Рецензенти: д-р Димитар Бајалџиев д-р Миодраг Мицајков д-р Рената Дескоска. Ликовен уредник и цртежи: Илија Прокопиев

Transcription

1

2 СКОПЈЕ, 2011

3 Рецензенти: д-р Димитар Бајалџиев д-р Миодраг Мицајков д-р Рената Дескоска Ликовен уредник и цртежи: Илија Прокопиев Превод на англиски јазик: Емилија Спасевска Лектура на текстот на македонски јазик: Инда Костова Фотографија: Иван Блажев Дизајн, техничка подготовка и печат: Промо ДСГН Тираж: 300 примероци Издавањето на публикацијата е поддржано од Фондацијата Фридрих Еберт, канцеларија Скопје. Искажаните ставови на авторот не мора да соодветствуваат на ставовите на Фондацијата Фридрих Еберт.

4 На моите учители, проф. д р Димитар Бајалџиев и проф. д р Миодраг Мицајков На моите родители, Лидија и Људмил Спасови и мојата сестра Теа На мојата Магдалена

5

6 Филозофите само на различни начини го толкуваа светот, суштината е тој да се промени! Карл Маркс О, храбар нов свету кој во себе имаш такви луѓе...! Олдос Хаксли во Храбриот нов свет

7

8 Изрази на благодарност Предговор I. Методологија на истражувањето Вовед Систем на критичката методологија во проучувањето на државниот суверенитет. 24 II. Теоретски концепции и практичен израз на државниот суверенитет - историска перспектива Општи забелешки Концептот на суверенитетот во античката мисла и политичка практика Хеленските полиси и Македонската Империја Хеленски монархии Стар Рим - Римско Царство Залезот на римскиот концепт Византија Исламски калифат Зaпадна Европа по падот на Римската Империја падот и обновата на државноста во феудализмот Христијански свет Christendom Отсуство на концептот на суверенитетот во заедниците во Европа во раниот и развиениот феудализам Врамнотежениот систем на власта на св. Тома Аквински Антипапски мислители (Данте, Марсилиј Падовански, Никола Кузански, Вилијам Окен) Настанување на теоријата за владетелскиот суверенитет (Жан Боден) Вестфалскиот мир од 1648 г III. Поим и различни значења на суверенитетот Општи забелешки

9 2. Достигнувања на класичниот поим на суверенитетот Концептот на внатрешниот суверенитет Концептот на надворешниот суверенитет Достигнувања на либералниот поим на суверенитетот Правила за војување и вооружување Воени злосторства и улогата на единката Човекови права, демократија и малцински групи Заштита на животната средина Оценка на достигнувањата на либералниот концепт на државниот суверенитет. 96 IV. Глобализацијата и државниот суверенитет Влијанието на различните аспекти на глобализацијата врз државноста и концептот на државниот суверенитет (сумарен преглед) Космополитски суверенитет - нов концепт на државниот суверенитет? 106 V. Заклучок VI. Користена литература

10 Изрази на благодарност Создавањето на оваа студија и нејзиното печатење не ќе беше можно без искрената поддршка и подготвеност за помош на повеќе институции, врвни стручњаци од татковината и странство, како и повеќе мои искрени пријатели. Оттука, би сакал да ја изразам мојата длабока благодарност до сите нив, а особено до мојот ментор, проф. д-р Димитар Бајалџиев, како и до моите професори и рецензенти проф. д-р Миодраг Мицајков и проф. д-р Рената Дескоска, за нивната истрајност во поддршката, особено во моментите на моите искушенија. Исто така, сакам да се заблагодарам на деканот на Правниот факултет Јустинијан Први, проф. д-р Борче Давитковски, како и до професорите и колегите од мојот матичен институт за правно-политички науки, и сите останати колеги од Факултетот кои имаа доверба во мене и мојата посветеност кон научноистражувачката работа, понекогаш во особено тешки околности за нив и за мене. Бескрајно сум благодарен на Фондацијата Фридрих Еберт - Канцеларија во Македонија, односно на нејзиниот официјален претставник и мој пријател, д-р Хајнц Бонгарц, како и до Нена Трајковска, проекткоординатор и мој искрен партнер во реализацијата на повеќе проекти. Фондацијата го поддржа издавањето на оваа студија не само финансиски, туку многу повеќе, со својата посветеност кон идеите на социјалната демократија и идејно ја инспирираше мојата работа. Благодарност и до колегите од Прогрес-Институтот за социјална демократија, извршниот директор, Тања Томиќ, и проект-асистентот, Тоше Зафиров, за соработката и разбирањето. Во текот на истражувањето посебно значајна беше можноста да истражувам во Библиотеката на Германскиот Бундестаг чиј стипендист бев во 2006 г. Оттука, би сакал да се заблагодарам на Германскиот Бундестаг и неговата администрација, како и до сојузниот пратеник, Ернст Бургбахер, кој имаше разбирање за моите повремени отсуства од неговата канцеларија и покрај интензивните работни обврски. На крајот, голема благодарност до моите родители, мојата девојка и моите пријатели, кои секогаш имаа разбирање и трпеливост за моето променливо расположение, особено во завршната фаза од пишувањето на оваа студија. 11

11

12 Предговор Студијава пред вас, во основа, е мојот магистерски труд: Државниот суверенитет во контекст на процесите на глобализацијата, кој го одбранив на Правниот факултет Јустинијан Први, во јуни 2010 г., пред комисија, во состав: проф. д-р Димитар Бајалџиев, ментор, проф. д-р Миодраг Мицајков и проф. д-р Рената Дескоска. По одбраната на магистерскиот труд, а пред влегувањето во печат на книгата пред вас, извршив само технички и јазични исправки, како и сосема мал број исправки на грешки кои ми се поткраднаа во текот на пишувањето, а се однесуваат на некои историски значајни датуми. Својството на суверенитетот е суштинскиот елемент на државноста која, веројатно, е најзначајната цивилизациска придобивка на човештвото, односно го овозможува нашиот заеднички живот и опстанок. И покрај тоа што повеќето теоретичари на државата се согласуваат дека државата е историска категорија, односно се согласуваат дека квалитетот на државноста, а со тоа и суверенитетот како нејзино најзначајно својство ја менувал својата содржина во текот на историјата, сепак, постои тендеција за изедначување на националната држава со поимот на државноста воопшто. Таа тенденција може да доведе до неточен заклучок дека евентуалниот крај на националната држава ќе доведе до целосна ерозија на државноста, односно, во најдобар случај, ќе биде возможно единствено конституирање на една светска држава, со една централна власт. Живеејќи во ера на интензивна глобализација на општествата, која одамна престана да биде единствено економска глобализација, а многу повеќе се трансформираше во процес кој ги плурализира општествата однадвор, но и одвнатре, исклучително важно е теоријата на државата да се посвети кон повторно дефинирање на поимите и категориите со чија помош, досега, ја дефинираше и истражуваше државата. Глобализацијата постојано ги редефинира границите на делувањето на државите, понекогаш бришејќи ги границите на националното и меѓународното преку истакнување на заедничкиот ризик како главен фактор во обединувањето на националните држави. Редефинирањето на државните граници доведува до создавање нови правила на светската политика сосема различни од досегашните правила на светот на националните држави. Тој процес ја менува и самата суштина на политичкото кое се среќава со предизвикот на новата слобода, но и новите ризици. Глобализацијата, сама по себе, не е ниту идеално добар, ниту идеално лош процес. Таа е, донекаде, историска нужност, како што би кажал Хегел во 19 век за националната држава. Но, историската нужност не значи и фатална детерминираност на процесите. Глобализацијата создава и богатство и екстремна сиромаштија, таа овозможува и поголема слобода, но и поттикнува голема нееднаквост во уживањето на придобивките од неа. Конечно, глобализацијата ја потврди доминацијата на големите држави, но ги направи и исклучително ранливи. Опасноста за нив доаѓа токму од оние кои беа под вековна доминација на големите западни колонисти и чие државно пропаѓање создаде беда и несигурност за нивното население, но и безбедносна закана за целиот свет. Тоа значи дека глобализацијата е противречна, но и 13

13 дека процесите што ги создава можат да се менуваат, односно да се обликуваат согласно потребите на човештвото и различните заедници во него. Нашата татковина, Република Македонија, ја има привилегијата да биде дел од Континентот кој, можеби, најдобро го започна процесот на трансформација на националните држави. Сепак, тој процес во Европа не е ниту без проблеми, ниту е пред својот крај, а Република Македонија ја има историската шанса својата релативна младост во поглед на државноста, да ја трансформира во предност пред историски постарите држави, во процесите на европските интеграции. Новата положба на државниот суверенитет на нашата татковина е клучен сегмент во рамките на европската и евро-атлантска интеграција на Р. Македонија. Токму затоа, се надевам дека оваа моја скромна студија ќе побуди интерес за дебата како кај научната и стручната јавност, така и кај нашите политичари. Таа дебата ќе биде успешна единствено доколку политичката практика во Македонија се насочи кон колосекот на политичкиот реализам, наместо кон беспаќето на политичкиот романтизам и еуфорија. Во таа смисла, убеден сум дека македонското општество е зрело и способно да ги изнајде најдобрите решенија за предизвиците пред кои се наоѓа татковината, а кои треба да овозможат социјална благосостојба и да ја зацврстат демократијата и слободата. 14

14 I. Методологија на истражувањето 1. Вовед Со оглед на комплексноста, повеќезначноста и контроверзноста на поимот на суверенитетот, нужно е пред да се презентираат резултатите од истражувањето, детално да се прикаже методологијата од која се водев при проучувањето на проблемот на (државниот) суверенитет. Основниот проблем со кој се соочив при истражувањето на суверенитетот е семантичкиот проблем. Во општествените науки, честопати се употребуваат поими што се нејасни или, пак, уште почесто, не им соодветствуваат на времето и на околностите кои сакаат да ги опишат. Во таа смисла, пред да се пристапи кон определување на дефиницијата на суверенитетот, треба да се определи точното значење и содржина на двата клучни поима врзани со суверенитетот, а тоа се: државата и јавната власт. Почетната премиса во разгледувањето на концептот на суверенитетот е дека во општества кај кои не постои држава, не можеме да зборуваме за суверенитет (Hinsli, 2001:32). Најчесто истакнувани противаргументи на ова тврдење се дека суверенитетот се среќава и кај други организации што немаат карактер на држава (како на пр. црквата), во историска смисла, на пример, занаетчиските и еснафските здруженија, а во современиот свет, различните глобални актери, (почнувајќи од легалните глобални организации на цивилното општество - меѓународни НВО 1, завршувајќи со глобалните и транснационалните криминални и терористички мрежи). Во историски контекст, црквата, во основа, и не претендирала на суверенитетот врз чија основа настанала современата држава. Суверенитетот на државата, односно јавната (државна) власт, разбира дека се работи за највисока власт, надредена над законот или било кој друг земски, или оноземски авторитет. Црквата, напротив, секогаш нагласува дека го открива и применува, а не го создава божјото право, дури и кога се прогласува за врховен арбитер на божјата волја на земјата, а Папата, Патријархот или Калифот за божји намесници на земјата. Ниту еден верски поглавар не претендира на статус на Бог, туку единствено на божји слуга. Колку и да била, или е силна улогата на црквата, нејзиниот суверенитет не е врховен, туку е подреден, па, според тоа, логично следи дека не може да се зборува ниту за суверенитет. Од организационен аспект, црквата (особено во западниот свет, односно поранешните територии на Западното римско царство), пред сè, е персонална заедница на верници - христијани кои ја признаваат 1 НВО/NGO - невладина организација/non-governmental Organization 15

15 врховната власт на Папата како наследник на престолот на св. Петар, првиот Папа, според католичката црковна догма. Суверенитетот во својата основа го има територијалниот принцип, односно државната територија означува подрачје на кое важи определен државно санкциониран правен поредок (Habermas, 2008:38). Така гледано, црквата, независно што поседува карактеристики на организација со суверена власт, како: врховност, независност, конечност на одлуките, неделивост, сепак, битно се разликува од суверенитетот на државата кој е неделиво врзан за територијално заснована власт, односно нејзиното омеѓување во однос на други такви организации на суверена државна власт. Еснафските и занаетчиските организации во услови на расцепканост на феудалните поседи во развиениот и, делумно, во доцниот феудализам, навистина се највисока власт во регулирањето на производството и трговијата во слободните градови на Западот. Тие вршат регулативни функции кои во подоцнежниот период ги презема државата. Сепак, нивниот суверенитет се топи со појавата на современата држава и, особено, со развојот на капитализмот, почнувајќи од 18 век. Во услови на масовно производство кога се произведува за непознат купувач во огромни количества и со развојот на меѓународната трговија и, особено, огромниот капитал кој преку реинвестирање се зголемува, ниту една држава не сакала да се откаже од поставувањето на рамките за економската активност на сопствената територија. Во историјата на мислата постојат и спротивни аргументирани концепти кои тврдат дека во секое општество постојат одвоени ентитети што не можат да се изведуваат едни од други, како на пр. црквата, семејството, школата. Овој концепт е развиен под името souvereniteit in eigen sfeer (суверенитет во сопствената област) во холандската правно-политичка мисла. Елементи од овој концепт се среќаваат уште кај Јохан Алтузиус (Johan Althusius) на преминот од 16 кон 17 век, но самиот израз е употребен од Жулом Гроен ван Принктерер (Guillaumme Groen van Princterer) во 1852 г., за да се разликува опсегот на надлежностите и изворот на функциите на црквата од оние на државата (Šimonović, 2005:17). Идејата на овој концепт е да се избегне концентрација на власта и со тоа моќта преку ограничување на врховната власт само во една определена сфера, со обврска за немешање. И самото образложение на овој концепт нагласува дека суверенитетот во сопствена сфера е идејно решение со желба да се избегне автократското владеење (што е легитимна определба), а не приказ на фактичкиот однос на државата и другите политички установи на општеството, особено не во 17 или 19 век. Со самото тоа, и покрај несомненото значење за демократското уредување на една современа држава, овој концепт не ја одразува фактичката реалност на своето време. Феноменот на глобализацијата и глобалните актери (легални и нелегални) се вистински предизвик за националната држава како што ја познававме и, сè уште, помалку или повеќе, ја познаваме и, со тоа, за концептот на (националниот државен) суверенитет. Токму глобализацијата и нејзиното влијание врз развојот на државите и сфаќањето за суверенитет се централна тема на овој труд. За почеток, само ќе нагласам дека глобализацијата која за технолошки темел го има развојот на комуникациите, особено електронските 16

16 комуникации, носи промени во сите сфери на општеството, со што се наметнува потреба од редефинирање на голем број поими, вклучувајќи ја и суштината на националната држава и суверенитетот на нејзината јавна власт. Луѓе, стоки, услуги, капитал и, особено, информации, кружат по земјината топка со огромна брзина и на незамислив начин (Šimonović, 2005:17). Но, и банкарските кризи во една земја предизвикуваат крах на финансиските пазари низ целиот свет, а пропаст и на реалниот економски сектор во земјите во развој. Од друга страна, се јавуваат слаби или пропаднати држави, кои, иако се признати суверени држави-членки на меѓународната заедница, со својата слаба и неефикасна управа ја разјадуваат својата супстанција и се целосна негација на поимот суверена власт (Fukujama, 2007: ). Во реалноста, овие држави, за жал, продуцираат и извезуваат: сиромаштија, болести, криминал и тероризам. Но, за разлика од претходното, со ваквите проблеми не се мачи само населението на тие држави, туку и богатите и развиени држави. Ова не се должи на ничиј алтруизам, туку на заедничката опасност. Кога во 1986 г. познатиот германски социолог и општествен теоретичар Улрих Бек (Ulrich Beck) 2 го издаде своето капитално дело Општество на ризик, светот се соочуваше со неверување за првите последици од Чернобилската нуклеарна катастрофа. И денес, за жал, голем дел од државите сè уште се сосредоточени и заглавени во своите национални дворишта. За потребите на методолошкото објаснување, единствено ќе истакнам дека глобализацијата се однесува на појавата и ширењето на нешто што, алтернативно, е наречено глобално, транспланетарно, светски проширено, а во некои погледи, исто така, и надтериторијални општествени простори (Шолте, 2008:29). Се спротивставија концептот на суверенитетот на националната држава, претставен преку начелото на територијално ограничување врз кое се темели современата национална држава, и начелото на укинување на границите, според чија логика се одвиваат современите глобализациски процеси (Grande, 2002). Надминувањето на концептот на територијалноста е еден од најгорливите методолошки проблеми за проучување на концептот на суверенитетот, особено ако тргнеме од она што досега сме го сметале за општоприфатено класично поимање. Кога се извлекува територијалноста, која e conditio sine qua non на класичниот поим на суверенитетот, истражувачот чувствува дека ја губи почвата под нозете во својата работа. 2 Улрих Бек (Ulrich Beck), роден во 1944 г., е социолог и општествен теоретичар кој предава социологија на Универзитетот во Минхен и на Лондонската школа за економија и политика (London School of Economics and Politics). Уште од неговото маркантно дело Општество на ризик - на пат во една нова модерна од 1986 г., тој е еден од најдебатираните теоретичари на глобализацијата и нејзиното влијание врз националните држави, односно нивниот суверенитет и способност за донесување и спроведување политички одлуки на национално, интернационално и транснационално ниво. Тој, исто така, е еден од претставниците на теоријата за рефлексивната модернизација на државите во ерата на глобализацијата и со овие свои ставови припаѓа на интелетуалниот круг на теоретичари на современите левоцентристички идеи, заедно со Ентони Гиденс (Аnthony Giddens), Дејвид Хелд (David Held), Саскиа Сасен (Saskia Sassen), Едгар Гранде (Edgar Grande) и други. Негови други познати дела се: Што е глобализацијата, Политика на глобализацијата, Моќ против моќта во ерата на глобализацијата, Космополитска Европа, и др. 17

17 Засега, ќе ја завршам дискусијата за глобализацијата и ќе преминам кон дефинирање на поимот држава и на, со него поврзаниот, поим на јавна власт. За потребите на анализата на методолошката заснованост на тезата ќе се ограничам во дефинирањето на државата согласно со нејзините главни карактеристики што се јавуваат како заедничка нишка на сите вистински држави. Карактеристиката вистински ја вметнувам поради постоењето на политички установи кои наликуваат на држави а, всушност, не се тоа. Во таков случај, што ќе разбереме под поимот држава? Постоеле, и сè уште постојат, типови на општества (во современи услови во некои племенски заедници во Африка), кои не успеале да направат таква квалитативна промена во општествената организација која би создала држава. На важноста на односот меѓу општеството и државата за концептот на суверенитетот, ќе се задржам во поглавјето за поимот на суверенитетот, а во ова поглавје ќе го истакнам следново. Постојат голем број пристапи и теории за настанокот на државата. Некои од нив настојуваат настанокот на државата да го објаснат со филозофска конструкција на идејата за државата изградена врз основа на филозофската спекулација што државата ја изедначува со поимот на политичката заедница (во античката мисла кај Платон и Аристотел), или ја обработува како целина којашто им претходи на своите делови, како семејството и граѓанското општество (во мислата на Хегел/Hegel). Други, поимот на државата го објаснуваат со правно-теоретска конструкција, кој почива врз идејата за рационално сфатеното природно право и идејата за општествениот договор (претставниците на договорната теорија Хобс/Hobs, Лок/Locke, Холбах/Holbach, Русо/Rousseau), подоцна позитивистите кои на местото на природното право ја развиваат идејата за самосоздавачкото позитивно право, како Ханс Келзен (Hans Kelsen). Конечно, во рамките на социолошките сфаќања, државата се разбира како реална историски настаната творба, чиешто временско настанување може да се лоцира, а доказите за тој процес се наоѓаат во обемниот фактографски материјал. Овој пристап државата ја сфаќа како резултат на политичките спротивности (борба за освојување територии, проширување на опсегот на власта и доминација врз што поголем број луѓе) или како резултат на економските противречности на општествениот развој, односно појавата на приватната сопственост и поделбата на трудот и развојот на класната структура на општеството на владејачи и владеани, и потребата државата со својата сила да го обезбедува оној начин на производство кој му одговара на економски доминантниот слој. Ова учење својата теоретска и филозофска подлога ја има во историскиот материјализам и дијалектиката во делата на Карл Маркс (Karl Marx) и Фридрих Енгелс (Friedrich Engels) (в. Бајалџиев, 1999:77-89). Сепак, она што е заедничко за сите е дека за разлика од другите политички установи на општеството, државата функцијата на управување ја врши на особен начин (Hinsli, 2001:23). Клучно за разбирањето на концептот на државата е да се направи разлика меѓу државата и другите политички установи на општеството. 18

18 Сите општества, без разлика на кој степен се наоѓале, поседувале политички установи, односно определен политички систем. Тој систем се засновал врз повремени дејствувања на најсилниот маж, или на неформална согласност на дел од некоја група. Разликата меѓу државата и другите политички установи е толку битна, колку и, на пример, разликата меѓу општеството и политичкиот систем. Постоењето на државата колку и да е слаба нејзината стварна моќ... подразбира темелна промена што се однесува на образецот на власта во општеството во кое се развила државата (Hinsli, 2001:19). Во бездржавните општества, политичкиот систем се заснова врз родовските собранија или други племенски установи, како генерациските групи. Бездржавното општество не поседува ниту еден клучен симбол на државната власт, односно тоа е без водач и е поделено, додека единственото водство е знак за присуство на државата (Hinsli, 2001:19) 3. Според горенаведеното, современата држава настанала како управна и даночна држава која суверено владее со определена државна територија, а подоцна (18-19 век) се развила како државанација (национална држава), за на крајот (19-20 век) да се развие во демократска правна и социјална држава (Habermas, 2008:37). Во разгледувањето на суверенитетот особено место зазема и идејата за нацијата и националната држава, која од периодот на 18 век сè уште, барем формално, е клучниот актер како во уредувањето на односите внатре во една определена територија, така и кон надвор, во односите со другите национални држави, на интернационално ниво (билатерално или мултилатерално). Нацијата се развива паралелно со настанокот на централизираната држава од западен тип. Во основа, нацијата и државата по својот настанок не се две страни на истиот процес на изградба на централизираната држава. Според мое мислење, многу е попрецизно да се каже дека централизацијата настанува како резултат на политичките ривалства меѓу монарсите и феудалното благородништво однатре, односно на ривалството меѓу одделните монарси од една страна, и Папата и Царот (носителот на формалното достоинство Светото Римско Царство, од 16 век познато и како Свето римско царство на германската нација - избран монарх од германските кнезови), од друга страна. Дополнително, постојат ривалства и меѓу самите монарси, со оглед на 3 Емпириска анализа на неколку африкански племиња може да забележи дека, иако некои племења поседуваат заеднички карактеристики, сепак, едните создале, а другите не создале држава. На пр., ако за критериум се земе економијата на опстанок, ќе се забележи дека во голем дел од Африка и кај оние племиња кои создале примитивна држава и кај оние кои не ја создале, доминира економија на опстанок. Доколку продолжиме со анализа врз основа на тоа дали економијата на опстанок е земјоделска, што значи статична, или се потпира врз сточарството, односно номадска, ќе видиме дека и тука има противречности. Додека племето Талензи, кое е со статична економија, не создало држава, а тоа би се очекувало, а племето Бембе, како номади, создало примитивна држава. Исто така, и бројноста игра определена улога. Факт е дека побројните општества, во принцип, имаат поголема шанса да создадат држава, од помалубројните кои немаат капацитет да обединат поголема маса луѓе. Но, и од овој критериум не можеме да ја извлечеме клучната разлика. Клучната разлика е токму разликата во организацијата на власта и тоа кај државите со територијално организирана управа што управува со територијални единици кои, истовремено, се и судски единици, и кај општествата без држава, власт заснована врз племенски собранија и други племенски установи (Hinsli, 1999:22-5). 19

19 тоа што територијата на која владеат, барем формално, не била нивна, туку дадена на управување од Папата и Царот, пред кои тие одговарале 4. Ваквата фикција на единствениот христијански свет (Christendom) им одговарала, пред сè, на црквата, но и на оние феудални благородници кои сакале да се оттргнат од влијанието на монарсите. На таков начин, настанувале разни коалиции едни против други, и тоа најчесто меѓу Папата и Царот, заедно со некои феудални благородници, против монархот или еден монарх со Папата и Царот, против друг монарх. Појавата на протестантизмот како политичка реакција на формалната доминација на римскиот Папа, доведува до крвавата Триесетгодишна војна што завршува со познатиот Вестфалски мир во 1648 г., кој го поставува, т.н., вестфалски систем на суверени држави кои постојат една покрај друга, со целосна власт кон внатре (во рамките на својата државна територија) и формално целосна, независност од било какво влијание однадвор, со право на војна (ius ad bellum), ако е потребно за заштита на државниот интерес (raison d etat). Симболичниот крај на двојството се случува 158 г. подоцна, во 1806 г., кога по Наполеоновите освојувања, абдицира и последниот цар, Франц II, од Австрија, од династијата Хабзбург, и се распушта Светото Римско Царство. Во основата на овие процеси стои и зголеменото мануфактурно производство, односно подоцнежното масовно индустриско производство, во голем број, и за непознат купувач, што бара стабилен и омеѓен домашен економски простор со привилегиран статус за домашниот произведувач, и државна заштита и помош во пласирањето на производот надвор од државните граници. Во таа смисла, би ја навел и прочуената дефиниција за (националната) држава на Макс Вебер, која вели дека државата е агенција во рамките на општеството што поседува монопол врз легитимното насилство (Гелнер, 2001:8). Централизираната суверена држава има целосна власт врз определена територија, вклучувајќи го и населението на таа територија. Тоа население, според својата структура може да биде хомогено (на пр., зборувало на блиски дијалекти или исповедало иста вера), или хетерогено (постојат лингвистички или верски малцинства, како на пр., католици лојални кон Рим и протестанти). За да се одржи заедништвото повеќе не е доволна само лојалноста кон монархот, туку е потребна и поврзаност во рамките на една поапстрактна идеја, а тоа е идејата за нацијата. Нацијата, покрај традиционалната лојалност кон земјата и кралот, создава нов колективен идентитет. Таканаречената нормативна идеја за нацијата (нација сфатена како суштински елемент на националната држава), според Гелнер, може да се објасни во две дефиниции (културна и волунтаристичка): Двајца припаѓаат на иста нација доколку... споделуваат иста култура, при што културата значи систем на идеи, знаци, асоцијации и начини на однесување и комуницирање... и доколку се препознаваат еден со друг како припадници на иста нација. Со други зборови, нациите го прават човекот, нациите се артефакт на човековите убедувања, лојалноста и солидарноста. Една група на луѓе... станува нација ако и кога членовите на категоријата јасно ќе си признаат едни на други определени права и должности, врз основа на нивното заедничко членство во неа (Гелнер, 2001:13-14). Значи, тој културен симболизам на,народот, кој се осведочува токму во својот,дух на народот во претпоставеното заедничко 4 Оваа состојба почнала да се менува од 17 век кога монарсите поседувале имоти во рамките на Царството, како на пр., францускиот крал Луј XIV. 20

20 потекло, јазик и историја, создава, како и секогаш, имагинарно единство и со тоа на жителите на иста територија им го всадува во свеста, дотогаш апстрактното, а сега правно документираното заедништво. Таа симболичка изградба на,народот од модерната држава ја создава националната држава (Habermas, 2008:38-9). 5 За потребите на методологијата на истражувањето ќе се задржам и на поимот јавна власт. Јавната власт е сржта на политичката установа - држава. Токму јавната власт е она што ја разликува државата од која било друга политичка установа на општеството, особено од политичките установи на преддржавните општества, за кои, погоре, во ова поглавје, зборував (како власта на најсилниот маж, власта на определни групи, како генерациските групи, племенските собранија, и други). Јавната власт, всушност, е токму онаа власт која единствено го носи квалитетот на суверенитетот, преточен во нејзината надлежност за донесување и спроведување на политичките одлуки во форма на правни акти, функцијата на пресудување, односно правораздавање и, пред сè, монополот на физичката сила, односно автономијата во одлучувањето за примена и примената на физичка сила за наметнување на правото и стабилизирање на системот. Постојат повеќе сфаќања за јавната власт. За почеток, јавната власт, историски, можеме да ја дефинираме како творба настаната преку обединување на луѓе, прво поврзани со крвно сродство, од кои подоцна: со раслојувањето на првобитната заедница, појавата на приватната сопственост, зголемувањето на производноста на трудот и создавање вишок на производи, се појавува непроизводен управувачки слој, кој издвоен од народот, почнува да ја извршува функцијата на јавна државна власт (Бајалџиев, 1999:67). Јавната власт, како белег на државата, ја прикажува државата, пред сè, како: институционален систем, севкупност на институциите на власта, државните органи на власта, судскиот систем, системот на воени органи и репресивните органи. Јавната власт вклучува во себе и посебен слој на луѓе, т.н. државни службеници, државни чиновници, кои врз материјално-финансиска основа ја вршат професионално функцијата на власта, односно: управување, правосоздавање, пресудување, воена дејност, дипломатска дејност и други дејности (Марченко и др., 2009:115). 5 Токму од концептот на нација-држава се раѓа и национализмот, сентимент, како што вели Гелнер, кој најдобро се дефинира во политичкиот принцип дека политичката и националната единица треба да се совпаѓаат (Гелнер, 2001:5). Национализмот, освен што како политичка практика ги предизвика воените катастрофи на 20 век и первертираше во расизам (нацистичкиот принцип еден народ, една држава, еден водач), во голема мерка е присутен и во науката, односно научната методологија кога токму поимот суверенитет се поима сентиментално, а борбата против, таканаречената, ерозија на државниот суверенитет, се издига на степен на борба за преживување на нацијата во светот кој се глобализира. 21

