«І ЛІЕЦЦА ХВАЛЯЙ ПЕСНЯ» МАКСІМ БАГДАНОВІЧ І МУЗЫКА

Transcription

1 Людміла КЕБІЧ «І ЛІЕЦЦА ХВАЛЯЙ ПЕСНЯ» МАКСІМ БАГДАНОВІЧ І МУЗЫКА Максім, пясняр, ты славу Краю На роднай мове змог прапець. (з верша Максімавы песні ) Мелодыка і спеўнасць вершаў Максіма Багдановіча сѐння не выклікае сумнення. І, бадай, гэта найвялікшая з усіх адметнасцяў творчасці паэта. Я адкрыла музычнасць вершаў Максіма ў школьным узросце, задоўга да грунтоўнага вывучэння яго творчасці ў юначыя ўніверсітэцкія гады. Трэба прызнацца, што ў мяне было незвычайна-прыемнае хобі: я адкрывала томік вершаў якога-небудзь паэта, ставіла яго на пюпітр фартэпіяна і пачынала спяваць вершы адзін за другім. Так у восьмым класе адкрыла Максіма Багдановіча. А неўзабаве настаўнік беларускай літаратуры папрасіў вывучыць і праспяваць на адкрытым уроку знакаміты Раманс паэта. І я не толькі вывучыла і праспявала, але на ўсѐ жыццѐ запомніла свой пачуццѐвы стан і асалоду гучання не так музыкі, як слова. Менавіта музыкай слова Зоркі Венеры Максім Багдановіч увайшоў у маѐ сэрца і жыццѐ назаўсѐды. З тае пары мы разам. Зорка Венера. Які гэта сапраўдны цуд! Класічны прыклад адточанага, высокага майстэрства. Раманс, якога немагчыма не ведаць, зблытаць з іншым, які хвалюе, кранае самыя патаемныя струны душы. Можа таму, што ѐн пра каханне? А каханне гэта нешта недасяжнае, незразумелае, таемнае, чароўнае, казачнае! Незвычайная папулярнасць ва ўсе часы гэтага музычна-паэтычнага твора ў выключным супадзенні слова, музыкі і эмацыянальнага стану творцаў паэта і народа. Перад кожным спектаклем у Мінскім дзяржаўным оперным тэатры, ля якога знаходзіцца помнік Максіму Багдановічу, тройчы гучыць мелодыя песні на словы паэта Зорка Венера. І Максім чуе свой раманс амаль кожны дзень. Аднойчы мне захацелася скласці для сябе найбольш поўнае і ѐмістае ўяўленне пра музычнасць паэта. Адкуль яе карані? Як адлюстроўваецца яна ў вершах? Натуральна ці наўмысна паэт пісаў вершы песеннай рытмікай? І гэтак далей. Сваімі назіраннямі і даследаваннямі пастараюся падзяліцца з вамі.

