Bjarni Tryggvason. Fór út í geim með geimferjunni Discovery ágúst Geimferðin tók 11daga 20 klst og 28 mínútur.

Size: px

Start display at page:

Download "Bjarni Tryggvason. Fór út í geim með geimferjunni Discovery ágúst Geimferðin tók 11daga 20 klst og 28 mínútur."

Justin Sullivan
6 years ago
Views:

1 Bjarni Tryggvason Fór út í geim með geimferjunni Discovery ágúst Geimferðin tók 11daga 20 klst og 28 mínútur.

2 Bjarni Tryggvason Úti í geimnum þurfa geimfarar að vinna ýmis rannsóknarverkefni. Ekki er þó nauðsynlegt að þeir séu sérhæfðir í hverju verkefni, heldur þurfa þeir að geta farið eftir þeim rannsóknar-leiðbeiningum sem þeim eru gefnar. Líkamleg próf og sálfræðipróf skipta miklu við val á geimförum. Fólki með ýmiss konar menntun hefur verið skotið út í geim. Til dæmis má taka fyrsta íslenska geimfarann, Bjarna Tryggvason. Hann er menntaður verkfræðingur og veðurfræðingur. Hefur sérhæft sig í hagnýtri stærðfræði og vökvaflæði. Einnig er hann með flugpróf og próf sem kafari.

3 3-1 Sólkerfið verður til bls Sól ásamt öllu sem gengur kringum hana, þ.e. reikistjörnur og tungl þeirra, smástirni, halastjörnur og geimsteinar kallast einu nafni sólkerfi. Okkar sólkerfi samanstendur af einni sól, 8 (?) reikistjörnum, fjölda tungla, smástirna, halastjarna og geimsteina. m

5 3-1 Sólkerfið verður til bls Geimþokukenningin Sólkerfið okkar er talið hafa myndast fyrir um 4,6 milljörðum ára. Nálægt geimþoku sprakk sprengistjarna og rakst efni hennar á geimþokuna sem fór að snúast hraðar. Þyngdarkraftur dró meira efni inn í þokuna og að miðju hennar.

3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78 Geimþokukenningin frh.

6 3-1 Sólkerfið verður til bls Geimþokukenningin frh. Þokan flattist út og varð að skífu með 10 milljarða km þvermál. Í miðju skífunnar myndaðist sólin okkar og síðan aðrir hlutar sólkerfisins

8 3-1 Sólkerfið verður til bls Reikistjörnur verða til Eftir að sólin varð til hélt ryk og gas áfram að snúast í kringum hana Það safnaðist í kekki sem urðu að frumplánetunum Þær sem voru nálægt sólinni urðu svo heitar að léttar gastegundir tolldu ekki við þær og þess vegna eru þær úr málmum og grjóti Merkúríus, Venus, Jörðin og Mars.

9 3-1 Sólkerfið verður til bls Reikistjörnur verða til frh. Þær frumplánetur sem voru lengra frá sólinni gátu haldið í léttar gastegundir og urðu mjög stórar Júpíter, Satúrnus, Úranus og Neptúnus. Hugsanlega hefur Plútó verið eitt af tunglum Neptúnusar en hefur losnað frá honum Minni efniskekkir mynduðu tungl reikistjarnanna Milli Mars og Júpíters myndaðist smástirnabeltið Við ystu mörk sólkerfisins myndaðist Oort-skýið heimkynni halastjarna.

10 Sólin ásamt reikistjörnum

11 Sólkerfið í réttum hlutföllum

12 Upprifjun úr 3-1 bls Talið er að sólkerfið hafi myndast úr gríðarstóru gas og rykskýi sem kallast geimþoka. Kenningin kallast geimþokukenningin. 2. Vegna nálægðar við sól og því mikils hita, gufa léttar gastegundir upp og eftir verða þyngri frumefni. Áhrifa sólar gætir ekki á ytri reikistjörnunum sem eru úr léttum gastegundum.

13 Upprifjun úr 3-1 bls Auk sólar og reikistjarna eru í sólkerfinu tungl reikistjarnanna, smástirni, halastjörnur og geimgrýti.