21 Овие две дефиниции, иако различни, едната го прикажува историскиот процес кој влијае врз појавата на јавната власт, а другата е повеќе нормативна дефиниција, односно ја објаснува нормативната поставеност, организација и функција на јавната власт, имаат една суштинска заедничка карактеристика. Имено, јавната власт ја врзуваат со постоење управувачки систем, слој кој се издвојува од општеството, но е прифатен од него за да ги уредува односите во самото општество. Токму тоа го потврдува кажаното претходно, дека државата е можна кога управувачката функција се врши на таков особен начин. Јавната власт мора да биде изделена од општеството (а не како кај преддржавните облици на родовска власт која својот силен авторитет го врзувала за сродството, односно личната врска), и мора да биде територијално определена, односно управата ги уредува односите меѓу територијалните делови што, истовремено, се управни и судски единици (Hinsli, 2001:19). Управувањето од онаа страна на националната држава (Cirn, 2003) e новиот предизвик за државите во транснационалниот простор, создаван од глобализацијата. Замената на арбитрерната јавна власт, носител на државниот суверенитет и, пред сè, монополот на физичка принуда, со функцијата на управување во услови на демократски легитимирана и, врз правото заснована и, со правото ограничена јавна власт, започна во рамките на централизираната суверена национална држава. Уште во првите децении на 20 век, познатиот француски теоретичар Леон Диги (Leon Duguit) констатира дека управувањето, разбрано како издавање наредби од страна на етатизираниот носител на суверената јавна власт, е надминат концепт во современата демократска и правна држава. Концептот на суверена јавна власт (сфатена како imperium) е дел од системот на јавно право кому две главни идеи му ја чинат суштината: идејата за суверенитет на државата, чиј вистински носител е народот сфатен како држава, и идејата за природното право на единката, што е неотуѓиво и незастарливо, а кое се спротивставува на сувереното право на државата (Диги, 1997:10). Таквиот субјективистички систем почива врз класичното империјалистичко начело на власта создадено уште во Стариот Рим, за време на неговата трета фаза (империјата), по пропаста на републиката. Разликата што ја донесува големата Француска граѓанска револуција од 1789 г. и периодот на револуционерното природно право, лежи во промената во носителот на субјективното право на заповедување (јавна власт, imperium, autorite publique, Herrschergewalt). Сега нов носител, место суверениот монарх, е народот сфатен како етатизиран народ. Русоовата општа волја е токму апстрактната волја на народот, сфатена како засебен квалитет, со сопствена волја, која се разликува од волјата на која и да е единка, член на народот. Тој систем, јавната власт, односно јавното право, го сфаќа како субјективно право на владеење на државата (односно етатизираниот народ) и на субјективното право на државата му го спротивставува субјективното право на единката и, врз ова, го заснова ограничувањето на сувереноста и сите должности што се наметнуваат на државата. Тоа е метафизички систем, бидејќи се заснова... врз поимот на субјективното право, којшто, несомнено, е метафизички поим. (Диги, 1997:12). Во концептот на Леон Диги, поимот на јавна власт (носител на суверената власт) се заменува со поимот на јавна служба. Според тоа, оние кои, всушност, ја држат власта, немаат субјективно право на јавна власт, туку имаат должност да ја употребат својата власт за 22

22 организирање на јавни служби и да ја обезбедат и да ја контролираат нивната работа (Диги, 1997:14). Подоцна, во 20 век, овој концепт на управување (јавна служба), наместо заповедање (јавна власт), во теоријата и практиката резултира со разликување на два поима (во англосаксонското подрачје), и тоа: governance и government (на македонски, приближно: управување и влада, односно владеење). Во согласност со тоа, управувањето е целно насочено уредување на општествените односи, што може да се замисли и без некој кој дејствува одозгора (државата) (Cirn, 2003:8). Во современи услови веќе е вообичаено владеењето, освен во триаголникот моќ, право и организација, да се разгледува и како policy, односно објаснување на владините постапки преку создавање и примена на јавните политики... (Colebatsch, 2008:4). Резултат од промената на улогата на јавната власт, односно нејзиното организирање во вид на јавни служби, кои во рамките на policy процесот настапуваат во улога на координатори во создавањето на јавните политики (процес во кој учествуваат и граѓаните, односно разни групи и агенции кои имаат специјализирани интереси и кои се наоѓаат во различни односи едни кон други, и поединечно, или заедно кон владата), резултираше со западниот концепт на државата на благосостојба (state of welfare). Токму државата на благосостојба беше најважниот признак на демократиите од западен тип и беше каментемелникот на обновата на разрушените економии и многу погодените европски општества по Втората светска војна. Демократски контролирана, со правото на ограничена и ефикасна државна управа, која ги штити интересите на сите групи во општеството, а не само на малцински привилегираните групи по било која основа, го овозможи напредокот и благосостојбата на овие држави и општества. Тоа, истовремено, беше и ефикасна брана пред империјализмот на советската политика, кој сè до крајот на шеесеттите години на 20 век се надеваше и работеше да ги прошири, т.н. комунистички револуции, односно да ја шири советската доминација во Европа преку изградба на тоталитарен квазисоцијалистички образец на власта од советски тип. Советската империја колабираше на крајот на 20 век ( г.), но набргу колабираа и идеите за крајот на историјата (Френсис Фукујама), односно сфаќањата дека победата на Западот беше последниот голем предизвик за демократијата и западниот модел на државата. Како што споменав погоре, глобализацијата, меѓу другото, го предизвика и, на некој начин, го оспори концептот на националната држава. Управувањето со државата на благосостојба се соочува со многу проблеми и предизвици. Транснационалниот простор кој го креираше глобализацијата се разликува од националниот простор (државната територија која се поклопува со границите на националното политичко општество). Во транснационалниот простор се одвива општествена, економска и политичка активност меѓу хетерогено население (за разлика од хомогената нација ), на која и треба управување. Во отсуство на светска држава, тоа е вистински предизвик за националните јавни власти. Дополнително, националната јавна власт се соочува со проблемот на ефикасноста, екстернализацијата (неможност на контрола на акции од надвор кои влијаат врз националниот простор), како и со проблемот на политичкиот натпревар кој, често, создава нефер натпревар од страна на државите и, можеби, општествата, кај кои ефикасноста на системот е позначајна вредност од демократијата, или општествената благосостојба (в. Cirn, 2003:10-15). 23

23 Сакале или не, изгледа дека се покажува дека основните поими, кои, до скоро, ја сочинуваа основата на правните установи, се уриваат за да им се направи место на други, дека правниот систем, според кој досега нашите модерни општества живееја, се распаѓа и дека се гради еден нов систем врз основа на сосема поинакви сфаќања. Дали е тоа напредок или назадување? Тоа не го знаеме! Во општествените науки ваквите прашања, речиси, и немаат смисла. Меѓутоа, она сигурното е дека состојбата сега е поинаква, многу поинаква (Диги, 1997:9). Државниот суверенитет е основниот столб на светот на националната држава што го познаваме. Денес, тој свет се менува, понекогаш побргу отколку што очекуваме или сакаме. Ако Диги во 20 век констатира дека јавната власт се трансформира во рамките на постојната национална држава, денес може да констатираме дека самата национална држава се трансформира. Светот на модерната го достигна својот врв во секоја смисла и, денес, е во заоѓање. Настапува една нова модерна втора модерна (Улрих Бек), во која државата мора повторно да се дефинира себеси. Тоа, веројатно, нема да биде време без националните држави кои ги знаеме, а уште помалку без државата како институција, но националната држава добива силна конкуренција од недржавни и наддржавни актери во нов надтериторијален простор транснационалниот простор. Стариот свет на суверени и осамени хегемони, без чиј пристанок врз основа на нивната (од ништо ограничена и без потреба од оправдување) суверена волја, ништо не може да се случи во светот, полека отстапува простор на една поинаква реалност. За пристапот во проучувањето на општествените (во рамките на општеството и државно-правните) појави, веројатно, не можев да најдам подобар заклучок од погоренаведениот. Во науката нема трајни, вечни и, еднаш засекогаш, дадени или сознаени вистини. Што се однесува конкретно на општествените науки, тука не може ниту да стане збор за некакви апсолутни вистини (Бајалџиев, 1999:53). Токму затоа, сметам дека истражувањето на суверенитетот треба да се заснова врз една нова критичка методологија која го напушта догматското проучување на категоријата суверенитет, преку нов пристап во третирањето токму на појавите држава и јавна власт. 2. Систем на критичката методологија во проучувањето на државниот суверенитет Суверенитетот е повеќезначен поим. Со оглед на мерката на влијание што концептот за суверенитетот го има врз општествените односи, секој аспект од општествените односи има, ако ништо друго, барем свој прилог во дефиницијата на суверенитетот. Така, постојат: правни, политички, социолошки, економски, дури и психилошки и биолошки сфаќања за суверенитетот, а во времето на доминацијата на теолошката мисла, секако и теолошки објаснувања за овој, чисто овоземски концепт (поимот на суверенитетот, како и типовите суверенитет, се предмет на обработка во соодветното поглавје). Во основа, 24

24 проучувањето на битието и променливите форми на суверенитетот е проучување на променливата содржина на поимот легитимна политичка власт (Held, 2002:2). Креацијата на суверенитетот (кој, несомнено, е интелектуална концепција која добива реална содржина во политичката практика), претставува потреба за ред во хаосот на повеќевластието во средновековната слика на светот. Тој во почетокот бил идеја за тоа дека постои конечна и апсолутна власт во политичката заедница, за подоцна да се додаде дека никаде нема друга таква власт над и надвор од суверената држава (Hinsli, 2001: 36), а која подоцна, во рамките на концептот за правната држава, се развива во денешниот принцип на легалитет, за потоа да се фокусира на прашањето за оправдувањето на власта (принцип на легитимитет). На класичниот поим на суверенитетот му соодветствува класичната методологија за неговото проучување. Класичната методологија, или т.н. методолошки национализам (Улрих Бек), појавите во меѓународите односи ги перцепира исклучително преку трите белези на националната држава, односно народот, територијата и државната (јавна) власт. На тој начин, во внатрешна смисла (внатрешниот суверенитет), владата независно дали е монархиска, аристократска или демократска мора да ужива конечна и апсолутна власт во рамките на една територија, а во надворешна смисла (надворешен суверенитет), суверенитетот е квалитет кој политичките општества го поседуваат во однос едни кон други; тој е поврзан со аспирацијата на заедницата да го определува својот сопствен правец и политика без... мешање од други такви сили (Held, 2002:3). Ваквиот поглед кон суверенитетот на класичарите, односно на методолошките националисти, секако, има и своја практична, дневнополитичка содржина. Имено, за разлика од многу други појави, суверенитетот секогаш имал и едно повисоко, би рекле дури и емотивно значење. Како што реков погоре, суверенитетот служел (и служи) за оправдување на формата на владеење, но и во класичното сфаќање тој е оската околу која се врти националната држава и сè што оди со неа. Така, со суверенитетот (за разлика од неговата догматска дефиниција која инсистира на независност и немешање), всушност, се оправдувале империјалистичките амбиции на поголемите и помоќните држави. Користејќи го легитимното право за суверено штитење на националните интереси, државите се обидувале (се обидуваат) да ја легитимираат агресијата, војната, територијалните приграбувања. Досега, во меѓународната правна практика ретко кога се успевало да се утврди дали користењето на правото на војна заради одбрана, било легитимно, бидејќи мнозинството од државите секогаш се повикувале на својата суверена оценка за тоа што е опасност и загрозување на нивниот интерес, а што не е. Кон внатре, сувереното право на целосна и од никого непречена власт врз сè што се наоѓа на определена територија омеѓена со државните граници (население и ресурси), била (и е) изговор за репресивните и недемократски власти што вршат насилство врз сопственото население, што може да резултира и со злосторства, како истребување или етничко чистење на непожелни групи и заедници. Методолошките националисти овие прашања или ги негираат, или ги игнорираат. Дополнително, неконтролираното искористување на ресурсите и неограниченото уништување и загадување на природата и животната околина, резултира со катастрофални последици, кои освен што ги 25

25 чувствува населението на соодветната држава, ги преминуваат државните граници и му штетат и на друго население чијашто суверена власт ништо не може да стори. Значи, кои се основните грешки на методолошкиот национализам (класичната методологија)? 1. Неиспитано преземање на границите, категориите и уверувањата за поредокот и варијаблата на националната гледна точка во набљудувачката и аналитичката социолошка (и правна, политиколошка, моја заб., А. Сп.) перспектива; 2. Заблудите, грешките и искривувањата на националниот и национално-државниот центризам; 3. Неисторичност и апстрактност на државата и поимот на државата; 4. Нејасно разликување меѓу центрираноста кон националната држава и центрираноста кон државата и 5. Националната оптика која го попречува погледот на клучното прашање: кои се основите на легитимација за трансформација на правилата за игра од националното во космополитското доба на модерната (т.н. втора модерна) (в. Beck, 2004:75-79). Концептот на методолошкиот национализам, односно фиксираноста кон концептот на националната држава, инсистира на поделба на национално и интернационално, односно на внатрешно и на надворешно. Основно кредо на ваквиот концепт е дека внатрешните прашања (на пр. внатрешните етнички или религиозни судири, или социјалната нееднаквост), може да се набљудуваат и да се објаснуваат единствено од перспектива на внатрешната политика и на односите внатре во националната држава (единка држава, граѓански групи држава, економски субјект држава). Во таа смисла, единствените актери кои ги детерминираат, на пр. горенаведените проблеми, можат да бидат актерите што егзистираат во националната држава (на пример: бирократијата, компаниите, невладините организации, образовни, верски, интересовни асоцијации). Во согласност со таквото гледање, т.н. надворешни фактори (како што се надворешните актери или надворешните ризици), немаат директно влијание врз внатрешните прашања, односно директно влијание врз домашните актери, бидејќи само државата е единствениот легитимен актер на надворешен план во интернационалниот свет на државите. Фактот дека управувањето, односно креирањето и преминувањето на јавни политики сè повеќе се остварува во простор без граници, или, најблаго речено, во простор во кој националните граници се претесни (фактот дека границите на политичкото општество не се изедначуваат со државните граници), значи дека определени дисциплини на правните и политичките науки, како што се меѓународните односи и науката за управата, мораат да се ослободат од догмата на националната гледна точка и да се поврзат, односно науката за управата треба повторно да се напише од космополитска перспектива (Beck, 2004: 76). Методологијата насочена кон националната држава, промената на карактерот и улогата на државата, односно ерозијата на национално- државниот суверенитет, честопати ја третира како крај на националната 26

26 држава, односно на концептот на државата воопшто. За тој тип на гледање е карактеристично дека новата појавност и процесите кои ја следат, а кои, de facto, го прекинуваат постојниот поредок, како што нагласив погоре, се негираат или се игнорираат, додека во космополитската перспектива, барем може и мора да се постави прашањето дали божемниот крах во извесна мерка е битен елемент на промената, односно на настанувањето на новиот поредок. (Beck, 2004:77) Државата е историска категорија, со своја конкретна содржина, во определен историски период. Тоа значи дека поимот држава во најширока смисла немал отсекогаш исто значење, па дури и современиот поим на државата, ако ја земеме симболично за таква, државата по Вестфалскиот мир од 1648 г., во текот на последните столетија радикално се менува. Патот од авторитарната држава и монархискиот суверенитет, до современата демократска, правна и социјална држава, не е прав автопат. Веројатно и развојот на интерговерментализмот, односно основањето на првите меѓународни владини организации, од страна на ригидно конзервативната наука, се сметало за напуштање на изворната вестфалска карактеристика на државата, односно на нејзината независност во односите со други такви сили. Државата е и реална, а не апстрактна творба. Колку и да се градат митови за филозофската идеја на државата, факт е дека таа е една од установите на политичкото општество со големо значење, но и со определена социјална функција. Националната држава не е крај на развојот на концептот на државата како кај Хегел (Ajvaz, 2008:41), ниту на политичкото општество. Нејасното разликување меѓу центрираноста на националната држава и државата, ги поистоветува националната држава и државата воопшто. Методолошкиот космополитизам не го проучува светот како простор без држави, туку како политички простор во кој државата ја има редефинирано својата улога од космополитска перспектива. Неолибералната агенда, според која државата не одумира, туку, напротив, располага со сила за самотрансформација, меѓутоа со неа се служи еднострано, во смисла на конформност со светскиот пазар, или позициите на претставниците на меѓународната политичка економија, кај кои националната држава, ако сака да преживее во глобалната пазарна екномија, мора да се развие во економска држава, конкурентска држава и неолиберална држава, или, конечно, претераното нагласување на поимот governance, за разлика од government, и верувањето во глобално цивилно општество за демократизација на супранационалната моќ и владеење како deus ex machina за решавањето на глобалните проблеми е искривено интерпретирање на поимот на новата космополитска држава (Beck, 2004:78-79). На крајот, клучното прашање на кое националната оптика не дава одговор, гласи: како да се најде демократска легитимација за супранационалното владеење? 27

27 Ако констатиравме дека управувањето ги има надминато националните граници и дека ризикот кој националната управа треба да го менаџира, најчесто доаѓа однадвор, односно според своето влијание е транснационален, тогаш се поставува прашањето како ќе ја легитимираме супранационалната моќ. Објаснувањето на класичниот пристап е дека легитимитетот на моќта на меѓународните владини организации извира од легитимитетот на државите-членки чијашто легитимност е (или не е) изведена од демократски изразената волја на граѓаните на слободни, непосредни и тајни избори. Во тој систем повторно нема место за моќ надвор од државната моќ, од онаа страна на државните граници. Ниту, пак, има место за право надвор од меѓународното право за кое државите изречно ја дале својата согласност. Но, таква моќ постои! Моќта на мултинационалните корпорации дејствува преку сите национално-државни граници и носи богатство и нови работни места кога вложува, но и распад на националните економии, невработеност и сиромаштија, кога во ера на кризи, без најава го повлекува капиталот. Глобалните невладини организации го креираат светското јавно мислење и организираат акција за теми, за кои политичкиот опортунизам на националните држави им налага да молчат или благо да реагираат. Транснационалните терористички мрежи од едно место се финансираат, од друго место регрутираат борци, на трето место се обучуваат, а на четврто напаѓаат. За разлика од моќта која ја игнорира, таквите методолошки очила ја негираат можноста од транснационално право, односно транснационален правен систем. Место методологија ориентирана исклучително на националната држава, методолошкиот космополитизам ја нуди можноста за анализа на државниот суверенитет во ерата на глобализацијата. Оваа методологија е врзана со идејата на космополитизмот. Космополитизмот, за разлика од националната држава (XVIII-XIX век), има многу подлабоки корени што досегаат дури до антиката. 6 Идејата на космополитизмот има долга и сложена историја од стоиците, до современата политичка филозофија. Космополитизмот може да се смета за морален и политички пристап кој нуди најдобри можности за надминување на проблемите и ограничувањата на класичниот и либералниот суверенитет. Тој се надградува на некои од силните страни на либералниот меѓународен поредок, особено на посветеноста на универзалните стандарди, човековите права и демократските вредности кои се применуваат, во принцип, на секого, и на сè. Тој дополнително определува и множество на заеднички принципи, според кои може да се однесува секој, тие принципи може универзално да се споделуваат и може 6 Поимите космополит и космополитизам се креација на хеленската антика. Потекнуваат од Диоген кој полемизира против разликувањето на Хелените и варварите во смисла на сопственото и туѓото. Но, тој не го критизира само спротивставувањето на НИЕ и ДРУГИТЕ, туку и одговара на прашањето што доаѓа наместо тоа. Тој го толкува космополитизмот како резултат на мобилноста која достигнува преку границите и ги меша границите. Мобилноста на Хелените значи била причина (слично како и денеска) вообичаената антитеза НИЕ и ДРУГИТЕ да биде под прашање: дошло до мешање на Хелените со варварите (Beck, 2004: 64). 28

28 да ја создадат базата за заштита и поддршка на еднакво важниот интерес на секоја единка за обликување на институциите кои управуваат со неговиот/нејзиниот живот (Held, 2002:24). Космополитизмот не е постмодернизам кој постмодерното општество го објаснува како постполитичко (неполитичко) општество и инсистира на укинување на границите. Космополитизмот инсистира на раздвојување на политиката од просторот, на постојаното редефинирање на границите на политиката, односно перцепцијата на политичкото да не биде единствено детерминирана од националниот простор познат како територија на националната држава. Космополитизмот не го негира, односно не го укинува суверенитетот. Напротив, го зајакнува суверенитетот на државата во ерата на глобализацијата преку раздвојување на суверенитетот од автономијата (или порадикално арбитрерноста, изолираноста) на државата. Транснационалната политика инсистира на решавање на проблемите со силна улога на државата која е интегрирана на регионално и светско ниво. Космополитизмот, конечно, инсистира на повторно политизирање на општеството, односно политизирање на (светското) граѓанство во справување со проблемите што ги создаде модерното време. Цитирам: И таму, токму таму, каде што светот станува безграничен, каде што се брише разликувањето на националното од интернационалното, меѓу првите работи мора да биде кој одлучува и како треба да се припишува одговорноста 7 (Beck, 2004:81). На крајот, за можните критики во однос на методолошкиот пристап. Космополитизмот како методологија е во голем судир со досегашната практикувана методологија во објаснувањето на државата и правото. Мојата цел не е да ја негирам историско-научната вредност на таа методологија. Напротив, сметам дека во свое време таа сосем соодветно служеше на својата цел, односно беше теориски издржана и емпириски плодна методологија. Она на што јас од денешна перспектива му се спротивставувам е употребната вредност на таквата методологија во современи услови. Како што повеќепати нагласив, научното истражување, особено во општествените науки, не смее да се заснова врз догми, односно проблемот на методолошкото обновување на правно-политичкото знаење, од учебен процес итно треба да се преобрази во творечки и вистински пристап на критичко преиспитување на постигнатото и во внимателно и одговорно приемање на новото (Бајалџиев, 1999:61). Конечно, секој истражувач носи определени теориски очила преку кои го гледа и се труди да го рационализира, да го објасни и да го систематизира светот околу себе. Свесен сум дека мојот пристап може да биде означен како глобалистички, леволиберален или неомарксистички. Иако не се согласувам со дел од ознаките, сметам дека припадноста кон одреден поширок начин на мислење во науката, не е грев. Напротив, тоа е мој обид за конструктивен придонес и објаснување на вечно спорниот поим на суверенитетот во поинаква светлина од вообичаената во Македонија. А, дебатата за суверенитетот, се разбира, е со отворен крај. 7 Подвлечено од авторот. 29

29 30

30 II. Теоретски концепции и практичен израз на државниот суверенитет историска перспектива 1. Општи забелешки Историскиот приказ на општествените поими секогаш следи две историски линии. Првата линија е историјата на идејата, односно теоретска (и филозофска) концептуализација на поимот и, втората линија е практичниот израз на поимот, односно неговата објективна појавност во практиката. За разлика од поимите во природните науки кои, иако се човечки теоретски конструкции, сепак се поедноставен моделски приказ на објективната стварност во природата, општествената теорија секогаш не ја изразува вистинската општествена реалност во моментот кога настанува. Во таа смисла, ќе наведеме неколку можни опасности за секој истражувач во општествените науки. Прво, теоретските и филозофските концептуализации не ја одразуваат нужно сликата на времето, односно човековата материјална историја во времето кога се создадени. Второ, историјата на идеите не смее да се изучува изолирано од објективната стварност, бидејќи општествените околности секогаш влијаат врз филозофот, односно научникот. Дури и филозофските конструкции сместени во областа на рационалното надискуство, секогаш тргнуваат од искуството, односно од објективната стварност која го опкружува филозофот. Така, при проучувањето на концептите од исклучителна важност е да се знаат и да се наведат околностите во кои одредена идеја се развила и опстојувала. Бегањето од гледната точка во која се наоѓал научникот или филозофот, може да доведе до погрешни појдовни хипотези, а со тоа и до погрешни заклучоци кои ја уриваат научната вредност и емпириската плодност на една теорија. Трето, при разгледувањата на нечии идеи не треба да се оди до фаза на фаталистички детерминизам како резултат на каузалитетот, односно да се негира влијанието на субјективните ставови, верувањата и моралните убедувања на создавачот на определена идеја. Нашата појдовна хипотеза е дека онаму каде што не постои држава, не можеме да зборуваме за суверенитет. Во таа насока се согласуваат и Хинсли (Hinsli, 2001) и Гранде и Поли (Grande and Pauly, 2005: 9). Спротивната тенденција ќе биде да се изедначува суверенитетот со секоја политичка организација, односно форма на политички систем (форма на власт) во едно политичко општество. Така разбран, суверенитетот би постоел и кај племенските организации, античкиот полис, римската држава во сите нејзини фази, феудалните кнежества, апсолутистичките монархии и модерната држава од крајот на 18 и 19 век, па сè до современите трансформации на националната држава. Такво проширување на поимот не го објаснува, туку, напротив, го обезвреднува поимот на суверенитетот и го оддалечува од неговиот израз преку јавната власт, која е карактеристична единствено за апсолутните монархии и модерната држава. Во тој случај, за да 31

31 ја означиме модерната држава, ќе мора да вметнеме нова варијабла, како, на пример, нацијата и модерното поимање на државата да го врземе исклучително за националната држава. Ако заклучокот од истражувањето ќе биде дека сме во ера на трансформација на суштината и улогата на националната држава, тогаш логично следи дека евентуалниот крај на националните држави значи и крај на државата, воопшто. За секој сериозен истражувач овој заклучок, барем од денешен аспект, е целосно неприфатлив. Од друга страна, целосното изедначување на поимите суверенитет и држава, може да доведе до научен редукционизам, што истражувањето го води кон слепа улица. Првото редуцирање може истражувањето да го сведе на дилемата постои, или не постои суверенитетот кај определена политичка организација (каде што ништо делумно не е дозволено), или, пак, доколку модерната држава ја набљудуваме како целосно еволуиран ентитет, а суверенитетот како непроменлива варијабла, да заклучиме дека секоја промена во содржината на суверенитетот значи и упад или крај на концептот на државата (Grande and Pauly, 2005:9, Krasner, 1999). За да се избегнат ваквите мамки, суверенитетот секогаш треба да се проучува како категорија која е во постoјана еволуција и нужно во историско-компаративен контекст. Единствено на тој начин може да се прикаже големата слика на поимот, односно целосната комплексност на суверенитетот и како теоретски концепт, и во неговиот практичен израз низ историјата. Историскиот преглед на развојот на теоретските концепти на суверенитетот и неговиот практичен израз е поделен во два дела: првиот дел (во ова поглавје) започнува со антиката (хеленските полиси и концептуализациите во класичната хеленска филозофија) и завршува со крајот на предмодерното доба (16 век), односно со приказ на теоријата на владетелскиот суверенитет и предвесниците на модерната (Николо Макијавели и Жан Боден) во 16 век и Вестфалскиот мир од 1648 г., како пресуден момент во победата на државноста, наспроти предмодерната феудална расцепканост и христијански универзализам. Вториот дел (во четвртото поглавје) ја опфаќа модерната (ерата на државите), со приказ на интелектуалните концептуализации на двете изразни форми на суверенитетот и тоа внатрешниот суверенитет и надворешниот суверенитет. Конечно, овој текст е прегледен и нема намера да претставува заокружена студија за историјата на идеите. Сепак, сметавме дека за да ги доближиме дилемите со кои се соочуваат современите национални држави во ерата на глобализацијата, нужно е, барем во прегледна форма, да се прикаже континуитетот и историските околности што влијаеле врз развојот на нашиот денешен свет. 8 8 Повеќето современи релевантни автори (Kurtulus, 2004 г.; Minkkinen, 2007 г.; Hayman and Williams, 2006 г.; Nagan and Hammer, 2003 г.) кои го обработуваат историјатот на суверенитетот, започнуваат од Жан Боден и неговиот концепт (Шест книги за републиката, 1576 г.) и Вестфалскиот мир (1648 г.) како зачетоци на поимот во теоретска и практична смисла. Нашата идеја е да ја прикажеме и предисторијата на концептот од антиката, до 16 век. За таа цел, се одлучивме историските податоци (барем за делот до Боден) да ги црпиме од две релевантни студии: Монографијата на Френсис Хери 32

