DINAMIKA MORFOLOŠKOG I MOTORIČKOG RAZVOJA UČENIKA OSNOVNOŠKOLSKOG UZRASTA U REPUBLICI SRBIJI

Transcription

1 Aco Gajević¹ Nenad Lalić² Lela Bošković¹ Predrag Bićanin¹ Dragan Atanasov¹ ¹Republički zavod za sport, Beograd ²Fakultet fizičkog vaspitanja i sporta, Istočno Sarajevo DINAMIKA MORFOLOŠKOG I MOTORIČKOG RAZVOJA UČENIKA OSNOVNOŠKOLSKOG UZRASTA U REPUBLICI SRBIJI SAŽETAK Republički zavod za sport je osnovan pre više od pola veka s ciljem da ispituje stanje fizičke kulture u Državi, i mogućnost njenog razvoja. Prema Zakonu o sportu Republike Srbije, čl.41., jedna od osnovnih delatnosti Zavoda je praćenje stanja fizičkih sposobnosti dece, omladine i odraslih. Sa periodičnim praćenjem fizičkih sposobnosti dece osnovnoškolskog uzrasta otpočelo se školske 1972/73. godine, jer je još tada uočeno da sa porastom životnog standarda i poboljšanjem uslova života dolazi do disproporcije između fizičkog razvoja i fizičkih sposobnosti dece. Sistem je funkcionisao do godine, kada se, zbog dešavanja u Državi, prestalo sa radom. Sa ponovnim uspostavljanjem Sistema, baziranog na Eurofit bateriji testova, koja je propisana od strane Komiteta za razvoj sporta Saveta Evrope, Republički zavod za sport je krenuo godine. Cilj uspostavljanja sistema Eurofit testiranja je sticanje uvida u stanje morfološkog i motoričkog statusa dece osnovnoškolskog uzrasta, kao i programiranje modela savremene nastave, na osnovu rezultata istraživanja. Ključne reči: fizičke sposobnosti, praćenje, deca osnovnoškolskog uzrasta, eurofit. 1. UVOD Fizički razvoj i fizičke sposobnosti čoveka, posebno dece, poslednjih godina su sve više na udaru pojava izazvanih savremenim načinom života. Razvoj naučno tehnoloških i tehničkih postignuća poslednjih decenija doprinosi korenitim promenama, koje se osim na strukturu i uslove rada, značajno manifestuju i na način življenja, obim i vrstu provođenja slobodnog vremena. Skoro neosetno, faktori koji karakterišu sedenterni način života (Brettschneider & Naul, 2007; Rychtecky, 2007) poput: fizičke neaktivnosti, smanjenja energetskog utroška, povećanja energetskog unosa sadržanog većinom od neadekvatne hrane; doveli su do intenzifikacije rasta koji nije adekvatno propraćen razvojem antropomotoričkih sposobnosti. Zbog ovih faktora nastao je trenutno ključni problem modernog društva - povećanje telesne težine i potkožnog masnog tkiva (James, 2004). Jedan od najefikasnijih načina koji mogu koristiti u suzbijanju ovih negativnih pojava i smanjenju njihovog negativnog uticaja jeste itenzifikacija nastave fizičkog vaspitanja u školama. Kako se u osnovnoškolskom uzrastu intenzivno stiču ne samo osnovne kretne navike, već i formira ''jezgro'' zdrave i svestrano razvijene ličnosti, potrebno je upravo u tada otpočeti sa primenom ''mera za praćenje i unapređenje fizičkog razvoja''. Ukoliko se u obzir uzme i rana sportska specijalizacija karakteristična za ovaj uzrast, koja predstavlja dalju nadgradnju u sportskom pogledu, onda je osnovnoškolski uzrast pravo mesto za implementaciju ovakvih sistemskih mera. Međutim, nekoliko istraživanja iz ove oblasti pokazuju da sadržaj, obim, uslovi i intenzitet rada u školskom fizičkom vaspitanju nije na nivou aktuelnih potreba organizma u razvoju 5

