Rruga drejt drejtësisë: The Road to Justice: Put do pravde: Personat e pagjetur në Kosovë nga pikëpamja e politikave

Transcription

1 Centre for Research, Documentation and Publication Rruga drejt drejtësisë: Personat e pagjetur në Kosovë nga pikëpamja e politikave The Road to Justice: Missing Persons in Kosovo from a Policy Standpoint Put do pravde: Nestala lica sa Kosova iz politickog ugla

2 Centre for Research, Documentation and Publication

3 Titulli: Rruga drejt drejtësisë: Personat e pagjetur në Kosovë nga pikëpamja e politikave Nëntor 2014 Autore: Hana Marku Përkthyer nga anglishtja në shqip: Gazmend Bërlajolli Përkthyer nga anglishtja në serbisht: Dragana Milutinović Redaktuar në anglisht: Nate Tabak Dizajni dhe shtypi: Arben Grajqevci, Krenar Basha, Prishtinë Katalogimi në botim (CIP) (496.51); Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës; Numri ndërkombëtar i standardizimit të librit (ISBN ); Të gjitha të drejtat e rezervuara. Asnjë pjesë e këtij publikimi nuk guxon të riprodhohet, të ruhet në ndonjë sistem të ruajtjes së të dhënave apo të transmetohet, në asnjë formë apo mënyrë elektronike, mekanike, fotokopjuese, incizuese apo tjetër, pa pëlqimin paraprak me shkrim nga ana e botuesit. Botuar nga: Qendra për Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim (QHDP), Nora Ahmetaj Rr. Shaban Polluzha No.7, Prishtinë, Kosovë 10000; Tel: ; info@crdp-ks. org; Tirazhi i ekzemplarëve të botuar: 200 Title: The Road to Justice: Missing Persons in Kosovo from a Policy Standpoint November 2014 Author: Hana Marku Translation in Albanian: Gazmend Bërlajolli Translation in Serbian: Dragana Milutinović Edited in English: Nate Tabak Design and printing: Arben Grajqevci, Krenar Basha, Pristina Cataloging in publication (496.51) ; National and University Library of Kosovo; ISBN (ISBN ); All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher. Published by: Centre for Research, Documentation and Publication (CRDP), Nora Ahmetaj; Rr. Shaban Polluzha No.7, Prishtinë, Kosovë 10000; Tel: ; info@crdp-ks. org; Naslov: Put do pravde: Nestala lica sa Kosova iz političkog ugla Datum objave: Novembar 2014 Autor: Hana Marku Prevod na engleskom: Gazmend Bërlajolli Prevod na srpskom: Dragana Milutinović Lektor na angleskom: Nate Tabak Dizajn i štampač: Arben Grajqevci, Krenar Basha, Prishtina Katalogizacija u publikaciji (496.51); Nacionalna i Univerzitetska biblioteka Kosova; ISBN(ISBN ); Sva prava umnožavanja rezervisana. Nijedan deo ove publikacije se ne sme reprodukovati, čuvati u sistemu daljeg preuzimanja, ili prenositi bilo kojim sredstvima, elektronskim, mehaničkim, fotokopiranjem, snimanjem itd., bez pismenog odobrenja izdavača. Izdavač: Centar za Istraživanje, Dokumentaciju i Objavljivanje (CIDO); Nora Ahmetaj Rr. Shaban Polluzha No.7, Prishtinë, Kosovë 10000; Tel: ; info@crdp-ks. org; Tiraž objavljen: Centre for Research, Documentation and Publication

4 Përmbajtja e këtij publikimi pasqyron pikëpamjet dhe mendimet e autorëve që janë përgjegjës për faktimin dhe saktësinë e të dhënave të prezantuara këtu. Pikëpamjet dhe mendimet e shprehura këtu, jodomosdoshmërisht i paraqesin ato të Charles Stewart Mott Foundation. The content of this publication relects the views and opinions of the authors, who are responsible for the facts and accuracy of the data present herein. The views and opinions expressed here do not necessarily represent those of the Charles Stewart Mott Foundation. Sadrzaj ove publikacije odrazava stavove i misljenja autora koji su odgovorni za cinjenice i tacnost predstavljeni podataka. Stavovi i misljenja izneti ovde ne odrazavaju stavove Charles Stewart Mott Foundation.

5

6 RRUGA DREJT DREJTËSISË: PERSONAT E PAGJETUR NË KOSOVË NGA PIKËPAMJA E POLITIKAVE

7 RRUGA DREJT DREJTËSISË RRUGA DREJT DREJTËSISË: Personat e pagjetur në Kosovë nga pikëpamja e politikave Pezull që nga 1999: Sfondi i personave të pagjetur në Kosovë...9 Metodologjia...10 Aktorët: organet, institucionet, organizatat...11 Legjislacioni shtetëror dhe mekanizmat ligjorë ndërkombëtarë...16 Organet e OKB-së...17 Nga UNMIK te EULEX: ndërrohen mandatet, ndërrohen rezultatet...18 Kosova merr kontrollin: transferimi i kapaciteteve tek institucionet kombëtare...21 Thirrja për sistemin e drejtësisë së Kosovës: marrja e pronësisë mbi krimet e luftës...23 Bllokimet mbeten: Çka duhet të ndryshojë?...27 Ku ndodhet rruga për drejtësi?...29 Zyra e Prokurorisë Speciale në Kosovë...29 Prokurori i Krimeve të Luftës i Serbisë...30 Njësia Speciale Investigative e EULEX-it...30 Grupi Punues i OKB-së mbi zhdukjet e detyrueshme ose të pavullnetshme...31 Rekomandime...32 Bibliografi a...33 Shtojca I...38 Shtojca II Centre for Research, Documentation and Publication

8 QHDP Falënderon recensentët e mëposhtëm që ofruan kohën dhe përvojën gjatë fazës së redaktimit të këtij punimi: Kushtrim Istrefi, profesor i Drejtësisë në Universitetin e Prishtinës. Sakibe Jashari, Ofi cere Programi, Zyra Rajonale Paqendërtuese në Ambasadën e Zvicrës në Kosovë. Joel Mermet, Shef i Zyrës së Komisarit të Lartë për të Drejtat e Njeriut në Kosovë. Engjëllushë Morina, bashkëthemeluese dhe kryesuese e Këshillit të Prishtinës për Marrëdhënie me Jashtë. Ish-Drejtore Ekzekutive e Iniciativës kosovare për Stabilitet. Ganimete Price-Asllani, Kandidate e doktoraturës në Queen s University të Belfastit.

