveitamento dos bosques Metereoloxía Industria e artesanía Comercio e actividades sociais Feitos históricos A relixión Outros

9 Guía docente 8 A toponimia Localización. Situación en relación a outros lugares Nomes que indiquen dirección, destino ou procedencia Relación de extensión ou inclusión Relación de proximidade 5. Planificación temporal dos contidos e indicacións metodolóxicas Nas aulas teóricas exporanse os contidos que proporcionarán as ferramentas básicas para coñece-los sistemas onomásticos, a partir das fontes respectivas e das posibilidades en internet. Ó longo da materia iranse propoñendo pequenos traballos de recollida e/ou interpretación semántica e etimolóxica, que terán como culminación a realización dun traballo sobre toponimia. As titorías personalizadas terán como obxectivo resolver problemas metodolóxicas que se vaian presentando na realización deste traballo. 6. Sistema de avaliación da aprendizaxe A avaliación será continua e terá en conta os seguintes aspectos: Asistencia, participación nas aulas e realización dos exercicios encomendados para o seu comentario na aula (70%) Realización dun traballo obrigatorio que consistirá na compilación da microtoponimia dunha área determinada nunha base de datos, a súa organización e interpretación. Avaliaranse, amais dos contidos, a estrutura (presentación, desenvolvemento, conclusións, bibliografía), a calidade lingüística, a utilización dos materiais bibliográficos e as convencións de ortografía técnica (30%) A realización satisfactoria da avaliación continua poderá eximir os estudantes do exame final. De tal maneira, estes coñecerán o resultado numérico da súa avaliación previamente á realización do dito exame final, e terán a posibilidade de presentarse a el de aspiraren a mellorar a cualificación recibida. Tanto na convocatoria de maio coma na de xuño cumprirá presenta-lo traballo obrigatorio. 7. Bibliografía básica e complementaria Xeral Boullón Agrelo, Ana Isabel (2008): 250b. Historia interna del gallego: onomástica, en Gerhard Ernst et al. (eds.): Romanische Sprachgeschichte: ein internationales Handbuch zur Geschichte der romanischen Sprachen = Histoire linguistique de la Romania: manuel international d histoire linguistique de la Romania. Berlin / New York: Walter de Gruyter, vol. 3, Santamarina, Antón (2005): Viaxe pola onomástica galega, A Trabe de Ouro Machado, José Pedro (1984): Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa. Lisboa: Confluéncia.

10 Guía docente 9 Antroponimia Boullón Agrelo, Ana Isabel (2003): Onomástica persoal, en Silverio Cañada (editor): Gran Enciclopedia Galega, vol. 33, Boullón Agrelo, Ana Isabel (2007a): A escolla dos nomes en Galicia a finais do século XX, en Luz Méndez / Gonzalo Navaza (eds.): Actas do I Congreso Internacional de Onomástica Frei Martín Sarmiento. Santiago de Compostela, 2, 3 e 4 de setembro de Santiago de Compostela: Asociación Galega de Onomástica / Instituto da Lingua Galega, Boullón Agrelo, Ana Isabel (2007b): Aproximación á configuración lingüística dos apelidos en Galicia, Verba 34, Boullón Agrelo, Ana Isabel (2007c): Farruco, Paco, Fran: datos históricos e evolución dos hipocorísticos en Galicia, Revista Galega de Filoloxía 8, Boullón, Ana (2008): Galician and the Spanish Language in Twentieth-Century Galician Personal Names, Onomastica Canadiana 90, 1, Boullón Agrelo, Ana Isabel (2009): Sobre a estandarización da antroponimia: proposta para os apelidos, Boletín da Real Academia Galega 370, Ferro Ruibal, Xesús (dir.) (1992): Diccionario dos nomes galegos. Vigo: Ir Indo. Méndez Ferrín, Xosé Luís (2007): Consultorio dos nomes e dos apelidos galegos. Vigo: Xerais. Tato Plaza, Fernando R. (1992): Notas de onomástica a propósito dos alcumes en A taberna do galo, en Estudios dedicados a Celso Emilio Ferreiro, vol. I. Santiago: Universidade de Santiago de Compostela, Toponimia Ares Vázquez, Nicandro (2012, 2013): Estudos de toponimia galega. A Coruña: Real Academia Galega. 2 vols. [Compilación dos seus estudos toponímicos publicados ata o momento] Bascuas, Edelmiro (2002): Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega. Anexo 51 de Verba. Universidade de Santiago de Compostela: Santiago de Compostela. Bascuas, Edelmiro (2014): Novos estudos de hidronimia paleoeuropea galega. Vigo: Universidade de Vigo. Boullón Agrelo, Ana Isabel (2010): Toponimia de Galicia. Estado da cuestión, en Mª Dolores Gordón Peral (ed.): Toponimia de España. Estado actual y perspectivas de la investigación. Berlin / New York: Walter de Gruyter, Cabeza Quiles, Fernando (2014): A toponimia celta de Galicia. Noia, A Coruña : Toxosoutos. Ferro Ruibal, Xesús (ed.) (2016): Estudos de onomástica galega, Microtoponimia : experiencias de recolla, didáctica e documentación. Xornada de estudo, Pontevedra, 17 de setembro de A Coruña: Real Academia Galega. Marqués Valea, Xulia (2003): A toponimia na escola. Guía para a recollida, catalogación e estudio dos nomes tradicionais de lugar. [Santiago de Compostela]: Xunta de Galicia. Marqués Valea, Xulia (2004): A toponimia de Trabada. Xunta de Galicia. Méndez Fernández, Luz (2000): Por que se chama así este sitio? O significado dos nosos nomes de lugar. Santiago de Compostela: Ed. Lea.