14 3-2. Lögun jarðar bls Reikistjörnur eru á stöðugri hreyfingu um himininn meðan aðrar virðast vera kyrrar og kallast því fastastjörnur. Menn héldu í upphafi að jörðin væri flöt Forngrikkir (5.öld f.k) gerðu sér grein fyrir kúlulögun jarðar en lengi vel greindi menn á um lögun jarðar.

3-2. Jarðmiðjukenningin bls. 81-82 Jarðmiðjukenningin er runnin frá Aristótelesi (4.öld f.k) og stjörnufræðingnum Ptólemaíosi (2.öld e.

15 3-2. Jarðmiðjukenningin bls Jarðmiðjukenningin er runnin frá Aristótelesi (4.öld f.k) og stjörnufræðingnum Ptólemaíosi (2.öld e.k) Samkvæmt henni var jörðin miðpunktur alheimsins og aðrir hnettir snerust kringum hana. Kenningin gerir ráð fyrir hringhreyfingu sem var talin eðlileg hreyfing himinhnattanna.

16 Kenning Ptólemaíosar Samkvæmt kenningunni gengu sólin og reikistjörnurnar umhverfis jörðu.

17 3-2. Sólmiðjukenningin bls Kóperníkus ( ) aðhylltist sólmiðjukenninguna Sólmiðjukenningin gerir ráð fyrir því að sólin sé miðja alheimsins og að reikistjörnurnar séu á braut um hana en tunglið á braut um jörðu. Kópernikus ályktaði líka að reikistjörnurnar færu í sömu stefnu í kringum sól og hann ákvarðaði hlutföllin á brautum reikistjarnanna og umferðartíma þeirra. ( )

18 3-2. Sólmiðjukenningin bls Umferðartími er sá tími sem það tekur reikistjörnu að fara eina umferð um sól (eitt ár). Reikistjörnur snúast líka um möndul sinn og tíminn sem það tekur er kallaður sólarhringur viðkomandi reikistjörnu.

20 3-2. Brautir reikistjarna bls Kepler ( ) studdi sólmiðjukenninguna Hann uppgötvaði að brautir reikistjarnanna eru ekki fullkomnir hringir heldur sporbaugar

22 Líkan Keplers til að sýna stöðu reikistjarnanna.

23 Upprifjun 3-2 bls Við sjáum land rísa úr sjó þegar við nálgumst það og sjáum fyrst efsta hluta skipanna þegar þau koma af hafi. Við sjáum bogamyndaðan skugga af jörðinni á tunglinu í tunglmyrkva. 2. Jarðmiðjukenning: jörðin er miðja sólkerfis og öll himintungl snúast um hana. Sólmiðjukenning: sólin er miðja sólkerfisins.

24 Upprifjun 3-2 bls Umferðartími og sólarhringur. 4. Sporbaugar.

25 3-3 Yfirlit um sólkerfið bls Skoða vel töflu á bls

26 Upprifjun 3-3 bls Af hverju er talað um innri og ytri reikistjörnur? Hver eru mörkin á milli þeirra? Svar: Á milli innri og ytri reikistjarnanna er smástirnabeltið. 2. Er eitthvað annað en fjarlægðin sem skilur á milli þessara tveggja flokka? Svar: Innri eru litlar, þéttar og úr þyngri frumefnum en ytri eru miklu stærri og að mestu úr gasi og léttari frumefnum (að Plútó undanskildum)

27 Upprifjun úr 3-3 bls Hvaða tvær reikistjörnur eru langstærstar? Svar:Júpíter og Satúrnus. 4. Hvernig breytist brautarhraði reikistjarnanna þegar utar dregur? Svar: Brautarhraðinn minnkar stöðugt eftir því sem þær eru lengra frá sól.

28 3-4 Innri reikistjörnur bls Merkúríus Næstur sólu Umferðartími = 88 dagar Alsett gígum Möndulsnúningur hægur, 1 hringur á 59 dögum

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Merkúríus Mikill hitamunur á

29 3-4 Innri reikistjörnur bls Merkúríus Mikill hitamunur á þeirri hlið sem snýr að sólu og næturhliðinni Hiti frá -170 C til 400 C

30 3-4 Innri reikistjörnur bls Venus Hefur u.þ.b. sama þvermál, massa og þéttleika og Jörðin Yfirborð er hulið gulri skýjaþykkni úr brennisteinssýru Í lofthjúp er mikið af koltvíoxíði sem veldur gróðurhúsaáhrifum

31 3-4 Innri reikistjörnur bls Venus Hiti verður allt að 480 C og höf sem áður voru hafa gufað upp Yfirborð með gígum en líka víðáttumiklum sléttum Snúningur er frá austri til vesturs miðað við sól - bakhreyfing

32 3-4 Innri reikistjörnur bls Venus Möndulsnúningur er hægur einn hringur á 243 dögum Lofthjúpurinn lokar hitann inni og því er skuggahliðin næstum jafn heit og sólarhliðin.