9 RRUGA DREJT DREJTËSISË LISTA E AKRONIMEVE DML - Departamenti për Mjekësi Ligjore EULEX - Misioni Europian për Sundimin e Ligjit në Kosovë PSBE - Përfaqësuesi Special i Bashkimi Europian PKDNj - Paneli Këshillëdhënës për të Drejtat e Njeriut PVDNj - Paneli Vlerësues i të Drejtave të Njeriut ICTY - Tribunali Ndërkombëtar për Krimet e Luftës në ish-jugosllavi KNPZh - Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur KNKK - Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq KFOR - Forcat e NATO-s në Kosovë UÇK - Ushtria Çlirimtare e Kosovës NjPZh - Njësia për Personat e Pagjetur ZPZhML - Zyra për Personat e Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore IPVQ - Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes ZPSK - Zyra e Prokurorisë Speciale në Kosovë UNMIK - Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë KZIV - Komisioni për Zbulimin dhe Identifi kimin e Viktimave 8 Centre for Research, Documentation and Publication

10 RRUGA DREJT DREJTËSISË PEZULL QË NGA 1999: SFONDI I PERSONAVE TË PAGJETUR NË KOSOVË Çështja e personave të pagjetur të Kosovës mbetet dhimbshëm e pranishme edhe sot, 15 vjet pas përfundimit të konfliktit të armatosur më Mandatet e administratat që venë e vijnë, komunikimi i pafrytshëm me familjarët e personave të pagjetur, hutia rreth kompetencave, si dhe mungesa e vullnetit institucional për t i gjetur personat e pagjetur nga të dyja palët e konfliktit, nënkupton se fati i personave të pagjetur të Kosovës do të mbetet i pazgjidhur. Ndonëse mbi gjysma e njerëzve që fillimisht mungonin si rrjedhojë e konfliktit të armatosur më 1999 tashmë janë identifikuar dhe trupat u janë kthyer te familjeve për t u varrosur nga familjet, nuk janë bërë hetimet dhe ndjekjet e mëtejme të kryesve të këtyre krimeve. Institucionet e reja dhe të patestuara të Kosovës ende pritet të marrin përgjegjësinë e plotë në hetimin dhe ndjekjen ligjore të rasteve të personave të pagjetur, ndonëse gjithnjë e më shumë thirren që t i marrin këto detyra dhe e kanë autoritetin për këtë. Cilësorët të pagjetur dhe të zhdukur në këtë raport u referohen individëve që janë zhdukur si rezultat i konfliktit të vitit 1999 në Kosovë. Këta përfshijnë shqiptarët e Kosovës që u zhdukën para përfundimit zyrtar të konfliktit në qershor 1999, si dhe ata që u zhdukën pas përfundimit zyrtar të konfliktit, kryesisht serbë të Kosovës, por edhe shqiptarë, ashkalinj, egjiptianë dhe romë të Kosovës që shiheshin si bashkëpunëtorë të regjimit serb para dhe gjatë konfliktit. Familjarët e të pagjeturve, trupat e të cilëve ende nuk janë zbuluar dhe/ose identifikuar, kanë përpara vetes një rrugë të gjatë para sesa ta zbulojnë të vërtetën lidhur me fatin e të dashurve të tyre. Ata të cilëve u janë kthyer trupat po presin më shumë nga institucionet, si qasjen në drejtësi, memorializimin, si dhe shërbimet përkatëse të mirëqenies sociale. Mbase tani më fort se kurrë, institucionet shtetërore të Kosovës do të vihen në sprovë sa i përket aftësisë dhe gatishmërisë së tyre për të hetuar dhe ndjekur rastet e personave të pagjetur. Nën mandatin e ri të EULEX-it, të miratuar nga Kuvendi i Kosovës në maj 2014, institucionet kombëtare të Kosovës do ta marrin autoritetin që ka pasur EULEX-i në gamën e re të detyrave dhe përgjegjësive, duke përfshirë hetimin e krimeve të luftës. 1 Shifra 1676 është arritur duke zbritur numrin e trupave të kthyer kohët e fundit nga Raska (36) nga numri i fundit zyrtar i publikuar nga Kryqi i Kuq Ndërkombëtar (1712) në korrik Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq. 4 korrik Nyja këtu: Centre for Research, Documentation and Publication 9

11 RRUGA DREJT DREJTËSISË Një nivel më i lartë zotimi për zgjidhjen e fatit të personave të pagjetur do ta dërgojë një mesazh të qartë mbi gatishmërinë e Kosovës për t u marrë me të kaluarën dhe për t u dhënë drejtësi viktimave dhe familjarëve të mbijetuar të tyre. Kjo përfshin edhe sigurimin se po respektohet e drejta e familjeve për të ditur. Sfi da që ka Kosova përpara vetes është ajo e hartimit të politikave dhe fuqizimit të institucioneve për t i shërbyer interesit të familjeve të personave të pagjetur, pa përjashtim. Kosova e paspavarësisë duhet t i ndërtojë shpejt kapacitetet dhe të merret me një rrjet kompleks shërbimesh që duhen ofruar: punën e vazhdueshme të komunikimit me familjarët e të pagjeturve, zhvarrosjet mjekoligjore dhe identifi kimet, hetimet profesionale kriminale ndërkufi tare, dhe mbi të gjitha, ndjekjet që do të çojnë në proces ligjor të drejtë dhe të bërë me kohë. Metodologjia Institucionet e Kosovës, siç është Komisioni Qeveritar për Personat e Pagjetur dhe Ministria e Drejtësisë, si dhe EULEX-i nga ana tjetër, luajnë rol kyç në përgjigje të kërkesave të familjeve të personave të pagjetur. Qasja ndaj drejtësisë duket se po dështon sa i përket shkëmbimit të informatave me qeverinë serbe mbi fatin e të zhdukurve dhe ndjekjen e kryesve të krimeve. Me këtë raport, QHDP synon t i vlerësojë shërbimet e ofruara ndaj familjeve të të pagjeturve, dhe të japë rekomandime për mjetet e mundshme juridike të cilat mund t i shfrytëzojnë familjet e të zhdukurve - një proces ky që mund të kishte filluar shumë më herët. Punimi paraqet një pasqyrë të kërkimeve në zyra duke marrë parasysh raporte nga OJQ-të ndërkombëtare, raporte të brendshme të UNMIK-ut dhe EULEX-it, legjislacionin kombëtar dhe ndërkombëtar, artikuj akademikë, si dhe raportimin gazetaresk mbi personat e pagjetur. QHDP zhvilloi intervista me aktorët kryesorë nga këto institucione dhe organizata: Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur; Komisioni Qeveritar për Personat e Pagjetur, Instituti për Hulumtimet e Krimeve të Luftës; Zyra për Bashkëpunim Gjyqësor Ndërkombëtar në kuadër të Ministrisë së Drejtësisë; Qendra për Drejtësi Humanitare në Kosovë; Departamenti i Mjekësisë Ligjore i EULEX-it; Fakulteti i Drejtësisë i Universitetit të Prishtinës; Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian në Kosovë; një përfaqësues i shoqatave të familjarëve të personave të pagjetur të Kosovës; Zyra e Komisionerit të Lartë për të Drejtat e Njeriut ne Kosovë; dhe Zyra e Prokurorit Special të Kosovës. Materiali për personat e pagjetur ne Kosovë është kompleks, për shkak të organizmave dhe administratave të shumta të përfshira në menaxhimin e tij dhe natyrës vazhdimisht të ndryshueshme të sistemit të drejtësisë në Kosovë. QHDP ka bërë çmos për ta 10 Centre for Research, Documentation and Publication