32 2. Концептот на суверенитетот во античката мисла и политичка практика 2.1 Хеленските полиси и Македонската Империја Класичните хеленски филозофи се логичен почеток за истражување на многу поими врзани со државата и правото па, во таа смисла, и на суверенитетот. Во преткласичниот период софистите ја развиваат својата идеја за природното право, но Платон и Аристотел се првите кои идеите за правото ги врзуваат со идеите за државата. Постојат различни мислења околу тоа дали во овој период бил развиен поимот за суверенитетот, особено кај Аристотел, но наше мислење е дека, и покрај несомнениот придонес на нивната мисла и влијание врз подоцнежните концепти, поимот на суверенитетот, сепак, не можел да се развие поради објективните околности на времето во кое живееле, но и поради нивниот начин на мислење. Времето на Платон е време на опаѓање на моќта на античкиот хеленски свет, особено на Атина. За сметка на Атина се издига Спарта со своето строго аристократско уредување, политичка стабилност во која немало промена на режимот (Лукић, 1995:90). Платон, кој на некој начин бил атински и, воопшто, хеленски патриот, гради концепт за идеалната држава кој по својата содржина не поаѓа од објективната стварност во Атина. Неговиот проект е мешавина од спартанскиот модел, стариот патријархален аристократски модел и неговиот идеал за правдата. Она што е интересно кај Платон е неговата поделба на облиците на владеење 9, но тоа, сепак, не нé доближува до поимот на јавната власт која, од една страна, е изделена од општеството и владее со него а, од друга, е втемелена во зедницата и, со тоа, ограничена. Веројатна причина за тоа е релативно незначајната развиеност на бирократско-полицискиот и воениот државен апарат и големото влијание на масите народ собрани на собранијата (Лукић, 1995:91). Во контекст на суверенитетот е значаен и неговиот позитивистички испад спротивно на идеализмот, односно претходно правото се врзувало со моралот и обичаите, Платон е првиот кој го стеснува поимот на правото, ограничувајќи го строго на правилата што ги издава државната власт (Лукић, 1995:119). Хинсли (F. H. Hinsley) Суверенитет (Sovereignty), во издание на Филип Вишњиќ од Белград, 2001 г. (превод на оригиналот) во издание на Cambridge University Press, 1986 г. и од Историја на политичките и правните теории (Историја политичких и правних теорија) од Радомир Лукиќ (Радомир Лукић), во издание на БИГЗ од 1995 г. Сметаме дека хронолошката класификација што ја сретнавме во овие, веќе, класични дела и, особено, исцрпната обработка на контекстот во кој се јавуваат одредени концепти, ќе биде најсоодветна за еден релативно кус историски преглед каков што е претставениов. Се разбира, покрај наведените, од голема помош за добивање податоци и оригинални цитати беа и делата на Платон ( Политеија ), Аристотел ( Политика и Никомахова етика ), како и Историја на Стариот Рим од Машкин (за римскиот период) и Историја на Византија од Острогорски (за византиската епоха). 9 Имено, Платон државните облици ги дели на: аристократија, тимократија, олигархија, демократија и тиранија. Од нив само аристократијата е добар облик, додека сите останите се расипани и изместени облици (Платон, 2002). 33

33 Следниот голем филозоф на класичната хеленска филозофија е Аристотел, Платонов ученик, но живеејќи подоцна и работејќи на дворот на македонските кралеви е сведок на конечното опаѓање на античкиот хеленски свет и издигнување на македонското кралство. Така, Аристотел гради пореален концепт за државата, односно ја опишува државата каква е, а не каква би требало да биде, врз основа на своите емпириски истражувања. Затоа, Аристотел се смета и за родоначалник на методите на научното истражување. Аристотел прави посложена поделба на државните облици и, притоа, за секој облик го дава неговиот антипод. Така, државите ги дели на: монархија, аристократија и политеја (добри облици), а нивни антиподи (лоши облици) се: тиранијата, олигархијата и демократијата (Hinsli, 2001:37-38). Во својата поделба, Аристотел го користи критериумот бројност (еден, група, сите) и моралот на тие кои владеат (во општ, или сопствен интерес). Сепак, Аристотел, и покрај својот реализам, не го развива поимот на суверенитетот најнапред поради начинот на неговото мислење и натаму, поради општествените и политичките околности во кои ја развивал својата мисла. Во однос на неговите сфаќања за човекот, тој вели дека човекот по природа е општествено битие (zoon politikon), а полисот е највисока форма на човековото здружување (Бајалџиев, 1999:78). Од овој негов став се гледа дека Аристотел не правел разлика меѓу заедница и држава (Hinsli, 2001:38). Полисот, истовремено, означува и заедница (општество) и држава. Имено, таква била и вистинската ситуација. И покрај тоа што полисот, во она време, е највисоко организирана заедница, сепак, сè уште се доминантни родовско-племенските врски кои спречуваат да дојде до одвојување на државата од општеството и да се развијат органи на власта. Токму тоа е причината зошто во политичкиот живот во тоа време клучното прашање не е легитимноста на власта и основата и обемот на нејзините овластувања, туку моралот на оние кои владеат. Полисот е високоразвиена заедница, но, сепак, во основа доминантно родовско-племенски уредена, таа е автархична заедница, но, сепак, силно ограничена од хеленскиот свет кој е сегментирана и бездржавна заедница на сите Хелени, неговата власт е сеопфатна, но, сепак, без развиена управа и зависна од народните собранија. Така организираниот полис, без издвоени органи на јавна власт, е нагласено антимонархистички, во кој борбата се води меѓу аристократските и демократските елементи на републиканското владеење 10 (Hinsli, 2001:38-39). Конечно, за да разбереме зошто античките полиси ниту во стварноста, ниту во идеите не го развиваат во целост поимот на суверенитетот, треба да ја разгледаме хеленската идеја за законите. Иако констатиравме дека полисот е заедница без развиени државни облици, сепак, полисот се сметал за заедница со која управуваат законите (или барем луѓе ограничени со законите), а не луѓето. Законите се создавале и менувале преку заедничко разгледување, иако во стварноста се упатувал повик до поединечен законодавец 10 Интересен пример е Спарта каде иако постои монархија, сепак, власта на кралот (односно на двата крала кои владеат наместо еден) е ограничена на доживотни војсководци со власт за време на војна, но не и во мир. Во мир власта им припаѓала на ефоратите (магистратите) (Hinsli, 2001:39). 34

34 да донесе закон. Така, се разликувало природното и човековото (позитивно) право. Но, штом бил донесен законот, законодавецот можел да ја задржи власта само ако станел тиранин. Тоа е резултат на антимонархистичкиот нагон на овие заедници, но и на сфаќањето на човековиот закон како отелотворување на налогот на боговите, односно разумското начело (што значи дека и човековиот закон, за да биде закон треба, во основа, да е во согласност со вечните начела) (Hinsli, 2001:39-40). Во таа насока и Аристотел разликува природно и позитивно право кои не се остро спротивставени како кај софистите, напротив, во секој пропис има елементи од природното и човековото право (Лукић, 1995:157). Она што, сепак, изненадува кај Аристотел е неговиот став искажан во Политика. Така, тој вели: Ако, пак, има некој човек што многу се разликува според извонредна доблест, или повеќе од еден, но не доволно за да исполнат една држава, нивната способност не може да се спореди со онаа на споменатите луѓе, ако се повеќе, или ако е еден, само во неговата, натаму не е право тие посебни луѓе да се сметаат за дел од државата; зашто ќе биде неправедно да бидат прифатени како еднакви, кога се толку нееднакви по доблеста и во нивната државничка способност затоа што еден таков човек природно ќе биде како бог меѓу луѓето. Оттука, произлегува дека законодавството мора нужно да се занимава со луѓе еднакви по потекло и способност, но не може да има закон што ќе се занимава со такви луѓе како опишаните, затоа што тие самите се закон. И би бил смешен оној што би се обидел ним да им поставува закони (Аристотел, 2006: ). 11 Дали Аристотел служејќи на дворот на македонските кралеви се среќава со некаков тип на апсолутна монархија која тој, сепак, ја оправдува, па во тој контекст ги црта контурите на владетелот-суверен, поставен над законот (позитивното право)? Оваа дилема, секако, би требало да биде интересен предизвик за науката! Што точно мислел Аристотел кога човекот со исклучителни доблести го сметал за Бог меѓу луѓето и го поставил над законот, останува отворено прашање, но јасно е дека Аристотел имал јасен увид во развојот на други политички системи освен хеленските и тоа токму служејќи на дворот на македонските кралеви. За разлика од хеленските полиси, античката македонска држава поминува низ процесот на одвојување на државата од заедницата, што е нужен услов за појава на концептот на суверенитетот. Ова, особено важи за краткотрајната империја на Александар III Македонски кој преку своите освојувања создал империја на три континенти (Европа, Азија и Африка). Пред освојувањата на Александар, сличен концепт на империјална власт има Персиското царство. Во 330 година пр. н.е., по смртта на персискиот владетел Дариј, Александар ја наследува и круната владетел на Азија. Сепак, проблемот кај овие империи е тоа што постои јаз меѓу власта и подредените заедници. Затоа, иако во основа на власта стои идејата за лична, апсолутистичка и теократска власт, 12 сепак под 11 Слично забележува и Елена Колева во предговорот на македонското издание на Никомахова етика од 2003 г., но во контекст на извесен паралогизам на Аристотел во ставовите за правилното политичко устројство (Колева, 2003:43). 12 Персиските владетели не биле сметани ниту за богови, ниту за врховни свештеници, туку владееле врз основа на милоста божја. 35

35 централната власт лежела вистинската власт на клановите, родовските организации, кои дејствувале во меѓупросторот меѓу потесното семејство и поголемата племенска заедница (Hinsli, 2001: 41). Во 323 г. пр. н.е. Александар Македонски умира како владетел на Македонија, Грција, Азија и Египет, но и како Бог на земјата Зевсов син. Сепак, неговата распространета, но површна власт, не е доволна да констатираме дека, барем во политичката практика, постоел суверенитетот. Од гореопишаното, нужно се наметнува констатацијата дека ако хеленските полиси биле високоразвиени заедници во потрага по вистински државни облици, тогаш Македонската и Персиската империја биле држави во потрага по заедница. 2.2 Хеленски монархии По смртта на Александар Македонски, на подрачјата на неговата Империја се создаваат три хеленски монархии и тоа, Македонското кралство на територијата на Македонија и континентална Хелада, Кралството на Птоломеите во Египет и Кралството на Селевкидите во Сирија и Месопотамија. Карактеристично за овие три монархии, а значајно за поимот на суверенитетот, е дека доаѓа до територијализација на поседот и покрај првичните судири меѓу овие поранешни војсководци на Александар. Така, особено во Египет, се јавува и правото на првородство како основа за наследување на престолот, се развива голема бирократија која ја контролира распределбата на земјата, економијата и собирањето на давачките. Бирократијата, во почетокот се состоела од грчките доселеници и затоа, сè уште, постоел јазот меѓу заедницата и власта, но постепено Хелените се стопуваат во локалното население, а тоа преземало поголема улога во управата и војската (Hinsli, 2001:43). Во Македонија власта вистински владее само со територијата на Македонија, додека хеленските полиси, иако зависни, сепак, задржуваат определена автономија. Хеленската теорија за власта, за разлика од идеите на класичните хеленски филозофии, силно инспирирана од централизираноста на македонската држава и воените успеси на Александар, се одликува со обожување, односно култ кон владетелот. Притоа, се истакнува неговото божествено потекло. Локалните кралеви, свесни дека локалното население не ја прифаќа нивната власт како автохтона, односно втемелена во заедницата, настојуваат да го истакнат нивното потекло од Александар за да го искористат култот кој владеел кон него, особено кај нивните хеленски поданици. Сепак, во практичното владеење тие најмногу се потпираат врз реалната моќ на бирократската структура која под нив го контролира севкупниот живот во кралствата. Реален напредок кон поимот на суверенитетот претставува соединувањето на култот кон владетелот и верувањето во неговото божествено потекло со старата хеленска идеја за законот, како нешто подобро од изразената волја на заедницата или владетелот (Hinsli, 2001:45). Ваквиот амалгам од верувања, практично го поистоветува владетелот, кој има божествен карактер, со законот, кој е божји налог, разумско 36

36 начело. Тоа поистоветување значи дека владетелот, кој во стварноста е човек, а не Бог, се става над законот. Владетелот е оној кој го создава законот, но не е обврзан со истиот закон, бидејќи како негов создавач се наоѓа над него, кој е контурата на концептот на владетелскиот суверенитет што ќе се јави многу подоцна. 2.3 Стар Рим Римско Царство Римската правна и политичка практика претставува основа на многу демократски, но и авторитарни концепти врз кои почива современиот свет. За поимот на суверенитетот, римскиот imperium е од круцијално значење. Всушност, овој концепт, кој во првите векови на новата ера се повлекува пред налетот на новосоздадените религии на откровението (христијанството и исламот), повторно се јавува во Западна Европа со хуманизмот и ренесансата (11-16 век) и е теоретски и практичен темел врз кој се создава првата модерна теорија за суверенитетот владетелскиот суверенитет. За разлика од Македонската Империја и хеленските монархии, подемот на Рим се должи на неговото републиканско уредување. Времето на царството е период на стабилизирање на поредокот во раната фаза и време на опаѓање на моќта и крај на римското западно владеење во 5 век. Симболичниот почеток на царството е привидната оставка на Октавијан, на 13 јануари, 27 г. пр. н.е. За да биде предомислен, тој уште истиот ден добил вонредни овластувања, кои, практично, му обезбедиле врховна власт. Три дена подоцна, тој за себе го присвоил и почесниот назив Август (Augustus), со значење зголемен или возвишен (Машкин, 1995: 378).Ф Сепак, на оваа кулминација на царското достоинство, на оној кој формално, сè уште, е само princeps civitatis (прв граѓанин), претходи период на републиканско уредување, во кој Рим прераснува во голема држава. Меѓутоа, по своето уредување е единствено полис територијално голем, но, сепак, со римски граѓани верни на градот и на неговите градски установи. Ширењето на римската власт надвор од границите на Рим, доведува до ширење на идејата на полисот, а не на монархијата, како што се случува со ширењето на Македонската Империја. Така, за време на републиканска власт, носител на авторитетот е populus romanum (римскиот народ), а магистратите во негово име ги носеле законите. Идејата за законот во Рим е многу слична со онаа на хеленските полиси и на Аристотел, што ја опишавме погоре. Имено, тој е божји налог, моралност, израз на разумност, а не творба на заедницата преку владетелот за заедницата. Imperium не е територијална заедница, туку владетелска моќ која римскиот народ ја пренесува на своите службеници. (Hinsli, 2001:46-47) Овој период трае сé до 1 век пр. н.е., кога партиските (всушност, племенски) борби (Машкин, 1995: ) се заоструваат, што на крајот ќе доведе до крах на републиканското уредување. Во тој период, со подемот на Октавијан Август, се создава нова структура на власта, но напоредно опстојуваат старите републикански, со новите царски облици. Во 23 г. пр. н.е. Октавијан ја добива imperium maius што се простира 37

37 врз сите провинции (царските, каде управува по свое наоѓање, и сенатските, каде има право на највисока контрола). Истата година, доживотно ја добива и tribunicia potestas, што му овозможува да ја зајакне својата лична надреденост (auctoritas). Значи, највисоката воена власт (imperium) и трибунската власт (tribunicia potestas) биле правна основа на владеењето на Август. Титулата princeps, која Октавијан ја зел уште во г. пр. н.е., сега добива поинакво значење од тоа што го има во Републиката (Машкин, 1995:379). Почнувајќи од Нерон, титулата император ќе стане резервирана исклучително за принцепсот. Од посебно значење за поимот на суверенитетот е власта на императорот Веспасијан Флавиј (69-76 г.). Кога тој доаѓа на власт, една од првите одлуки на сенатот е одлуката за врховната власт на Веспасијан (lex de imperio Vespasiani), со која не само што ги добил истите права како неговите претходници, туку и ги проширил овластувањата на принцепсот, а за секого било задолжително извршувањето на неговите наредби што можеле да ги укинуваат поранешните закони (Машкин, 1995:451). Со тоа и imperium proconsulare, доделуван од сенатот на магистратите, кој веќе беше доживотен единствено за принцепсот, сега станува резервиран само за принцепсот (Hinsli, 2001:49). Фактот дека Веспасијан, како император, преку законодавен акт донесен од сенатот, добива моќ да ги укинува поранешните закони преку негови наредби (израз на личната премоќ), раѓа нова свест за законот, суштински различна од свеста на класична Хелада, која се пренесува и во републиканскиот Рим. Веспасијан го обновил и сенатот. Во сенатот не влегуваат повеќе само претставниците на римската аристократија, туку и претставници на романизираните провинции. Тацит во неговите дела Историја и Анали, иако скептичен кон новите царски облици, сепак ја поддржува оваа политика за обновување на сенатот. Тој вели дека новите луѓе од муниципиите и колониите, па дури и од провинциите кои, честопати, биле примани во сенатот, во домашниот живот внесувале штедливост, иако многумина од нив благодарејќи на среќата или трудољубивоста во староста се збогатиле, нивниот карактер и натаму останувал непроменет (Tacit, Ann. III: 55 според Машкин, 1995:451). Со оваа политика, Веспасијан придонел сенатот постепено да започне да ја претставува целината на империјата, а не само градот Рим и неговите граѓани (чијшто статус, како дел од цивилизацијата, е познат со изреката: civis romanus sum ). Овој процес се заокружува кога императорот Каракала во 212 г. го објавил познатиот Constitutio Antoniniana, со кој правата на римските граѓани се проширени, речиси, врз целото слободно население (Машкин, 1995:532). Иако, правата во изминатиот период изгубиле од своето значење, сепак, за поимот на суверенитетот овој факт е од големо значење 13. На тој начин, практично се воведува концептот на поданик на Рим. Намалувањето на правата на граѓаните на Рим, во поглед на нивното влијание во управувањето, било единствениот начин да се интегрира империјата како територијална заедница. Колку и да е недемократски овој процес, неговото подоцнежно влијание е многу важно за создавањето на модерната држава. Овие 13 Спротивно од наведеното, големо значење за суверенитетот, в. кај Машкин, 1995:532 во однос на значењето на овој акт за античката историографија. 38

38 процеси доведуваат до тоа старото име на царството imperium populi romani, да се замени со нови називи imperium Romanum и orbis Romanum (Hinsli, 2001:50). Во 3 век, познатиот римски правник Домициј Улпијан (Ulpian), овој развој на римската политичка практика го изложува во две начела: Princeps legibus solutus est (принцепсот е единствен закон, односно не е врзан со законот), што води до второто начело: Quod principi placuit legis habet vigorem (она што е по волја на принцепсот има сила на закон). На тој начин, принцепсот/императорот престанал да биде службеник (прв граѓанин, princeps civitatis, моја заб., А. Сп.) и станал нејзин (на државата, моја заб., А. Сп.) поглавар, (Hinsli, 2001:51). Сепак, опишаниот развој на настаните не предизвикувал воодушевување и целосно одобрување, особено кај римските правници и теоретичари. Така, кога се разгледува историјата на Рим, не треба да се заборави дека римската граѓанска традиција и нејзините доблести, како и стоичката филозофија (учењето за владетелскиот морал дека треба да се владее во интерес на владеаните, а не во личен интерес), силно влијаеле врз свеста на народот, но и врз интелектуалните концепти за време на целото постоење на Римската држава. И покрај тоа што сенатот, почнувајќи од Октавијан, е под силно влијание на императорите (тие, одвреме-навреме, назначувале членови), а народните собранија, практично, немале влијание, сепак, една практика и едно учење не дозволиле царскиот апсолутизам да се заокружи. Иако војската го преферирала династичкото начело во наследувањето на престолот (начело на наследување, најчесто со примат на првородството), сепак, сенатот инсистирал на практиката царот да се избира од страна на сенатот, како претставник на народот, кој, барем формално, бил единствениот извор на царската легитимност. Компромисот меѓу двете спротивности бил најден во можноста актуелниот цар уште за време на животот да го предлага својот наследник, кој, потоа, го потврдувал сенатот (Hinsli, 2001:52). Учењето за lex regia (право на владеење, управување, мој прев., А. Сп.), пак, било правното средство со кое се пренесувала власта од народот, на избраниот владетел. Така, основа на принцепсовата власт е народот, кој со изгласувањето на lex regia го овластува принцепсот да донесува закони. Оваа мисла пренесена во средниот век, тогаш и сé до буржоаските револуции, е поттик за демократската мисла (Лукић, 1995:175). Начелото на царскиот апсолутизам (римскиот концепт на суверенитетот), но и начелото lex regia, конечно се формулираат во Јустинијановиот Corpus iuris civilis : Quod principi placuit legis habet vigorem; utpote cum lege regia quae de imperio eius lata est, populus ei in eum omne sum imperium et potestatem conferat (Тоа што е по волја на владетелот има сила на закон, бидејќи според lex regia, кој е прифатен во неговиот imperium, народот сите свои права му ги пренесува нему и во негови раце) (цит. според Hinsli, 2001:53). Јустинијан бил последниот римски император, но веќе на византиски престол. Тој бил христијански владетел и верувал во божественото потекло на својата власт (Rex Dei Gratia - крал по милоста божја). 39

39 Карактеристичен белег на Јустинијановото законодавство е истакнувањето на царскиот апсолутизам. Правното образложение на монархиската власт во Јустинијановиот Corpus iuris civilis силно влијаел врз развојот на политичките идеи не само во Византија, туку и на Запад (Острогорски, 1993:95). 3. Залезот на римскиот концепт 3.1 Византија Римското државно уредување, грчката култура и христијанската вера се главни извори на византискиот развој. Без било кој од тие три елементи, Византија не може да се замисли. Дури со спојувањето на хеленската култура и христијанската религија со римската државна форма, настанала онаа историска појава што ние ја нарекуваме Византиско царство (Острогорски, 1993:48). Наведениот дефинициски опис на Византија ни открива неколку важни карактеристики за оваа држава: прво, Византија не е само наследник, туку многу повеќе, продолжувач на римската државно-правна традиција. Тоа значи дека нема никаков историски прекин во развојот на државноста и правото во источните делови на Римската Империја. Напротив, континуитетот оди дотаму што првите три века од византиската историја (од поделбата на Империјата на Константин Велики во 4 век) истовремено се последните три века од историјата на Стариот Рим (до крајот на владеењето на Јустинијан). Второ, хеленизацијата на Византија битно влијае врз изградбата на специфичната византиска цивилизација (во рамките на тоа и државноправната култура), како амалгам од римските и источните (персиски) традиции (хеленизмот и самиот не е автентична култура, туку спој на хеленската и нехеленските цивилизации). И трето, христијанската вера и нејзиното изворно непријателство кон посебните политички заедници за сметка на христијанскиот универзализам, од една страна ги зајакнува универзалистичките претензии на Византија, која самата себе се сметала за единствено легитимно царство, а од друга страна, се заканува да ја растопи државноста преку наметнувањето на законот како божја волја и творба, а не како закон на политичкото тело втемелено во заедницата. Византија го наследува царскиот апсолутизам од последните фази на Римската држава (принципатот и, особено, доминатот). Сепак, идејата за imperium populi romani (суверенитет на римскиот народ) не исчезнува сосема. Сенатот, војската и градското население, организирано во деми, се политички фактори кои, особено во рановизантиското време, осетно го ограничуваат царскиот апсолутизам (Острогорски, 1993:51). Во таа смисла, барем формално, во текот на целата историја на Византија царската титула останува изборна, а крајниот извор на царската моќ и натаму била согласноста на народот. Царот го избирал сенатот, или војската, користејќи ги наследените пренесени права (Hinsli, 2001:56). По изборот, царот давал и свечена заклетва дека ќе владее праведно. Заклетвата, колку и да била симбол на старите 40

40 традиции, барем морално постојано го потсетувала владетелот дека легитимитетот му е пренесен за добро владеење. Во раната фаза од византиската историја, црквата имала подредена улога. Така, царот го поставувал и патријархот од Константинопол, во духот на старата римска традиција. Сепак, со текот на времето, улогата на црквата зајакнува, а тоа се огледа и во церемонијата на миропомазување со осветено масло (Hinsli, 2001:56) при стапување на престолот, која се воведува од 9 век. Царот иако избран, се сметал и за врска меѓу заедницата и Бога, така што на некој начин тој се става над заедницата, единствено одговорен на Бог, кој со заедницата комуницира преку него. Во таа смисла, царот не е само врховен заповедник на војската, врховен судија и законодавец, туку и бранител на црквата и вистинската вера (Острогорски, 1993:51). Но, за разлика од Западот, каде црквата, царот и кралевите се во жесток меѓусебен судир во раниот и средниот феудализам, симболично врзани во нејасна хиерархија на трите (државни) облици: христијанскиот свет, Светото Римско Царство и засебните кралства, црквата во Византија, и покрај сè, е во цврст сојуз со круната до крајот на Византија: Овој сојуз неизбежно ја доведува црквата под туторство на моќната царска власт. Така, превласта на царската власт над црквената останува типична за Византија за целото време на постоењето (Острогорски, 1993:51). Уште еден важен сегмент за тврдењето дека Византија и покрај постојаните борби и губењето на територии, сепак, останува единствена заедница и централизирана држава, макар изразено сегментирана, е токму ставот кон феудите и феудалната расцепканост. Додека на Западот, засебните кралеви, релативно рано развиваат идеја за лични права во рамките на своето кралство со обврска за немешање од страна на Царот или Папата, Византија останува на ставот дека целата сопственост е на Царот и само од него е доделена на локалните феудалци. Во реалноста, тој став значел немири, неефикасност на централната власт во контролата над провинцијата (посебно во доцновизантискиот период) и фактичко губење територија. Но, потчинетоста на вазалите единствено кон Царот, можеби е формулата за долговечноста на Византија. Нејзината илјадагодишна историја е најдобро сведоштво за организираноста и успешноста на оваа држава. 3.2 Исламски калифат Распадот на Римската Империја, и особено губењето на краткотрајно освоените територии од Јустинијан, остава во политички хаос и големо пространство на Истокот, надвор од границите на Византија. Тој период се совпаѓа со појавата на втората голема монотеистичка религија на откровението исламот, на подрачјето на Арапскиот Полуостров (дел од тие територии порано биле под римска власт). 41

41 Во однос на поимот на суверенитетот ќе ги истакнеме следниве важни факти за обликот на организација на власта, настан под влијание на исламската религиозна догма. Почетниот успех на пророкот Мухамед, кој како гласник на Алах ја ширел исламската вера меѓу арапските племиња, е токму идејата за единство на сите муслимани. Дотогаш, арапските племиња своите владетели ги избирале со согласност на племињата, или братствата. За разлика од оваа племенска расцепканост, исламот нудел визија за заедница на сите муслимани, на чело со Алах, кој владее и ги донесува сите закони, а негов претставник и гласноговорник на земјата е Мухамед (пророкот, првиот калиф). По смртта на Мухамед, немало начин да се осознае Алаховата волја понатаму, па, така, следните калифи имале задача само да ги зачуваат и применуваат Алаховите закони, без можност да ги менуваат или дополнуваат. Сета волја на Алах е предадена во Коранот, а нејзиното толкување било можно единствено преку изреките на Мухамед (Hinsli, 2001:59). Во реалноста постоеле султани и емири кои имале територијални поседи, врз кои практикувале ефективна власт. Ова двојство, спротивно на изворното учење, било оправдано со теоријата дека сета стварна власт е делегирана од калифот. Широкото толкување на оваа теорија може да значи и дека секоја власт која ќе ја признае калифот, па и узурпаторската, е легитимна. Тоа, пак, можело да биде и сигнал до секој узурпатор за да ја легализира и легитимира својата власт, дека треба да симне еден калиф и да постави друг кој ќе го стори тоа за него. Тоа и ќе го сторат османлиските Турци кога султанот во 1519 г. самиот ќе се прогласи за калиф. Ова сфаќање, во основа е негација на поимот суверенитет и, воопшто, на човечката власт. Ако калифот е единствен владетел и единствено потчинет на Алах, но без можност да ја осознае Алаховата волја, туку само да ја чува и ја применува традицијата, тогаш овоземска власт е неможна. Сепак, фактичките услови се многу поинакви. Зајакнувањето на власта на локалните емири и султани довело и до појава на поинакви идеи во исламскиот свет. Најпознат мислител со поинакви концепти е Ибн Халдун во 14 век 14. Според неговите сфаќања калифатот се состои од помалку или повеќе лабави конфедерации на независни провинции потчинети на некој воен заповедник, султан или емир. Расправата за власта не би требало да се занимава со калифатот, туку со провинцијата, или кралството (мулк), единствена вистинска политичка и општествена заедница. Актуелниот владетел (малик) треба да гледа на населението како на свои поданици, а не како на членови на пошироката заедница на верници... (Hinsli, 2001:61). Ибн Халдун останува осамен во своите тврдења сè до 17 век кога и во исламскиот свет допираат настаните од европскиот запад. Она што е интересно во 20 и 21 век е обновувањето на некои исламски теократии (Иран, Авганистан) и движењата кои настојуваат од другите, релативно секуларни исламски 14 Ибн Халдун (Ibn Khaldun) е роден на територијата на денешен Тунис во 1332 г., умира во 1406 г. Тој е познат северноафрикански исламски учен со интерес во повеќе хуманитарни и природни дисциплини. Се смета за еден од претходниците на: современата историографија, демографија, културна историја, социологија и модерна економија. Особен интерес му била историјата на цивилизациите (Wikipedia, проверено на г.). 42