33 3-4 Innri reikistjörnur bls Jörðin Nánar verður fjallað um hana í 4.kafla

34 3-4 Innri reikistjörnur bls Mars Rauðleitt yfirborð vegna járnoxíðs (ryð) Ekkert fljótandi vatn en frosið vatn við pólana Mikil eldfjöll, t.d. Ólympsfjall stærsta eldfjall í sólkerfinu.

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Mars Miklir sandstormar, vindhraði allt að 200

35 3-4 Innri reikistjörnur bls Mars Miklir sandstormar, vindhraði allt að 200 km/klst Lofthjúpur að mestu úr koltvíoxíði en smá af nitri, argon, súrefni og vatnsgufu

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Smástirnabeltið Milli Mars og Júpíters Smástirni úr grjóti og málmum

37 3-4 Innri reikistjörnur bls Smástirnabeltið Milli Mars og Júpíters Smástirni úr grjóti og málmum Flest óregluleg að lögun Líklega efni sem náði ekki að verða að reikistjörnum þegar sólkerfið varð til

39 3-4 Innri reikistjörnur bls Læra röð reikistjarnanna frá sólu: Merkúríus Venus Jörðin Mars smástirnabeltið

40 Upprifjun 3-4 bls Því Merkúríus hefur ekki lofthjúp til að draga úr hitasveiflum og möndulsnúningur er mjög hægur. 2. Lofthjúpur Venusar er þykkari og með mikið af koltvíoxíði sem veldur gróðurhúsaáhrifum. 3. Rauður vegna ryðhúðar í jarðvegi. 4. Fljúgandi klettar og eru á svæði milli Mars og Júpíter.

41 3-5 Ytri reikistjörnur bls Júpíter Stærsta reikistjarnan, ef hann hefði meiri massa hefði hann orðið sól Úr vetni og helíni Umlukinn skýjum Möndulsnúningur er hraður

42 3-5 Ytri reikistjörnur bls Júpíter Rauði bletturinn á suðurhveli sem hefur sést í 300 ár er vegna hvirfilbyls sem geisar þar Hefur mjög mörg tungl

43 Júpiter

44 3-5 Ytri reikistjörnur bls Júpíter tungl Jó Aðeins stærra en tungl jarðar Liturinn stafar af brennisteini í yfirborði Mikil eldvirkni, eldgos eru víða

45 3-5 Ytri reikistjörnur bls Júpíter tungl Evrópa Aðeins minna en okkar tungl Yfirborð mjög slétt úr sprungnum ís og fljótandi vatn undir

46 3-5 Ytri reikistjörnur bls Júpíter tungl Ganýmedes stærsta tunglið í sólkerfinu, stærra en Merkúríus og Plútó Yfirborð að miklu leyti þakið ís

47 3-5 Ytri reikistjörnur bls Júpíter tungl Kallistó Mjög mikið af gígum á yfirborði, sem er líklega að hluta til úr ís

48 3-5 Ytri reikistjörnur bls Satúrnus Hefur hringa úr ísögnum, mismunandi að stærð Úr vetni og helíni Möndulsnúningur er hraður Hefur mjög mörg tungl 09/10/07/nyr_hringur_um_saturnu s/

49 3-5 Ytri reikistjörnur bls Satúrnus tungl Títan Næststærsta tungl sólkerfisins Hefur lofthjúp sem í er nitur, metan og fleiri lofttegundir

50 3-5 Ytri reikistjörnur bls Úranus Hefur ský úr metani, helíni og vetni Hringir úr metanís Möndulhalli mjög mikill, er eiginlega á hliðinni

51 3-5 Ytri reikistjörnur bls Neptúnus Mjög svipaður Úranusi Hefur hugsanlega haf úr vatni og fljótandi metan Hefur nokkra hringi úr rykögnum Nokkur tungl, Tríton er þeirra stærst

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Plútó ekki lengur reikistjarna líkur tungli Úr ýmsum frosnum efnum t.d.