2 današnjih učenika (Bokan, 1999; Jovanović, 2009; Nikolić, 2007). Izrada novih, modernih kurikuluma iz oblasti fizičkog vaspitanja zahteva adekvatnu analizu postojećih vaspitno-obrazovnih programa. Tokom njihove izrade potrebno posebno u razmatranje uzeti polne karakteristike, jer nekoliko novijih istraživanja (Shepard, 2003; Slater, 2004; Dolmann, Norton & Norton, 2005) ukazuju na značajne razlike u morfološkim karakteristikama i motoričkim sposobnostima dečaka i devojčica u periodu osnovnoškolskog uzrasta. Razlike su posebno izražene u nivoima postignuća, dinamici razvoja i senzitivnim periodima, tako da je potrebno napraviti razliku u postupcima i metodama rada u odnosu na dečake i dvojčice. Rast je veoma složen proces, posebno u okviru populacije školskog uzrasta, gde se morfološke promene odvijaju na veoma dinamičan, ponekad i skokovit način. Zbog akcelerativnih promena i brze izmene u ekososocijalnim uslovima, istraživanja koja se bave praćenjem rezultata u okviru ovog prostora treba periodično ponavljati, jer rezultati brzo zastarevaju (Gajević, 2009). Istraživanje je sprovedeno u okviru projekta Praćenje fizičkih sposobnosti dece osnovnoškolskog uzrasta na teritoriji Republike Srbije, koji Republički zavod za sport realizuje u saradnji sa Ministarstvom prosvete i Ministarstvom omladine i sporta. Metode, postupci i tehnike koje su primenjene u ovom istraživanju su uobičajene za radove transverzalnog karaktera. Predmet rada odnosi se na proučavanje dinamike razvoja fizičkog razvoja i fizičkih sposobnosti dece osnovnoškolskog uzrasta u Republici Srbiji. Cilj rada je utvrđivanje razlika u dinamici razvoja, po uzrastu i polu, u prostoru morfoloških karakteristika i motoričkih sposobnosti dece osnovnoškolskog uzrasta (od 7 do 14 godina) u Republici Srbiji. 2. METOD RADA 2.1. Uzorak ispitanika Uzorak ispitanika je izveden iz populacije učenika osnovnoškolskog uzrasta sa teritorije Opštine Čukarica. Ukupan uzorak ispitanika je iznosio 878 učenika (456 dečaka i 422 devojčice). Ovako definisan uzorak je distribuiran u 8 subuzorka kod dečaka i 8 subuzorka kod devojčica. Kriterijum za distribuciju bile su godine starosti, sa zaokruživanjem na ± 6 meseci, čime su dobijeni sledeći subuzorci kod oba pola: 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 i 14 godina (Tomkinson, Olds & Gulbin, 2003) Uzorak varijabli, uslovi i tehnike merenja Svi učenici su mereni EUROFIT baterijom testova koja je propisana od strane Komiteta za razvoj sporta Saveta Evrope (Council of Europe, 1993). Ispitanici su testove izvodili bosi, u sportskoj opremi. Realizacija testova se odvijala po kružnom sistemu, gde je svaka radna stanica bila obeležena brojem i opisom testa. U istraživanju su učestvovali samo zdravi učenici. Kriterijum za izostanak sa testiranja bio je jednak kriterijumima za oslobađanje sa nastave fizičkog vaspitanja. Za procenu fizičke razvijenosti u ovom istraživanju mereno je: Test Oznaka Mer.j. Visina tela VT Longitudinalna dimenzionisanost cm Masa tela MT Voluminoznost tela kg Tokom merenja visine tela, ispitanik je bos i u gaćicama na ravnoj i čvrstoj podlozi. Glava je u takvom položaju da frankfurtska ravan zauzima horizontalan položaj ( franfurtska ravan je linija koja spaja donju ivicu leve orbite i gornju ivicu levog spoljnog slušnog kanala). Merilac se nalazi sa leve strane ispitanika i kontroliše da li je antropometar postavljen vertikalno i neposredno uzduž leđne strane tela, a zatim spušta klizač do temena ispitanika. Rezultat se očitava u nivou gornje stranice trouglastog proreza prstena klizača na antropometru ili uobičajeno na visinomeru. 6