12 RRUGA DREJT DREJTËSISË paraqitur kohështrirjen e çështjes së personave të pagjetur në Kosovë në mënyrën më të thjeshtë dhe më të qartë të mundshme, si dhe për t i përshkruar në mënyrë të qartë vështirësitë dhe mundësitë lidhur me ekstradimin dhe ndjekjen penale të rasteve. AKTORËT: ORGANET, INSTITUCIONET, ORGANIZATAT Kjo listë përfshin disa nga aktorët dhe kornizat ligjore të shumta të përfshira në trajtimin e rasteve të personave të pagjetur në Kosovë, dhe i përshkruan organet që ekzistonin gjatë administratës së UNMIK-ut, mekanizmat ekzistues të EULEX-it, si dhe institucionet shtetërore dhe kornizat ligjore të Kosovës. Tribunali Ndërkombëtar për Krimet e Luftës në ish-jugosllavi (ICTY) Tribunali Ndërkombëtar për Krimet e Luftës në ish-jugosllavi është gjykatë e themeluar nga Kombet e Bashkuara në vitin 1993 për të hetuar dhe gjykuar krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit të kryera gjatë luftërave jugosllave të viteve 90. ICTY ka qenë përgjegjës për aktakuzat dhe aktgjykimet e disa prej shkelësve të profilit më të lartë të së drejtës humanitare ndërkombëtare gjatë kësaj periudhe. Gjykata po e pushon aktivitetin dhe është duke punuar drejt përfundimit të mandatit të vet duke transferuar rastet tek juridiksionet kombëtare 2. KFOR KFOR-i është forca paqeruajtëse e NATO-s që është vendosur në Kosovë që nga përfundimi i fushatës ajrore kundër Republikës Federale të Jugosllavisë për të vendosur rendin në rajon. Para themelimit të forcës policore të UNMIK-ut, KFOR-i ishte i vetmi organ legjitim i sigurisë ne Kosovë, përgjegjës për të ofruar siguri për qytetarët e Kosovës. KFOR ka shërbyer si burim primar i mbrojtjes së civilëve të Kosovës deri në formimin e një force policore të UNMIK-ut në dhjetor të vitit Gjatë kësaj periudhe ka ndodhë një numër i madh i rrëmbimeve të pasluftës dhe zhdukjeve. Roli i sigurisë i KFOR-it ka rënë me kalimin e kohës dhe tani përfshin prani minimale në terren 3. 2 Fq.12, Report of the International Tribunal for the Former Yugoslavia. Tribunali Ndërkombëtar për Krimet e Luftës në ish-jugosllavi. 1 gusht Burimi: le/about/reports%20and%20publications/annualreports/annual_report_2014_en.pdf 3 NATO s Role in Kosovo, Allied Command Operations. Qasur më 20 tetor 2014: kfor/about-us/natos-role-in-kosovo.aspx Centre for Research, Documentation and Publication 11

13 RRUGA DREJT DREJTËSISË Komisioni për Zbulimin dhe Identifi kimin e Viktimave (KZIV) Krijuar nga UNMIK-u në maj 2000, Komisioni për Gjetjen dhe Identifikimin e Viktimave ishte i mandatuar me gjetjen dhe identifikimin e mbetjeve mortore dhe me ofrimin e mbështetjes ligjore për anëtarët e familjeve të personave të pagjetur. Komisionit i është kërkuar që të bashkëpunojë me ICTY dhe të krijojë kapacitete lokale për identifikimin mjeko-ligjor. Komisioni për Gjetjen dhe Identifikimin e Viktimave ka përfshi staf nga UNMIK-u, patologë ndërkombëtarë, OSBE-në, anëtarë të Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut, Komitetin Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq, dhe shoqatat e familjeve të personave të pagjetur. Deri në vitin 2002, KZIV ishte përgjegjës për trajtimin e trupave të zhvarrosur nga ICTY. Zyra për Personat e Arrestuar dhe të Zhdukur Në tetor të vitit 2000, u formua Zyra për Personat e Arrestuar dhe të Zhdukur brenda UNMIK-ut, për të hetuar rastet e personave të cilët janë zhdukur gjatë konfliktit të armatosur të vitit 1999, si dhe personave që dyshohej se ishin në paraburgim në Serbi. derisa Zyra me sukses ka realizuar lirimin e mbi 1,000 të burgosurve shqiptarë të Kosovës nga burgjet serbe deri në vitin 2002, përparimi në çështjen e personave të pagjetur ka qenë më i ngadalshëm. Zyra u mbyllë në qershor Njësia për Personat e Zhdukur (NjPZh) - UNMIK Njësia për Personat e Zhdukur, pjesë e Policisë Civile të UNMIK-ut, është formuar në nëntor 1999, si degë e Policisë së UNMIK-ut, përgjegjëse për hetimin dhe gjetjen e rasteve të personave të pagjetur në Kosovë. Kjo njësi është transformuar më vonë në Njësinë e UNMIK-ut për Hetimin e Krimeve të Luftës. Zyra për Personat e Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore (ZPZhML) Në vitin 2002, Zyra për Personat e Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore është formuar brenda UNMIK-ut për t u marrë me zhvarrimet, identifikimin dhe informimin e familjeve të personave të pagjetur, dhe për të përmirësuar degët e ndryshme të UNMIK-ut që kishin të bënin me personat e pagjetur në një trup të konsoliduar. Ky organ më pas do të absorbohet nga Ministria e Drejtësisë e Kosovës dhe bashkëdrejtohet nga një kryesues i Mjekësisë Ligjore të EULEX-it në vitin 2010, dhe riemërohet si Departamenti për Mjekësi Ligjore. 12 Centre for Research, Documentation and Publication

14 RRUGA DREJT DREJTËSISË Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur (KNPZh) Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur ka luajtur një rol vendimtar në sigurimin e identifikimit të ADN-së të kockave dhe mostrave të gjakut të paraqitura nga ekipet e mjekësisë ligjore të ZPZhML dhe homologët e tyre në Serbi, sipas një memorandumi të mirëkuptimit të nënshkruar me UNMIK-un për të ofruar këtë shërbim në vitin KNPZh vazhdon të kryejë analizat e ADN-së trupave të zbuluara si rezultat i vrasjeve që ndodhën gjatë konfliktit të vitit Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq (KNKK) Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit te Kuq është organizatë e cila është marrë kryesisht me gjurmimin dhe dokumentimin e personave të pagjetur në Kosovë, dhe ka qenë botues i Librit të Kosovës për të Zhdukurit që nga përfundimi i konfliktit te armatosur. Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq kryeson gjithashtu Grupin e Përbashkët Punues për Personat e Pagjetur ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, dhe ndihmon të dyja palët të caktojnë agjendën e takimeve, si dhe për të lehtësuar shkëmbimin e informacionit në lidhje me varrezat e mundshme. Grupi Punues i Kosovës për Personat e Pagjetur Në mënyrë që të sigurohet bashkëpunimi ndërkufitar për çështje të tilla si gjetja e varrezave të mundshme, kryerja e zhvarrosjeve, dhe të lejohen viktimat e familjeve për të gjetur fatin e anëtarëve të tyre të zhdukur të familjes, në vitin 2004 është krijuar Grupi Punues Kosovë-Serbi për Personat e Pagjetur. Grupi Punues, i cili ende zhvillon takime të rregullta, kryesohet nga Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq dhe ka mbajtur 37 seanca që nga viti ICMP and UNMIK sign MOU on Missing Persons, faqja zyrtare e Komisionit Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur. 26 nëntor Burimi: Centre for Research, Documentation and Publication 13