2 Пачаткам літаратурнай дзейнасці Максіма Багдановіча лічыцца 1907 год. Яго першым значным мастацкім творам было беларускамоўнае празаічнае апавяданне "Музыка", якое адразу ж надрукавала "Наша ніва". У апавяданні расказваецца легенда пра музыку, які "многа хадзіў па зямлі ды ўсѐ граў на скрыпцы". Незвычайныя былі і яго скрыпка, і музыка. Калі плакала скрыпка ў руках музыкі, то кожны "усѐ плакаў бы па сваѐй долі", калі грозна гудзелі струны, "людзі падымалі апушчаныя голавы, і гневам вялікім блішчалі іх вочы". За яго творчасць "злыя і сільныя людзі" кінулі музыку ў турму, дзе той і загінуў. Але не загінула памяць аб ім. У гэтым алегарычным творы малады аўтар расказваў аб шматпакутным лѐсе Беларусі на працягу стагоддзяў і выказваў надзею на хуткія перамены да лепшага. Як вядома, Максім Багдановіч перакладаў на беларускую мову не толькі вершы іншых паэтаў, ѐн вельмі цікавіўся песнямі розных народаў. У яго перакладзе сѐння мы ведаем: сербскую Хто там едзе па Касову полю?.., рускую Сѐння дзень у нас светлы, радасны, украінскую У каго ты, дзяўчынанька, скандынаўскую Была Інгеборг, як сасонка, страйна, іспанскую Яснавокая Аніта, японскую Ах, як спявае, персідскую Я ўсѐ забыў на свеце і ведаю адно. У раздзеле Вершы розных гадоў ѐсць цыкл з чатырох вершаў (І. ***Калі смутак моцна дзьме душу маю, ІІ.***А як родную згадаю старану, Ноч і На чужыне ), аб яднаныя музычнай назвай Мае песні. І гэта, сапраўды, песні. Першыя два васьмірадковікі напісаны ў музычным двухдольным або чатырохдольным памеры, пачынаюцца са слабой долі, у музыцы з-за такту, вершы могуць быць аб яднаныя ў адзін твор і напісаныя ў музычным стылі фольк або бардаўскай песні. Вершы Ноч і На чужыне розныя па музычнай рытміцы, але нягледзячы на тое, што першы пачынаецца з моцнай долі, а другі са слабой (націскнога складу і не націскнога), абодва вымагаюць шасцідольнага памеру, які вельмі блізкі да трохдольнага, вальсавага, хаця яны далѐкія ад вальсавай стыхіі па зместавым сэнсе. Музыкам і кампазітарам неабходна ўлічваць такія асаблівасці паэтыкі, калі яны жадаюць стварыць песню, мелодыя і словы якой будуць супадаць ідэальна. Музычнай тэрміналогіяй перасыпаны многія вершы Максіма Багдановіча. Аналіз адзінай прыжыццѐвай кнігі паэта Вянок прывѐў да наступных высноў: у кнігу ўвайшлі 132 вершы паэта, з іх у 25 ужываецца музычная тэрміналогія, найчасцей не ў якасці параўнанняў, а своеасаблівага фона, на якім і праз які думка паэта робіцца больш шчымлівай і даходлівай да чытача. Найбольш іх з чатырох частак кнігі у першай частцы, якая носіць назву Малюнкі і спевы і ўжо падразумявае гэтыя спевы, настройвае на песенны лад. Вось некаторыя прыклады з асабліва насычанага музычнай лексікай вершаванага цыкла Места (8 вершаў з 9-ці). Музыкі стагнанне ліецца па вулках з бульвара (верш ***За дахамі места памеркла нябёс пазалота; с. 59); У бубны дахаў вецер б е, грыміць па ім, звініць, пяе. ( верш Завіруха, с.61); Каробушку пяе дзіцячы альт, і надрываецца абрыдлая шарманка (верш Ад спёкі пышуць дахі і асфальт, с. 63) і г.д. Вельмі адметны ў гэтым сэнсе цыкл Згукі Бацькаўшчыны, у якім усе шэсць вершаў могуць быць песнямі, таму што маюць выразную напеўнасць, музычную рытміку,