3 Pri merenju telesne mase ispitanik bos, minimalno odeven (sportska oprema) stoji mirno u spetnom stavu do potpunog smirivanja tega na vagi. Vaga mora biti na ravnoj podlozi. Nakon svakih 10 merenja proveriti da li je vaga u nuli. Rezultat se očitava u zaokruženom broju desetog dela kilograma, sa najmanjom tačnošću 0,1 ili kg. Ako skala na vagi nije tačno na razdelniku, tada se očitava rezultat koji odgovara bližem podeoku, i on se upisuje kao rezultat. Za procenu fizičkih sposobnosti korišćeni su testovi iz Tabele 1. Tabela 1: Uzorak varijabli Test Oznaka Merena sposobnost Mer.j. Flamingo balans test FLB Opšta ravnoteža n/60 s Taping rukom PLT Segmentarna brzina pokreta 25 n/s Pretklon u sedu SAR Gipkost u zglobu kuka cm Skok u dalj iz mesta SBJ Jačina opružača nogu cm Stisak šake HGR Mišićna jačina pregibača šake kg Ležanje sed SUP Repetitivna snaga trbušnih mišića n/30 s Izdržaj u zgibu BAH Mišićna jačina ruku i ramenog pojasa S Čunasto trčanje 10h5 SHR Agilnost S Obrada podataka je izvršena za svaku varijablu, pol i uzrastnu kategoriju. Od deskriptivnih statističkih parametara izračunata je aritmetička sredina (H), standardna devijacija (SD), standardna greška (SG), varijaciona širina (VŠ) i minimalni i maksimalni rezultat (MIN i MAKS). Statistička značajnost razlika aritmetičkih sredina odgovarajućih varijabli, između polova, procenjena je na osnovu dvosmernog t-testa za velike nezavisne uzorke Kompletna statistička obrada je urađena upotrebom statističkog programa SPSS for Windows. 3. REZULTATI I DISKUSIJA Rezultati istraživanja (srednje vrednosti) po varijablama i uzrasnim kategorijama prikazani su u Tabelama 2. i 3. Tabela 2. Rezultati po uzrastu devojčice varijabla godine TV TM (kg) FLB (n/60s) PLT (25n/s) SAR SBJ HGR (kg) SUP (n/30s) BAH (s) SHR (s) 7 god god god god god god god god U tabeli 2. Statistički značajne razlike (p<0.05) su podvučene crnom linijom 7

4 Tabela 3. Rezultati po uzrastu dečaci varijabla godine TV TM (kg) FLB (n/60s) PLT (25n/s) SAR SBJ HGR (kg) SUP (n/30s) BAH (s) SHR (s) 7 god god god god god god god god U tabeli 3. Statistički značajne razlike (p<0.05) su podvučene crnom linijom Grafikon 1. Prikaz rezultata varijable TV (Visina tela) Na Grafikonu 1. prikazani su rezultati koji karakterišu longitudinalnu dimenzionisanost skeleta, koja je predstavljena kao varijabla visina tela (TV). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da nema statistički značajnih razlika između dečaka i devojčica. Za oba pola karakteristična je ujednačena akceleracija rasta u periodu od 7 do 14 godina. Grafikon 2. Prikaz rezultata varijable TM (Masa tela) Na Grafikonu 2. prikazani su rezultati koji karakterišu voluminoznost tela, koja je predstavljena kao varijabla masa tela (TM). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da nema statistički značajnih razlika u telesnoj masi između dečaka i devojčica. Za oba pola karakteristična je ujednačena akceleracija rezultata koji karakterišu masu tela u periodu od 7 do 14 godina ( uz nešto brži rast kod dečaka u periodu između 8 i 9 godina i 12 do 14 godina). Grafikon 3. Prikaz rezultata varijable FLB (Flamingo balans test) 8