15 RRUGA DREJT DREJTËSISË Komisioni Qeveritar për Personat e Pagjetur Komisioni Qeveritar për Personat e Pagjetur, u krijua nga Institucionet e Përkohshme Vetëqeverisëse (IPVQ) në vitin 2006, në mënyrë që të shërbejë si një ndërmjetës në mes të Qeverisë së Përkohshme të Kosovës dhe UNMIK-ut, Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq, Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, dhe shoqatat e familjarve. Puna e komisionit kryesisht përfshin koordinimin e qasjes së qeverisë ndaj çështjes së personave të pagjetur dhe kryerjes së aktiviteteve në terren në nivel komunal me familjet e personave të pagjetur. Kreut të Komisionit Qeveritar për Personat e Pagjetur automatikisht i lejohet një vend në Grupin Punues për Personat e Pagjetur. Njësia e EULEX-it për Hetimet e Krimeve të Luftës Njësia për Hetimin e Krimeve të Luftës e EULEX-it mori rastet e hapura nga UNMIK-u për krime lufte në vitin 2008, dhe ka autoritet ekzekutiv mbi rastet e krimeve të luftës që janë ende duke kaluar nëpër hetim. Njësia për Hetimin e Krimeve të Luftës gjithashtu ofron shërbime mentoruese dhe monitoruese për Njësinë e Hetimeve të Krimeve të Luftës të Policisë së Kosovës. Departamenti Mjekoligjor i EULEX /Departamenti i Mjekësisë Ligjore në Ministrinë e Drejtësisë Në vitin 2008, EULEX-i mori përsipër operimin e Zyrës për Personat e Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore. Departamenti i Mjekësisë Ligjore i EULEX-it është gjithashtu përgjegjës për detyrat e mentorimit dhe monitorimit në Departamentin e Mjekësisë Ligjore në Ministrinë e Drejtësisë të Kosovës, e cila është krijuar gjatë mandatit të EULEX-it. Në përgatitje për transferimin e kompetencave nga EULEX-i tek institucionet e Kosovës, Departamenti i Mjekësisë Ligjore të Kosovës drejtohet nga dy bashkë-drejtues, një ndërkombëtar dhe një kosovar. Zyra e Prokurorit Special të Kosovës (ZPSK) E themeluar në vitin 2008, Zyra e Prokurorit Special është organi i prokurorisë në Kosovë përgjegjës për hetimin e krimeve si krimet ekonomike, krimi i organizuar, terrorizmi dhe krimet e luftës. Ndërmjet , EULEX-i ka qenë përgjegjës për monitorimin dhe mentorimin e ZPSK-së dhe gjithashtu ka instaluar prokurorët e vetë në 14 Centre for Research, Documentation and Publication

16 RRUGA DREJT DREJTËSISË radhët e ZPSK-së. Nën mandatin e ri të EULEX-it, i miratuar në maj , prokurorët vendorë në kuadër të Zyrës së Prokurorëve Special mund të fillojnë hetimet për rastet e krimeve të luftës. Zyra e Prokurorit të Krimeve të Luftës e Serbisë E themeluar në vitin 2003, Zyra e Prokurorit për Krime të Luftës e Serbisë është organ i prokurorisë në Serbi përgjegjës për hetimin e krimeve kundër njerëzimit dhe të drejtës humanitare ndërkombëtare. Kjo kryesisht përfshin rastet që kanë të bëjnë me krimet e kryera gjatë viteve 90 në ish-jugosllavi, duke përfshirë edhe konfliktin e Kosovës. Paneli Këshillëdhënës për të Drejtat e Njeriut (PKDNj) - UNMIK Paneli Këshillëdhënës për të Drejtat e Njeriut është një organ i pavarur i krijuar nga UNMIK-u në vitin 2006, që heton ankesat për shkeljen e të drejtave të njeriut të kryera nga ose që i atribuohen UNMIK-ut. Pas hetimit, paneli jep rekomandime për veprim nga ana e UNMIK-ut. Opinionet e panelit megjithatë, nuk janë ligjërisht të detyrueshme. Rreth 200 ankesa janë bërë nga familjarët e të zhdukurve në Kosovë dhe një numër i opinioneve fajësuese nga paneli kanë zbuluar se UNMIK-u ka dështuar të hetojë rastet e tilla (për më shumë, ju lutem referojuni aneksit në faqen 26). Paneli Vlerësues i të Drejtave të Njeriut (PVDNj) - EULEX Paneli Vlerësues i të Drejtave të Njeriut u themelua në vitin 2009 si një organ i pavarur në kuadër të EULEX-it, i ngarkuar me shqyrtimin e pretendimeve të shkeljes së të drejtave të njeriut, të kryera nga ose që u atribuohen EULEX-it. Paneli ka shqyrtuar 128 raste që nga korriku dhe ka dërguar dy raste që kanë të bëjnë me personat e pagjetur për të rishikuar pranueshmërinë nga Shefi i Misionit të EULEX-it 7. 5 Ligji Nr.04/L-273 për Ndryshimin dhe Plotësimin e Ligjeve të Lidhura me Mandatin e Misionit Europian për Sundimin e Ligjit në Republikën e Kosovës. Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, nr. 32, 15 maj Burimi: anglisht.pdf 6 Statistics. Uebsajti zyrtar i Panelit Shqyrtues të të Drejtave të Njeriut. 7 korrik Burimi: hrrp.eu/statistics.php 7 Fq.2, Newsletter #10 - July to September Faqja Zyrtare e Human Rights Review Panel. Qasur më 18 tetor Burimi: Centre for Research, Documentation and Publication 15

17 RRUGA DREJT DREJTËSISË Instituti për Hulumtimin e Krimeve të Luftës Krijuar në vitin 2011 nën ombrellën e Ministrisë së Drejtësisë, Instituti për Krimet e Luftës është i ngarkuar me hulumtimin dhe dokumentimin e krimeve të luftës në Kosovë, duke filluar nga vrasjet, zhdukjet, dhunimet dhe dëmtimet e trashëgimisë kulturore. Fusha e hulumtimit të Institutit shkon nga janari 1998 deri në qershor të vitit 1999, duke lënë në mënyrë efektive jashtë krimet e hakmarrjes të kryera mbi serbët e Kosovës dhe pakicat e tjera, pas përfundimit zyrtar të konfliktit te armatosur dhe pas vendosjes së forcave të KFOR-it dhe UNMIK-ut. Shoqata e Familjarëve të të Zhdukurve Shoqatat e familjeve të personave të pagjetur janë shoqata të vetë-organizuara të anëtarëve të familjeve të personave të pagjetur. Shoqatat janë formuar në bazë të etnisë dhe rajonit/ qytetit, dhe ofrojnë një formë të mbështetjes sociale për familjet e personave të pagjetur, si dhe instrument për veprim politik, pasi shumë prej udhëheqësve të tyre organizojnë protesta, marshime, dhe bëjnë deklarata publike në emër të familjeve të të zhdukurve. Ato gjithashtu shërbejnë si një burim i informatave për vendndodhjet e varrezave të mundshme. LEGJISLACIONI SHTETËROR DHE MEKANIZMAT LIGJORË NDËRKOMBËTARË Ligji për personat e pagjetur Ligji për personat e pagjetur është miratuar nga Kuvendi i Kosovës në gusht 2011 dhe përcakton statusin e personave të pagjetur dhe të familjarëve të tyre. Ligji thërret për krijimin e një Regjistri Qendror të Personave të Pagjetur dhe rregullon punën e Komisionit Qeveritar për Personat e Pagjetur. Ligji mbi Statusin dhe të Drejtat e Martirëve, Invalidëve, Veteranëve, Pjesëtarëve të Ushtrisë çlirimtare të Kosovës, Viktimave të Dhunës Seksuale të Luftës, Viktimave Civile të Luftës dhe familjeve të tyre. Ligji është miratuar nga Kuvendi i Kosovës në dhjetor 2011 dhe përshkruan kategoritë e ndryshme të viktimave civile dhe jocivile të luftës si dhe përfitimet qeveritare që kanë të drejtë t i gëzojnë (si pagesat mujore të mirëqenies, lehtësimet nga taksat, heqjen 16 Centre for Research, Documentation and Publication