42 држави, да направат теократии (Организацијата на муслиманските браќа во Египет во 20 век, Хезболах во Либан, а денес најпозната терористичката мрежа Ал Каеда и нејзините локални филијали). По исламската револуција во 1979 г., Иран го воведе шеријатското право кое, всушност, е збир од нормите содржани во Коранот и Мухамедовите изреки. На чело на државата се наоѓа духовниот лидер Ајатолах, кој го потврдува изборот на претседателот на Иран од страна на народот. Целата световна власт формално е потчинета на духовната. Сепак, Иран во стварноста не го обнови калифатот, туку новодонесените закони (дури и оние кои регулираат технички прашања, како, на пример: интернетот, нуклеарните постројки, итн.) треба да се во согласност со Алаховата волја искажана во Книгата. Надзорот на согласноста го врши Ајатолахот и Советот на духовните лидери. Овој амалгам на традицијата со современите услови, според идеите на радикалните политичари од Регионот, би требало да биде модел на уредување на сите исламски држави, наспроти, како што тврдат тие, на западната декаденција. На овој начин, иранските политичари сметаат дека иранската држава, како некаков нов калифат, барем идејно и духовно ќе биде надредена над севкупниот исламски свет. Вистинскиот резултат од оваа политика се илјадници жртви од терористички напади, инспирирани од ваквите ултраконзервативни тенденции како во западниот, така и во исламскиот свет. Во Авганистан, на пример, повеќегодишното радикално талибанско управување во духот на овие принципи, но и не многу успешната интервенција од западниот свет за враќање на Авганистан во редот на цивилизираните држави, доведе до целосна ерозија на државноста, неефикасна јавна власт и трибализација на општеството. Денес, Авганистан е во редот на државите познати како failed states (пропаднати држави). Ваквиот феномен ќе биде посебно обработен во овој труд, во делот на односот на суверенитетот и глобалната безбедност. 4. Зaпадна Европа по падот на Римската Империја падот и обновата на државноста во феудализмот 4.1 Христијански свет Christendom По падот на Западното Римско Царство (476 г.), Западна Европа доживеала разорен крах кој, речиси, целосно го урнал политичкото единство што постоело на териториите на некогашното Западно Царство. Истовремено, на Истокот продолжувач на римската државно-правна традиција е Византија, која градејќи се како високоорганизирана и централизирана држава, спречува фрагментација на општеството како во западниот дел. Со оглед на тоа што единствени легитимни наследници на Римската држава биле германските варварски племиња, кои сè до Карловото царство во 8-9 век живееле во преддржавна состојба (воена демократија), или во состојба на примитивна држава. 43

43 Црквата, од своја страна, сè уште е слаба, особено затоа што новите освојувачи биле пагани, а нивното конвертирање во христијанство одело постепено и релативно бавно а, честопати, и насилно. Од друга страна, германските освојувачки племиња од состојба на воена демократија, во допирот со римската државна и правна традиција требало да изградат држава доколку сакале да ги ефектуираат своите претензии да бидат наследници на големата Римска држава. И покрај несомненото влијание на оваа традиција, таа останала само лушпа на значително поинаква содржина на државноста во овие германски државички. Главната причина била од општествено-економска природа и се однесувала на карактерот на економските односи во новото општество. Имено, Римската држава, во основа била робовладетелска, со сите карактеристики на таков тип на економија, а новото општество било значително феудализирано. Накусо, феудалниот однос се градел на следниов начин: Воениот старешина станувал владетел во државата и, како таков, сопственик на целата територија, а пониските воени старешини, според својот ранг, добивале од него делови од земјиштето во сопственост, но со негова врховна сопственост. Феудалниот вазалски однос, кој меѓу владетелот и неговиот вазал се засновал со договор, се состоел во тоа што феудалците имале пониска сопственост, односно право да управуваат со својот доминиум во политичка смисла и да црпат приходи од него, но со тоа да го помагаат својот сизерен, владетелот, материјално и преку давање на определена воена помош, како и да му бидат верни (Лукић, 1995:212). Договорниот карактер на власта, во основа, го негира јавно-правниот елемент на власт, односно власта наместо јавна, се сведува на приватен однос на феудалецот кон земјата и сите приходи кои доаѓаат од неа. Следна суштинска последица од феудалниот договор е неопходноста од согласноста на волјите на договорните страни за промена на договорот. Со оглед на христијанската идеја за правото како израз на божјата волја, па според тоа и неговата непроменливост од земската власт и идејата на владетелот како прв меѓу еднаквите, кој само го применува вечното право, јасно е дека привилегиите што ги добивал феудалецот од еден монарх (кои во меѓувреме станале дел од вечното право што не смее да се прекрши), не можеле да бидат укинати од неговиот наследник (за феудалните идеи за власта и правото повеќе во делот 4.2). Втората причина произлегува од самиот карактер на христијанството на Западот. Христијанската црква на Западот ја немала истата судбина како онаа на Истокот. Додека во Византија, со оглед на континуитетот во државноста, владетелот, особено во рановизантискиот период, ја задржал доцноримската традиција на императорот - pontifex maximus (врховен свештеник), на Запад поради отсуството на државност, црквата се развивала како самостоен организам кој сè повеќе, особено по христијанизирањето на германските племиња, настојувал да ги состави духовната и световната власт во едно и единствено царство, заедница на сите христијани во Европа, наречена и христијански свет, односно Christendom Christendom или христијански свет е поим кој настанува како резултат на губењето на државното единство на Западното Царство и во основа е тежнеење Европа да се развие како една единствена теократија, како што претставувал, на пр., исламскиот калифат. Христијанизирањето на Европа во претходните векови требало да биде ефикасен темел на тоа ново единство. 44

44 Оваа тенденција особено е забележителна од 10, до 11 век, по распадот на Карловото царство и основањето на Светото Римско Царство на германскиот народ (962 г. Отон I), кога превласта на световната власт (Царот) полека се повлекува пред силната обнова на црковната доминација (Папата). Во периодот од век, во периодот на т.н. схоластика, учените бранители на папската превласт даваат интелектуална и теоретска поткрепа на оваа идеја и практика, тврдејќи дека со христијанскиот свет управува Папата, како наследник на св. Петар, а Царот во Европа, единствено врз основа на власта, којашто нему му ја пренел Папата. Универзализмот на папските претензии оди до таму што се тврди и дека во Византија Царот владее на поинаков начин над кралството на еретичките Грци, само со папската премолчана согласност и врз основа на неговата волја, и/или дека неговата власт е нелегитимна (Hinsli, 2001:64). Брзиот прогрес на германските племиња во основањето држави (голем дел од нив биле исклучително краткотрајни), резултира со формирањето на големото царство на Карло Велики во 800 г., кое се простира на поголемиот дел од територијата на Западна Европа. По распадот на Карловата држава на германскиот народ, а особено по формирањето на Светото Римско Царство, споровите меѓу духовната и световната власт се засилуваат, а кулминираат во 11 век, во спорот за инвеститурата. Во суштината на спорот лежи желбата на двете страни да владеат (и да ги земаат приходите) од многубројните црковни поседи во империјата. Така, моќниот папа Гргур VII го натерал царот Хенрик IV да му се поклони во Канос. Дури со изумирањето на династијата Хоенштауфен во 1254 г. е обезбедена конечната победа на Папата во тој судир со Царот. Оттогаш, Италија, практично е слободна од власта на германскиот цар, а на овој му останува само празната титула на свет римски цар (Лукић, 1995: ). И покрај победата на Папата во судирот со носителите на царската круна од династијата Хоенштауфен, проблемите на црквата со немирната паства не стивнуваат по 13 век. Напротив, додека траат споровите меѓу круната и светата столица, во северна Италија се развива нов моќен субјект италијанските трговски градови, кои како економски моќни, ќе бидат желни да ја отфрлат и царската и папската власт. На крајот, кога се разгледува средновековната историја на државноста, треба да се има предвид следново: На која страна и да погледнеме од една страна состојбата на безвластие во Англија пред норманските освојувања, до другата крајност, релативно цврсто обединето англо-норманско кралство; од германските области во кои поделбата на војводства била толку длабока што, речиси, го оневозможила постоењето на едно германско кралство, па до француското кралство во кое теоретската сила на централната власт опонирала на секој практичен испад на феудално разединување разликите во степенот на сегментираноста кои ги забележуваме одвреме-навреме и од место, на место, бледнеат до безначајност, со оглед на фактот дека тоа била главна одлика на сите општества на средновековната Европа (Hinsli,2001: 70). 45

45 Во таа смисла, треба да бидеме свесни дека овој период се одликува со заедници кои прилично лесно добиваат и губат статус на држава, а во таква ситуација нашиот модерен концепт на држава не смееме секогаш да им го наметнуваме на историски облици кои не му биле склони на тој концепт (Maitland, 1900:IX). 4.2 Отсуство на концептот на суверенитетот во заедниците во Европа во раниот и развиениот феудализам Концептот на суверенитетот не се појавува во државите во Европа до 13 век. Иако елементи на поимот на суверенитетот можат да се забележат во екот на царско-папските борби за превласт, сепак, од неколку веќе наведени причини, ниту една од страните не се доближува целосно до тој концепт. Како што веќе истакнавме, две основни причини ја предизвикуваат оваа состојба. Првата е карактерот на феудалниот економски однос, а втората е карактерот на западното христијанство. Сега треба да ги претставиме основните идеи за власта и за правото во овој период. Заедничка карактеристика на периодот до 11 век е општото замирање на филозофијата и науката, наспроти црковната мистика и христијанските учења. Хеленскиот и римскиот рационален поглед на светот е заменет со ирационалните верувања, митологијата и црковната догматика. Практично, античкиот рационален метод и емпиризмот развиен во Аристотеловата филозофија, целосно се заменува со некритичка апологетика на светите списи. Од век се развива нова филозофија која, иако врзана со црквата, сепак, применува поинаква методологија, особено по повторното откривање на Аристотеловите списи по 1260 г. Таа филозофија е позната под името схоластика и повторно го развива формално-логичниот дедуктивен метод, за разлика од ирационалната дедукција на патристиката. Иако дедукцијата се врши поаѓајќи од црковните догми како аксиоми и со тоа се спорни нејзините заклучоци, сепак, овој метод, барем, го враќа разумското расудување (логиката), а во ограничена смисла го воведува и емпириско-индуктивниот пристап (особено кај св. Тома Аквински). Во периодот кога се заострува папско-царскиот судир (9-11 век), царските приврзаници им се спротивставуваат на папските тврдења дека тој е наследник на св. Петар, а со тоа и на севкупната власт на земјата, со помош на т.н. теорија на два меча. Според ова тврдење Бог својата моќ ја пренел на Папата во едно подрачје, а на Царот во друго подрачје (Hinsli, 2001:67). Ова тврдење нема никакво значење за концептот на суверенитетот, со оглед на тоа што е целосно теократско, па судирот не е меѓу световната и духовната власт, туку меѓу еден и друг папа. Ако се има предвид и наведениот спор околу инвеститурата (имотите во Италија), се добива истиот впечаток. Со оглед на околностите, борбата е повеќе фокусирана околу тоа кој е dominus mundi (господар на светот) сосема илузорна амбиција, ако се има предвид стварната власт на царот во тоа време, отколку на тоа дали царот е над позитивното право, а неговата власт е втемелена во заедницата со која владее (концептот на суверенитетот). Затоа и привремената победа на папството во оваа битка (11 век), само го потврдува впечатокот дека папството во Европа во тој период, наликува на исламскиот калифат според својата поставеност и според обемот на власта. 46

46 Од друга страна, царот и кралевите имале проблем и внатре во своите сегментирани заедници. Наспроти подоцнежното династичко начело, односно наследување на престолот, европските монарси се изборни 16. Право на избор имале членовите на кралското семејство, но, исто така, и другите големи благородници. Оттаму и кралот, иако формално најголем феудалец, сепак е третиран само како прв меѓу еднаквите. Секоја кралска амбиција за централизација на власта наидувала на отпор кај благородништвото кое се држело за своите наследни привилегии, како дел од природното, божјото право. При изборот, кралот давал заклетва дека ќе владее праведно во зедничкиот, а не во сопствениот интерес. Таа практика е продолжение на старата римска практика и начелото lex regia и ги правела кралевите зависни од благородништвото (феудалниот народ ). Но, со практиката, кралот при стапување на престолот да биде миропомазан и така да владее како Rex Dei Gratia (крал по милоста божја), кралот бил зависен од духовната власт која добила право да арбитрира во духовните прашања што биле мошне широко поставени. Сепак, според Хинсли, од оваа ситуација во стварноста најмногу добиле кралевите. Имено, со оглед на тоа дека и нивната власт им е дадена од Бога, тие се спротивставувале на универзалистичките претензии на царот и ги поддржувале папските универзалистички претензии да арбитрира во световните прашања, односно да симнува монарси од престолот, да поништува закони, спогодби, да доделува нови земји, да оценува војни како праведни или неправедни, да наложува искоренување на ереси, итн. Кога, пак, им било во интерес обратното, одлучно се спротивставувале на папските претензии (Hinsli, 2001:73). Всушност, кралевите многу повеќе се плашеле од власта на царот, кој иако ограничен на германските подрачја, имал реална земска моќ како воена сила и подаништво. Папската власт, иако поседувала и воена и, особено, економска моќ, сепак, била повеќе номинална, морална власт, со ограничено влијание во реалноста. Добар пример за превртливоста на кралевите и привремените сојузи, кои тие ги склучувале во зависност од реалните лични интереси, е постапката на англискиот крал Џон (John) и судирот со неговите барони. Како резултат на тој судир, кралот ја издава Големата повелба на слободите (Magna Charta Libertatum) од 1215 г. И двете спротивставени страни се повикувале на Папата како виш суд, но кралот за да ја зачува својата власт и да го добие Папата на своја страна, станал негов вазал и ја зел титулата маршал на војската на бога и светата црква. Феудалното сфаќање на правото инсистира на правото како независно и повисоко од волјата на владетелот, односно земската власт, воопшто. Германското сфаќање на народното право му придавало и трансгенерациски карактер, сметајќи го за творба на народот сфатен како мистична целина која ги создала правните правила што не можат да се менуваат од поединци. Таквиот став подоцна лесно се поврзал со античките и христијанските идеи за природното право како божји разум кој е над државната власт и со идејата за општествениот договор. Римското право во многу што важело како образец на тој разум (Лукић, 1995:213). Тоа значи дека кога владетелите носеле закон, тоа се сметало не како создавање ново право, туку 16 Царот на Светото Римско Царство на германскиот народ останува изборен до укинувањето на Царството во 1806 г., а изборот се вршел со комбинација на наследните права на династијата Хабзбург и другите германски кралски лози. 47

47 толкување на старото, обичајно право. Во тој дух и народот (благородништвото) требало да ја даде својата согласност за новиот закон. Таквите идеи и практика, во основа го негирале поимот на суверенитетот (Лукић, 1995: ). Кога некој крал ќе се обидел да се наметне над заедницата, се случувале побуни (кои биле многу чести во тој период), кои можеле да завршат со симнување на кралот од престолот. Подоцна, овие идеи ќе извршат големо влијание врз развојот на парламентаризмот, а со создавањето на националната држава, и врз развојот на концептот на правната држава. Кон крајот на 13 век доаѓа до значителни промени во идеите. Од една страна во текот на целиот 13 век схоластиката ја доживува својата кулминација во мислата на св. Тома Аквински 17, кој се обидува да воспостави врамнотежен систем на власта, но повеќе во интерес на Црквата, а од друга страна, повторното откривање на Аристотеловите списи (особено делото Politikon ) и големиот интерес за римското право уште од 12 век, ја менува сликата за државата и правото, особено кај антипапските учени. Се прави аналогија меѓу античкиот полис како чисто човекова творба, која треба да ги оствари човековите интереси со човекови средства и државата 18. Така гледано и власта во човековата заедница е над човековите правила (позитивното право), бидејќи правото се создава од луѓето, за луѓето (спротивно на стариот став дека секое ново правило е само толкување на стариот обичај) (Hinsli, 2001:80). За волја на вистината, уште од 12 век некои мислители (особено Џон од Солзбери), ги најавуваат ваквите тенденции, сфаќајќи ја државата како природна организација која е субјект на човековото (позитивно) право, а кое, сепак, треба да биде во согласност со природното право. Периодот до 14 век е полн со различни и многу противречни концепти. Иако овој период не е дел од модерната ера на државите, токму политичките судири во реалноста и интелектуалните спорења, а особено повторното оживување на античката мисла и римската државно-правна традиција, се предвесници на новата ера на суверените држави. 4.3 Врамнотежениот систем на власта на св. Тома Аквински Схоластиката го доживува својот идеен врв со дејноста на св. Тома Аквински (Thomas Aquinas). Инспириран од Аристотеловиот концепт за политиката, св. Тома се обидува да изгради нова слика за политичкиот и правниот поредок тргнувајќи од христијанската општествена реалност. За разлика од 17 Пошироко за схоластиката и идеите на Аквински во делот И папските поддржувачи се повикуваат на Аристотел. Нивното толкување е дека полисот е симбол на целокупниот христијански свет, а папата негов поглавар. Оваа несигурност во толкувањата на античките автори произлегува од фактот дека иако во Европа почнуваат процеси на централизација на власта, сепак, Европа сè уште ја сочинуваат многу нецелосно територијално дефинирани и меѓусебно преклопни заедници. 48

48 идеалниот поредок, кој е повеќе имагинација и ретрограден чекор кон племенското општество на Платон, Аристотеловиот полис е природна човекова заедница што тежнее кон совршенството, но живее во реалноста со сета нејзина несовршеност. Во таа смисла и двата најголеми идеолози на христијанската (западна) мисла ги градат своите концепти: св. Августин, практично ја негира световната власт, тврдејќи дека секоја световна власт е иста со ѓаволската власт, а државата е ѓаволска творба, додека идеалната држава е божјата држава во светот на вечноста, а св. Тома ја признава световната власт и државата како природна творба, а човековиот закон како праведен, во согласност со природниот закон чии принципи се изведени од вечниот божји закон. За потребите на овој труд, сосема накусо ќе биде изложен концептот на св. Тома за државата и власта (овој концепт подоцна го разработуваат неговите следбеници, наречени томисти) 19. Св. Тома гради врамнотежен систем на власта со кој се обидува да ја измири власта на Папата, Царот и регионалните кралеви. Според него, човекот по природа е битие на кое Бог му ги одзел инстинктите како средства за преживување, а го обдарил со разум. Бидејќи човекот мора да преживее со помош на разумот, тој се здружува во заедници, а најголема и најсовршена од тие заедници е државата. Целта на државата е да ја одржи стабилноста (мирот и редот) и да обезбеди услови за материјално опстојување и умствен развој. Државата се заснова врз човековиот закон (ius gentium), како рационална разработка на природниот закон кој важи за целото човештво. Бидејќи спонтаното придржување кон редот не е можно, тој го воведува и принципот на присила. А, бидејќи секоја власт потекнува од Бога (св. Павле, Послание кон Римјаните 13.1), така со божји благослов присилата од брутална сила, се претвoра во праведна моќ (Bigongiari, 1990:16-17). Формално гледано, секоја власт е добра бидејќи потекнува од Бога, но влијанието на другите фактори (како се стекнува и за што се употребува), може да ја направи лоша. Аквински не ја оправдува недостојноста на владетелот, но бидејќи власта е формално од Бога, тој смета дека и кон таков владетел послушноста е задолжителна. Вториот случај, според него, е исклучок, кој налага непослушност. Така, ако власта се користи спротивно на оние вредности за кои е востановена, или ја пречекорува определената сфера на дејствување, непослушноста кон таквиот владетел не е само допуштена, туку во некои случаи и задолжителна (Akvinski, 1990). Импликациите од ова стојалиште на Аквински не се упатени само кон кралевите, туку и кон Царот, па дури и кон Папата содржината на божјото или природното право е неменливо утврдена од Бога, а Библијата во прашањата на верата е повисок авторитет од Папата, додека кралството е од Бога досудена природна заедница за зачувување на редот (Bigongiari, 1990; Hinsli, 2001:101). 19 Концептот на св. Тома, всушност, претставува и рамка на католичката догма до денешни дни. Црквата, лутајќи од состојбата на бездржавност по распадот на Западното Царство, преку двојството во власта по формирањето на Светото Римско Царство во 10 век, и средновековната расцепканост и многувластие кое се јавува со развојот на регионалните кралства, конечно ја стабилизира својата улога токму користејќи го прагматичниот концепт на св. Тома кој, во крајна линија, сепак е во нејзина полза. 49

49 Државата е совршена заедница чија власт ја преклопува секоја друга власт на приватните лица (власта на робовите или семејството ius dominativum, ius paternum, се наоѓа под јавната власт, ius politicum) (Bigongiari, 1990:21). Аквински настојува веќе оживеаните римски принципи, Princeps legibus solutus est и Quod principi placuit legis habet vigorem, да ги вклопи во својот концепт, повикувајќи се на Јустинијановата максима: Бог ги подложил сите закони на владетелската моќ (fortuna imperialis) со тоа што сам на човештвото му го пратил владетелот како жив закон (Bigongiari, 1990:22). Така овој жив закон, всушност, е над законот, бидејќи владетелот е законодавец, а штом ги создава, владетелот има право и да ги примени законите на одделните случаи, односно да суди (владетелот е врховен судија) (Akvinski, 1990). Наоѓајќи се над законот, владетелот не може да му се покори на законот (барем не ако покорувањето го сфатиме како покорување на едно поведение, согласно волјата на друг), ниту, пак, врз него не може да биде применета присила (примена на сила од еден кон друг). Оваа логична замка спротивна на неговото убедување дека тиранската власт заслужува отпор и непослушност, Аквински ја надминува тврдејќи дека владетелот е обврзан со директивната, а не преку присилната моќ на законот. Директивната моќ, всушност, е силата на божјиот закон, од кого произлегува човечкиот закон. Според еден од томистите, Каетан, таа директива е заповедта: прави им го она на луѓето што сакаш тебе да ти го прават, односно владетелот не треба да наметнува закон кој не сака да се примени врз него (Bigongiari, 1990:23-24). Аквински ја признава, de facto, власта на регионалните кралеви во однос на, de iure, универзалната власт на царската и папската власт. Тој, дури, реалната власт на Царот ја сведува само на просторите што се под негова фактичка контрола. Но, сепак, Аквински ги прогласува Папата и Царот за господари на вонредните околноси, преку врховната моќ (auctoritate papae et imperatoris) да прогласуваат една војна за праведна или не (princeps pacis) (Hinsli, 2001:102). Според Аквински, условите за една војна да биде прогласена за праведна се: да биде претходно најавена од врховната власт, да се води за праведна работа и да се имаат праведни намери (Akvinski, 1990). Конечно, и покрај признавањето на објективната стварност во однос на постоењето регионална власт, Аквински застанува на страната на црквата кога е во прашање целосната моќ (plenitudo potestas). Така, Папата е суверен над сите владетели. На папината надмоќ не требаат посредници кои би ги презеле неговите политички функции и би владееле со светските кралеви. Бидејќи сите, вклучувајќи ги и владетелите, му се покоруваат на Господ Исус Христос, тие се службеници на црквата. Во црквата врховната власт ја има Папата, кој е наследник на престолот на св. Петар и божји намесник. Во Папата световната власт се обединила со духовната. Нему му припаѓа врховноста на обете власти, духовната и световната, по волјата на Оној кој е Свештеник и Крал за навек, Крал на кралевите и Dominus dominantium (Akvinski, 1990:33). 50

50 4.4 Антипапски мислители (Данте, Марсилиј Падовански, Никола Кузански, Вилијам Окен) Крајот на 13 и 14 век го одбележува постепената доминација на државата над црквата. Сепак, интелектуалната дискусија сè уште се води под доминација на старите догми. Имено, клучни догми во филозофската дискусија се: првата догма е идејата за божественото потекло на власта, па во согласност со овој став се и дискусиите за папската или царската врховна власт, и втората догма е перцепцијата на Западот, односно христијанскиот свет како единствена политичка заедница, а царството како универзална монархија на христијанскиот свет. Како противтежа на папските поддржувачи се антипапските мислители: Данте (Dante), Марсилиј Падовански (Marsilius da Padua), Никола Кузански (Nicolas aus Cusa) и Вилијам Окен (William Ockham). Овие мислители, и покрај исклучителниот придонес во развојот на влијателни идеи (потребата за европско секуларно единство на Данте, концепти за народен суверенитет кај Марсилиј и Кузански), се чини дека фактичката стварност ја подведуваат на своите теоретски концепти, отколку обратно. Данте во своето дело За монархијата од 1317 г. разработува три прашања: дали универзалната монархија е неопходна за доброто на светот, дали со право треба да биде преземена од римскиот народ и дали треба да биде зависна директно од Бог или од некој негов претставник. Клучна точка во неговиот концепт е универзалноста на царството. Тој вели дека од таквата монархија не треба да се изведува теоријата за двата меча (световната власт на Царот, духовната на Папата), или од државно-правното наследство на римската држава, туку филозофски да се оправда преку природата на луѓето и нејзината специфична цел (Fenske und and., 2004:220). Тргнувајќи од аргументите на Аристотел и на св. Тома за природното политичко единство на сите луѓе, Данте го додава и аргументот за универзален интелект, што во културна смисла ја прави таквата заедница можна. Тој ја смета римската држава за привремена монархија (temporalis monarchia), а и покрај извесните недоследности, смета дека универзалниот владетел (Царот) треба во себе да ги спои надлежностите на световниот владетел и да ги пренесе врз себе папските овластувања (Fenske und and., 2004:221). Марсилиј Падовански прави извесен пресврт во дотогашната мисла. Така, наместо филозофската легитимација на државата застапена и во теолошката традиција, како и поделбата на силата меѓу црковните и световните авторитети, Марсилиј се занимава со структурата на власта и политичкиот процес. Во неговото дело Бранител на мирот од 1324 г., главно се занимава со изградбата и функционирањето на државата, а многу помалку со нејзината цел (Fenske und and., 2004:222). Тој е одлучно антитеократски определен и, меѓу другото, причината за нарушувањето на мирот којашто го попречува функционирањето на државата, го наоѓа токму во папските претензии за plenitudo potestas (полна моќ). Марсилиј смета дека извор на позитивното право не е Бог, туку волјата на народот, при што вели дека народот законите може да ги донесува или сам, или преку своите претставници. Донесувањето на законите тој го смета за суверенитет, а бидејќи народот ги носи законите, тој е суверен (Ajvaz, 2008:22). На 51