11 Guía docente 10 Méndez, Luz (2016): Toponimia de Agolada. A Coruña: Real Academia Galega. Moralejo Álvarez, Juan José (2008): Callaica Nomina: estudios de onomástica gallega. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. Moralejo Lasso, Abelardo (1977): Toponimia gallega y leonesa, Santiago: Pico Sacro. Navaza, Gonzalo (2006): Fitotoponimia galega. A Coruña: Fundación Barrié. Biblioteca Filolóxica Galega do Instituto da Lingua Galega. Navaza, Gonzalo (2007): Toponimia de Catoira. Catoira: Concello de Catoira. Nomenclátor de Galicia. Xunta de Galicia. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela: Consellería da Presidencia, [ Piel, Joseph M. (1947): Nomes de possessores latino-cristãos na toponimia asturogalego-portuguesa, Biblos 23, , Coimbra Piel, Joseph M. (1949/1950): Os nomes dos santos tradicionais hispânicos na toponímia peninsular, Biblos 25 (1949), , 26 (1950), Piel, Joseph M. / Dieter Kremer (1976): Hispano-gotisches Namenbuch. Heidelberg: Carl Winter. Rivas, Elixio (1982): Toponimia de Marín. Anexo 18 de Verba. Santiago: Universidade de Santiago de Compostela. Santamarina, Antón (1988): Efectos do contacto lingüístico na toponimia galega, en Homenaxe a Joseph Piel. Tübingen: Niemeyer, Versión española: Problemas para la restauración de topónimos gallegos, en E. Knörr / M. Á. Líbano (eds.): Actas de las I Jornadas de Onomástica, Toponimia. Vitoria-Gasteiz, abril de Bilbo-Bilbao: Real Academia de la Lengua Vasca / Euskaltzaindia, 1991, Terrado Pablo, J. (1999): Metodología de la investigación en toponimia, Zaragoza: INO Reproducciones. Vázquez García, Carlos (2014): Toponimia do concello de Lugo. Tese de doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela. Sobre o Proxecto Toponimia de Galicia Informe sobre o Nomenclátor e o Proxecto Toponimia de Galicia. Xunta de Galicia, Luz Méndez / Gonzalo Navaza (eds.): Actas do I Congreso Internacional de Onomástica Frei Martín Sarmiento. Santiago de Compostela, 2, 3 e 4 de setembro de Santiago de Compostela: Asociación Galega de Onomástica / Instituto da Lingua Galega, Feijoo Ares, Vicente: A toponimia nas montañas do sueste ourensán, pp López Boullón, Xosé Ramón et alii: Metodoloxía da enquisa toponímicoa: materiais e procedementos, pp López Boullón, Xosé R.: Toponimia en Santiago de Compostela, un núcleo urbano no mundo rural, pp Vázquez López, Fernando: A toponimia na Terra Chá lucense no Concello de Guitiriz, pp

12 Guía docente 11 Repertorios toponímicos Madoz, Pascual ( ): Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Madrid: Est. Literario Tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti. [Galicia: 6 vols.] Carreras Candi, Francisco (dir.) ( ): Geografía general del Reino de Galicia. Rep. facsímile: Barcelona: Edit. Alberto Martín, vols. Catastro de Ensenada. Nomenclátores. Recursos en internet AGOn (Asociación Galega de Onomástica): Aquén ( Cartografía dos apelidos de Galicia: Sistema de información xeográfica de identificación de parcelas agrarias: Ficha de investigación toponímica: Nomenclátor de Galicia. Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia, 2003 (NG). Proxecto Toponimia de Galicia (PTG): Talasonimia:

DSpace da Universidade de Santiago de Compostela

DSpace da Universidade de Santiago de Compostela http://dspace.usc.es/ Instituto da Lingua Galega Carolina Pérez Capelo (2014): Distribución dialectal de los resultados toponímicos del sufijo -ARIU/-ARIA