18 RRUGA DREJT DREJTËSISË e pagesave universitare, përkujdesjen shëndetësore, etj.). Personat e pagjetur janë kategori e ndarë sipas këtij Ligji dhe kanë të drejtë edhe për pagesat mujore të mirëqenies edhe për qasjen në forma të caktuara të mirëqenies sociale. Konventa ndërkombëtare për mbrojtjen e të gjithë personave nga zhdukja me forcë Kjo konventë e OKB-së është miratuar nga Asambleja e Përgjithshme më 2006 dhe ka hyrë në fuqi pas katër vjetësh. Konventa përkufizon zhdukjen me forcë si ligjësisht të papranueshme nën të gjitha rrethanat, si dhe si krim kundër njerëzimit kur ushtrohet sistematikisht. Aktet e zhdukjes me forcë kërkohet të kriminalizohen nga shtetet anëtare që ratifikojnë këtë konventë. Serbia ka ratifikuar Konventën në maj 2011, por Kosova mund të mos e ratifikojë duke mos qenë shtet anëtar i OKB-së. Konventa mund të thirret gjatë trajtimit të zhdukjeve me forcë që paraqiten pas ratifikimit të saj nga shtetet anëtare, që d.m.th. se nuk vlen për zhdukjet me forcë që janë bërë gjatë konfliktit të Kosovës. ORGANET E OKB-SË Komiteti i OKB-së mbi Zhdukjet me Forcë Ky Komitet monitoron zbatimin e Konventës Ndërkombëtare për Mbrojtjen e të gjithë Personave nga Zhdukja me Forcë nga shtetet anëtare që kanë ratifikuar konventën. Grupi Punues i OKB-së për Zhdukjet me Forcë ose të Pavullnetshme Grupi Punues i OKB-së është organ i themeluar nga Komisioni për të Drejtat e Njeriut për të Drejtat e Njeriut më Mandati i Grupit Punues është t u asistojë të afërmve të të zhdukurve që ta zbulojnë fatin dhe vendndodhjen e personave të tyre të zhdukur, pavarësisht nga juridiksioni shtetëror, statusi i shtetit anëtar në OKB, si dhe nëse shteti ka ratifikuar Konventën për Mbrojtjen e të gjithë Personave nga Zhdukja me Forcë. Nga 24 deri më 26 qershor 2014, Grupi Punues kreu një vizitë studimore në Kosovë dhe kritikoi mungesën e progresit dhe të vullnetit politik për t i zgjidhë rastet e personave të pagjetur në kosovë 8. 8 UN Calls for Urgent Action on Kosovo s Missing. (OKB thërret për veprime urgjente për të pagjeturit e Kosovës) Balkan Transitional Justice. 26 qershor Burimi: Centre for Research, Documentation and Publication 17

19 RRUGA DREJT DREJTËSISË NGA UNMIK TE EULEX: NDËRROHEN MANDATET, NDËRROHEN REZULTATET Personat e pagjetur nga konflikti i Kosovës rëndom u zhdukën ose u vranë nën njërin nga dy skenarët e mëposhtëm: 1) Personat që u zhdukën nga janari 1998 deri në qershor 1999, me mbarimin zyrtar të konfliktit të armatosur në Kosovë, priren të jenë shqiptarë të Kosovës të vrarë nga forcat serbe të sigurisë. Pas konfliktit trupat e tyre janë gjetë nëpër varreza masive ose qenë varrosë mbi tokë anembanë Kosovës. Trupat e shqiptarëve të Kosovës po ashtu janë transportuar nga forcat serbe të sigurisë nga Kosova nëpër lokacione të fshehta të varrezave masive në Serbi. Zhdukjet para qershorit 1999 përfshijnë edhe serbë të Kosovës, civilë e policë, që ishin vrarë nga anëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Ky numër përfshin edhe shqiptarë të Kosovës që shiheshin si bashkëpunëtorë të autoriteteve serbe. 2) Personat e zhdukur pas qershorit 1999, fundit zyrtar të konfliktit të armatosur, synojnë të jenë serbë të Kosovës, si dhe shqiptarë dhe pjesëtarë të komuniteteve të ashkalinjve, egjiptianëve dhe romëve të Kosovës që dyshoheshin se kishin bashkëpunuar me palën serbe gjatë konfliktit. Një valë e vrasjeve hakmarrëse dhe zhdukjeve të kryera me gjasë nga pjesëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe civilë shqiptarë vijoi pas tërheqjes së forcave serbe të sigurisë në Kosovë në qershor Hetimi i personave të pagjetur në Kosovë është karakterizuar nga ndërrimet e administratave, raportimi dhe menaxhimi jokonsistent i rasteve, si dhe mungesa e nismës për t i çuar në fund hetimet penale. Tribunali Ndërkombëtar për Krimet e Luftës në ish-jugosllavi ishte i pari organ hetues në terren që po i zhvarroste dhe hapte varrezat masive në Kosovë gjatë gjithë verës së vitit Nga marsi 2000, hetuesit e ICTY kishin lokalizuar 529 varreza masive në Kosovë dhe qenë në gjendje që ta kryenin me sukses një punë të gjerë mjekoligjore, të nevojshme për të demonstruar se kanë ndodhë vrasje masive gjatë konfliktit të Kosovës 9. 9 Paragrafi 4, spastrimi etnik në Kosovë: pasqyrë. Departamenti i Shtetit i ShBA. Dhjetor Burimi: 18 Centre for Research, Documentation and Publication

20 RRUGA DREJT DREJTËSISË Megjithatë, fokusi primar i ICTY-së ishte për të ofruar dëshmi se vrasjet masive ndodhën në një mënyrë të organizuar dhe të qëllimshme nga forcat shtetërore serbe të sigurisë, jo për të ofruar shërbime identifikimi për familjarët ose për t i ndjekë raste individuale të vrasjeve në kohë lufte. Rreth 4,300 trupa janë zbuluar nga ICTY nëpër vendvarrime gjithandej Kosovës 10. Hetimet e Tribunalit po ashtu shpalosën praninë e vendndodhjeve të varrezave masive në Serbi, njëri ndër rastet të profileve më të larta duke qenë ai i rastit Djordjevic, në të cilin Vlastimir Djordjevic, ish-zëvendës Ministër i Ministrisë Serbe të Punëve të Brendshme dhe Shef i Departamentit të Sigurisë Publike, u shpall fajtor për transportimin e kufomave të 889 shqiptarëve të Kosovës nga forcat serbe të sigurisë në Kosovë për varrim të fshehtë në Serbi 11. Pas përmbylljes së hetimeve në terren të ICTY-së të vrasjeve masive dhe të krimeve kundër njerëzimit në Kosovë, një numër i madh organesh të UNMIK-ut dhe ndërkombëtare u përfshinë në identifikimin dhe marrjen me personat e pagjetur, duke krijuar kështu huti në ndarjen e roleve dhe të llogaridhënies, e duke nxjerrë progres të ngadaltë në ofrimin e proceseve të detyrueshme ligjore familjeve të të zhdukurve. E themeluar më 2002, Zyra e UNMIK-ut për Personat e Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore (ZPZhML) u bë organi kryesor për zhvarrosjen dhe identifikimin e personave të pagjetur në Kosovë deri në themelimin e misionit të EULEX-it për sundimin e ligjit më ZPZhML ia doli ta kryerrymojë dhe ta përmirësojë kapacitetin për t i kompletuar identifikimet individuale dhe për t u marrë me komunikimin me familjarë. Aktivitetet e komunikimit si punëtoritë e diskutimeve, nismat e historisë gojore, si dhe projektet kulturore synonin të ofronin një mjedis për familjarët e personave të pagjetur që t i dokumentojnë dhe t i bashkëndajnë përvojat. Gjatë mandatit të ZPZhML, u nënshkruan disa protokolle me peshë me Serbinë për zhvarrosjen dhe riatdhesimin e mbetjeve të shqiptarëve të Kosovës nga territori i Serbisë, siç janë Protokolli për Shkëmbimin e Ekspertëve dhe të Mjekësisë Ligjore, Protokolli për Transferimin Tejkufitar të Mbetjeve të Identifikuara, si dhe Protokolli për Ekipet e Përbashkëta të Verifikimit për Personat e Zhdukur. Megjithatë, numri më i madh i mbetjeve që kërkonin identifikim, mungesa e informacionit lidhur me vendndodhjet e tjera potenciale të varrezave, si dhe mungesa e personelit dhe burimeve të disponueshme për ZPZhML e pengoi keq shpejtësinë e 10 Paragrafi 16, Nën urdhra: krimet e luftës në Kosovë. Human Rights Watch. Tetor 26, Burimi: Vlastimir Djordjevic dënohet për krime në Kosovë. Komunikatë shtypi e Tribunalit ndërkombëtar për Krimet e luftës në ish-jugosllavi. 23 shkurt Burimi: Centre for Research, Documentation and Publication 19