52 3-5 Ytri reikistjörnur bls Plútó ekki lengur reikistjarna líkur tungli Úr ýmsum frosnum efnum t.d. Metanís Hefur tunglið Karon sem er helmingi minna en Plútó og því eru þær eins konar tvöföld reikistjarna

53 Upprifjun 3-5 bls Því hann er svo stór að hann hefði þurft aðeins meiri massa til að hafa kjarnasamruna. 2. Hringirnir 3. Júpíter, Satúrnus, Úranus og Neptúnus. 4. Möndull hans er á hliðinni, hringirnir eru dökkir og geta snúið þvert á stefnuna til jarðar. 5. Hann fannst árið 1846, þegar menn höfðu séð áhrif hans á braut Úranusar og reiknað út hvar ætti að leita að honum komust menn að því að Plútó á tungl (Karon) sem er um helmingur hans að stærð.

55 Verkefnablað a. Merkúr: klettótt, gígum sett yfirborð. Enginn lofthjúpur. b. Venus: Með þéttri skýjahulu. Lofthjúpur úr koltvíoxíði. Gróðurhúsaáhrif. c. Jörðin: Nitur og súrefni í lofthjúpi. Fljótandi vatn. Líf. 1 tungl. d. Mars: Lofthjúpur úr koltvíoxíði, nitri, argoni, súrefni og vatnsgufu. Yfirborð ryðrautt. 2 tungl. e. Júpíter: Lofthjúpur úr vetni, helíni, metani og ammoníaki. Stór, rauður blettur. Stærsta reikistjarnan. A.m.k. 16 tungl. Þunnur, flatur hringur. Öflugt segulhvolf.

56 Verkefnablað f. Satúrnus: Lofthjúpur, úr vetni, helíni, metan og ammóníaki. Margir hringir. A.m.k. 18 tungl. g. Úranus: Lofthjúpur úr vetni, helíni og metani. Möndullinn nánast á hlið miðað við brautina. 9 grannir hringir. 2 tungl. h. Neptúnus: Lofthjúpur úr vetni, helíni og metani. Óvenjuleg hreyfing tungls. 8 tungl. i. Plútó: lofthjúpur úr metani á vissum svæðum? Minnsta reikistjarnan. Stórt tungl: Karon.

57 Upprifjun úr 3-4. (Verkefnablað) 1.Svar: Hitamunur dags og nætur er sérstaklega mikill á Merkúríusi því að: hann hefur ekki lofthjúp til að draga úr hitasveiflum og möndulsnúningur er mjög hægur. 2.Svar: Lofthjúpur Venusar er meiri og með mikið af koltvíoxíði sem veldur gróðurhúsaáhrifum.

58 Uppr. 3-4 frh. 3. Svar: Hann er rauðleitur vegna járnoxíðs í jarðvegi. 4. Svar: Þetta eru fljúgandi klettar eða fjöll og eru á svæði milli Mars og Júpíters.

59 Upprifjun Svar: Því hann er svo stór að hann hefði þurft aðeins 80 sinnum meiri massa til að hafa kjarnasamruna. 2. Svar: Hringirnir 3. Svar: Júpiter, Satúrnus, Úranus og Neptúnus.

60 4. Svar: Möndull hans er á hliðinni, hringirnir eru dökkir og geta snúið þvert á stefnuna til jarðar. 5. Svar: Staðsetning hans var reiknuð út frá áhrifum hans á braut Úranusar.

61 1. Talið er að sólkerfið hafi orðið til úr: a. sprengistjörnu. b. halastjörnu c. tifstjörnu d. Geimþoku 2. Tíminn sem það tekur reikistjörnu að snúast einn hring um möndul nefnist: a.umferðartími b. snúningstími c. mánuður d. Ár 3. Sú af eftirtöldum reikistjörnum sem ekki telst til gasrisa er: a. Júpiter b. Mars c. Satúrnus d. Neptúnus 4. Á hvaða reikistjörnu rignir brennisteinssýru? a. Venusi b. Mars c. Júpiter d. Neptúnusi