3 лѐгка ўкладаюцца ў той ці іншы музычны памер. Чаму кампазітары не звярнулі на іх увагі да гэтай пары? Магчыма, таму, што ўсе вершы гэтага цыклу невялікія па аб ѐме складаюцца з 2-3 строфаў, а некаторыя напісаныя ў цвѐрдых формах (верш У Вільні санет). Пачынаючы з 1909 г. творы Максіма Багдановіча не сыходзілі са старонак газеты Наша ніва. Сярод іх верш "Краю мой родны! Як выкляты богам...", у якім выразна прагучала тэма сацыяльнага прыгнѐту і нацыянальнага адраджэння беларусаў. Багдановіч заявіў пра сябе як пра спевака роднага краю. Па некаторых ацэнках, гэты твор паставіў яго ў адзін шэраг з Янкам Купалам і Якубам Коласам. Акрамя таго, у "Нашай ніве» былі надрукаваны такія творы, як кароткае вершаванае лірычнае апавяданне "З песняў беларускага мужыка", вершы "Цемень", "Пугач", "Разрытая магіла", а таксама пераклады з Гейне і Шылера. Не аднойчы літаратары-навукоўцы задаваліся пытаннем: адкуль у гэтага хваравітага юнака такое багатае песеннае начынне душы? На думку бацькі, Адама Ягоравіча, паэтычны дар Максім атрымаў у спадчыну ад маці, якая валодала, "незвычайнай жвавасцю ўспрымання і падвышанай адчувальнасцю ў штодзѐнным жыцці". У доме, дзе жыў маленькі Максім да пяці гадкоў, (цяпер гэта Дом-музей Максіма Багдановіча ў Гародні), да гэтай пары стаіць фізгармонія адзін з продкаў і разнавіднасцяў фартэпіяна, на якім грала яго матуля Марыя Апанасаўна. А таксама ад бабулі па бацькавай лініі Анэлі (Ганны) Фаміной-Осьмак, якая, як пісаў бацька паэта ў сваіх успамінах: "была выдатнай расказчыцай народных казак, дар, несумненна, паэтычны, пераняўшы гэтую здольнасць часткова ад сваѐй маці Рузаліі Казіміраўны Осьмак, якая валодала гэтым дарам у высокай ступені. Перадача казачнага сюжэту для яе была творчым актам; кожны раз яна ўносіла ў апрацоўку сюжэту новыя рысы; казала моцна нараспеў, надаючы аповеду прыкметную рытмічнасць...яна ведала на памяць мноства беларускіх песень і наогул была носьбітам і захавальніцай народнай даўніны: абрадаў, звычаяў, варажбы, паданняў, прыказак, прымавак, загадак, народных лекавых сродкаў". У Ніжнім Ноўгарадзе знайшлі прыпынішча сем і дзвюх бацькавых сясцѐр. Максім асабліва любіў прападаць у цѐткі Магдалены, дзе заўсѐды спраўляліся Дзяды, Калядкі, Гуканне вясны, Вялікдзень, Сѐмуха. Усѐ такое непадобнае да таго, што было навокал. Памяць учэпліва схоплівала розныя аповеды цѐтак таямнічых і фантастычных, з лесунамі, русалкамі, з тужліва-вабнымі згадкамі пра Беларусь. Высокаталенавіты паэт і цудоўны майстар-ювелір паэтычнай формы вельмі любіў лірычныя вершымініяцюры за лаканізм і стварыў настолькі дасканалыя, пранікнѐныя, музычныя творы, што і ў наш час не пакідаюць чытачоў і слухачоў абыякавымі, з яўляюцца каштоўным скарбам духоўнай культуры народа. Вядома таксама, што Музай для Максіма Багдановіча была Ганна Какуева, сястра яго аднакласніка, таленавітая піяністка. Вобраз гэтай жанчыны навеяў і такія паэтычныя творы, як "Учора шчасце толькі глянула нясмела", "Больш за ўсѐ на свеце жадаю я" і некаторыя іншыя. Так і ўяўляецца, як заварожана, радасна-стоена слухаў юнак