21 RRUGA DREJT DREJTËSISË zhvarrimeve dhe procesin e identifikimit 12. Në vitet që çojnë tek themelimi i EULEX-it, zhvarrimet e ZPZhML ranë në 118 palë mbetje njerëzore të zhvarrosura më 2005, 59 më 2006, 73 më 2007, dhe 53 më U bënë përpjekje për ta nxitë përvojën lokale në mjekësinë ligjore nëpërmjet trajnimit në vend pune nga personeli ndërkombëtar i UNMIK-ut dhe programet afatshkurtra të trajnimit jashtë vendit. Këto përpjekje në të shumtën e herës nuk ia dolën të nxirrnin ekspertë mjekoligjorë kosovarë të trajnuar mirëfilli. Dështimi i ZPZhML për t u siguruar se kosovarët po trajnohen në mjekësi ligjore dhe antropologji ligjore ka pasë efekte afatgjata, duke siguruar që pronësia e komponentës mjekoligjore të çështjes së personave të pagjetur të mbetet përgjegjësi e personalit ndërkombëtar 14. Njësia e Policisë së UNMIK-ut për Personat e Zhdukur shfaqte mungesë kapaciteti për t i ndjekë rastet e personave të zhdukur, me raste të dokumentuara të regjistrimeve dhe arkivimeve të rasteve të sjella nga ankimtarët 15, duke i lënë rastet pezull për periudha paarsyeshëm të gjata, dhe duke dështuar në njoftimin e familjarëve të të pagjeturve lidhur me statusin e rasteve të tyre. Gjatë mandatit të UNMIK-ut, Policia e sapoformuar e Kosovës u përjashtua nga hetimi i rasteve të krimeve të luftës, duke vonuar kështu transferimin e kompetencave dhe ndërtimin e kapaciteteve të nevojshme për trajtimin e rasteve të tilla më vonë. Trashëgimia e krijuar nga Policia e 12 Human rights watchdog Amnesty International e ka kritikuar administratën e UNMIK-ut për mosofrimin e burimeve dhe personelit të mjaftueshëm për Zyrën e Personave të Zhdukur dhe Mjekësinë Ligjore dhe në veçanti e nënvizon dështimin e Njësisë për Persona të Zhdukur të Policisë së UNMIK-ut, për trajtimin jokonsistent të personave të zhdukur dhe moslokalizimin e vendndodhjeve të mëtejme të varrezave në Kosovë. Më 2004, Zyra për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore ka kryer 1170 zhvarrime dhe 858 autopsi, për të vazhduar me përqendrimin e energjive te identifi kimi i këtyre trupave. Në këtë kohë, mungonin mbi 3,000 persona, disa prej të cilëve ishin të internuar në morgun e OMPF në Rahovec. F 20, Burying the Past: Impunity for enforced disappearances and abductions in Kosovo. Amnesty International. qershor Burimi: d299-46ee-83d4-a8835f8bf970/eur eng.pdf 13 Me gjithë mekanizmat e vendosur nga UNMIK dhe institucionet e Kosovës, Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur vuri re në raportin e tyre të fundit vlerësues Situation in Kosovo: A stock taking, se numri i identifi kimeve të reja kishte rënë ndjeshëm që nga viti Raporti i vlerësimit ofron teori të mundshme lidhur me arsyen pse është bërë aq pak progres për gjetjen dhe identifi kimin e personave të mbetur të zhdukur nga Kosova, siç janë zbatimi jokonsistent i testeve të ADN-së, që mund të ketë rezultuar me varrime të gabuara të trupave të identifi kuar gabimisht. Përdorimi jokonsistent i testeve të ADN-së u bë ndërmjet viteve , një periudhë kjo kur shumica e zhvarrimeve dhe hapjeve të varrezave u kryen nga ekipe të ICTY, dhe para qasjes sistematike të KNPZh për identifi kimin e ADN-së. Para përfshirjes së KNZhP, rreth 2000 trupa mund të kenë qenë keqidentifi kuar. The Situation in Kosovo: A stock taking. Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur. 14 shtator Burimi: 14 Pg.167, Dealing with the Past: The Forensic-Led Approach to the Missing Persons Issue in Kosovo. Politorbis: Përballja me të kaluarën, nr. 50; mars Burimi: 15 Sipas Amnesty International, menaxhimi i dobët i dosjeve nga Shtylla e Policisë e UNMIK-ut çoi në boshllëqe të rënda në informata për sa u përket zgjidhjeve të krimeve të pazgjidhura nga koha e paskonfl iktit sidomos ato që lidhen me personat e pagjetur dhe rrëmbimet. EULEX raportonte vështirësi të ngjashme për qasjen ndaj dokumentacionit të ICTY dhe të KFOR-it. Fq. 17, Kosovo: Time for EULEX to Prioritize War Crimes. Amnesty International, prill Burimi: Centre for Research, Documentation and Publication