51 тој начин, тој го заменува традиционалното сфаќање на lex regia како пренесување на севкупната власт од народот на владетелот, преку истакнувањето дека законодавната власт е кај народот, а не кај владетелот. Овие сфаќања се во основата на подоцнежната теорија на Русо за народниот суверенитет. Сепак, треба да се има предвид дека тогашното сфаќање на народот (Марсилиј не е исклучок), битно се разликува од она на Русо, бидејќи во светот на Марсилиј народот, всушност, е благородништвото. Во оваа насока пишува и Никола Кузански, кој во своето дело За католичката слога, вели дека владетелот мора да му биде потчинет на законот, бидејќи законот е највисок авторитет и не може да биде укинат со волјата на владетелот. Така, тој легитимацијата на власта ја наоѓа единствено во согласноста и на единката (a sola concordatia et concencu subiectivo), или во еден општ општествен договор (Tadić, 1983:63). Вилијам Окен, за разлика од претходните антипапски мислители, самиот е монах (францисканер), со потекло од Англија. Неговата почетна премиса е во сфаќањето на верувањето во Христос како израз на личната слобода. Тој вели дека црквата и империјата ги поседуваат божјите редовни овластувања (моќ), кои ги добиле врз основа на божјата апсолутна моќ (potestas absoluta). Сепак, тој го критикува папството, велејќи дека тоа не е целосен одраз на универзалната црква (ecclesia universalis), што посебно се заклучува кога црквата дејствува во вонредна состојба (критика на папските аспирации за plenitudo potestas) (Fenske und and., 2004: ). Окен е претставник на схоластичкото мислење и, за разлика од Марсилиј, кој е генерално антитеократски определен, тој е приврзаник на создавање универзална црква, различна од папската, според моделот на универзално царство. Конечниот заклучок за овие мислители е дека тие претставуваат натамошен исчекор кон развојот на концепт што е соодветен на тогашната реалност. Схоластиката го враќа назад рационалното мислење (формално логичкото изведување заклучоци), но најчесто тргнува од догматски формулираните аксиоми (во светите списи) и со тоа не може да избега од носење погрешни заклучоци. Дури и антипапските мислители остануваат во овој мисловен простор, бидејќи тежнеејќи да се спротивстават на папската власт, конструираат концепти за некаква универзална царска власт. А тоа универзално царство не постоело и немало изгледи да се формира. Ако интелектуално одиме еден чекор напред, ќе заклучиме дека исто онака како што антипапските мислители се спротивставија на универзалните аспирации на папската власт (уверена во своето божје право да владее на земјата), така многу лесно може да се побие божјата власт на Царот и кралевите, односно да се секуларизира политиката и правото. Тоа и ќе се случи интелектуално преку концептот на владетелскиот суверенитет (Николо Макијавели и Жан Боден), а практично со склучувањето на Вестфалскиот мир во 1648 г. Но, овие настани нема да се случат без последици. Тие процеси ќе ги следат крвавите војни, од кои, особено триесетгодишната верска војна ќе ја опустоши Европа и ќе убие третина од нејзиното население. 52

52 4.5 Настанување на теоријата за владетелскиот суверенитет (Жан Боден) Поимот на суверенитетот својата прва системска концептуализација ја доживува во делата на Жан Боден (Jean Bodin), особено во неговото дело Шест книги за републиката од 1576 г. Боденовата Република, како што најчесто скратено се означува неговото главно дело, во основа има две цели: прво да го дефинира поимот република, а второ да утврди кој од трите (според Боден) облици на државата (монархија, аристократија или демократија народна држава ) е најдобра. Притоа, под поимот република Боден не подразбира облик на владеење спротивен на монархијата (како што ние денес подразбираме), туку тој поим го користи како синоним на постоење на јавно правно тело, res publica, јавна работа, polis, јавна власт различна од приватната власт која ја има, на пр., таткото врз членовите на семејството patria potestas (Minkkinen, 2007:36). Пред да го изложиме концептот на Жан Боден, би сакале да ги изложиме условите во коишто настанува неговото дело и контроверзите кои го следат. Имено, концептот на Жан Боден е обид за спротивставување на граѓанските војни и немири во Франција во 16 век, кои настануваат како резултат на феудалниот и протестантскиот отпор кон централизацијата на кралската власт и инсистирањето на кралските поддржувачи во тврдењето дека кралската власт е апсолутна, согласно со римското и со божјото право. Феудалците и протестантите го развиваат до маскимум правото на отпор кон кралот кој го крши обичајното право (во рамките на тие обичаи е и наследениот концепт на lex regia) и ги суспендира природните привилегии на крупните феудалци. Во такви услови, Боден се обидува да изгради концепт за стабилност што преферира да биде во вид на легална монархија која ќе се разликува од сењоралната и тиранската монархија. Сепак, кога ќе го сведе изборот меѓу хаосот и легитимната монархија и стабилноста и тиранијата, Боден повеќе ја преферира стабилноста, па макар таа да била и тиранска (Hinsli, 2001:124). Оценките за делото на Боден не се едногласни. Долг период делото на Боден се смета за несистематска и методолошки погрешна обработка на концепт кој веќе лебдеел во периодот на верските војни, а и концепт кој е многу подемократски обработен кај монархомасите, кои суверенитетот му го припишуваат на целиот народ, наместо на монархот-единка. Дополнително се тврди дека Боден е само филозофски предвесник на еден концепт кој целосно ќе го презентира Хобс, а дека Боденовата систематизација на облиците на државата и облиците на власта е предвесник на Духот на законите на Монтескје (на пример кај класичните теоретичари на политичката мисла од 20 век, Шевалие и Штраус и, во определена мерка, Дезнер). Од друга страна, во втората половина на 20 век, голем број теоретичари на државата велат дека и покрај сите контроверзи, субјективизам и методолошки недоследности во делото на Боден, тој е вистинскиот творец на еден квалитативно различен концепт од сите дотогашни идеи (поимот на суверенитетот), дека ја открива логиката на суверенитетот трансформација на моќта во власт со посредство на правото (Д Ентреве), дека со помош на суверенитетот власта ја трансформира во рационална и легитимна моќ, прв историски облик на правната држава (Баре-Кригел) и, конечно, и можеби најважно, дека државата ја перцепира како имперсонална власт и покрај тоа што неговиот монарх-суверен е конкретна единка (Скинер) (Lalović, 2002: ). 53

53 Боден дава една, дури и за неговото време, прилично рудиментирана дефиниција за државата: Република е исправно владеење над повеќе домаќинства, како и над она што им е заедничко и тоа со помош на суверена власт (Bodin, 2002:13). Од оваа дефиниција произлегуваат три карактеристики на државата: прво, државата е исправно владеење (во Боденовиот концепт едно владеење е исправно доколку е во границите на природното право содржано во божјиот закон како еманација на божјата волја); второ, исправноста на државата е слика на исправната власт во семејството и, трето, државата, за разлика од семејството, имплицира постоење на суверена власт (Minkkinen, 2007:36-37). Главната карактеристика што ја разликува државата од семејството, а тоа е суверенитетот, Боден ја дефинира како највисока власт над поданиците и над граѓаните, неограничена со законите, односно...апсолутна и трајна власт на некоја република (Bodin, 2002:33). Од таа почетна дефиниција следи аргументација која целосно ја определува суверената власт преку нејзини четири карактеристики: трајност на власта, апсолутност на власта, законодавна функција и единство на власта, односно неделивост (Lalović, 2002: ). Трајноста на власта значи дека во една држава, власта не може да е временски ограничена. Апсолутноста на власта значи дека власта е врховна, односно не поднесува рестрикции, контрола и условувања, бидејќи не е врзана со позитивното право, туку напротив таа е неговиот извор. Законодавната функција е најзначајната карактеристика на една суверена власт. Имено, само суверенот има право да донесува закони кои се определени како волја на суверенот, односно исправно заповедување од оној, или оние кои имаат моќ над другите (Bodin, 2002). Донесувањето на законите, општо за сите и за секој единечно е сржта на суверената власт. Оваа функција Боден ја карактеризира преку следниве овластувања на суверенот: 1. Право на објавување и водење војна, односно на водење мировни преговори и склучување мир; 2. Право на поставување на главните службеници (магистрати); 3. Право на највисока судска власт; 4. Право на осудениците да им се доделува помилување (право исклучително врзано за суверенот, над строгото придржување кон законот, а кое не може да се пренесе на магистратите); 5. Право на ковање пари; 6. Право на определување на даноците и прибирање на даноците (Bodin, 2002:58-68). Единството на власта, односно нејзината неделивост, значи дека власта на суверенот е независна од било која друга волја во државата ( без согласност на повисок од себе, рамен на себе, или понизок од себе ). Боденовото учење за суверенитетот ги прецизира и границите на суверенитетот, односно на неговата апсолутност. Имајќи предвид дека суверенитетот е позитивно-правен поим (иако самата суверена власт, според него, потекнува од Бога), јасно е дека ограничувањата на суверената власт ќе бидат меѓу оние бивства што се над и надвор од човековото (позитивно) право, односно кои се карактеризираат со вечност и непроменливост. Тоа се: 1. Божјите и природните закони (универзалните етички норми и правниот субјективитет на единката како слободен државјанин); 2. Темелните закони на кралството (кралското обичајно право, како, на пример, правилото за наследување по машка линија, или забрана за отуѓување на кралско или јавно добро); 3. Приватната сопственост на pater familias, како основно и неотуѓиво природно право. 54

54 Понатаму, Жан Боден ги класифицира облиците на државите во три основни вида и тоа: монархија (носител на суверенитетот е само еден), аристократија (носител на суверенитетот е помал дел од народот) и народна држава, демократија (во која народот како тело е субјект на суверенитетот) (Lalović, 2002: ). Тука, особено е важно да се истакне дека Боден за првпат прави разлика меѓу обликот на државата и обликот на извршување на власта, droit gouvernement (во денешна смисла политичкиот режим). Така, тој разликува кралска или легитимна монархија, сењорална и тиранска монархија. Единствено во легитимната монархија кралот дејствува како суверен бидејќи ги познава правните ограничувања на својата власт и бидејќи целата власт општо има правен облик. Во сењоралната монархија кралот дејствува како господар (сопственик на севкупниот имот и на кметовите врзани за земјата; нема слободни граѓани и нивна приватна сопственост), додека во тиранската монархија, кралот се изродува во обичен тиран, кој не го познава правото, ниту какви било други ограничувања. Кое е вистинското значење на делото на Жан Боден? Прво, Боден за разлика од Макијавели (Macchiaveli), смислата на суверената власт ја поставува во природата на политичката заедница, а не во техниките за зачувување на власта за благосостојбата на политичката заедница. За Макијавели владеењето, можеби, не е цел сама за себе (бидејќи вели дека целта на владеењето, сепак, е мирот и благосостојбата на тие со кои се владее), но, сепак, има своја логика на постоењето, raison d etre, која, пак, не е нужно втемелена во зедницата. Боден смета дека излезот од хаосот што настанува како резултат на борбата на новите текови и феудалната зачмаеност, е токму во конституирањето на власт која ќе ја трансформира моќта во власт со посредство на правото. Бидејќи на општеството му е нужна власта, тогаш тоа мора да и ја признае сувереноста на истата таа власт. Суверенитетот на власта ќе подразбира нејзина трајност, неделивост, апсолутност и, пред сè, право да пропишува закони, а од никого да не добива закони (Bodin, 2002). Боден е субјективен кога станува збор за тоа на која власт и го признава својството на суверенитет. Тој тоа го вели единствено за легитимната монархија, бидејќи, според него, најдобро и најлогично е носител на власта да биде еден, а тоа е монархот. Боден го преферира монархот кој ги почитува божјите и природните ограничувања на суверената власт, па така ги третира своите поданици како слободни државјани и ги почитува обичајните закони на заедницата и нивните сопственички права. Но, иако ја смета тиранијата за изопачена и му препорачува на монархот да се држи настрана од тиранската власт, сепак, не го оправдува тираноубиството и вели дека тиранот не е ништо помалку суверен од кралот. Суверенитетот е позитивноправна, а не природноправна појава (Bodin, 2002). Делото Република е химна на француската монархија и е полно со субјективни и пристрасни оценки, како последнава, но, сепак, тоа не го намалува неговото значење за востановување на еден теоретски концепт, кој, до денес, е средишна точка на сите расправи за: власта, државата, правото и политиката. Идејата за суверенитетот претставувала најсериозен обид да се обедини власта, која е над заедницата, но е бесмислена доколку не е втемелена во заедницата, и заедницата, која без суверена власт, во услови на сè посложената општествена структура и процеси, ќе заврши во хаос, со опасност да се распадне. 55

55 Суверенитетот ќе ја одбележи модерната доба на државите. По Боден, уште многу автори ќе се занимаваат со овој концепт, ќе го надградуваат, преобмислуваат, критикуваат и негираат. Единствена дефиниција за суверенитетот никогаш не е усогласена. Дури и расправите за суверенитетот, по Боден, ќе се поделат во насока на двата негови основни појавни облици: внатрешниот и надворешниот суверенитет. Следејќи го таквиот развој, натамошниот историјат ќе биде сумарно прикажан во третото поглавје, токму во делот на основните видови на суверенитетот. 4.6 Вестфалскиот мир од 1648 г. Појавата на концептот на суверенитетот во политичката практика е резултат на долгата транзиција која Европа ја доживеа од средновековјето кон светот на суверените држави. Таа транзиција од христијанскиот свет привидното единство на европското христијанско население под власта на двата меча Царот на Светото Римско Царство и Папата, поглавар на христијанската екумена, кон свет на суверени држави врховна и апсолутна власт на определена територија, траеше неколку векови и не беше со еднаков интензитет во сите делови на Европа. Според Штраер, Британија и Франција веќе личеа на суверени држави околу 1300 г., но сè до почетокот на реформацијата во 1517 г., Европа беше далеку од концептот на суверени држави во политичката практика (во натамошниот текст ќе го именуваме вестфалски концепт) (Stanford Enc., 2003:4). Неколку политички процеси влијаеле во последната фаза од транзицијата кон вестфалскиот концепт. На почетокот на 16 век, доаѓањето на престолот на шпанскиот крал Карло V го означи процесот на обединување на Кастилија, Арагон и Холандија (персонална унија). Истовремено, тој беше избран и за цар на Светото Римско Царство, со што стекна директна власт врз територијални подрачја во Централна Европа и номинална власт врз целото христијанско царство. Како цар тој се стекна со правото да ја извршува власта од надлежностите на Католичката црква, особено да ја штити еклезијалната ортодоксност на католичкиот свет. Сепак, Карло V сè уште беше далеку од суверена власт. И покрај неговата номинална врховна власт, бројни принцови и благородници ги задржаа своите изворни права кои никој, па ни Царот, не можел да ги узурпира (Stanford Enc., 2003:5-6). Во Европа, како резултат на протестантската реформација, која зафаќа сè поголеми подрачја во Централна, Западна и Северна Европа, се разгоруваат религиозни војни во кои учествуваат, од една страна принцовите бранители на католичката ортодоксија, поддржани од Папата, а од друга страна, бројни, особено германски принцови, кои во протестантизмот гледаат шанса да ја зацврстат својата власт и, конечно, и формално да се ослободат од надворешна контрола Протестантизмот со својата концепција за децентрализирана црква совршено соодветствува на потребите на световната власт да ја зајакне својата контрола во рамките на определено територијално подрачје. Протестантската вера е 56

56 Корените на светот на суверени држави можат да се најдат веќе во Аугсбуршкиот мир од 1555 г. со воведувањето на формулата cuius regio, eius religio ( чија е власта, негова е религијата ). Оваа формула им овозможила на германските принцови да ја воведат нивната сопствена вера (протестантската) во рамките на својата територија. Мирот од Аугсбург, иако воведува добра основа за разграничување на властите кои претендираат кон апсолутност, останува нестабилен. Сè до средината на 17 век, бројни религиозни војни ја потресуваат Европа. Тие војни кулминираат со големата Триесетгодишна војна која, конечно, завршува со Вестфалскиот мир од 1648 г. Зошто Вестфалскиот мир се смета, барем според повеќето академски истражувачи, за основа на системот на суверени држави? Факт е дека Вестфалскиот мир не го создаде овој концепт ex nihilio. Уште пред Вестфалскиот мир, определени компоненти на суверенитетот, како што веќе истакнавме, постоеја кај определени држави. Но, конечниот триумф на суверените држави, како во однос на нивните овластувања сами да го создаваат правото (правниот поредок), така и во однос тие непречено да ја користат неограничената и апсолутна политичка моќ во рамките на секојдневната, практична политика, беше овозможен токму со овој мир. По Вестфалија, државата стана единствен извор за конституирање на политичката власт во Европа. На пример, Швајцарија и Холандија добија целосна независност, а германските кнежества добија право да воспоставуваат дипломатски односи и да водат надворешна политика, со што влијанието на Светото Римско Царство остана само симболично сé до 1806 г., кога, и конечно, ќе биде укинато (Stanford Enc., 2003:5-6). Мирот од Вестфалија донесе и крај на можноста за интервенција на територијата на друга суверена власт на било која политичка власт, повикувајќи се на заштита на религиозната ортодоксност. Со тоа, засекогаш се стави крај на религиозните војни во Европа кои, речиси, 130 години беа ужасно секојдневје за европските народи и доведоа до уништувања и смрт на една третина од тогашната популација на европскиот континент. Вестфалскиот концепт за забрана за интервенција (мешање) на една суверена власт во надлежностите на друга суверена власт на определена територија, ќе стане основно начело на меѓународниот поредок во вековите што ќе следат. До средината на 20 век, овој концепт ќе стане и единствено познат концепт на организација на политичката власт целата земјина топка ќе биде непријателски ориентирана кон Католичката црква и кон папската власт, која се смета за наследник на престолот на св. Петар на земјата и како единствена врска меѓу луѓето и Бога. Протестантизмот смета дека никакви благослови и опрост на гревови од страна на католичките свештеници не можат да ја променат грешната природа на човекот. Прагревот од Адам и Ева е судбина на човештвото, а опрост може да се добие само од Бога преку воспоставување на личен однос со својот Бог и богоугодно однесување (молитва, строга моралност, работна етика, итн.). Протестантскиот став кон државата е во согласност со нивните верувања. Како човечка заедница, државата е неправедна и животот во неа е божја казна поради грешната човечка природа. Овој став имплицира нужна покорност кон државната власт како кон судбина (Weber, 1968). Токму ваквите определби се она што ја зајакнува локалната власт на принцовите и, место католичкиот универзализам и верувањето во универзалниот авторитет на црквата, тие наметнуваат надмоќ на сепаратните световни власти (фактор за создавање на апсолутните монархии-држави). 57

57 запоседната од суверени држави во кои суверената власт е единствена и врховна кон внатре, а кон надвор настапува како независна и со ништо, освен со оние правила на кои слободно се согласила, ограничена власт. Овој концепт својата конечна потврда ја добива и во меѓународното право, поточно во Повелбата на Обединетите нации каде се забранува напад врз политичката независност и територијалниот интегритет на суверените држави (UN Charter, 1945). Сепак, разгледувајќи го овој договор од 1648 г., се поставуваат многу прашања во однос и на контроверзните ефекти како резултат на овој концепт. Постојат автори, како Осиандер (Osiander) и Тешке (Teschke) и други конструктивисти, кои сметаат дека целокупниот вестфалски процес е митологизиран во теоријата (Hayman and Williams, 2006: ). Така, Тешке вели дека најдобар индикатор за немодерноста на Вестфалија лежи во природата на договорните политички режими. Договорите не беа склучени меѓу држави, туку меѓу владетели или, да бидеме попрецизни, меѓу приватни лица и корпоративни тела... ниту еден од потписниците не водеше модерна држава ниту, пак, која било од договорните заедници (polity) стана тоа како резултат на 1648 г. (Hayman and Williams, 2006:523). Значењето на Вестфалија се разликува во зависност од тоа дали оваа политички пресвртна точка ја разгледуваме како факт, или како процес (Hayman and Williams, 2006:524). Ако ја разгледуваме како факт, тогаш претходните тврдења можеме да ги прифатиме како точни. Вистина е дека договорни страни не биле државите во смисла на модерните држави, туку нивните владетели кои не се разликувале многу од типичниот феудален самодржец. Се согласуваме дека Вестфалскиот мир не бил проект за системско уредување на меѓународните односи, туку мир од нужност, што само ја потврдил сегментираноста на европското општество. Обврската за неинтервенција не била резултат на систематизирани идеи за меѓународните односи, туку резултат на крајна нужда, со оглед на тоа што европските кралства и кнежества по крвавите 30 години војна дошле до точка од која немало враќање назад. Или ќе се придржувале кон оваа обврска, или во битката за вистинската вера целосно ќе го уништеле европскиот простор. Се согласуваме дека вестфалскиот систем е многу повеќе создаден во 18, 19 и 20 век, отколку со мирот од 1648 г. На овој настан се додавале принципи коишто соодветствувале на околностите од наведените периоди и што биле непознати за доцнофеудалниот свет од 17 век. Но, дали е сето тоа важно? Подоцна додавани од теоретичарите, или не, овие принципи беа, и во одредена мерка се, принципи коишто ги обликуваат меѓународните односи и позициите на суверените држави во нив. Прашањето на именувањето е прашање на конвенција. Можеме да го прифатиме конвенционалното име (вестфалски систем) за овој процес кој трае повеќе од 300 г. и со тоа да не го повредиме начелото на научната објективност и прецизност. Во таа смисла, Вестфалија ја разбираме многу повеќе како процес кој постојано се менувал и дополнувал, а своето формално раѓање му го должи на Мирот од 1648 г., отколку како факт чиешто значење било целосно определено во еден историски момент. 58

58 59

59

60 III. Поим и различни значења на суверенитетот 1. Општи забелешки Низ историскиот преглед на теоретските концепции и практичниот израз на државниот суверенитет од антиката, до концепцијата за владетелскиот суверенитет и Вестфалскиот мир, се обидовме да ја покажеме сложеноста и повеќезначноста на поимот на државниот суверенитет, односно на суверенитетот на јавната власт. Резултат од различните, често и дијаметрално спротивни, сфаќања за поимот и суштината на суверенитетот е непостоењето единствено поимно определување во вид на дефиниција. Ваквиот заклучок, сепак, не нè спречува да се обидеме да ги објасниме основните карактеристики на поимот кои се јавуваат кај поголемиот број теоретичари и филозофи, но и во политичката практика на светот на модерната. Натамошниот текст е посветен на различните концепти и различното практикување на поимот кој веќе е настанат, па затоа ќе се потрудиме да избегнеме презентирање на различните сфаќања во вид на хронолошки историски преглед и ќе се фокусираме на групирање на сродните концепции и презентирање на ставовите на авторите во рамките на тие групи. Поимот на државниот суверенитет и неговиот целосен практичен израз, конечно настанува со раѓањето на модерната. Во досегашниот историски преглед се обидовме да покажеме дека постоеле идеи блиски до поимот на суверенитетот многу пред модерната, но неговото теоретско вообличување и именување не беше можно пред тоа. Доколку сакаме накусо да ја определиме модерната, нејзиното настанување ќе го бараме во: распадот (целосната сегментација) на христијанскиот свет, сфатен како политичко општество, централизацијата на кралската власт во рамките на поголема територија која доведува до развој на единствена и неделива врховна власт на таа територија ( внатрешен суверенитет ), реакцијата на Католичката црква, појавата на протестантизмот, религиозните војни и, конечно, Вестфалскиот мир од 1648 г., којшто ги поставува темелите на вестфалскиот систем на односите меѓу државите ( надворешен суверенитет ). Овој систем својот целосен изглед ќе го добие во доцниот 18 и раниот 19 век, со создавањето на нацијата-држава (националната држава). Модерната, денес, речиси, целосно се поврзува со нацијатадржава и со суверенитетот на јавната власт во рамките на државната територија, односно на државата како меѓународно правен ентитет кон надвор. Ваквото поедноставување на модерната преку нејзиното поистоветување со современата нацијадржава, што, пак, се изедначува со помиот на државниот суверенитет, е практично оправдано, но не и 61

61 целосно, историски. 21 Но, доколку историјата на државноста, но и иднината на државноста, се проценуваат исклучително преку критериумите за државноста во современата модерна (од 19 век, до денес) тогаш се можни големи грешки. Како што веќе истакнавме, проширувањето на поимот на суверенитетот на секоја политичка организација е неоправдано, но и редуцирањето на квалитетот на државноста исклучително на националната држава води кон погрешни заклучоци. Државноста сфатена како територијализација на политичката власт (Jessop, 2003:30) е присутна кај сите облици на држави во историјата. Дополнително, некаков вид на политички систем, во смисла на организација на власта во заедницата, е присутна и кај родовско-племенските организации што се засноваат врз лична (крвно-роднинска) врска, а не врз територијалниот принцип и, со тоа, го немаат квалитетот на државноста. Она што е карактеристично за суверенитетот на државата на модерната е централизацијата на власта, власт која е апсолутна и врховна и чијашто моќ е призната за легитимна основа на власта (Жан Боден) во рамките на определена поголема територија. Во првата фаза на модерната, до крајот на 18 век, суверенитетот поимно се воведува во Боденовите Шест книги за републиката, се определува неговото значење кон внатре (суверена власт - општество) во Хобсовиот Левијатан, се поставува за основа на меѓународното право и меѓународните односи во теориите на Хуго Гроциус (Khan, 1992:197) и се добива политичка легитимација преку Вестфалскиот мир. Во втората фаза на модерната (19 век, до денес), се раѓа националната држава, а суверенитетот добива правен облик, односно станува својство на имперсоналната јавна власт (концептот на Rechtsstaat). Од горенаведените карактеристики можеме да го извлечеме класичниот поим на суверенитетот што се одликува со централизација на власта на определена поголема територија, врховност и апсолутност на власта и ексклузивност (неделивост и непреносливост) на власта. Класичниот поим на суверенитетот во меѓународните односи се однесува на конституирањето на поредок на државите, како меѓународна заедница на државите (Bull, 1977), којашто преку развојот на меѓународното право, чии теоретски основи ги постави Гроциус, до крајот на 19 век ги артикулираше 21 Имено, и самата нација-држава (национална држава) има различна основа, во зависност од времето и просторот на кој е настаната. Основа на националната држава може да биде етникумот, односно социјално конструираната етнонационална заедница (на пр., Германија); културна нација, заснована врз заеднички споделени културни вредности (на пр., заедничкиот јазик), кои се штитат и промовираат од самата држава (Франција); граѓанска нација која се заснова врз патриотска лојалност кон уставот и верувањето во легитимноста на претставничката власт (САД). Овие вредности можат да бидат комбинирани во мононационална држава (Данска), комбинирани во хибридна повеќенационална држава (Велика Британија), натаму, можат да предизвикуваат конфликти со барања за поголема автономија врз национална основа (Шпанија), или преку подолготрајни конфликти да резултираат во, т.н., консоцијална демократија и поделба на моќта меѓу различните националности (Белгија) (Jessop, 2003:31). Последниов пример во извесен степен е основа за легитимација на власта и во Република Македонија, особено по уставните реформи, како резултат на конфликтот од 2001 г. 62

62 основните принципи врз кои почива (што се и карактеристики на самиот поим на суверенитетот): формалната еднаквост на државите, неинтервенцијата во внатрешните прашања од страна на други држави и согласноста на државата како основа за преземање на меѓународно правна обврска (Crawford and Marks, 1998 ). Овие принципи својата конечна потврда ја наоѓаат и во Повелбата на Организацијата на Обединетите нации (ООН) од 1945 г., која во член 2 ја истакнува суверената еднаквост на државите и немешањето во работите под национална јурисдикција на една држава како сопствени принципи (UN Charter, 1945). Покрај класичниот поим на суверенитетот, во втората фаза на модерната, поточно во 20 век, се развива и либералниот поим на суверенитетот (Held, 2002:5). Имено, дваесеттиот век е век на залезот на модерната. Бранот на демократизација на политиката внатре, во рамките на европските општества, беше проследен од постепена, но сигурна, интернационализација на одредени прашања кои во класичното поимање на суверенитетот се сметаа за исклучителна надлежност на суверената власт во националната држава. Во прв ред беа разните проекти за мир и соработка инспирирани од еминентни европски интелектуалци, но значаен придонес кон глобализацијата на определени прашања од социјалната сфера (на пр., работничките права, социјалната сигурност) имаше и меѓународното работничко движење обединето во Првата и Втората интернационала во 1864 г., односно 1889 г. Идеолозите и организаторите на Меѓународното здружение на работниците, Карл Маркс и Фридрих Енгелс, во своето познато програмско дело Манифест на Комунистичката партија, оценуваат дека на светскиот капитализам (обединет во интересот за експлоатација на трудот, а лажно поделен зад маската на националните држави), треба да му се спротивстави организираното работничко движење кое своите права, а пред сè, пренесувањето на сопственоста над средствата за производство во рацете на вистинските производители, ќе ги оствари преку интернационална борба, односно од онаа страна на националните држави. 22 Така, Маркс и Енгелс ќе заклучат дека работниците немаат татковина (Маркс, Енгелс, 1978:41) и, затоа, преку слоганот; Пролетери од сите земји, обединете се, ќе ги повикаат работниците да се обединат за да ја освојат политичката власт и да го променат светот на националните капиталистички држави, кој го нарекуваат свет на експлоатација (Маркс, Енгелс, 1978). 22 Маркс и Енгелс заклучуваат дека индустрискиот развој ја создал потребата за освојување на нови пазари со крајна цел да се создаде единствен светски пазар, а со експлоатацијата на светскиот пазар буржоазијата му даде космополитски карактер на производството и потрошувачката на сите земји. За голема жалост на реакционерите, таа и ја оттргна од под нозе националната почва на индустријата. Најстарите национални гранки на индустријата се уништени и секојдневно се уништуваат. Нив ги потиснуваат нови индустрии кои по цена на животот, мораат да ги воведуваат сите цивилизирани нации, индустрии кои повеќе не преработуваат домашни суровини, туку суровини што доаѓаат од најоддалечените области и од кои се изработуваат такви фабрикати што се трошат не само во земјата, туку истовремено и во сите делови на светот... На местото на старата локална и национална самодоволност и ограденост стапува сестраниот сообраќај, сестраната заемна зависност на нациите. Духовните производи на одделни нации стануваат општо добро. Националната едностраност и ограниченост сé повеќе станува невозможна, а од многуте национални и локални литератури се создава една светска литература (Маркс, Енгелс, 1978:23-24). 63