62 5. Hver af eftirtöldum reikistjörnum snýst rangsælis um möndul sinn? a. Merkúríus b. Venus c. Mars d. Plútó 6. Rauði liturinn á jarðvegi Mars stafar af: a. koltvíoxíði b. metani c. járnoxíði d. Nitri 7. Steinn sem kemur utan úr geimnum og rekst á lofthjúpinn og myndar stjörnuhrap en nær ekki endilega niður til jarðar nefnist: a. geimsteinn b. loftsteinn c. hrapsteinn d. geimgrýti 8. Oort skýið er heimkynni: a. smástirna b. Plútós c. halastjarna d. geimgrýtis

63 Satt eða ósatt Rétt Sólkerfið átti líklega upptök sín í heljar- miklu gasog rykskýi sem kallast geimþoka. Rétt Samkvæmt jarðmiðjukenningunni er jörðin í miðju alheimsins. Rétt Þegar varmi lokast inni í gashjúpi reikistjörnu kallast það gróðurhúsaáhrif. Rétt Sú reikistjarna sem hefur flest tungl er Satúrnus.

64 Satt eða ósatt frh. Rangt Eitt megineinkenni Satúrnusar er stór rauður blettur á yfirborði hans. (Júpiters) Rétt Tíminn sem það tekur reikistjörnu að fara eina umferð (einn hring) kringum sólina köllum við umferðartíma. Rangt Tríton er þekktasta tungl Júpiters. (Satúrnusar) Rétt Úranus er meðal annars óvenjulegur fyrir það að snúningsmöndull hans liggur á hliðinni.

65 4-2 Jörðin í geimnum bls Þriðja reikistjarnan frá sólu. Snýst um sólu og kringum sjálfa sig eins og hinar reikistjörnurnar.

67 Jörðin séð frá tunglinu

68 Dægraskipti bls Snúningur jarðar um sjálfa sig kallast möndulsnúningur og tekur um 24 klukkustundir Möndulsnúningur jarðar veldur dægraskiptum Á þeim hluta jarðar sem snýr að sólu er dagur en hinum nótt

69 unmoon/seasons_nav.swf

70 Dægraskipti- Mynd 4-4 bls. 121

71 Árið og árstíðirnar bls Árstíðaskipti á jörðu ráðast af þrennu: af ferð jarðar umhverfis sólina þar sem hver hringferð tekur eitt ár (365,24 sólarhringir) af halla jarðmöndulsins (23,5 ) af stefnu jarðmöndulsins í himingeimnum sem er ávallt hinn sami, hvar sem jörðin er stödd á braut sinni. e.swf/view

72 Árstíðaskipti

74 Segulhvolf jarðar bls Jörðin er umlukin geysistóru hvolfi sem kallast segulhvolf jarðar. Segulhvolfið orsakast af segulsviði sem á upptök sín í iðustraumum í innsta kjarna jarðar gerðum úr járni og nikkel. Segulhvolfið nær í um km út í geiminn á þeirri hlið sem snýr að sólu en teygist í milljónir km á þeirri hlið sem snýr frá sólinni.

75 Segulljós Sólin sendir frá sér rafhlaðnar agnir. Þessar agnir rekast á agnir lofthjúps jarðar nálægt segulskautum hennar. (N-og S-skaut) Við árekstrana myndast ljós sem við á norðurhveli köllum norðurljós en kallast suðurljós á suðurhveli. Vegna segulsviðs jarðar sjást þau aðeins á skautunum.

80 Halastjarna

81 Upprifjun úr 4-2 bls Dægraskipti eru skipting sólarhringsins í dag og nótt. Orsakast af möndulsnúningi jarðar. 2. Í gregoríönsku tímatali er leiðrétt skekkja sem myndast því jörðin snýst í kringum sólina á 365,25 dögum. Ef hún væri ekki leiðrétt myndu mánuðirnir færast til. 3. Árleg sveifla í veðurfari sem stafar af möndulhalla jarðar. Engin árstíðaskipti eru við miðbaug og ekki heldur hjá reikistjörnum þar sem möndullinn er hornréttur á sporbauginn.