5 Na Grafikonu 3. prikazani su rezultati koji karakterišu motoričku sposobnost opšta ravnoteža, koja je predstavljena kao varijabla flamingo balans test (FLB). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da statistički značajne razlike u rezultatima između dečaka i devojčica postoje samo u uzrastu od 14 godina. Za oba pola karakteristično je ujednačeno poboljšanje opšte ravnoteže u periodu od 7 do 9 godina, zatim stagnacija u periodu od 9 do 12 godina. Kod devojčica zatim dolazi do pobošanja između 12 i 13 godina, a zatim blagog opadanja sposobnosti između 13 i 14 godina. Za razliku od devojčica, dačaci u uzrastu između 12 i 14 godina beleže znatno poboljšanje opšte ravnoteže. Grafikon 4. Prikaz rezultata varijable PLT (Taping rukom) Na Grafikonu 4. prikazani su rezultati koji karakterišu motoričku sposobnost segmentarna brzina pokreta, koja je predstavljena kao varijabla taping rukom (PLT). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da statistički značajna razlika u rezultatima između dečaka i devojčica postoji samo u uzrastu od 14 godina. Za oba pola karakteristično je ujednačeno poboljšanje segmentarne brzine pokreta u periodu od 7 do 14 godina. Grafikon 5. Prikaz rezultata varijable SAR (Pretklon u sedu) Na Grafikonu 5. prikazani su rezultati koji karakterišu motoričku sposobnost gipkost u zglobu kuka, koja je predstavljena kao varijabla pretklon u sedu (SAR). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da postoje statistički značajne razlike u rezultatima između dečaka i devojčica u uzrastu: 8, 11, 12, 13 i 14 godina, u korist devojčica. Za devojčice od 7 do 9 godina karakteristično je blago opadanje sposobnosti, da bi od 9 godina usledilo ujednačeno poboljšanje nivoa gipkosti koje traje sve do 14 godina. Kod dečaka od 7 do 8 godina dolazi do poboljšanja vrednosti koje karakterišu gipkost, zatim u periodu između 8 i 10 godina je period stagnacije i blage deceleracije koja traje do 9

6 11 godina, da bi od 11 do 14 godina nastupio razvoj gipkosti, koji beleži blagu deceleraciju u periodu između 12 i 13 godina. Grafikon 6. Prikaz rezultata varijable SBJ (Skok u dalj iz mesta) Na Grafikonu 6. prikazani su rezultati koji karakterišu motoričku sposobnost jačina opružača nogu, koja je predstavljena kao varijabla skok u dalj iz mesta (SBJ). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da postoje statistički značajne razlike u rezultatima između dečaka i devojčica u svim uzrastnim kategorijama, osim u uzrastu od 7 godina. Kod dečaka u svim uzrastima, od 7 do 14 godina vrednosti koje karakterišu ovu varijablu beleže harmoničnu akceleraciju, dok kod devojčica posle harmoničnog razvoja od 7 do 13 godina, dolazi do opadanja vrednosti između 13 i 14 godina. Grafikon 7. Prikaz rezultata varijable HGR (Stisak šake) Na Grafikonu 7. prikazani su rezultati koji karakterišu motoričku sposobnost mišićna jačina pregibača šake, koja je predstavljena kao varijabla stisak šake (HGR). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da postoje statistički značajne razlike u rezultatima između dečaka i devojčica u svim uzrastnim kategorijama, osim u uzrastu od 7 i 10 godina. Kod dečaka u svim uzrastima od 7 do 14 godina, vrednosti koje karakterišu ovu varijablu beleže skokovitu akceleraciju, dok kod devojčica imaju harmonični razvoj od 7 do 14 godina. Grafikon 8. Prikaz rezultata varijable SUP (Ležanje - sed) Na Grafikonu 8. prikazani su rezultati koji karakterišu motoričku sposobnost repetitivna snaga trbušnih mišića, koja je predstavljena kao varijabla ležanje-sed (SUP). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da postoje statistički značajne razlike u rezultatima između dečaka i devojčica u svim uzrastnim kategorijama u korist dečaka, osim u uzrastu 7 i 8 godina. Oba pola u svim uzrastima, od 7 do 14 godina beleže vrednosti koje karakteriše harmonična akceleracija razvoja. 10