63 Комунистичката револуција не стана светска во 20 век, но социјалните незадоволства, а подоцна и разурнувањата за време на Првата светска војна ( ), страшните и, дотогаш, невидени злосторства на наци-фашистичките режими во Втората светска војна ( ) и ослободувањето од колонијалното ропство на многу народи од третиот свет (од педесеттите, до седумдесеттите години на 20 век), ќе ја покажат кризата на модерната и ќе го забрзаат нејзиниот залез и трансформација, за коишто процеси денес сме сведоци. Кризата на модерната и нејзината трансформација е одбележана преку развојот на, погореспоменатиот, либерален поим на суверенитетот кој, преземајќи ги карактеристиките на класичниот поим, постепено нив ги трансформира. Така, контрапринцип на централизираната власт во рамките на поголема територија (која со колонизацијата се проширува на новоосвоените територии) е принципот на самоопределување на народите и формирање на сопствени национални држави на традиционалните територии на живеење. Контрапринцип на апсолутната власт е демократијата во која власта извира од волјата на народот (граѓаните). Контрапринцип на ексклузивноста на државната власт (неделивост и непреносливост) е системот на заштита на човековите права, односно постепеното формирање на меѓународен режим за заштита преку институции со наднационален (супранационален) карактер. Во натамошниот текст ќе се разгледаат достигнувањата на класичниот поим на суверенитетот (на внатрешниот и на надворешниот суверенитет), како и достигнувањата на либералниот поим на суверенитетот (во областа на: правилата за војување, воените злосторства и улогата на единката, човековите права, демократијата и малцинските права и заштитата на животната средина). 2. Достигнувања на класичниот поим на суверенитетот Класичниот концепт на суверенитетот својот живот го започнува во Боденовото дело. Неговиот интелектуален залез е во концептот на познатиот германски теоретичар на државата и правото, Карл Шмит (Carl Schmitt), кој во својата Политичка теологија (Schmitt, 1933) поставува теоретско оправдување за апсолутизмот на 20 век (односно тоталитарната диктатура како специфичен вид недемократски политички режим во 20 век). Поразот на тоталитарните режими во Втората светска војна (фашизмот и нацизмот) и постепената дезинтеграција на советскиот болшевички режим, постепено ги згаснуваат расправите околу класичниот концепт на суверенитетот и го насочуваат вниманието кон либералните и демократски концепти. Сепак, веќе констатиравме дека овој концепт во политичката практика сè уште е актуелен, а своја потврда има и во Повелбата на ООН која е основен документ кој ги регулира меѓународните односи и на почетокот на новиот 21 век. 64

64 Во натамошниот преглед на достигнувањата на класичниот поим на суверенитетот, накусо ќе ги презентираме интелектуалните концепти придружени со политичката практика кои се јавуваат по Боден. Како што веќе истакнавме во претходниот текст, по Боден расправите за суверенитетот се делат во насока на двата негови основни појавни облика, и тоа, внатрешниот и надворешниот суверенитет. И покрај тоа што првиот и клучен проблем на државата во модерната е нејзиното втемелување како јавно тело, односно консолидацијата на сегментираната заедница и нејзино обединување преку врховната, единствена и апсолутна суверена власт, овој процес е проследен со не помалку важни промени во односите меѓу европските кралства (држави) во процесот на целосно сегментирање и конечен распад на, таканаречениот, христијански свет. 2.1 Концептот на внатрешниот суверенитет Жан Боден го дефинира суверенитетот како највисока власт над поданиците и граѓаните, која не е ограничена со законите, односно...апсолутна и трајна власт на некоја република (Bodin, 2002:33). Од денешен аспект Боденовата дефиниција претставува пресвртница во мислата за државата и власта, но нашиот став за оваа интелектуална револуција е дека тој не бил вистински одраз на политичката реалност во тогашниот свет. Дополнително, ниту самиот Боден не отишол толку далеку (колку што истакнуваат голем број современи автори) во конципирањето на новата држава на модерната, што најпластично се огледа во неговата дефиниција на државата ( републиката ) каде се вели дека републиката е исправно владеење над повеќе домаќинства (Bodin, 2002:13). Овој став не го смалува значењето на овој концепт кој ја открива логиката на суверенитетот (трансформација на моќта во власт со посредство на правото), туку се обидува да го анализира во времето и на просторот кога настанал. Во времето на појавувањето на Боденовиот концепт (1576 г.), европските општества многу малку биле напреднати во долгиот период што следел по пропаста на класичниот свет, па проблемот на суверенитетот останува и натаму главно неважен и за него малку подолго се расправало, откога го формулирал Боден (Hinsli, 2001:134). Во таа смисла, во Западна Европа сè уште главниот став околу заснованоста на државната власт се сведувал на дискусијата за заснованоста на власт врз божјата волја, односно неменливите природни закони. Така, дискусиите околу општествениот договор се сведувале на дискусии за тоа каде треба да се наоѓа врховната власт кај владетелот, или кај народот. И покрај несомнениот придонес на ставовите, на пр. на Алтузиус, кон проектите за демократизацијата на власта во иднина, сепак, ваквите дискусии во основа имале предмодерен карактер. Нивната предмодерност се огледа во истакнувањето на дуализмот на власта, кој во зависност од тоа дали се преферира владетелскиот апсолутизам или власта на народот, ја сместува врховната власт кај владетелот, односно кај народот (Hinsli, 2001:136). Дискусиите, исто така, особено внимание посветувале на тоа дали согласноста дадена од народот во договорот со владетелот може, или не 65

65 може, да се повлече, односно дали народот има право на отпор кон владетелот кој не владее согласно со договорот, односно ги крши вечните принципи на природното право и народните обичаи. Во германските области ситуацијата е уште посложена, со оглед на фактот дека германските области, како дел и од фактичката власт на Царот на Светото Римско Царство, се наоѓаат во состојба на двовластие. Така, спротивставувањето кон сè поагресивните локални кнезови се огледа во ставот за ограничен суверенитет на кнезот кој суверенитетот го дели со народот. Спорот меѓу кнезовите и царот теоретски се обликува, пак, во следниве два, спротивставени става: според едниот, единствено царството е политичка заедница, кнежествата немаат статус на вистински држави, па согласно тоа, и суверенитетот му припаѓа единствено на царот, а според другиот, суверенитетот е поделен меѓу царот и локалните кнезови, бидејќи царството е особен вид политичка заедница (Hinsli, 2001:140). Во таа смисла и Боденовото тврдење дека врховната власт треба да му припаѓа исклучително на владетелот, наспроти, на пример, на тврдењата на монархомасите или Алтузиус, е израз на натурaлизмот во сфаќањето на државната власт од коешто, и покрај несомнениот напредок кој го вовел преку дефиницијата на суверенитетот, Боден не успеал да се ослободи. Натурализмот кај Боден се огледа и во неговиот став дека владетелот е ограничен со природните закони, односно со универзалните етички норми. Според овие ставови, Боденовото сфаќање е многу слично и на сфаќањата на сите други мислители на своето време. Од примитивните сфаќања на Филмер за патријархалната основа на јавната власт, преку демократските концепции на Алтузиус и монархомасите, па сè до апологетите на владетелскиот апсолутизам, секаде се среќаваат натуралистичките концепции за јавната власт: дури и најголемите апологети на владетелскиот апсолутизам признаваат дека апсолутната власт на владетелот е ограничена со божјата волја, односно вечните принципи на природното право. Така, Боден заклучува дека владетелот носител на суверенитетот, не признава ништо што би било поголемо од него, освен самиот Бог (Bodin, 2002:124). Ваквите сфаќања, во основа, се спротивни на суштинската карактеристика на државата на модерната. Државата на модерната е вештачко битие (homo artificialis). Нејзиното постоење е умна (рационална) конструкција, односно логички след на слободното здружување на луѓето. Државата на модерната не е божја творба, односно не се заснова врз природниот закон кој ги одредува границите на нејзиното дејствување. Општиот договор, со кој е создадена државата на модерната, се раѓа од договорот склучен меѓу слободните поединци (inter partes) со кој тие се откажуваат од вршењето и заштитата на своите природни права (а не и од правата воопшто), под услов сите да го сторат истото, е договор за овластување на јавното лице, односно државата да одлучува и дејствува во нивно име. Така сфатената држава е вештачки човек, а своето постоење го должи на конструкцијата на човековиот ratio, а не на природниот закон (Gojar-Fabr, 2008: ). Така сфатената суштина на државата за првпат се среќава во идеите на познатиот англиски филозоф Томас Хобс, а особено во неговото животно дело, Левијатан. Клучната разлика меѓу Хобс и неговите интелектуални претходници е токму во креацијата на поимот Левијатан смртен бог. 66

66 Доколку сакаме накусо да го анализираме концептот на Хобс во изградбата на класичниот поим на суверенитетот, односно во обликувањето на државата на модерната, секогаш мораме да тргнеме од фактот дека со креацијата на Левијатанот, односно смртниот бог, Хобс дефинитивно ја започнува целосната секуларизација на мислата за државата и политиката. Хобс го користи истиот речник како и Боден и, се чини, дека во објаснувањето на своите ставови некритички ги презема античките поими за суверената (врховна) власт, како: majestas, plenitudo potestas, imperium, potestas in re, dominium, но оваа негова поимна недоследност не го замаглува основниот концепт (Gojar-Fabr, 2008:107). Хобс се согласува со Боден дека суверенитетот е душата на државата, но бидејќи самата држава е homo artificialis, тогаш и суверенитетот е вештачки, а не природен. Хобс не негира дека луѓето како природна, односно божја креација, се однесуваат според природните, односно божјите закони. Но, тоа имитирање на Бога, всушност, е резултат на умната природа на човекот, односно на рационалниот конструктивизам. Таа умна природа, всушност, и го одвојува човекот од божјото дело - природата. Така, Хобс ќе заклучи дека како што постои природна сувереност (сувереност на Бога над неговото создание), така постои и вештачка сувереност. Политичката установа на која вештачката сувереност е основа, бара раскинување со природната состојба (Hobs, 1971:IX). Toa раскинување е резултат на личната пресметка, која ја прави секој, со желба да го зачува својот живот и да го осигури својот мир. Чинот на воспоставувањето на граѓанското општество го крши природниот поредок, односно го заменува односот на сили кој постои во него: природната еднаквост ја заменува со нееднаквост на односите кај суверенитетот, како однос на апсолутно заповедување, наспрема апсолутна потчинетост. Според тоа, односот на суверенитетот не може да има еквивалент во природниот поредок на татковата, или на власта на господарот. Така, според Хобс, суверенитетот постои единствено врз основа на пренесувањето на природните права на сите врз оној homo artificialis којшто е Левијатан. Со други зборови, суверенитетот не се раѓа ниту од договорот за здружување, ниту од договорот за подаништво, туку тој е последица на поимот на претставувањето, при што и самиот се заснова врз чинот на овластување (Gojar-Fabr, 2008:111). Овластувањето е можно доколку се воведе поимот на лице. Новиот поим за кој во современи услови го имаме усвоено терминот правно лице, Хобс го нарекува persona civitatis. Persona civitatis може да биде едно единствено физичко лице (како што е апсолутниот монарх), или множество од повеќе физички лица, односно собрание. Независно дали се работи за едно лице или собрание, persona civitatis e местото на суверенитетот, бидејќи секој во заемна согласност со секого го овластил тоа лице, или тоа собрание, да дејствува во негово име (Gojar-Fabr, 2008: ). Иако постои, речиси, неподелена согласност дека воведувањето на вештачката сувереност која, дури, ни во крајна линија нема своја основа во божјата волја, а чиј носител е државата, тој homo artificialis претставен како persona civitatis, сепак, на Хобс му се упатуваат бројни приговори дека, продолжувајќи ги Боденовите аргументи, дава заокружено теоретско оправдување на владетелскиот апсолутизам. Хобс, со сигурност, не е поддржувач на либералните концепции за државата. Но, не можеме целосно да се согласиме дека Хобс е апологет на владетелскиот апсолутизам. Според наше уверување, клучен аргумент кој зборува против ваквото уверување е фактот дека Хобс апсолутната и врховната власт (суверената власт) не ја врзува за владетелот, туку за врховното вештачко битие, чие лице може да биде еден единствен апсолутен 67

67 владетел, но може да биде и во вид на собрание (односно множество физички лица). Екстремниот став на Хобс за кругот на дејствување на суверената власт (до степен на создавање на јавен систем на морални правила), е резултат и на околностите во кои создава (во екот на граѓанска војна), но и напор конечно да се обединат општеството и јавната власт сред, сè уште, изразената сегментираност во тогашниот свет на Европа (Hinsli, 2001:151). Ако веќе сакаме да го етикетираме Хобс, тогаш тој многу повеќе е интелектуален предвесник на државниот апсолутизам, кој делумно се навестува во идеите на Кант (Immanuel Kant), целосно теоретски се конципира во филозофијата на Хегел, а залезот го доживува во теориите, но и апологетиката на Карл Шмит. Особено значаен за поимот на внатрешниот суверенитет, во периодот по Хобс, е уште еден англиски филозоф, а тоа е родоначалникот на либерализмот, Џон Лок (John Locke). Лок, филозофски ја негира концепцијата на Хобс, но, сепак, во своето негирање тој не се враќа назад кон демократските концепти пред Хобс (на пр., кај Алтузиус), туку многу повеќе ја развива дискусијата во правец на оспорување на Хобсовите ставови за делокругот на суверената власт, отколку за носителот на суверената власт. И покрај појдовните становишта на Лок дека највисоката власт е резервирана за народот, сепак, признава дека народот мора нужно таа и таква власт да ја пренесе на законодавецот и делумно на носителите на извршната власт. Така, народот е латентен законодавец, сé додека постои законодавната власт која е вистински носител на суверената власт. Но, при распуштање на законодавецот, народот повторно ја враќа суверената власт. Извршната власт, која почива врз начелото на доверба, е суверена само во границите на законите кои ги донесува законодавецот (Hinsli, 2001: ). Исто како Хобс, и Лок смета дека државата настанува со договор меѓу единките и дека резултат на тој договор е овластувањето за претставување, но за разлика од Хобс, тој практично ги поистоветува поимите договорна заедница на единки (општество) и политичка установа произлезена од неа (држава). Кај Хобс овој процес е неповратен (аргумент кој најчесто се користи да се илустрираат апсолутистичките ставови на Хобс), додека кај Лок овој процес е повратен, доколку суверената власт не ја обезбедува соодветната заштита која е предмет на договорот (Hinsli, 2001:150). Заштитата се однесува на вродените природни права на единката, а според Лок, тоа се правото на живот, слобода и сопственост. Овие права, според Лок, имаат предегзистенцијален карактер во однос на државата и, според тоа, следува дека како што не биле дадени со акт на суверената власт, така и не можат да бидат укинати со акт на суверената власт (Лок, 2006). Хобс инсистира на целосно раскинување со природната состојба, па според тоа, констатира дека државата целоснo ги вшмукува природните права. Лок не го напушта тој контекст на размислување, но, сепак, инсистира на природните права и нивната неповредливост не затоа што го враќа дуализмот меѓу јавната власт и заедницата, односно сегментираноста на општеството, туку од сосема практична причина. Лок е свесен дека ставовите на Хобс (иако со него директно никогаш не спори, туку со патријархалните концепти на Филмер) можат да доведат до владетелски апсолутизам. Идејата на Лок е да го врами суверенитетот во системот на правото, односно да ја трансформира суверената власт на владетелот во суверенитет на правото (концептот за владеење на правото во англискиот модел, односно концептот на правна држава Rechtsstaat во континентална Европа). Така, Локовите ставови, во основа, се практичен компромис меѓу 68

68 потребите (нужноста од конституирање суверена јавна власт сместена во државата) и желбите (заштита од авторитарна власт и заштита на правата на единки низ конституционалистичките идеи и идеите за владеење на правото, односно правната држава). Овој компромис е спротивен на логиката на суверенитетот, но, како што повеќепати истакнавме, поимот на суверенитетот не е еднозначен поим, а неговата содржина се менува и дополнува во зависност од практичните потреби на контекстот кој се разгледува. Идејата за конституционалноста, односно правна ограниченост на јавната власт, која е присутна кај Лок, е дел од сите дискусии за суверенитетот, јавната власт и државата во периодот по Хобс. Така, Барух Спиноза, иако се согласува со Хобс дека договорот ги поништува неотуѓивите природни права на народот, инсистира дека договорот не ги поништува сите права на личноста (единката) во однос на државата. Спиноза смета дека заедницата е конституирана пред државата, па единките своите права ги стекнале во тој колективитет, а не во државата. И бидејќи поединецот нема права наспроти суверенот, туку заедницата, а човекот без слобода не е човек, што значи дека само демократски однос меѓу заедницата (која ги штити правата на поединецот) и државата (носител на суверената власт) е добар облик на уредување. Самуел Пуфендорф, иако застапник на авторитарните концепции, смета дека меѓу општествениот договор и индивидуалното потчинување мора да постојат уставни повелби кои јавната власт мора да ги почитува. Во таа смисла и капиталното дело на Шарл Луј де Монтескје (Montesquieu), За духот на законите, инсистира на поделба на власта и нивна меѓусебна контрола, односно ограничување. Сепак, Монтескје не е целосно прецизен кога констатира дека поделбата на власта (односно англискиот принцип на мешовита влада) значи и поделба на суверенитетот (Hinsli, 2001: ). Согласно овој став, носител на суверенитетот е народот кој преку чинот на избори го предава вршењето на суверенитетот на законодавецот и, делумно (само во рамките на законите), на извршната власт (доколку извршната власт е концентрирана во претседателот кој, пак, би се избирал на непосредни избори). Принципот на check and balances, применет од страна на творците на американскиот устав во согласност со англискиот принцип на мешовита влада, не може да произведе теоретски заклучок дека се работи за поделба на суверенитетот. Поделбата на суверенитетот е интелектуален концепт кој настојувал од демократски позиции да ја оправда сегментираноста на општеството, односно поделбата на власта во минатото меѓу заедницата (народот), од една страна, и владетелот, од друга. Таквиот принцип во себе содржи претпоставка дека заедницата поседува неотуѓиви природни права дадени од бог, а секој владетел е ограничен од божјите (природни) закони. Поделбата на власта, исто така, е демократски принцип, но не претпоставува дуализам меѓу народот и владетелот, туку демократска контрола меѓу различните функции на власта во рамките на единствениот поим на јавна власт. Значи, не постојат една, две, три или повеќе јавни власти, туку постојат различни вршители за различни функции на јавната власт. Поимот на внатрешниот суверенитет кај Хобс и, начелно, кај Лок е применет и во филозофијата на идеологот на Француската граѓанска револуција, Жан Жак Русо (Jean Jacques Rousseau). Жан Жак Русо во своето клучно дело, За општествениот договор или Начела на државното право од 1756 г. (Rousseau, 1918), констатира дека: Човекот се раѓа слободен, а, сепак, секаде е во пранги. Многумина мислат дека се 69

69 господари на другите луѓе, па, сепак, се поголеми робови од нив, па затоа го поставува прашањето: Како настанала таа промена и Дали е законита (Rousseau, 1918:45). Натаму, Русо ги оспорува тезите на Гроциус кој негира дека власта на човекот е во корист на оние кои нејзе и се потчинети, а како доказ го наведува ропството и на Хобс кој се согласува со тврдењето дека е нејасно дали човечкиот род е сопственост на стотина, или таа стотина е сопственост на човечкиот род (Rousseau, 1918:46-47). Дилемата со стотината, всушност, е поставување на прашањето кој е носител на суверената власт? Колку и да е спротивставен на Хобс, поставувајќи ја само дилемата кој е носител на суверената власт, всушност, тој ја прифаќа Хобсовата теза за вештачкиот суверенитет (различен од божјиот) и постоењето на вештачкото лице (persona civitatis) во ликот на државата. Иако Русо ја слави природната (бездржавната, преддржавната) состојба, со жалење констатира дека луѓето дошле до оној степен во кој пречките што го попречувале нивното опстојување во природната состојба ги надвладеале оние сили кои секој човек мора да ги употреби за да опстои во таа состојба (Rousseau, 1918:54). Граѓанската состојба, според Русо, е состојба на политичка нееднаквост и економско ропство кое, пак, е резултат на појавата на приватната сопственост. Затоа, Русо си поставува за задача да се најде таков облик на општество, кое со својата заедничка сила ја чува и заштитува личноста и имотот на секој член на општеството и во кое секој, иако здружен со сите, сепак, се покорува единствено на себе и така останува слободен како и порано. Тоа е носечко прашање кое го решава општествениот договор (Rousseau, 1918:54-55). Поставувајќи си ја оваа задача, Русо ја навестува клучната разлика на неговата, со теоријата на Хобс, за суверената власт. Така, за разлика од Хобс, кај Русо резултат на општествениот договор не е исклучителна и семоќна власт без разлика кој е нејзиниот облик, туку исклучителна и семоќна сувереност на заедницата или народот (Hinsli, 2001:155). Русо развива концепт на народен суверенитет кој, во основа, признава дека со општествениот договор се создала квалитативно нова (граѓанска, државна) состојба и со тоа сфера на јавна власт, но го негира овластувањето за застапување (претставување) кое го среќаваме кај Хобс и, начелно, кај Лок. Не негирајќи дека функциите на власта треба, сепак, некои конкретни лица да ги извршуваат, тој смета дека заедницата поседува трајна моќ за распуштање на владата како несуверен извршител на законодавните наредби на суверената заедница, а неограничениот суверенитет на народот не може да се врзе со закони или устав, ниту да се пренесе дури и поради нејзино извршување (Hinsli, 2001:156). И покрај несомнените демократски дострели на идеите на Русо, сепак, тие произведуваат неколку дилеми. Прво, целосното претопување на државата во заедницата не е решение за сегментираноста и се спротивставува на логиката на постоење граѓанска (државна) состојба. Креацијата на поимот општа волја (volonte generale, посебна волја што се разликува од индивидуалната волја, но и од волјата на сите, volonte de tous, сфатена како збир на индивидуалните волји) што треба да го замени процесот на создавање на волјата кај persona civitatis е априорна интелектуална конструкција без значајна емпириска и практична вредност. Општата волја со нејзиниот посебен квалитет како поим, веројатно, е најслабата точка во теоријата на Русо. 70

70 Но, кога се разгледува филозофијата на Русо, сметаме дека е неопходно да се укаже уште на една нејзина значајна димензија. Имено, периодот по Русо покажа дека ставовите на Русо, иако антиавторитарни, имаат и една антилиберална димензија. Фокусот на заштита од авторитарната (апсолутна) власт кај Лок е поединецот и неговите неотуѓиви природни, права наспроти државната власт. Русо смета дека во услови на народниот суверенитет постои еден клучен услов, а тоа е условот секој член на општеството целосно да ги отстапи сите свои права на целата заедница. Земајќи предвид дека секој целосно се предава на заедницата, односот кон сите е еднаков и никој нема интерес да им наштетува на другите (Rousseau, 1918:55). Дополнително, фактот дека волјата не може да се претставува, што значи дека суверениот народ е законодавец, односно си е сам на себе законодавец, има за последица дека суверениот народ не може да го прекрши законот (Rousseau, 1918:57). Овие ставови на Русо лесно можат да се толкуваат во правец на теоретско оправдување на еден друг вид тиранија. Од тиранија на апсолутниот монарх, кон тиранија на народот, односно тиранија на мнозинството врз малцинството. Во политичката практика, резултат на вака протолкуваните гледишта на Русо е јакобинската тиранија за време на Француската граѓанска револуција од 1789 г., а во 20 век придружени од идеите за државниот апсолутизам од 19 век, се раѓаат тоталитарните диктатури во форма на фашизам, нацизам и советски тип на комунизам (особено сталинизмот). Слично како Русо, германскиот филозоф Имануел Кант (Immanuel Kant) создава повеќезначно дело од кое црпат инспирација како претставниците на лево-либералните идеи (на пр., приврзаниците на космополитизмот), преку приврзаниците на конзервативната десница (за нив е особено значаен неговиот трансцедентален идеализам), сé до класичните либерали кои Кант го нарекуваат и филозоф на слободата. За потребите на нашето истражување, накратко ќе се задржиме на Кантовите концепти, за концептот на: законодавството, слободата, граѓанскиот поредок и односот меѓу единката и државата. Освен повеќезначноста на неговата филозофија, Кант е поврзан со Русо и преку преземањето на неговиот концепт за општата волја, кој Кант го сместува во човековата внатрешност. Така, Кант во својата Критика на чистиот ум го конституира спознајното законодавство, кое на нашиот ум му ги испорачува категориите преку кои го сознава светот (Cvetićanin, 2008: ), додека во Критиката на практичниот ум (Кант, 2004) го конституира моралното законодавство кое на нашата волја ги испорачува регулативните принципи на чинењето. Во идеите на Кант, во своите три критики (покрај наведените две ја пишува и Критиката на моќта за расудување ), клучен е концептот на законодавството. Така, според Кант, човекот е законодавно суштество, бидејќи може своето априорно законодавство да го проектира на светот околу себе. Според тоа, секој човек е законодавец, односно секој е способен да ги изнајде, разбере и почитува законите, бидејќи во сето тоа не треба да оди далеку, односно подалеку од самиот себе (Cvetićanin, 2008:351). Во таа смисла, Кант е вистински претставник на модерната, тој човекот го смета и за законодавец и за законопримач, односно целосно го истакнува секуларниот концепт на државата и на јавната власт, односно правото и политиката. Според Кант, човекот е суштество на спонтаноста, но и суштество на редот. Спонтаноста е карактеристична за преддржавната состојба, таа е врзана и со човековата слобода, а редот, односно хиерархискиот поредок, е карактеристичен за државата. Кант си поставува задача да го изнајде средното 71

71 решение меѓу спонтаноста и редот, па го конституира поимот граѓански поредок. Граѓанскиот поредок ја овозможува спонтаноста на приватните интереси, а и уреденоста на јавниот простор (подвлеченото е мое, А. Сп.), односно уреденост на правните и политичките институции преку правото што не е ништо друго туку збир на услови под кои самоволјата на еден може да се обедини со самоволјата на друг, според некој општ закон на слободата. Значи, човекот, според Кант, по својата природа е граѓанин... (Cvetićanin, 2008:353). Човекот својот граѓански импулс не може да го реализира надвор од граѓанскиот поредок, односно во претполитичка, вонинституционална состојба. Тој својата целосна граѓанска егзистенција (Кант, 2004) ја реализира единствено во државата каде што се врши усогласување на различните интереси со помош на јавното право. Кант не се изјаснува експлицитно во однос на носителот на суверената власт и во однос на вршењето на власта, иако преку неколку негови ставови можеме релативно јасно да ги определиме неговите стојалишта. Прво, Кант е продолжувач на идејата за државата како вештачко битие, обединувач на заедницата и власта и на прашањето кој е постар, народот или државата, Кант одговара дека постара е државата бидејќи нејзиното законодавство почива во самиот човеков ум во вид на негови априорни принципи (Cvetićanin, 2008:359). Така, за Кант авторитетот на државата е неприкосновен и издигнат до ниво на светост. Дополнително, Кант смета дека остварувањето на слободата е можно единствено во државата, со што целосно ја отфрла идејата за сегментација меѓу заедницата и нејзините природни права од една, и власта од друга страна. Второ, Кант го создава поимот јавен простор во кој се остварува јавниот интерес, но кој простор е интелектуална претходница на идејата за еманципирање на човекот од авторитарната власт, без сегментација на општеството преку создавањето на граѓанското општество (концепт кој за првпат ќе се појави во филозофијата на Хегел). Трето, Кант се обидува да ги помири Русовиот концепт за народниот суверенитет и претставничката јавна власт, со што чистата демократија на Русо ја заменува со процедурална демократија. Во интерес на вистината, Кант експлицитно не се изјаснува како приврзаник на демократијата, но неговото инсистирање за државната заштита на слободата со посредство на правото, најскромно кажано, е интелектуален предвесник на процедуралната демократија. Во филозофијата на Георг Вилхелм Фридрих Хегел (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) двата клучни концепта за државата и јавната власт доживуваат целосна еманципација. Од една страна, Хегел, конечно, ја затвора дебатата за дуализмот, ставајќи се на страната на државата која ги обединува заедницата и јавната власт, а од друга страна, конечно, се обликува концептот на правната држава (Rechtsstaat). Хегел поаѓа од, таканареченото, апстрактно право, кое одговара на познатите ставови на природно-правната школа, за, преку сферата на моралитетот кое претставува реализирано, но сé уште необврзувачко право и преку сферата на обичајноста, кое претставува обврзувачко, но сé уште несистематизирано право, да дојде до граѓанското општество (подвлеченото е мое, А. Сп.), како некој вид парадржава со ограничена моќ и, конечно, до експлицитната држава, односно државното право како целосно конкретизиран и објективизиран позитивноправен поредок (Cvetićanin, 2008: ). Слично како и за Кант, за Хегел дури државата дава конкретен облик на идејата за правото, односно ја воведува идејата за правото во светот и во историјата. Сепак, како што веќе се истакна, државата за Кант беше израз на априорното практично законодавство на трансцеденталниот субјект, додека за Хегел таа е објективен ентитет во вид на политичко сонце кое од себе 72