82 Upprifjun úr Segulhvolf er ósýnilegt segulsvið umhverfis jörðina. Það útilokar banvæna geislun frá sólinni.

83 4-3 Tunglið bls Yfirborð (jarðvegur) tunglsins hefur orðið til á milljörðum ára með látlausri skothríð geimsteina af mismunandi stærð. Örin eftir geimsteinana hafa mótað yfirborðið með misstórum gígum. Utan gíganna er yfirborðið tiltölulega flatt (höf) sem eru víðáttumikil hraunsvæði. Annar staðar eru fjöll sem teygja sig upp yfir sléttuna, enn annar staðar eru gjár sem eru tugir km.

84 Kvartilaskipti tunglsins

86 Fyrstur Neil Armstrong 20. júni 1969 Annar Edwin Aldrin 12 menn hafa stigið fæti á tunglið ( )

87 Lendingarstaðir á tunglinu

88 Framhlið tunglsins Bakhlið tunglsins

89 4-3 Tunglið bls Á umferð sinni umhverfis jörð breytir tunglið afstöðu sinni til jarðar og sólar og flötur þess breytist eftir því hvar tunglið er statt hverju sinni. Þetta köllum við kvartilaskipti tunglsins. Það er einungis sá hluti tunglsins sem endurvarpar sólarljósinu sem er sýnilegur hverju sinni.

90 4-3 Tunglið bls Þegar tunglið er statt milli jarðar og sólar snýr það dökku hliðinni að jörð og við segjum að það sé nýtt. Síðan kemur mánasigðin í ljós hægra megin og tunglið fer vaxandi uns það er hálft þá eru fyrsta kvartil að viku liðinni. Þá verður tunglið gleitt og loks fullt. Hálfum mánuði síðar er það aftur nýtt. Tunglmánuður er þá liðinn eða 29,5 sólarhringir.

91 Kvartilaskipti tunglsins

92 Kvartilaskipti tunglsins

93 4-3 Tunglið bls Sólmyrkvi verður þegar tungl gengur milli sólar og jarðar. Þá verður almyrkt í alskugga tunglsins en deildarmyrkvi í hálfskugganum frá tunglinu.

94 Sólmyrkvi

95 Sólmyrkvi

96 Sólmyrkvi

97 Sólmyrkvi /view

98 4-3 Tunglið bls Tunglmyrkvi verður þegar tungl gengur inn í skugga jarðar.

99 Tunglmyrkvi ne5.swf/view

100 4-3 Tunglið bls Sjávarföllin og tunglið Þyngdarkraftur verkar milli allra massa. Eins er það með þyngdarkraftinn milli jarðar og tungls. Tunglið togar í hafbunguna þannig að hún teygist í átt til tunglsins, þetta köllum við flóð eða sjávarföll. Á gagnstæðu hliðinni skortir kraft inn á við og jafngildir það því umframkrafti út á við, því bungar hafið þar einnig. Mitt á milli er fjara.

101 4-3 Tunglið bls Sjávarföllin og tunglið frh. Flóð og fjara verða því tvisvar á sólarhring á hverjum stað. En seinkun verður í um 50 mínútur vegna snúnings tunglsins um leið og jörðin snýst á hverjum sólarhring.

v=nymdxs8j APk v=fyrqpqczjt c&feature=related v=5w2sm1m v=5w2s

102 Sjávarföll við Fundyflóa í Kanada- þau mestu í heimi - 12m APk c&feature=related M1Ma7YA&NR=1

103 4-3 Tunglið bls Sjávarföll eru missterk og kraftarnir eru sterkastir á stórstreymi en það gerist tvisvar á mánuði að sól,tungl og jörð eru í beinni línu eða við nýtt og fullt tungl. Smástreymi verður aftur þegar sól, tungl og jörð mynda sem rétt horn eða þegar tungl er hálft bæði vaxandi og minnkandi.

104

105 Flóð og fjara oll.asp?stadur=re ene2.swf/view

106 Upprifjun 4-3 bls Tunglhöf eru víðáttumikil flöt svæði sem virðast dökk frá jörðu að sjá. 2. Kvartilaskipti felast í því að tungl er fyrst nýtt, síðan hálft og fullt, aftur hálft og loks nýtt (sjá mynd). Orsökin er sú að sólin lýsir upp þann helming tunglsins sem snýr að henni en við sjáum mismikið af honum frá jörðu.