4 Багдановіч класічныя п есы ў выкананні Ані Какуевай, першай, сапраўднай і адзінай яго любоўю! 1911 г. з'явіўся ў значнай меры пераломным у жыцці Максіма Багдановіча. Пасля заканчэння вучобы ў гімназіі ѐн наведаў Вільню, дзе пазнаѐміўся са славутымі дзеячамі беларускага нацыянальна-вызваленчага руху братамі І. і А.Луцкевічамі, беларускім пісьменнікам, гісторыкам, філолагам, літаратуразнаўцам В. Ластоўскім. Па запрашэнні Луцкевічаў Максім Багдановіч амаль усѐ лета жыў у фальварку Ракуцѐўшчына каля Маладзечна. Да гэтага часу ѐн меў толькі кніжнае ўяўленне пра Беларусь, але тут, у 20-гадовым узросце змог зблізку ўбачыць беларускую прыроду, жыццѐ і побыт беларусаў, а яны, зразумела ж, не адбываліся без музыкі і песень. Можна меркаваць, што гэта таксама вельмі паўплывала на стыль, структуру, і, вядома, на паэтычныя сродкі вершаў Максіма Багдановіча. Кампазітары звярнуліся да творчасці Максіма Багдановіча ў 20-ым стагоддзі, пазней, чым гэта зрабіў народ, які распяваў Лявоніху ці не адразу пасля з яўлення верша. Сучасныя музыкі ўсѐ часцей спрабуюць агучыць Максімавы творы. Як гэта ў іх атрымліваецца, пакажа час. Але многія спробы ўжо сѐння сталі сапраўднымі шэдэўрамі, калі да іх спрычыніліся беларускія музыкі Ігар Палівода, Ігар Лучанок і асабліва Уладзімір Мулявін. Сярод шматлікіх канцэртных праграм ансамбля Песняры існавала асобная з песень на словы Максіма Багдановіча. У яе ўваходзілі наступныя творы: 1. Ой, чаму ж я стаў поэтам 2. Краю мой родны 3. Максім і Магдалена 4. Вянок 5. На чужыне 6. Эмігранцкая 7. Слуцкія ткачыхі 8. Па над белым пухам вішні 9. Вераніка 10. Прывет табе, жыццѐ на волі 11. У Максіма на кашулі 12. Зорка Венера 13. Лявоніха 14. Пагоня У адным са сваіх інтэрв ю газеце Камсамольская праўда Мулявін расказваў пра тое, што да 100-годдзя з дня нараджэння Максіма Багдановіча была створана новая праграма на вершы паэта, музыку напісаў ѐн сам. Як не дзіўна, але на радзіме яе паказалі толькі пасля паспяховай прэм еры ў Нью-Ёрку. афіцыйная назва праграмы Вянок, неафіцыйная Пагоня. З гэтай нагоды Мулявін неяк смуткаваў: Што можа быць горай, калі на радзіме не патрэбна Пагоня на вершы Максіма Багдановіча? Прэм еру гэтай праграмы мы, уявіце, давалі ў бібліятэцы Арганізацыі

5 Аб яднаных Нацый у Нью-Ёрку. Быў велізарны поспех. ("Комсомольская правда", 21 июля 1994г.) Сапраўды, горка, таму што гэта ж адзін з самых палымяных і драматычных вершаў паэта. Ён з яўляецца творам жывога, надзвычайнага перажывання за лѐс Радзімы, непахіснай веры ў блізкае абнаўленне свету, недасяжнай вяршыняй, узлѐтам патрыятычнай лірыкі апошніх дзѐн паэта. Вядома, што вярнуўшыся ў Мінск, у гэтым жа 91-ым годзе "Песняры" прадставілі "Вянок" гледачу на сцэне філармоніі, здымкі канцерта вяло беларускае тэлебачанне. Захаваўся нават склад выканаўцаў ансамбля: Уладзімір Мулявін вакал, гітара, мастацкі кіраўнік; Уладзіслаў Місевіч саксафон, флейта, вакал; Валеры Дайнека вакал; Ігар Пеня вакал, клавішныя; Уладзімір Бяляеў ударныя; Аляксандр Растопчын гітара; Алег Молчан клавішные; Эдуард Тышко бас-гітара, вакал, гармонь. На кампакт-дысках запісы песень з гэтай праграмы не выдаваліся. Затое маю трэкер з відэазапісам, якім магу падзяліцца з усімі жадаючымі: Акрамя ансамбля Песняры песні на словы Максіма Багдановіча спявалі і спяваюць такія выканаўцы як