7 Grafikon 9. Prikaz rezultata varijable BAH (Izdržaj u zgibu) Na Grafikonu 9. prikazani su rezultati koji karakterišu motoričku sposobnost mišićna jačina ruku i ramenog pojasa, koja je predstavljena kao varijabla izdržaj u zgibu (BAH). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da postoje statistički značajne razlike u rezultatima između dečaka i devojčica u svim uzrastnim kategorijama, osim u uzrastu od 7 godina, u korist dečaka. Dečaci u uzrastu od 7 do 8 godina beleže rast, da bi period od 8 do 11 godina karekterisala stagnacija rezultata na testu, posle koje dolazi do skokovitog razvoja u periodu od 11 do 14 godina. Sa druge strane devojčice beleže rast vrednosti od 7 do 10 godina, zatim blago opadanje između 10 i 11 godina, pa porast vrednosti i stagnaciju rezultata od 12 do 14 godina. Grafikon 10. Prikaz rezultata varijable SHR (Čunasto trčanje 10x5) Na Grafikonu 10. prikazani su rezultati koji karakterišu motoričku sposobnost agilnost, koja je predstavljena kao varijabla čunasto trčanje 10x5 (SHR). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da postoje statistički značajne razlike u rezultatima između dečaka i devojčica u svim uzrastnim kategorijama u korist dečaka, osim u uzrastu 7 i 12 godina. Devojčice u između 7 i 8 godina beleže stagnaciju, zatim dolazi do harmonične akceleracije u periodu od 8 do 12 godina, da bi između 12 i 14 godina ponovo došlo do stagnacije u rezultatima. Dečaci od 7 do 9 godina beleže poboljšanje vrednosti, zatim dolazi do stagnacije koja u periodu između 11 i 12 godina prelazi u deceleraciju agilnosti, da bi do akceleracije ponovo došlo od 12 do 14 godina. 4. ZAKLJUČAK Istraživanjem sprovedenim na uzorku od 878 ispitanika, izvedenom iz populacije dece osnovnoškolskog uzrasta, koji je na osnovu hronološke starosti stratifikovan u po osam subuzoraka za oba pola, analizirani su podaci koji karakterišu nivo njihove fizičke razvijenosti i fizičkih sposobnosti. Elaboracijom podataka dobijenih na osnovu istraživanja transverzalnog karaktera, proistekle su činjenice koje se mogu rezimirati kroz sledeće grupe zaključaka: Na osnovu anropometrijskih pokazatelja (visina i masa tela), dolazi se do zaključka da je u poslednjoj deceniji došlo do ogromnih konstitucionalnih promena kod dece osnovnoškolskog uzrasta u Republici Srbiji; 11

8 U okviru morfološkog razvoja (longitudinalne dimenzionisanosti skeleta i voluminoznosti tela) ne postoje statistički značajne razlike između dečaka i devojčica. Njihov rast i razvoj karakteriše harmonična akceleracija (Grafikoni 1 i 2); U okviru motoričkog prostora dečaci beleže statistički značajno bolje vrednosti u većini postignutih rezultata na testovima. Devojčice imaju bolje rezultate jedino na testu gipkosti pretklon u sedu ( u uzrastima: 8, 11, 12, 13 i 14 godina). Na osnovu izvedenih zaključaka, posebno u oblasti motoričkih sposobnosti, može se potvrditi da je izrada modernih kurikuluma fizičkog vaspitanja neophodna, kao i da njihov sadržaj treba pažljivo da tretira polne razlike kod dece osnovnoškolskog uzrasta, naročito u starijem osnovnoškolskom uzrastu (11 do 14 godina). 5. LITERATURA 1. Bokan, B. (1999). Teorijsko - metodičke osnove fizičkog vaspitanja - preduslov za reformu kurikuluma, Nastava i vaspitanje (2): 42-51, Beograd. 