107 Upprifjun 4-3 bls Í sólmyrkva gengur tungl milli sólar og jarðar kastar alskugga á lítið svæði á jörðinni. (sól tungl jörð). Í tunglmyrkva fer jörð milli tungls og sólar og skuggi hennar fellur á tunglið. ( sól jörð tungl). 4. Tungl er nýtt þegar sólmyrkvi verður en fullt við tunglmyrkva.

108 Upprifjun 4-3 bls Sjávarföll stafa af því að þyngdarkraftur frá tungli á vatnið sem að því snýr er meiri en á jörðina sjálfa, þannig að vatnið dregst að tunglinu meira en jörðin. Vatnið á bakhliðinni verður fyrir minni krafti en jörðin og hann dugir því ekki til að halda því á hreyfingu með jörðinni, þannig að það leitar í átt frá tunglinu. Stórstreymt er nokkrum dögum eftir fullt eða nýtt tungl og smástreymt nokkrum dögum eftir hálft tungl.

109 Verkefnablað

110 Verkefnablað 1. Þegar tungl er fullt eða nýtt tvisvar í hverjum tunglmánuði 2. Þá verður þyngdarkrafturinn sterkastur. 3. Flóð og fjara.

111 Verkefnablað 4. Tvisvar sinnum í mánuði. Stórstreymi. 5. Þegar það er fullt eða nýtt.

112 Verkefnablað 4. Tvisvar sinnum í mánuði. Stórstreymi. 5. Þegar það er fullt eða nýtt.

113 Verkefnablað B 1. Þegar tunglið er í fyrsta og síðasta kvartili. 2. Þyngdarkrafturinn er minni þá en annars. 3. Hvorki flóð né fjara verða mikil.

114 Verkefnablað

115 Verkefnablað 1. Þegar tunglið er í fyrsta og síðasta kvartili. 2. Þyngdarkrafturinn er minni þá en annars. 3. Hvorki flóð né fjara verða mikil.

116 1. B 2. A 3. D 4. B 5. C 6. D 7. A 8. C 9. D 10. C Fjölvalsspurningar bls. 138

117 Eyðufyllingar bls Norðurhvel og suðurhvel Nitur 4. Segulljós 5. Segulmagni jarðar 6. Eldvirkni 7. Gleitt 8. Hálfskugga 9. Sjávarföll 10. Tunglmánuði

118 Rétt og rangt bls Rangt (stærst) 2. Rangt (lofthjúpnum 3. Rangt (möndulhalla) 4. Rangt (frá) 5. Rétt 6. Rangt (kvartilaskipti) 7. Rangt (sólmyrkvi) 8. Rétt 9. Rétt 10. Rangt (tvisvar)

119 Héðan til eilífðar- myndband. 1. Eru...Nei. 2. Stjörnur eru...grískir bókstafir, númer og nöfn. 3. Rauðir risar eru minni en okkar sól og kaldari 4. Stórar...Stærri en okkar sól. Hvítu eru heitari.. 5. Stjörnuþokur..Stór ský úr gasi (vetni) og ryki.

120 6. Stjörnuþokur lýsa...gasið 7. Vetrarbrautir eru... sólstjörnum og geimþokum. 7. Okkar sól þúsund milljónir 8. Okkur finnst... Jörðin 9. Hve margar Hvaðan fá... Frá sólinni

121 11.Úr hvernig.. Bergi, málmum, gasi eða ís. 12. Hvað er... Vegalengdin sem ljósið ferðast á einu ári. 13.Hve hratt km/sek. 14.Hvað heitir... Hubble sjónaukinn. 15.Innri.. Merkúr, Venus, Jörð og Mars. 16.Ytri... Júpiter, Satúrnus, Úranus, Neptúnus.

122 17. Hvaða reikistj... Ytri reikistjörnurnar 18. Sólin okkar... Um 5 milljarða ára. 19.Þegar... Svarthol. 20.Hvað halda... Þenjist óendanlega út eða dragist aftur saman. Ekki er vitað hvort.

123 Jörðin Jörðin er stærst innri reikistjarnanna um km um miðbaug Þrjú meginsvæði jarðar kallast steinhvolf, vatnshvel og lofthjúpur. Steinhvolfið er samheiti fastra efna sem mynda jarðskorpuna. Meginhluti þess er fast berg sem er víðast þakið sandi, mold og fleiri efnum. Steinhvolfið breytist í tímans rás af völdum innri og ytri krafta s.s. eldgosa, jarðskjálfta, fellingahreyfinga, vinda, hitabrigða, efna- og vatnsveðrunar.