72 еманира светлост која причинува палење на сите оние лампички во главите на единечните субјекти (Cvetićanin, 2008:381). Според Хегел, единката единствено во државата може да стане свесен фактор, односно законодавец, со што Хегел оди подалеку од Кант и филозофски го негира Кантовиот поим за априорното законодавство. Ако за Кант државата е состојба на јавното право, за Хегел таа е многу повеќе. Хегел ја глорифицира државата, истакнувајќи дека таа е објективна нужност во процесот на самодвижење на светскиот дух и ја поставува над граѓанското општество (државата целосно го опфаќа граѓанското општество). Државата, според Хегел, преку позитивното право му овозможува на граѓанското општество да се реализира и да ја одржува неговата рамнотежа, односно стабилност. Хегел не е приврзаник на авторитарната власт (во негово време тој е на линија со либералните филозофи), иако е воодушевен од моќта и развојот на Прусија и приврзаник на идејата за германското обединување, кое за столб ќе ја има Прусија (во политичката практика овој концепт ќе го реализира железниот канцелар Ото фон Бизмарк), практично ја отвора вратата кон државниот апсолутизам. Државниот апсолутизам е повторно оживување на Хобсовиот Левијатан, но во втората половина на 19 век и на почетокот на 20 век, државата има многу поголема стварна, фактичка моќ и влијание, од онаа во времето на Хобс. Трансформацијата на ситносопственичкиот либерален капитализам во државен капитализам и економски империјализам на европските држави (особено моќните колонијални сили, како Англија и Франција, како и континенталните индустриски сили, како Германија), доведува до мешање на државата во сфери за кои дотогаш не покажувала интерес. Државата станува не само регулатор на пазарот (ги пропишува условите за стопанисување и ја контролира економијата), туку и самата станува играч на пазарот, односно активен економски субјект. Најпрвин во Бизмаркова Германија, а подоцна и низ цела Западна Европа, почнува да се развива системот на социјална држава. Овој концепт прво вклучува единствено обезбедување во случај на невработеност и старосна пензија, а подоцна се дополнува со: регулирање на работните часови, пропишување на условите за работа, забрана за искористување на детскиот труд, заштита на мајчинството, па сè до општествена грижа за воспитувањето и образованието на децата и регулирање на семејните односи. Техничко-технолошкиот напредок ја прави моќта на државата во контролата врз Хегеловото граѓанско општество, за тоа време, речиси, безгранична. И покрај несомненото подобрување на квалитетот на животот на граѓаните, новата моќ на државата ја загрозува приватната сфера на општеството. Приватната сфера во времето на дуализмот беше заштитена преку сфаќањето за неотуѓивите природни права на заедницата доделени со божјата волја кои, дури и најголемите приврзаници на авторитарната власт не ги негираа. Како што истакнавме, Лок зборуваше за неотуѓивите природни права на единката што имаат предегзистенцијален карактер во однос на државата, а Кант се обидуваше да направи компромис меѓу приватниот и јавниот интерес, нагласувајќи дека државата треба еднакво пред законот да ги штити и приватниот и јавниот интерес. За новиот моќен Левијатан, 73

73 приватната сфера стана легитимно поле за интервенција во настојувањето, речиси, целосно да се избрише разликата меѓу јавното и приватното. Во една таква состојба, суверенитетот на јавната власт (државниот суверенитет) станал не само филозофска и теоретска претпоставка на власта, туку и нејзино фактичко својство. Државата на модерната се наоѓа на врвот на својата моќ и се чинело дека постепено доаѓа крајот на историјата (како што и Хегел најавуваше во своите дела). Во натамошниот текст, накратко, ќе ги презентираме двата клучни теоретичари на суверенитетот во раниот 20 век, Карл Шмит и Ханс Келзен. Првиот го претставува климаксот и интелектуалниот залез на класичниот концепт на суверенитетот, додека вториот, преку поимите на класичниот суверенитет и преку негација на фактичкиот политички поим на суверенитетот, го најавува либералното сфаќање за државниот суверенитет. Карл Шмит (Carl Schmitt) 23, во делото Политичка теологија (Schmitt, 1933) се јавува како пророк на современата примордијална и ултраконзервативна десница. Оживувајќи го концептот на политичка теологија, односно инверзија на верското со политичкото начело, при што политичкото е примарно, а верското е секундарно, тој редукцијата на ортодоксно-верското начело ја правда со потребата за практична акција, а не расправа. Системот на политичка теологија во својата основа има политички систем во кој се знае кој командува, а кој слуша и во кој државата е неделиво единство кое го има монополот врз акциите и одлуките. Ако левичарските и либералните мислители велеа дека општеството постои пред државата, а таа својот легитимитет го црпи токму од тоа општество, ултраконзервативната десница инсистира дека општеството не постои пред државата и, според тоа, државата е единствен објективен ентитет, а за да го 23 Карл Шмит ( ), веројатно, е најпознатиот германски правник и професор по право во првата половина на 20 век. Неговите дела Поимот на политичкото и Политичка романтика или учење за уставноста, се меѓу најцитираните и најдискутираните дела на своето време. Шмит е голем противник на либералната демократија и, особено, на парламентаризмот. Неговиот професионален подем се совпаѓа со основањето на Вајмарската република (1919 г.), која, иако резултат на поразот на Германскиот Рајх во Првата светска војна, сепак е првата демократска германска држава чијшто устав долго време е инспирација за многу демократски устави во светот. Шмит е голем критичар на вајмарскиот правен и политички поредок. По преземањето на власта од страна на нацистите (30 јануари, 1933 г.), Шмит се приклучува кон новите власти и со своите ставови дава основа за теоретско и практично оправдување на Хитлеровата диктатура. Автор е на познатиот Закон за вонредни овластувања со кој, практично, се суспендира Вајмарскиот устав (иако формално-правно никогаш не е укинат), се минимизира улогата на парламентот (Рајхстагот) и целата власт се префрла во владата, односно Рајхсканцеларот (Адолф Хитлер). Неговото теоретско оправдување на вонредните овластувања на Рајхсканцеларот е сумирано во познатиот став Фирерот го заштитува правото, формулиран токму од Шмит. За време на Нирнбершките процеси е притворен, но не е осуден поради недостиг на докази за неговото директно инволвирање во нацистичките злосторства. Во периодот по Втората светска војна, Шмит е во своевидна професионална изолација, иако останува често цитиран и дискутиран од страна на неговите критичари (за биографијата и професионалната дејност на Карл Шмит види повеќе во одличниот прилог на Бјорн Спанкнебел, во бројот 1-2 од јануари 2010, на списанието Ново општество Neue Gesellschaft (Spanknebel, 2010:98-100). 74

74 одбранат овој став, го користат Хобсовиот поим на војна на сите против сите - bellum omnium contra omnes, како единствена карактеристика на преддржавната состојба (Cvetićanin, 2008: ). Својот концепт на суверенитетот, Шмит го изложува уште во првата реченица од неговата Политичка теологија. Така, според Шмит, суверен е оној кој одлучува за вонредна состојба (Schmitt, 1933:11). Натаму, Шмит го прецизира поимот вонредна состојба исклучок (Ausnahmezustand) наспроти непрецизната терминологија што се наоѓа во популарната литература, граничниот поим не е нејасен поим, туку тој им припаѓа на најоддалечените сфери. Оваа дефиниција на суверенитетот мора да се поврзе со граничните случаи, а не со рутината. Наскоро ќе стане јасно дека овој исклучок се однесува на генералниот поим во теоријата на државата, а не само на конструкцијата што се применува на било кој декрет за вонредна или опсадна состојба. Тврдењето дека исклучокот навистина одговара на правната дефиниција на суверенитетот, има систематска, логично-правна заснованост. Одлуката за исклучок е одлука во вистинска смисла на тој збор, поради тоа што општата норма, на начинот на кој е претставена, со обичната законска одредба, никогаш не може да го опфати тоталниот исклучок. Одлуката дека постои вистински исклучок не може во целост да се изведе од оваа норма (Schmitt, 1933:11). Иако не изјаснето, Шмит се приближува до концептот на диктатура, инсистирајќи на суверенитетот како одлука за исклучок. Практично и самиот концепт на политичка теологија, етимолошки врзувајќи ги политичкото и религиозното начело, го проповеда постоењето на земен бог, но не во вид на Хобсовиот Левијатан ( вештачко лице, јавно-правно, лице-држава), туку повеќе како физичко лице (врховен владетел), кој со мечот на суверената власт може да го суспендира позитивно-правниот поредок. Во таа насока и Шмит во предговорот од второто издание на Политичката теологија во 1933 г., ги критикува приврзаниците на концептот на германско јавно право што се оградуваат од таквите вонредни прилики, велејќи дека во такви случаи престанува јавното право (Schmitt, 1933:6). Шмитовиот концепт во политичката практика на нацизмот, свој практичен израз добива во нацистичкото начело еден народ, една држава, еден водач еin Volk, ein Reich, ein Führer, поинаку кажано, во принципот на водач Führersprinzip. Ханс Келзен (Hans Kelsen), веројатно е најзначајниот теоретичар на правото во првата половина на 20 век. Во срцевината на неговата теорија лежи поместувањето на фокусот (предметот) на правната наука од центрираноста, кон општествената основа на правото и проучувањето на државата како социјална реалност, кон проучување на правото исклучително како нормативна појава и државата како норма или поредок и, согласно тоа, идентична на правото. Ханс Келзен инсистира дека тој во својата чиста теорија на правото не ги негира општествените фактори кои влијаат врз создавањето на содржината на правните норми, или содржината на политичкиот процес во државата, туку настојува да ја исчисти теоријата на државата и правото од социолошките и политиколошките пристапи својствени за социолошката и политиколошката наука. Теоријата на државата и правото и другите правни науки, според Келзен, треба да изградат и користат посебна методологија, соодветна за проучување на нормативната страна на светот. 75

75 Во таа насока, Келзен смета дека доколку државата се проучува како социјална, а не нормативна стварност, тогаш суверенитетот како својство е нелогично да се брани. Но, доколку државата се спознае како норма или поредок идентичен со правото, односно правниот поредок означен како држава што се изедначува со државниот поредок означен како право, тогаш суверената држава е највисок поредок, односно поредок замислен како неизведлив од повисок поредок, или како врховен претпоставен поредок (Kelzen, 2003:34-35). Tоа значи дека суверенитетот може да се замисли исклучително како мисловна претпоставка, а никако да се инсистира на барање, односно индуктивно изведување на суверенитетот во надворешниот, природниот, физичкиот свет. Но, доколку суверенитетот се утврди како суштинско својство на државата, а државата ја поимаме како идентична со правниот поредок, тогаш тоа ќе значи дека некој поредок (и тоа принуден поредок) може да важи како правен или државен поредок само ако јас, набљудувачот, го претпоставам тој поредок како највисок, понатаму неизведлив (Kelzen, 2003:37). Само така сфатениот врховен поредок, според Келзен, можеме да го означиме како суверен. Ставот на Келзен за суштината на државниот суверенитет, претставува континуитет на сфаќањата за природата на државата како вештачко лице, односно јавно-правна личност. Тој свој став Келзен јасно го потврдува кога констатира дека личноста на државата е само во зголемена мерка она што е секоја друга правна личност, но и секоја физичка личност: персонификација на правните норми (Kelzen, 2003:41). Според Келзен, за разлика од другите физички и правни личности кои се персонификација на одредени правни норми, односно на делови од правниот поредок, државата е персонификација на сите правни норми, односно на правниот поредок како целина. Иако континуитет, ставовите на Келзен имаат сосема друга позадина во општествената реалност и политичката практика од оние на Кант и, особено, на Хегел. Кант и, особено Хегел, со своите ставови зададоа конечен удар на феудалната природна, расцепканост и во лицето на јавно правната личност ја видоа шансата за конечна еманципација на човекот, од поданик, во граѓанин, и создадоа не само мисловна претпоставка, туку и претпоставка со практична употребна вредност, за обединувањето на германското општество во германска држава. Келзеновиот став е интелектуален отпор кон злоупотребата на моќта на државата и нејзината правна, но и фактичка неограниченост (барем кон внатре) во првата половина на 20 век. Државата-правен поредок што ја има особеноста на суверен (врховен, понатаму неизведлив) поредок, ја гарантира правната сигурност. Правната сигурност, од својата страна, е претпоставка на современата правна правда. Келзеновата држава-правен поредок е целосно вештачка човекова конструкција и е целосна негација на обичајноста која е претходник на Хегеловата држава. Обичајноста, односно народниот карактер на државата, е претходник на национализмот и шовинизмот кој ги карактеризира европските држави од доцниот 19 век и раниот 20 век. Токму обичајноста (кај Хегел), односно народниот дух (кај историско-правната школа), ќе ги поттикнат идеите за тоталитарната држава. 76

76 Тоталитарната држава како еманација на народниот дух своја персонификација наместо во правните норми, ќе добие во единствениот водач. Иако радикален и исклучив, значењето на Келзеновото дело во спротивставувањето кон овие тенденции е огромно. На крајот, Келзеновото дело отвора и една сосема нова димензија во пристапите кон суверенитетот. Во своите завршни констатации за иднината на теоријата на меѓународното право, во делото Проблемот на суверенитетот и теоријата на меѓународното право - прилог кон една чиста теорија на правото, Келзен констатира дека со напуштањето на субјективното сфаќање на правото (примат на националните држави) и преоѓање кон едно објективистичко сфаќање на правото (примат на меѓународното право), може да се оствари егзистенција на објективниот поредок на меѓународното право независен од секое признавање, кој се наоѓа над одделните држави, поточно: поредок на светското право, една civitas maxima (Kelzen, 2003: ). Во времето на Келзен, единствено преку еднаквоста држава-правен поредок можело теоретски и практично да се оправда создавањето на идната светска држава, односно идниот светски правен поредок како решение за конфликтите меѓу националните држави. Ханс Келзен не доживеал да го види создавањето на светскиот правен поредок, но благодарејќи и на неговите залагања, постепено, како што тој вели, се револуционизира културната свест и се создало едно поинакво либерално сфаќање на поимот на државниот суверенитет. Иако на светско рамниште и покрај несомнениот придонес на ООН, овој поредок се судри со многу тешкотии, сепак, токму во Европа, која беше изворот на двете светски војни, започна обединувањето на националните држави токму со посредство на правото. Пресудната улога на европското право и правото на ЕУ (европските заедници) во процесот на европското обединување, се најдобра потврда за овие теоретски становишта. 2.2 Концептот на надворешниот суверенитет Концептот на надворешниот суверенитет, во основа, настанува како резултат на зацврстувањето на внатрешниот суверенитет, како во теоретските концепти, така и во политичката практика. Почетното интелектуално обликување на концептот на надворешниот суверенитет временски се совпаѓа со интелектуалното обликување на внатрешниот суверенитет. Доказ за ова тврдење е што клучното дело, предвесник на современото поимање на суверенитетот, Шест книги за републиката од Жан Боден, го гради концептот и за надворешниот суверенитет, што во политичката практика е познат во правилата кои ги регулираат односите меѓу државите (меѓународно право) и стварното однесување на поединечните држави и стварните односи во кои тие стапуваат со други држави (меѓународна политика, меѓународни односи). Сепак, идеите за надворешниот суверенитет, но и политичката практика, значително задоцнуваат во однос на идеите и политичката практика на внатрешниот суверенитет. Овој факт не изненадува доколку повторно се навратиме на длабоката сегментираност на феудалните европски општества и фиктивната 77

77 поврзаност во единственото христијанско општество, изразена преку верувањето за постоење единствен христијански свет, односно универзално христијанско царство. Со оглед на тоа што во претходниот текст поопширно се задржавме во објаснување на овие концепти и политичката практика на раниот и развиениот феудализам, а и фактот дека при обработката на авторите кои теориски ја обликуваа идејата за суверенитетот неизбежно ги презентиравме дел од нивните идеи за надворешниот израз на суверенитетот, во понатамошниот текст ќе се осврнеме само на авторите и идеите кои се најспецифични за поимот на надворешниот суверенитет. Веќе споменавме дека идејата за суверенитетот во модерната почива врз уверувањето дека во заедницата постои врховна и апсолутна власт, подоцна изразена преку концептот на јавна власт. Логичен резултат од ова тврдење е дека во светот на државите (меѓународниот простор), не постои врховна и апсолутна власт, бидејќи постоењето на таква власт би ја дерогирала врховноста на власта во рамките на заедницата. Оваа научна логична претпоставка создава практичен парадокс. Еден можен заклучок би можел да биде дека државата која бара слобода од ограничувања и контрола во својата заедница, логиката ја обврзува да им признае иста таква слобода и на другите држави (Hinsli, 2001:161). Од кажаното произлегува дека теоријата на суверенитетот во меѓународен контекст, всушност, подразбира единствено барање за независност во однос на било која друга власт. Истовремено, таа негира повисока власт во меѓународната заедница, но не и рамна на себе суверена власт на друга држава. Но, вториот можен заклучок води кон сфаќањето дека независноста, дополнета со апсолутниот карактер на суверенитетот, оправдува непризнавање на било која друга суверена власт рамна на себе, односно апсолутноста му дава експанзионистички карактер на суверенитетот во ширење на своето стварно влијание на други територии, без ограничување. Така сфатениот суверенитет не може да признае друга суверена власт, бидејќи на тој начин признава ограничување на една од своите изразни форми (надворешниот поим), а според таквата логика, суверената државна власт е неограничена како кон внатре, така и кон надвор. Ова екстремно сфаќање на поимот на суверенитетот, за жал, ја доминирало политичката практика во подолг временски период, сè до создавањето на првите ефикасни системи на меѓународното право. Како што веќе истакнавме, средновековниот поглед не го поима европскиот простор како свет на практично одделни политички заедници, туку како единствено христијанско царство во кое се обединети различните заедници. Фактичката раздвоеност на европските заедници била објаснувана како казна за човековиот грев, но таа фактичка раздвоеност не го негирала постоењето на Царството под врховната власт на Папата и Царот. Сфаќањето за единството на христијанска Европа, во различни форми опстојува сè до 17 век. Дури и оние автори кои го одобрувале постоењето на засебните држави, објаснувајќи ги како израз на божјото одобрување на човековата природа, како, на пример, езуитските автори Виторија (Vitoria) и Сото (Soto) (Hinsli, 2001: ), не можеле да отидат подалеку од поимањето на Европа како единствен societas maxima. 78

78 Макијавели, од своја страна, нема посебен теоретски придонес за концептот на надворешниот суверенитет, бидејќи неговата државна причина има многу повеќе практична, отколку теоретска вредност. Таквите сфаќања нужно воделе кон повторното оживување на стариот римски поим на ius gentium, кој сега се изедначувал со средновековното ius naturale. Ius gentium требало да биде образецот кој ќе ги регулира односите меѓу одделните држави. Тој содржински бил изедначен со ius naturale, односно попрецизно, бил негов дел. Средновековниот ius naturale бил или изденачуван со божјото право или, пак, бил одделен од божјото право (правила кои се дел од божјото право, но се однесуваат исклучително на односите на луѓето - потесен поим). Како и да е, ius naturale подразбирало постоење на вечни принципи кои не се создадени и не можат да се менуваат од луѓето. Тие вечни принципи во концептот на ius gentium, всушност, биле збир на теолошки и етички правила, а не правни правила, како требало да се постапува во односите меѓу државите и, во основа, не отстапувале од правилата за постапување во односите меѓу луѓето, внатре во заедницата. Вака погрешно сфатениот концепт на ius gentium (имено римскиот концепт подразбирал збир на правила за постапување во граѓанското право кои се заеднички за различните заедници), целосно отстапувал од реалноста која се состоела од одвоени заедници кои во меѓусебните односи многу повеќе се придржувале кон државната причина на Макијавели, отколку врз авторитетот на христијанската етика и одобрување на нивните постапки од страна на Папата и Царот (како универзални владетели и авторитети во решавањето на односите внатре, во христијанскиот свет). Жан Боден во своето дело значително ги напушта овие сфаќања. Иако за надворешниот суверенитет го применува истиот принцип кој важи и за внатрешниот суверенитет (ограниченост на власта со нормите на природното право), сепак, Боден одлучно застанува на ставот дека целото човечко општество е општество на засебни и суверени, а желбата нивните меѓународни работи да не му противречат на природното право не ја заменило потребата од вистинско меѓународно позитивно право, кое не мора во сè да се изедначува со природното право (Hinsli, 2001: ). Жан Боден сосема јасно ја дефинира насоката кон која се менувал ставот кон надворешниот суверенитет. Ефектот на, вака сфатениот, суверенитет е сличен како и ефектот кај внатрешниот суверенитет, со таа разлика што временски доцни и има многу помало влијание врз реалната политика. Насоката кон која постепено се менуваат сфаќањата покажува привидно единство уредено со теолошките и етичките правила, преку натуралистичкиот реализам (кај Хобс и Спиноза), што инсистира на тоа дека државите во меѓусебните односи се наоѓаат во природната состојба на хаос и војна на секој против секого, до ставовите на Гроциус и, особено, Вател, кои меѓународниот простор почнуваат да го поимаат како меѓународно јавно-правен простор. Јавната сфера во меѓународниот простор е слична на јавната сфера во државата. Како што таа овозможи создавање на јавна власт која во современите држави се врши преку правото и е ограничена со правото, така и во меѓународните односи јавната сфера е регулирана од меѓународното јавно право. Разликата, во рамките на класичното поимање на меѓународното јавно право, се состои во тоа што, место во 79

79 состојба на хиерархиска потчинетост на граѓаните кон суверенитетот на јавната власт, државите се наоѓаат во состојба на суверена еднаквост и слободен пристанок во преземањето на обврски. Првата системска теорија за меѓународното право е развиена од Хуго Гроциус (Hugo Grotius), во неговото познато дело За правото на војната и мирот ( De Iuri Belli ac Pacis ) од 1625 г. Во својата теорија, иако на многу места конфузна и традиционалистичка, Гроциус ги поставува основите на меѓународното право врз принципот на територијалниот суверенитет кој ја дели земјата на одделни делови и му овозможува на секој дел еднаков суверенитет (Khan, 1992:197). Гроциус е одлучен противник на концептот на универзалната власт на Папата и Царот, но и на народниот суверенитет. Сепак, поимот на народниот суверенитет во 17 век не е идентичен со оној на Русо, односно не е демократски концепт во современа смисла, туку повеќе се однесува на природните права на заедницата во однос на владетелот. Како што истакнавме претходно, тие сфаќања се израз на сегментираноста на општествата во феудалниот свет. Гроциус не може да биде определен ниту како претставник на природно-правните учења, а уште помалку како правен позитивист. Терминологијата на Гроциус е многу поблиска до традиционалните сфаќања (универзализам), отколку на натурализмот на Хобс. Сепак, според смислата на тоа што го пишува, Гроциус е зачетник на правниот позитивизам во меѓународните односи. Гроциус правото го дели на непроменливо, природно право, и на позитивно право создадено со волја. Понатаму, позитивното право (создадено со волја), се дели на божјо и човеково право. Оваа поделба Гроциус ја применува како на внатрешното право, така и на меѓународното право. Тој е следбеник на Боден во однос на ставот кон државната причина на Макијавели и ги отфрла идеите дека во односите меѓу државите единствено правило е дека нема правила во борбата за освојување и зачувување на власта. Така, тој смета дека меѓународните односи треба да бидат регулирани како со природното, така и со позитивното право, земајќи го предвид единството на човечкиот род, но и согласноста на независните држави (Hinsli, 2001: ). Поимот ius gentium кај Гроциус има и природно-правна и позитивно-правна содржина. Иако Гроциус смета дека во обликувањето на меѓународното право (ius gentium), кој поим кај Гроциус сосема се разликува од природно-правниот ius gentium во феудалните сфаќања и тука, практично, е синоним со поимот меѓународно право, учествуваат принципите на непроменливото природно право, но и позитивното право. Тој го признава правото на државите да склучуваат меѓународни договори. Гроциус вели дека ако правото на народите (меѓународното право, заб. моја, А. Сп.) не може да биде изведено од постојните принципи (природно-правни принципи, заб. моја, А. Сп.) со помош на разумот, тогаш може да ја има својата основа во слободната волја на човекот, а својата задолжителност може да ја добие од волјата на сите нации или волјата на многу нации (Khan, 1992:206). Теоријата на Гроциус, според досега кажаното, смета дека сите држави се субјекти на природното право, но тие, исто така, го задржуваат позитивното право да ги обликуваат обичаите и договорите. Така, истовремено, тие се и субјекти, но и создавачи на меѓународното право (Khan, 1992: ). Во однос, пак, на приматот на едно право, Гроциус се одлучува за приматот на позитивното право. Но, за разлика од натуралистите, тој не смета дека волјата на државите во создавањето на позитивното 80

80 право произведува и апсолутна неограниченост на нивните постапки, туку се обидува да ги спои моралот (карактеристичен за природното право) и позитивното право во системот на меѓународната јуриспруденција. Хуго Гроциус ја признава нужноста надреденоста на државата на позитивното право да се подреди на некој друг извор на ограничување, иако државниот суверенитет мора да се искаже преку позитивното право кое произлегува од државната волја (Hinsli, 2001:192). Така, тој го воведува државниот суверенитет во поимањето на меѓународниот простор и меѓународните односи. Теоријата на Гроциус своја конечна разработка добива во теоријата на Вател (Vattel), еден век подоцна, односно во средината на 18 век. За разлика од Гроциус, чијашто теорија немала поголемо влијание врз политичката практика на државите во меѓународните односи, што е сосема разбирливо, со оглед на бавната нерамномерна трансформација на однесувањето на државите од феудалната, во постфеудалната фаза, Вателовото дело Правото на народите или начела на природното право применети на управата и работите на народите и суверените од 1758 г., теоретски ја заокружува идејата за примена на суверенитетот во меѓународните односи, но и претставува прв практичен прирачник за меѓународно право кој го користат новооснованите служби за надворешни работи на европските држави на крајот на 18 век. Вател зазема средишни позиции во однос на двете доминантни струи: натуралистичките и традиционалното природноправно сфаќање коешто Европа сé уште ја гледа како единствено општество (civitas maxima) и екстремните позитивно-правни сфаќања кои инсистираат на волјата на државите како единствен извор на меѓународното право. Вател одлучно се спротивставува на тврдењата, како оние на Волф, за Европа како единствено општество и, според тоа, една голема држава, велејќи дека фикцијата на оваа држава не ја сметам ниту за добро заснована, ниту за разумна за од неа да се извлекуваат правата на народите, истовремено универзална според својата природа и нужно прифатена од суверените држави и, согласно кажаното, заклучува дека за такво нешто не треба да се размислува кога се работи за односите меѓу народите. Секоја држава бара да биде независна од сите други, што, всушност, и е... (Hinsli, 2001:193). Но, со своето неспротивставување на потребата од некакво регулирање на односите меѓу државите, наспроти анархијата и хаосот кој го создава ставот дека само неограничената волја на државите е принцип во меѓународните односи, Вател го истакнува своето сфаќање за единствениот европски политички систем, односно меѓународната заедница на суверените држави. Тој, за разлика од класичното природно правно сфаќање, не гради илузии за природното или религиско единство на европските народи, туку смета дека токму историскиот развиток на државите и нивните интереси ги водат државите кон создавање единствен политички систем (според денешната терминологија, меѓународна заедница), којшто не ги негира нивните различности и не ја оспорува нивната независност. Основа на природното право на тој систем е токму суверенета еднаквост на државите, како принцип кој произлегува од фактот дека секоја држава е еднаква во својата државност и не постојат држави со помалку или повеќе државност, односно државна есенција. Така, Вател успешно ја спојува новата доктрина на државниот суверенитет со стариот традиционален природно-правен концепт. Но, овој амалгам не е направен вештачки ниту поради носталгија кон старите учења, потребата е сосема практична и произлегува од новата позиција на, сега веќе, суверените 81