22 RRUGA DREJT DREJTËSISË UNMIK-ut në këtë drejtim e ngarkoi pasardhësin e saj, EULEX-in, me një numër prej mbi 800 rastesh të krimeve të luftës pas vendosjes së tij më Mungesa e mbrojtjes së dëshmitarëve të mundshëm 16 dhe heshtja e liderëve shqiptarë të Kosovës që mund të kenë pasur informacion lidhur me rrëmbimet dhe zhdukjet e pasluftës, gjithashtu kishte një, efekt negativ dobësues në hetimin e rrëmbimeve dhe të vrasjeve që ndodhën pas qershorit Rreth 414 persona ishin rrëmbyer dhe vrarë nga qershori deri në dhjetor Ky numër përfshin serbët e Kosovës, shqiptarët e Kosovës të dyshuar se kanë bashkëpunuar me palën serbe gjatë konfliktit, dhe etnitë e tjera. 17 KOSOVA MERR KONTROLLIN: TRANSFERIMI I KAPACITETEVE TEK INSTITUCIONET KOMBËTARE Transferimi gradual i kompetencave në sistemin e drejtësisë ka filluar me krijimin e Ministrisë së Drejtësisë të Kosovës në vitin 2006 dhe kalimin e ZPZhML-së në Departamentin e Mjekësisë Ligjore në kuadër të të njëjtës ministri. Në vitin 2008, Kosova shpalli pavarësinë, duke i dhënë fund në mënyrë efektive administrimit të territorit nga UNMIK-u. Me shpejtësi, disa organe institucionale u transferuan tek strukturat e reja kombëtare - ose u krijuan nga zeroja. Në veçanti, u krijuan tri organe që kanë një masë pronësie vendore mbi problemin e personave të pagjetur: Grupi Punues për Personat e Pagjetur, Komisioni Qeveritar për Personat e Pagjetur, dhe Instituti për Krimet e Luftës. Grupi Punues për Personat e Pagjetur dërgon delegacione dhe shpërndan informacionin me homologun e vet në Serbi, me koordinimin dhe udhëheqjen e Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq. Ndonëse Grupi Punues ka shërbyer si forum për dialog të vazhdueshëm dhe shkëmbimin e informacionit ndërmjet shoqatave të personave të pagjetur dhe institucioneve relevante qeveritare ne Kosovë dhe Serbi, shoqatat e familjarëve të personave të pagjetur kanë përshkruar progresin e grupit të punës si të ngadalshëm dhe joefikas, për shkak të një mungese të vullnetit të vërtetë politik nga të dyja palët për të siguruar gjetjen dhe identifikimin e të gjithë personave të pagjetur. 16 F. 26, Kosovo s War Crimes Trials: An Assessment Ten Years On OSCE Mission in Kosovo, Department of Human Rights and Communities. May Source: kosovo/68569?download=true 17 Fq. 8, Burying the past: Impunity for enforced disappearances and abductions in Kosovo. Amnesty International, June Source: Centre for Research, Documentation and Publication 21

23 RRUGA DREJT DREJTËSISË Komisioni Qeveritar për Personat e pagjetur, në ekzistencë që nga viti 2006 dhe në kuadër të Zyrës së Kryeministrit, është përgjegjës për koordinimin e të gjithë aktorëve vendorë dhe ndërkombëtarë të përfshirë në çështjen e personave të pagjetur, duke përfshirë gjashtë ministri dhe tri shoqatat e personave të pagjetur. Komisioni përcakton objektivat vjetorë të qeverisë lidhur me personat e pagjetur dhe mund të marrë edhe kërkesa nga individët për ta kërkuar ose hetuar rastin e ndonjë personi të pagjetur. Përveç komunikimit të nevojës që personat e pagjetur të jenë një prioritet i përgjithshëm, është e paqartë nëse komisioni ka burime njerëzore dhe logjistike të mjaftueshme që të avokojë në emër të familjarëve të të pagjeturve - ose që të arrijë të lidhet me familjet e personave të pagjetur nga pakicat etnike. Instituti për krimet e luftës u krijua në vitin 2011, nën kujdesin e Ministrisë së Drejtësisë së Kosovës, për të hetuar dhe dokumentuar rastet e krimeve të luftës. Instituti vetëm heton krimet që kanë ndodhur nga viti 1998 deri në qershor të vitit 1999, duke përjashtuar në mënyrë efektive nga mandati i tyre vrasjet post-konfliktuale dhe zhdukjet që në shënjestër kishin kryesisht serbët e Kosovës, si dhe shqiptarë, ashkalinj, egjiptianë dhe romë të Kosovës. Instituti ende pritet të publikojë ndonjë nga gjetjet e veta, megjithëse anëtarët e institutit pohojnë se janë duke hulumtuar aktualisht hartën e dhunës seksuale gjatë konfliktit, si dhe personat e pagjetur. Organizata të shoqërisë civile kanë kritikuar institutin sepse nuk ka punuar me organizatat ekzistuese që kryejnë kërkime në çështjet e drejtësisë transicionale. Infrastruktura ligjore e Kosovës i njeh familjarët e personave të pagjetur si një kategori të veçantë të luftës (Ligji për Personat e Pagjetur), dhe gjithashtu u jep atyre një sasi të kufizuar të përfitimeve të mirëqenies sociale (Ligji për Statusin dhe të Drejtat e Dëshmorëve, Invalidëve, Veteranëve, Anëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Viktimave të Dhunës Seksuale të Kohës së Luftës, Viktimave Civile dhe Familjeve të Tyre). Shoqatat e personave të pagjetur në Kosovë janë ankuar se përfitimet e mirëqenies sociale mbështesin në mënyrë joproporcionale anëtarët e mbijetuar të familjeve të veteranëve të UÇK-së, invalidëve dhe viktimave, në kurriz të anëtarëve të mbijetuar të familjeve të personave të pagjetur. Pika kryesore e mosmarrëveshjes është pensioni mujor prej 135 për familjarët e personave të pagjetur, në krahasim me shkallën rrëshqitëse të kompensimit të marrë nga ana e anëtarëve të mbijetuar të familjeve të anëtarëve të UÇK-së - e cila mund të jetë deri 535, në varësi të numrit të veteranëve, invalidëve dhe viktimave brenda një familjeje Fq. 50, Vlerësimi i nevojave të viktimave në Kosovë. Botim i Qendrës për Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim. Dhjetor, Burimi: 22 Centre for Research, Documentation and Publication

24 RRUGA DREJT DREJTËSISË Në lidhje me të drejtën e familjeve për të ditur fatin e personit të tyre të zhdukur dhe për të pasur drejtësi, shoqatat e shumta të familjarëve në Kosovë ende nuk kanë formuluar një thirrje koherente për veprim që autorët të përballen me drejtësinë. Thirrjet për drejtësi të bëra nga shoqatat e familjarëve të të pagjeturve shqiptarë të Kosovës janë zakonisht të kufizuara në kërkesat që qeveria e Kosovës të ndërmarrë veprime dhe qeveria e Serbisë të japë informacion mbi varret e mbetura masive - dhe anasjelltas për shoqatat e familjarëve të të pagjeturve serbë të Kosovës. Shoqatat e familjeve të të dy komuniteteve të vazhdojën të veprojnë në mënyrë të izoluar nga njëra-tjetra, duke e dobësuar kauzën e tyre. THIRRJA PËR SISTEMIN E DREJTËSISË SË KOSOVËS: MARRJA E PRONËSISË MBI KRIMET E LUFTËS Njësia për Hetimin e Krimeve të Luftës e EULEX-it është përgjegjëse për shqyrtimin dhe ndjekjen e rasteve të krimeve të luftës, duke përfshirë edhe ato të trashëguara nga UNMIK-u. Deri në vitin 2010, 888 raste të krimeve të luftës ishin shqyrtuar nga njësia. Deri më sot, prej këtyre rasteve nuk kanë qenë ende objekt i ndonjë hetimi të plotë, për shkak të mungesës së stafit, kontratave me afat të shkurtër, si dhe mungesës së kapaciteteve në nivel lokal. Me ndihmën e Njësisë së Hetimeve të Krimeve të Luftës së EULEX-it, është krijuar dhe trajnuar njësia për krime lufte e Policisë së Kosovës 19. Zyra e Prokurorit Special është administruar bashkërisht nga EULEX-i dhe Ministria e Drejtësisë e Kosovës deri në rinovimin e fundit të mandatit të EULEX-it në maj 2014, çka pengon prokurorët e EULEX-it nga fillimi i rasteve të reja, përveç rasteve të veçanta, dhe vendos autoritetin e plotë për rastet e reja dhe të pahetuara të krimit ekonomik, terrorizmit dhe krimeve të luftës tek prokurorët vendorë në Prokurorinë Speciale. Prokurori special aktualisht trajton 347 raste që përfshijnë 1473 persona nën hetim për krime lufte, dhe është vendosur të ecet përpara me hetimet për 289 prej tyre 20. Njëra nga pengesat më të mëdha për përfundimin e suksesshëm të hetimeve të krimeve të luftës është bashkëpunimi ndërkufitar ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, veçanërisht lidhur me ndarjen e informacionit dhe ekstradimin mes dy juridiksioneve. Në mungesë të një marrëveshjeje ekstradimi midis dy vendeve, Departamenti i Ndihmës Juridike Ndërkombëtare në kuadër të Ministrisë së Drejtësisë lëshon urdhër-arrestet ndërkom- 19 f. 18, f. 22, Kosova: Koha që EULEX t u japë prioritet krimeve të luftës. Amnesty International. prill, Linku: 20 Sipas shkëmbimit të ave me Kryeprokuroren Speciale të Kosovës, Sevdije Morina, të datës 23 tetor Centre for Research, Documentation and Publication 23