124 Jörðin Í vatnshvelinu eru höfin(97%), vötn og jöklar. Í höfunum er allmikið af uppleystum söltum mest salt (natrínklóríð) Lofthjúpurinn umlykur jörðina og er blanda nokkurra gastegunda, nitur(78%), súrefni(21%). Lofthjúpurinn er þéttastur við yfirborðið en þynnist er fjær dregur. Talið er að hann nái upp í km hæð. Hann skiptist í veðrahvolf, heiðhvolf, miðhvolf og hitahvolf.

125 Kafli 4-2 Jörðin í geimnum bls Dægraskipti kallast það þegar skiptist á dagur og nótt. Þau orsakast af möndulsnúningi jarðar. Snúningur jarðar um sjálfa sig kallast möndulsnúningur og tekur hann 24 klukkustundir. Kallast sá tími einn sólarhringur.

126 Möndull jarðar snýst ekki hornréttur á braut sinni heldur hallar um 23,5. Nefnist það möndulhalli. Hann veldur því að staðir nálægt heimskautunum geta snúið í átt að sól miklu lengur en einn sólarhring í senn og geta einnig verið í skugga jarðar jafn lengi. Þess vegna eru bjartar nætur á sumrin á norðurslóðum.

127 Vegna þess að jörðin snýst um möndul sinn á 365,25 sólarhringum safnast þessir 0,25 sólarhringar saman og fjórða hvert ár er bætt við einum degi. Dagurinn er kallaður hlaupaársdagur og er alltaf 29. febrúar. Árið sem dagurinn bætist við kallast hlaupár.

128 Vegna möndulhalla jarðar verður sólarhæð breytileg. Árleg sveifla verður á veðurfari og kallast það árstíðaskipti.

129 Vorjafndægur Vetrarsólstöður Sumarsólstöður Haustjafndægur

130 Verkefnablað

131 Verkefnablað

132 Kafli Þegar tunglið gengur milli sólar og jarðar kallast það: a. nýtt, b. fullt, c. mánasigð, d. gleitt 2. Þegar sól, jörð og tungl mynda nákvæmlega beina línu, í þessari röð verður a. nýtt tungl, b. sólmyrkvi, c. tunglmyrkvi, d. gleitt tungl.

133 3. Hversu oft á hverjum sólarhring verða flóð og fjara hvort um sig? a. Einu sinni, b. Tvisvar, c. Rúmlega einu sinni, d. Tæplega tvisvar. 4. Hversu oft er stórstreymt á hverjum stað á Íslandi? a. Einu sinni á dag, b. Einu sinni í viku, c. Tvisvar í mánuði, d. Einu sinni í mánuði.

134 Eyðufyllingar 1.Hálendið á tunglinu kann að hafa orðið til á milljörðum ára með eldvirkni. 2.Milli þess sem tungl er hálft og fullt nefnist það gleitt. 3. Ef þú ert staddur/stödd í hálfskugga sérðu deildarmyrkva.

135 Rétt eða rangt 4. Reglubundnar breytingar á sjávarhæð nefnast sjávarföll eða flóð og fjara. 5. Stórstreymt verður tvisvar sinnum á hverjum tunglmánuði.

136 Rétt eða rangt 1.Reglubundnar útlitsbreytingar tunglsins yfir mánuðinn kallast árstíðaskipti. Rangt- kvartilaskipti 2.Tunglmyrkvi verður þegar tunglið gengur milli sólar og jarðar. Rangt- sólmyrkvi 3.Ef þú sérð almyrkva ertu í alskugganum. Rétt

137 4. Stórstreymi nefnist það þegar munur á flóði og fjöru er mestur. Rétt 5. Á tilteknum stað á jörðinni verður flóð venjulega þrisvar á sólarhring. Rangttvisvar

Part 66. Requirements for exercising privileges Highlights of New Part 66 rule

Part 66. Requirements for exercising privileges Highlights of New Part 66 rule Part 66 Requirements for exercising privileges Highlights of New Part 66 rule Part 66.A.20(b) privileges The holder og an aircraft maintenance licence may not exercise its privileges unless: 1. In compliance