2. Brettschneider, W.D. & Naul, R. (2007). Obesity in Europe: young people s physical activity and sedentary lifestyles. Sport sciences international, vol. 4: Frankfurt am Main. 3. Council of Europe (1993). Eurofit: Handbook for the Eurofit Tests of Physical Fitness, ed. 2. Strasbourg. Council of Europe. 4. Dolmann, J., Norton, K., Norton, L. (2005). "Evidence for secular trends in childrens physical activity behaviour", British Journal os Sports Medicine (39): Gajević, A. (2009). Fizička razvijenost i fizičke sposobnosti dece osnovnoškolskog uzrasta, Republički zavod za sport, Jugoslovenski pregled, Beograd. 6. James, P.T. (2004). Obesity: the worldwide epidemic. Clinics in Dermatology, Jovanović, A. (2009). "Polne razlike u pokazateljima fizičkog razvoja i motoričkih sposobnosti dece mlađeg školskog uzrasta". Teorijski, metodološki i metodički aspekti fizičkog vaspitanja, Zbornik radova, str , Beograd. 8. Nikolić, S. (2007). "Financig projects of physical education". Proceedings of the Seventh International Symposium Investments and Economics Recovery, Bucharest, Romania, Rychtecky, A. (2007). Active Lifestyles of Young People-Benefits and Outcomes. Chapter 11 in Brettschneider, W.D. & Naul, R.Obesity in Europe: young people s physical activity and sedentary lifestyles. Sport sciences international, vol. 4: Frankfurt am Main. 10. Shepard, R.J. (2003). "A need for more experimental studies of physical activity during childhood": Medicine and Science in Sports and Exercize (35): Slater, C., Grant, S., Paton, J.Y. (2004). Total energy expenditure and physical activity in young Scotish children: mixed longitudinal study, Lancet, 363, Tomkinson, G.R., Olds, T.S., Gulbin, J. (2003). "Secular trend in physical performance of Australian children: Evidence from the Talent Search Program", Journal of sport medicine and physical fitness (43): DYNAMICS OF MORPHOLOGICAL AND MOTOR DEVELOPMENT OF PRIMARY SCHOOL CHILDREN IN REPUBLIC OF SERBIA ABSTRACT Republic Institute of Sport was established before more than a half a century in order to examine the conditions of Physical Education in State and the possibilities of its development. According to the Law on Sport of the Republic of Serbia, Article 41, one of the main activities of the Institute is monitoring the situation and physical abilities of children, youth and adults. With periodic monitoring of the physical abilities of elementary school children began in 1972/73, because more time is observed that with increasing living standards and improving the living conditions, there is 12

9 a disproportion between physical development and physical abilities of children. The System was operated until 1999 when, due to developments in the State, stopped working. With the reestablishment of the System, based on the Eurofit battery of tests, which is prescribed by the Sport Committee of the Council of Europe, Republic Institute of Sport has started in The aim of establishing the Eurofit System Testing is gaining insight into the morphological and motor status of children of Primary School, as well as programming of contemporary models of teaching, based on the results of investigation. Key words: physical abilities, monitoring, primary school children, eurofit. Korespondencija: Aco Gajević, prof. Republički zavod za sport Kneza Višeslava 72, Beograd, Srbija 13