25 RRUGA DREJT DREJTËSISË bëtare nëpërmjet Interpolit për të kapur të dyshuarit (nuk ka pasur shumë raste të urdhër-arresteve ndërkombëtare të iniciuara për të dyshuarit për krime lufte). Ndihma e ndërsjellë juridike mes Kosovës dhe Serbisë është disi më e drejtpërdrejtë, pasi të dy shtetet kanë rënë dakord për një protokoll për ndihmën e ndërsjellë juridike si rezultat i Marrëveshjes së Brukselit të prillit Kërkesa për asistencë ligjore reciproke janë iniciuar nga gjykata ose prokuroritë, si dhe përfshijnë rastet penale dhe civile. Që nga tetori 2014, detyra e lehtësimit të kërkesave për ndihmë juridike është zhvendosur nga EULEX-i tek Përfaqësuesi Special i BE-së (PSBE). Shumica e kërkesave përfshijnë mbledhjen e dëshmive. Sipas një komunikimi me me një përfaqësues të PSBE, ekstradimi është një kërkesë e cila gjithashtu do të mund të bëhet me anë të kërkesave për ndihmë juridike, nëse kërkohet dhe me kusht që palët e përfshira të kenë një kuptim të përbashkët të çështjes 21. Për fat të keq, edhe pse EULEX-i ka ndihmuar mbi 1000 kërkesa për ndihmë të ndërsjellë juridike që nga themelimi i protokollit, në shumicën e rasteve asnjëra palë nuk është përgjigjur. 22 Procesi mjeko-ligjor i zhvarrimit dhe identifikimit të trupave të personave të pagjetur u mor gjithashtu përsipër nga Departamenti për Mjekësi Ligjore i EULEX-it në vitin 2008, i cila u inkuadrua më pas në Ministrinë e Drejtësisë së Kosovës në vitin Deri më tani, EULEX-i ka kryer mbi 300 vizita në terren në vendvarrime të mundshme, dhe ka kthyer mbi 200 trupa të personave të pagjetur tek familjet e tyre. Megjithatë, probleme të mëdha mbeten ende me ndërtimin e kapaciteteve të duhura lokale brenda departamentit. Raporti i Amnesty International mbi EULEX-in dhe krimet e luftës, Kosova: Koha që EULEX t u japë prioritet krimeve të luftës, i kërkoi EULEX-it dhe Ministrisë së Drejtësisë që të mbanin shkencëtarë ndërkombëtarë mjekoligjorë në personelin brenda Departamentit për Mjekësi Ligjore, për shkak të mungesës së ekspertëve lokalë, të kualifikuar në fushën e mjekësisë ligjore. Mungesa e fondeve dhe burimeve për departamentin nga ana e institucioneve të Kosovës po ashtu në masë të madhe pengon punën e tij 23. Që nga viti 2009, EULEX-i ka investuar në sigurimin e mbështetjes në shkencën e mjekësisë ligjore për Departamentin për Mjekësi Ligjore (d.m.th. autopsi mjeko-ligjore, histopatologji mjeko-ligjore, menaxhim morgu, hetim skene vdekjeje, dhe mjekësi ligjore klinike), dhe në trajnimin e një ekipi vendor të zhvarrimit. 21 Sipas shkëmbimit të ave me eksperten ligjore të PSBE Florina Bisog, të datës 23 tetor Fq. 24, Gjendja e zbatimit të Marrëveshjes së Brukselit. Raport i dorëzuar nga qeveria e Kosovës në Bashkimin Europian. 16 janar Burimi: on_implementation_state_of_play_of_the_brussels_agreements_ signed.pdf 23 F. 14, EULEX: Raporti i aktiviteteve vjetore operacionet e personave të pagjetur. dhjetor, Linku: 24 Centre for Research, Documentation and Publication

26 RRUGA DREJT DREJTËSISË Në një shkëmbim 24 me QHDP, kreu i mjekësisë ligjore të EULEX-it deklaroi se Ministria e Drejtësisë nuk jep burime të mjaftueshme njerëzore dhe materiale për të zhvilluar më tej kapacitetet lokale në departament. Kreu lokal i Departamentit për Mjekësi Ligjore është ankuar në media në lidhje me mbështetjen e pamjaftueshme materiale nga ministria për punën e departamentit 25, një pretendim që kundërshtohet nga kryetari i Komisionit Qeveritar për Personat e Pagjetur 26. Ndryshe nga institucionet e Kosovës, EULEX-i ka treguar më shumë iniciativë në bashkëpunim me Prokurorinë e Krimeve të Luftës së Serbisë, si dhe në hetimin dhe ndjekjen e rasteve të rrëmbimeve dhe vrasjeve për hakmarrje nga anëtarë të UÇK-së pas konfliktit të vitit Me ndihmën dhe informacionin e dhënë nga EULEX-i, janë hetuar vendvarrime të reja në Kosovë dhe në Serbinë fqinje, si varri masiv i shqiptarëve të Kosovës i zbuluar në qytetin serb të Rashkës në vitin dhe në Zhilivodë të Vushtrrisë 28. Megjithatë, teksa misioni i EULEX-it tërhiqet prapa dhe buxheti i tij zvogëlohet, barra e hetimit të rasteve të mbetura të personave të pagjetur dhe ndjekjes penale, gjithnjë e më shumë do të bjerë mbi supet e institucioneve të Kosovës. Mbetet të shihet nëse qeveria dhe sistemi i drejtësisë së Kosovës janë të përgatitur për ta trajtuar çështjen e personave të pagjetur dhe të krimeve të tjera të luftës si prioritet të lartë. 24 Shkëmbim ash mes QHDP dhe shefi t mjeko-ligjor të EULEX-it, Alan Robinson, i datës 17 shtator, Gërxhaliu: Varreza masive në Rashkë, nuk është e fundit në Serbi. Radio Free Europe, 27 shtator Burimi: 26 Gjetaj e quan të Pamatur Dorëheqjen e Gërxhaliut. Koha Ditore, 21 gusht Burimi: net/?id=27&l= Serbia fi llon hetimin e varrezës masive në Rashkë. Balkan Transitional Justice, 8 korrik Burimi: 28 Nuk është varrezë masive në Zhilivodë thotë EULEX-i. Balkan Transitional Justice, 3 gusht Burimi: Centre for Research, Documentation and Publication 25