Лявон Вольскі, Якаў Навуменка, Валеры Дайнека, Алесь Камоцкі, Эдуард Акулін, Вячаслаў Клімовіч, наш гродзенскі музыка Аляксандр Закрэўскі, група Унія. Сѐння іх падхапілі і прадоўжылі тым самым ім жыццѐ маладыя беларускія спевакі Алена Саўленайтэ, Ганна Шаркунова, Герман (Зміцер Карпінчык), Сафія Вяршыніна, Валеры Камерамін, Анжаліка Пушнова і многія іншыя. Трэба аддаць даніну павагі і вядомаму беларускаму дзяржаўнаму аркестру пад кіраўніцтвам Міхаіла Фінберга, у рэпертуары якога да гэтай пары маюцца творы на вершы Максіма Багдановіча. Музыку да іх напісаў адзін з самых таленавітых людзей Беларусі, цудоўны музыка, бліскучы піяніст, кампазітар и аранжырощшчык Ігар Палівода. На першым фестывалі беларускай паэзіі і музыкі ў Маладзечна была выканана вялікая праца Ігара Паліводы поп-опера «Максім» на вершы Максіма Богдановіча. На жаль, сѐння пра яе ўспамінаецца рэдка, і гучыць толькі адна песня «Пад-над белым пухам вішняў». Паэт Леанід Пранчак успамінае: Цікавая гісторыя стварэння оперы Максім. Калі з явілася ідэя, Ігар ведаў творчасць Багдановіча на ўзроўні школьнай праграмы. Ён прачытаў усѐ, што напісаў Максім Багдановіч, і, напэўна, усѐ, што было напісана пра яго даследчыкамі творчасці. Ігар імкнуўся зразумець Багдановіча як асобу. І толькі з такім вялікім багажом ведаў прыступіў да сачынення музыкі. Дадаць тольки адно: магчыма, таму і атрымаўся пранікнѐны, шчыры і адначасна суперсур ѐзны, унікальны твор. Ласкавыя, пранікнѐныя, шматзначныя словы, якія цешаць сэрца, зразумела,

6 могуць належаць чалавеку, духоўна багатаму, таленавітаму, з якім хочацца быць пастаянна, вярнуць яго ў сѐнняшні дзень. І мы з вамівяртаемся да Багдановіча зноў і зноў, і адкрываем яго паэзію кожны раз, нібы першы.таму што, такой вяршыні, такой зорнасці дасягнуць цяжка, нават немагчыма. Нарадзілася думка: магчыма, Максім Багдановіч свядома звяртаўся да народнапесенных традыцый беларусаў, складаў спеўныя вершы, даваў музычныя назвы сваім паэтычным творам, ужываў музычную тэрміналогію і рабіў гэта дзеля таго, каб прыцягнуць увагу беларусаў да сваѐй роднай мовы. Калі гэта так, то задума паэта была геніяльнай і таму вельмі простай: песні лягчэй і хутчэй засвойваюцца людзьмі, даходзяць да душаў, глыбей закранаюць струны чалавечай годнасці, аб ядноўваюць іх, абуджаюць свядомасць. І ліецца хваляй песня. Максімава песня: Па-над белым пухам вішні, Краю мой родны, Слуцкія ткачыхі, Зорка Венера, Амур і сонны, і прыгожы, Вераніка, Лявоніха, Пагоня Кранаюць самыя глыбокія струны чалавечай свядомасці і пачуццѐвасці і нібы звязваюць людзей адзін з адным нябачнымі чароўнымі ніцямі праз стагоддзі. Аці ѐсць ў свеце штосьці больш каштоўнае, чым тыя незвычайныя ніці, якія збліжаюць чалавека з чалавекам? Такімі ніцямі-хвалямі прыцягвае нас да сябе Максім Багдановіч, якога мы, не бачыўшы, не сустракаўшы асабіста, ведаем, помнім, любім, спасцігаем, абагаўляем. Сустрэліся сэрцы: яго, Максіма, і нашы, яго нашчадкаў, і нарадзілася музыка Што тычыцца мяне, дык Колькі будзе маѐ сэрцайка шчымець, я Максімавыя песні буду пець на чужыне і ў радзімай старане. І ніхто ніколі ім не заміне над радзімымі прасцягамі гучаць, Край аплакваць, услаўляць і апяваць. Гродна, 2017