81 држави што не се поврзани во единствениот христијански свет, а имаат потреба од нови принципи кои ќе ги регулираат нивните сé поинтезивни меѓусебни односи. На крајот од презентацијата на концептите за надворешниот суверенитет, накусо ќе се задржиме на усвојувањето на концептот на надворешниот суверенитет во 18 и 19 век. Влијанието на новите теории за меѓународното право и меѓународните односи врз вистинското однесување на државите долго време било маргинално, или воопшто не постоело. Тоа се должи на неколку причини. Контактите меѓу државите до 18 век биле исклучително ретки и спорадични и покрај теоретските верувања дека сите европски држави го чинат единствениот христијански свет и во нивните односи се обврзани со природните начела во меѓусебниот однос на христијаните. Напротив, односите најчесто биле одбележани со територијални претензии и војни, кои најчесто не се воделе поради државни причини и поради ширење на националните државни територии, туку поради личното ривалство и царистичките амбиции на монарсите. Дополнително, овие конфликти биле поттикнати од Црквата која сакала повторно да го врати своето влијание врз одметнатите (протестантите) во ерата на противреформацијата, па ги поттикнувала католичките монарси да ги напаѓаат своите протестантски соседи. Резултат на оваа политика е Триесетгодишната војна во 17 век, која завршува со Вестфалскиот мир од 1648 г. и, со тоа, конечниот пораз на црковната доминација. Дури и разните мировни проекти, како оној на опатот, Сен Пјер, не отишле подалеку од овие сфаќања. Имено, тие мировни проекти се засновале врз погрешната теоретска и практична претпоставка дека постои единствено европско општество и во него треба да се бараат механизмите за обезбедување траен мир меѓу европските народи (Hinsli, 2001: ). Втората причина за бавното усвојување на концептот на надворешниот суверенитет е структурата на европските држави. Имено, сé до 18 век во Европа постојат три големи сили (Франција, Англија и Хабзбуршката монархија - Австриското царство) и голем број мали феудални монархии и кнежества со слаби и мали војски и, според тоа, многу ограничено влијание. Тие се изразени особено на германските територии. Од друга страна, единствената посилна монархија на југот на Европа (Шпанското кралство) е во цврст сојуз со Австрија, бидејќи и со неа владее една од гранките на Хабзбуршката династија. Руското царство е маргинализирано поради својата заостанатост и примитивна феудална организираност. Конечно, сè уште, барем формално, постои Светото Римско Царство, а царската титула најчесто ја добивал некој од монарсите на Хабзбуршката династија. Оваа ситуација се менува почнувајќи од 18 век, но промените не се рамномерни во цела Европа. Така, покрај споменатите три сили, Пруската држава се издигнува во значајна воена сила околу која во 19 век ќе се реализира германското обединување. Рускиот цар Петар Велики, на крајот на 17 и почетокот на 18 век, спроведува силни реформи за трансформација на руското општество и ја наметнува Русија како европска сила и значаен играч во меѓународните односи. Истовремено, поради внатрешното незадоволство на унгарското благородништво, слабее моќта на Австриското царство и влијанието на Хабзбурговците. Така, наместо стариот француско-австриски конфликт, се јавува нов, француско-пруски конфликт, старото француско-англиско соперништво полека ќе израсне во француско-англиско сојузништво против новата пруска и, подоцна, германска доминација со континентот. 82

82 Нерамномерноста во промените се огледа и во брзиот технолошки и научен развој кој, дополнет со масовната индустријализација, ги олеснува комуникациите и го поттикнува развојот на воените технологии, но, сепак, е со различен степен во различните европски држави (најбрзо во Англија и Прусија, умерено во Франција и Австрија, а најбавно во Русија). Сепак, новата ситуација налага и постепено усвојување на фактот дека Европа е составена од суверени и независни држави кои се поврзани единствено преку заедничкиот интерес. Новата доктрина, како што нагласува Хенри Кисинџер (Henry Kissinger) во своето дело Дипломатија (Kissinger, 1994), се нарекува рамнотежа на силите. Рани претходници, во практична смисла, се францускиот министер Сули (Sully) и францускиот државен секретар, Кардиналот де Ришелје (Cardinal de Richelieu) вo 17 век. Нивниот обид да го промовираат овој концепт бил за да ја задржат традиционалната француска доминација на континентот пред растечката моќ на Прусија, но во 18 и 19 век овој концепт бил единствен начин да се сочува мирот во Европа и да се овозможи индустрискиот растеж (Hinsli, 2001: ). Со новата доктрина се задоволни сите, освен Франција, којашто по краткотрајната нестабилност предизвикана од Француската граѓанска револуција од 1789 г. и рушењето на монархијата, повторно сака да ја врати својата доминација. Кисинџер е сосема во право кога подемот и успехот, но и брзиот крај на Наполеон Бонапарта (Napoleon Bonaparte), го анализира токму преку кризата и конечниот крај на средновековните европски царства од една страна, и анахроните царистички амбиции на Наполеоновата политика. Наполеон, од една страна, практично му става крај на Светото Римско Царство (кое формално престанува да постои во 1806 г.), а од друга страна, ја покажува сета апсурдност на идејата за ново царство, кое ќе го замени старото, само сега под француска доминација. Новата европска реалност се брзорастечките суверени и независни држави на кои им е потребен нов меѓународен поредок, кој поаѓа од начелото на надворешниот суверенитет и неговото ограничување во меѓународните односи единствено преку доброволната согласност на суверените држави. Новиот поредок своја потврда добива во одлуките на Завршниот акт на Виенскиот конгрес ( г.). Завршниот акт на Виенскиот конгрес ја санкционирал новата реалност и се обидел да создаде услови за мир преку почитување на суверената еднаквост на државите и промовирање на принципот на сфери на влијание, како механизам за заштита на легитимните државни интереси во Европа 24. Во таа смисла и традиционалистичките предлози на рускиот цар Александар Први за создавање на Света алијанса на христијанските владетели во Европа, се само задоцнет облик на одговор кон новата реалност создадена со Француската револуција, крајот на Светото Римско Царство и Наполеоновиот неуспех. 24 Интересено е дека Завршниот акт на Виенскиот конгрес е потпишан само девет дена пред крајниот пораз на Наполеон во битката кај Ватерло, на 18 јуни 1815 г. Имено, Наполеон во 1815 г. изненадно се враќа од егзил и повторно ја презема власта, која трае само 100 дена. Во битката кај Ватерло, англискиот генерал, Војводата од Велингтон (Duke of Wellington) ја победува француската војска, а Наполеон е испратен во егзил на осамениот тихоокеански остров Св. Елена, каде што и умира. Потпишувањето на Завршниот акт од Виена уште пред конечниот пораз на Наполеон е многу интересна симболика за апсурдноста на идејата за ново царство во Европа. 83

83 Но, Виенскиот конгрес ги воспоставува правилата за однесување на европските држави внатре во Европа, а не кон териториите (колониите) кои биле под власт на дел од европските сили (пред сé Англија и Франција) и некои слабовлијателни европски држави, како: Холандија, Белгија, Шпанија, Португалија. На американскиот континент, системот на надворешен суверенитет бил применлив само во односите со САД, но не и со колониите во Латинска Америка. Европските колонисти се обидувале овој систем да го наметнат и таму каде што немало никакви услови за тоа. Како што повеќепати истакнавме, за прашањето на суверенитетот може да се разговара единствено во услови кога постои држава, односно дека без државна состојба не е можно да се расправа за суверенитетот. Системот на суверенитет применет на односите со локалните племенски авторитети во колониите, колку и да е апсурден, е уште еден доказ за зацврстувањето на овој систем во европската политичка практика (Hinsli, 2001: ) 25. Дополнително, колонијалниот систем влегува во криза и со промовирањето на, таканаречената, Монроова доктрина од страна на САД 26. Монроовата доктрина, според Кисинџер, е голем поттик за ширење на меѓународната заедница на суверени држави надвор од Европа, кон Северна Америка (САД), со што САД, истакнувајќи го својот легитимен интерес и сфера на влијание на американскиот континент, стануваат полноправен член на заедницата на суверени и независни држави. Во политичката практика, концептот на надворешниот суверенитет се шири и кон деловите од Европа кои се под власт на Отоманската Империја. Отоманската Империја сé до средината на 19 век опстојува со својот тимаро-спахиски систем на организација на економските односи, а политички претставува теократија во која Султанот ја има врховната световна и духовна власт (како што истакнавме во претходниот текст, османлиските султани од 1519 г. ја преземаат и титулата калиф, со што го укинуваат исламскиот калифат). По поразот на Османската Империја во Османско-руската војна ( г.), се одржува Берлинскиот конгрес (1878 г.), на кој европските држави настојувале на Султанот да му наметнат обврски во меѓународните односи, со што се обиделе системот на надворешен суверенитет да го прошират и на оваа феудална теократија На пример, британскиот намесник во Нов Зеланд во првата половина на 19 век ги советувал племенските поглавари да формираат држава која би се нарекувала Соединети Племиња на Нов Зеланд, со цел да се олесни комуникацијата со Велика Британија (Hinsli, 2001: ). 26 Монроовата доктрина (The Monroe Doctrine) е промовирана од Претседателот на САД, Џејмс Монро (James Monroe) на 2 декември 1823 г. и, според неа, секој натамошен обид на европските држави да колонизираат територија на западната хемисфера ќе се смета како акт на агресија против САД, а преку тоа, САД ќе имаат легитимно право да интервенираат со цел да ги заштитат своите интереси. Најзначаен тест за Монроовата доктрина е шпанско-американската војна во 1898 г. Шпанија брутално интервенирала против движењето за независност на Куба кое започнало во 1895 година. САД, согласно оваа доктрина, интервенирале против шпанската агресија и брзо однеле победа во војната. Оваа војна му ставила крај на шпанското колонијално владеење во Латинска Америка и, дефинитивно, ја зацврстила доминацијата на САД на американскиот континент и ја потврдила улогата на САД како важен фактор во меѓународните односи (Kissinger, 1994). 27 За Македонија особено е значаен чл. 23 од Берлинскиот договор кој на Портата наметнува обврска да воведе промени во сите европски провинции на Империјата, согласно локалните карактеристики на населението. Промените би биле 84

84 За крај, можеме да констатираме дека концептот на надворешниот суверенитет претставува логичен след на укинувањето на внатрешната сегментираност на европските општества и зацврстување на централната власт во државите (во 19 век со развојот на концептот на нацијата и националните држави). Во политичката практика на односите меѓу државите (меѓународните односи), овој концепт ја урива интелектуалната фикција за постоење единствено европско христијанско општество во вид на civitas maxima и верувањето дека односите меѓу европските држави се регулирани според вечните принципи на природното право и христијанската етика. Од друга страна, особено во делото на Вател, концептот на надворешниот суверенитет му се спротивставува на натурализмот и екстремниот позитивизам (изразен, на пример, во натуралистичката филозофија на Хобс, но и кај подоцнежните позитивисти), според кои, единствен извор на меѓународното право е со ништо неограничената волја на државите. Вателовиот концепт ја вклучува суверената еднаквост на државите како врвен принцип на природното право и нивната согласност како нужен услов за постоење на норми на меѓународното право, но инсистира на потребата од создавање единствен политички систем (и правен систем, забелешка моја, А. Сп.) заснован врз природните интереси на државите. Политичката практика во 18 и 19 век, полека и нерамномерно, но сигурно, го зацврсти принципот на надворешен суверенитет во меѓународните односи и создаде основа за првите меѓународни договори, како, на пример, Завршниот акт на Виенскиот конгрес од 1815 г. Сепак, решавањето на доминацијата во Европа преку создавањето на, таканаречените, сфери на влијание, не ги решило проблемите со нееднаквата распределба на колонијалните владеења. Системот од Виенскиот конгрес, во поголема мерка, се задржал сè до почетокот на Првата светска војна од 1914 г., а неговиот крај го отворил патот за либералните сфаќања на државниот суверенитет и за поинтензивен развој на меѓународното право, особено преку Лигата на народите, до Втората светска војна, и Организацијата на Обединетите нации, од 1945 г., до денес. Либералниот концепт на суверенитетот, поаѓајќи од концептот на природното право реафирмиран во идејата за човекови права, промовирал нови концепти на меѓународни режими за заштита на човековите права и слободи, што претставува фактичко, но и политичко и, пред сè, правно ограничување на самоволието на националните држави и ефикасен механизам за спречување на злоупотреба на концептот на државниот суверенитет. предложени од локални комисии кои во поголем број би требало да бидат составени од локални членови. Овој член иницијално се однесувал на Крит, но и на сите други европски провинции во Империјата (вклучително и Македонија). Промените требало прво да и бидат презентирани на Портата, а Портата требало да ги презентира на Европската комисија за Источна Румелија пред да донесе каков било акт (види повеќе на последен пат проверено на г.) 85

85 3. Достигнувања на либералниот поим на суверенитетот Либералниот поим на суверенитетот најчесто се поврзува со новиот меѓународен поредок, создаден по завршувањето на Втората светска војна, и соочувањето на човештвото со страшните злосторства на нацистичкиот режим на Третиот Рајх, сторени во име на вишите интереси на расата и Рајхот. Пресвртен момент е создавањето на Организацијата на Обединетите нации и усвојувањето на нејзината Повелба во 1945 г., но и усвојувањето на Универзалната декларација за човековите права на ООН од 1948 г. Сепак, почетоците на овој концепт се порани од овие настани и, како што претходно истакнавме, се поврзани со кризата на модерната и класичните сфаќања на државниот суверенитет од 18 и 19 век. Почетоците на либералното сфаќање на државниот суверенитет, всушност, се наоѓаат во обидите за проширување на јавната власт во меѓународната сфера и, следствено, да се трансформира значењето на легитимна политичка власт од ефективна контрола, кон зачувување на основните стандарди и вредности, кои никој политички субјект, претставник на влада или држава, не би требало да може да ги дерогира. Ефективната моќ е предизвикана од принципите на самоопределување, демократија и човекови права, како соoдветна основа на суверенитетот (Held, 2002:5). Како резултат на овие сфаќања, уште на крајот на 19 век, а поинтензивно во 20 век, се склучуваат бројни меѓународни договори и се донесуваат конвенции коишто ги регулираат правилата за војување, а подоцна и за воените злосторства и одговорноста на единката, заштитата и промоцијата на човековите права и слободи и користењето на природните ресурси и заштитата на животната средина. Во натамошниот текст, начелно, ќе се осврнеме на достигнувањата на либералниот поим на суверенитетот во секоја од наведените области. 3.1 Правила за војување и вооружување Поттикот за создавање посебни правила кои ќе ги регулираат војувањето и вооружувањето, доаѓа од фактот дека согласно доктрината за надворешниот суверенитет на државите, тие имаат право и со воени средства да ги заштитат своите легитимни државни интереси, односно имаат право да водат војна кога суверено ќе одлучат дека за тоа постои причина. Сепак, идејата, уште кон средината на 19 век, била да се ограничи однесувањето на државите за време на војна и да се потчини на минимум стандарди што ќе осигураат најмала можна штета за населението и за имотот на завојуваните страни. Иако овие правила често биле прекршувани во минатото, а нивно прекршување постои и денес, сепак, послужиле да се спречат некои од најсуровите насилнички акции на завојуваните страни (Held, 2002:6). Првата мултилатерална конвенција, која ги регулира правилата за војување, датира од 1856 г. и се нарекува Париска декларација. По неа следува првата Женевска конвенција од 1864 (ревидирана во 1906 г.), хашките конвенции од 1899 и 1907 г. (види повеќе во Fletscher School, The Multilaterals Project, 86

86 последен пат проверено на г.) и женевските конвенции од 1929 и 1949 г. Првата Женевска конвенција е особено значајна бидејќи ги поставува основите на меѓународното хуманитарно право и создава пишани правила за заштита на жртвите од војната, пропишува обврска за медицинска помош и нега на повредени цивили или војници без дискриминација и предвидува заштита на медицинскиот персонал кој работи во воени услови (основа за формирање на Организацијата на Црвениот крст) (види повеќе во Peace Pledge Union, последен пат проверено на г.). Овие конвенции биле дополнети со конвенции кои регулирале употреба на одредени видови оружје (како, на пр., забраната за употреба на дум-дум куршумите, забраната за употребата на одредени видови хемиско оружје, по огромните жртви од хемиско оружје во Првата светска војна, како и современата забрана за употреба на нагазните мини), како и конвенции кои предвидувале забрана за напаѓање на трговски бродови со подморници (Протоколот од Париз од 1936 г.) (Held, 2002:6). Како резултат од овие конвенции, постепено почнаа да се развиваат и национални и меѓународни режими (механизми) за контрола на спроведувањето на одредбите предвидени со конвенциите. Во последно време, најзначаен пример е Конвенцијата за хемиско оружје од 1993 г. (в. повеќе вo Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons, последен пат проверено на г.), која предвидува Меѓународен инспекторат кој ја надгледува нејзината примена (Held, 2002:7). 3.2 Воени злосторства и улогата на единката Исклучително важен чекор кон новото либерално сфаќање на државниот суверенитет претставува создавањето на меѓународните правила за казнување на сторителите на воени злосторства и, особено, создавањето на меѓународни судови кои ги процесуираат случаите на воени злосторства. Концептот за меѓународната кривична правда се судри со една од најголемите догми на класичниот суверенитет, а тоа е ексклузивното право на државата за судење и казнување на своите државјани. Значаен чекор кон овој концепт е и признавањето на приговорот на совеста. Така, преку признавањето на правниот статус на приговорот на совеста, многу држави признаа дека постојат јасни ситуации кога единката има морална обврска која ја надминува обврската на единката како граѓанин на државата (Held, 2002:7). Антонио Касесе, во своето познато дело, Насилството и правото во модерното доба од 1988 г., заклучува дека со признавањето во меѓународното право за казниви дела, како делата: воени злосторства, геноцид и злосторства против човештвото, станува јасно дека потчинувањето кон командите на националните лидери не е доволна причина за апсолвирање на индивидуалната вина во овие случаи. Пресвртен момент во оваа насока беше одлуката донесена од Меѓународниот трибунал во Нирнберг (и паралелниот трибунал во Токио). Трибуналот утврди, за првпат во историјата, дека кога меѓународните правила кои ги штитат основните хуманитарни (човекови) вредности се во конфликт со државните закони, секоја единка мора да ги занемари 87

87 државните закони (освен таму каде што не постои простор за морален избор, односно кога некому му се става пиштол на чело) (Cassese, 1988:132). Долг период по завршувањето на Втората светска војна, иако не општоприфатено, владееше впечаток дека основањето, работата и пресудите на трибуналите во Нирнберг и Токио, всушност, се преседан, кој, со оглед на големината на нацистичките и фашистичките злосторства, малку веројатно е да се очекува дека ќе се повтори, освен во случај на толку голем конфликт како претходната војна. Со оглед на фактот дека светот живееше во ерата на блоковската поделба, во која двете најголеми сили САД и СССР ги контролираа и ги насочуваа, во помал или поголем степен, надворешнополитичките одлуки на голем дел од своите сојузници, а истовремено, имаат и право на вето во Советот за безбедност на ООН (кој е надлежен за основање на вакви трибунали), шансите за развој на меѓународната кривична правда беа единствено во теоријата и добрите желби на борците за светскиот мир. Практична потврда на оваа ситуација беа бројните конфликти по 1945 г., како, на пример: Корејската војна, Виетнамската војна, инвазијата на СССР во Авганистан, и други конфликти од локално значење, за кои постоеја докази и сведоштва за бројни прекршувања на меѓународното хуманитарно право, а изостана било каква кривична одговорност за наредниците или извршителите, како на национално, така и на меѓународно рамниште. Пресвртен момент во развојот на меѓународната кривична правда е крајот на блоковската поделба и војните (Хрватска, Босна и Херцеговина, Косово) и безбедносната криза (Македонија) на подрачјето на поранешната СФРЈ ( г.), како и племенскиот конфликт во Руанда, во 1994 г. Со Резолуцијата бр. 827 од 1993 г., Советот за безбедност на ООН основаше Меѓународен трибунал со единствена задача да ги гони лицата одговорни за сериозни прекршувања на меѓународното хуманитарно право, сторени на територијата на поранешна Југославија, меѓу 1 јануари 1991 г. и датум кој ќе биде определен од Советот за безбедност по повторното воспоставување на мирот и, со таа цел, усвојува Статут на Меѓународниот трибунал (чл. 2 од Резолуцијата 827/93). Истовремено, во чл. 4 од Резолуцијата, им се наложува на државите настанати од поранешната СФРЈ, а под јурисдикција на овој Трибунал, целосно да соработуваат со Меѓународниот трибунал и неговите органи во согласност со Резолуцијата и Статутот на Меѓународниот трибунал и, согласно тоа, државите треба да ги преземат сите потребни мерки согласно домашното законодавство да ги применат одредбите од Резолуцијата и Статутот, вклучувајќи ја и обврската на државите да се потчинат на барањата за помош или наредби издадени од Судскиот совет, согласно чл. 29 од Статутот (чл. 4 од Резолуцијата 827/93, види повеќе на Меѓународен кривичен трибунал за поранешна Југославија, последен пат проверено на г.). За седиште на Трибуналот беше определен Хаг, Холандија. Јурисдикцијата на Трибуналот беше за прекршувања на женевските конвенции од 1949 г., прекршување на законите или обичаите на војување, геноцид и злосторства против човештвото (ratione materiae), за територијата на поранешна Југославија (ratione loci), почнувајќи од 1 јануари 1991 г., со дополнително одреден конечен датум (ratione temporis), со мандат да гони поединци, а не држави, организации или политички партии (ratione personae). 88

88 Во текот на конфликтот во Руанда во 1994 г., Советот за безбедност донесе слична резолуција (Резолуција бр. 955 од 1994 г.), со која основаше Меѓународен кривичен трибунал за Руанда. Мандатот во поглед на временскиот период беше ограничен за дела сторени од 1 јануари 1994, до 31 декември 1994 (ratione temporis), за истите прекршувања на меѓународното хуманитарно право како оној за поранешна Југославија (ratione materiae), во поглед на лицата, се однесува на државјани на Руанда (ratione personae), но интересно е дека во поглед на територијата, има проширена надлежност и за исти дела сторени на територијата на соседните (други) држави, од државјани на Руанда, во наведениот период (ratione loci) (види повеќе на Меѓународен кривичен трибунал за Руанда, последен пат проверено на г.). Согласно последнава одредба ниту едно лице, граѓанин на Руанда, а сторител на наведените дела, не може да биде ставен под заштита на суверенитетот на друга држава, а таа држава да не постапува спротивно на меѓународно-правните обврски наметнати со одлуките на ООН. И покрај некои правни контроверзи во работата на Меѓунардниот кривичен трибунал за поранешна Југославија и определени политички влијанија врз неговите одлуки (за ова види повеќе во упатната книга на долгогодишната обвинителка на Трибуналот, Карла дел Понте: Обвинителката во лов - кој беше казнет, а кој остана неказнет 28 ), сепак, на крајот, сите држави од поранешната СФРЈ почнаа активно да соработуваат со Трибуналот, односно да се потчинуваат на барањата за помош и наредбите од Судот. Овој чекор формално-правно го ограничи нивниот внатрешен и надворешен суверенитет (внатрешен да им судат во земјата на своите државјани и да не предаваат свои државјани на странски држави, или организации, и надворешен целосна независност во однос на кое било странско влијание, или притисок). Можен противаргумент е фактот дека државите како потписнички на Повелбата на ООН доброволно се согласиле да ги почитуваат одлуките на ООН и своите меѓународно-правни обврски, а и сите држави самостојно донесоа закони за соработка со Трибуналот, со кои суверено одлучија да ја регулираат нивната соработка 29. Според нас, клучната дискусија не треба да биде околу прашањето дали формално-правно е ограничен суверенитетот, или формално-правната согласност на државите е токму потврда на нивниот суверенитет. Клучното прашање е дали овие држави можеа да бидат ефективно суверени доколку суверено одлучеа да не соработуваат со Трибуналот? Таков случај беше Сојузна Република Југославија (поточно Србија) од г., кога режимот на Слободан Милошевиќ одби секаква соработка, особено земајќи го 28 Карла дел Понте истакнува дека во текот на нејзината работа се соочила со ѕид muro di gomma и отоворено или прикриено игнорирање на нејзината и работата на Судот, како од засегнатите држави, така и од влијателните земји во меѓународните односи, како САД и некои од земјите на ЕУ. Таа посочува на повеќе ситуации на политички притисок и политички пресметки при истрагата, лишувањето од слобода и изведувањето пред Судот на обвинетите за воени злосторства (Дел Понте, 2008). 29 Република Македонија го донесе Законот за соработка меѓу Република Македонија и Меѓународниот кривичен суд за гонење лица одговорни за сериозни повреди на меѓународното хуманитарно право, извршени на територијата на поранешна Југославија дури во 2007 г., иако е под јурисдикција на Судот од 1991 г. и тоа откако двајца нејзини државјани беа обвинети за прекршувања на меѓународното хуманирано право во текот на безбедносната криза во 2001 г. (види повеќе на последен пат проверено на г.). 89

89 предвид фактот дека и тој самиот беше обвинет. Правните санкции од страната на ООН и Меѓународната заедница, всушност, беа политички: економско ембарго и мораториум на членството на СРЈ во меѓународните организации. Сепак, СРЈ иако формално-правно суверена и без меѓународно-правна санкција, фактички го загуби својот суверенитет кон надворешниот свет. Долгогодишната исклученост од меѓународните односи и економската исцрпеност создадоа и внатрешни конфликти, кои резултираа и со поткопување на ефективниот внатрешен суверенитет, особено по 1999 г. кога СРЈ, фактички, го загуби суверенитетот врз делот од својата територија Косово (Резолуција 1244/99). Како заклучок ќе се запрашаме дали воопшто постоеше вистински избор за СРЈ или било која од другите држави од поранешна Југославија? Немаше ли напуштањето на принципот на ексклузивност на суверените права, односно пренесувањето на дел од суверените права од единствената суверена јавна власт на Меѓународниот трибунал, всушност, да го зголеми ефективниот суверенитет на СРЈ како активен фактор во меѓународните односи? Според нас, дилемата за избор меѓу суверенитетот и соработката со глобалната заедница во новата ера е проблематична дилема. Тоа, особено, важи за малите држави, но иако со помал ефект и за големите, како што се, на пр., САД, особено значајни за најновиот развој на меѓународната кривична правда, а тоа е основањето на постојаниот Меѓународен кривичен суд, со седиште во Хаг. Судот, основан со потпишувањето на, таканаречените, Римски протоколи во 1998 г., од страна на 139 држави, започна со работа со стапувањето на сила на Римските протоколи на 1 јули 2002 г. (види повеќе на United Nations Treaty Collection, последен пат проверено на г.). Од 1998 г., 111 држави го ратификуваа Договорот, а 38 држави (вклучително и САД) го потпишаа, но не го ратификуваа Договорот. Противници на постоењето на ваков Суд, покрај САД, се и Русија и Кина. Судот е надлежен во случаи кога сторителите на делата во надлежност на Судот се државјани на земјите кои го ратификувале Договорот за неговото основање и работа. Овој однос на САД, Русија, Кина и другите држави е пречка во развојот на меѓународната кривична правда, но самоизолацијата на овие држави, особено на САД, може ефективно да го намали нивното влијание, односно нивниот надворешен суверенитет во меѓународните односи. И покрај сè, меѓународната кривична правда силно влијаеше, и влијае, врз карактерот на државниот суверенитет, особено надворешниот, но и внатрешниот, и многу придонесе кон подемот на современото либерално поимање на неговиот карактер и дејство. 3.3 Човекови права, демократија и малцински групи Клучен елемент во развојот на либералното поимање на државниот суверенитет има системот на човекови права и механизмите за нивна заштита. Промоцијата на човековите права и механизми за нивна 90

90 заштита има подолга историја од либералниот концепт на државниот суверенитет. Првите акти со кои се промовира концептот датираат уште од 1215 г., со донесувањето на Magna Charta Libertatum, како акт на компромис меѓу англискиот крал Џон и бароните, преку Habeas Corpus Act, Bill of Rights, амандманите кон Уставот на САД и француската Декларација за правата на човекот и граѓанинот од 1789 г. Сепак, ужасите на двете светски војни укажаа на потребата од воспоставување на меѓународен режим за заштита на човековите права и слободи. Дотогашниот став дека заштитата на човековите права е суверено право на секоја национална држава се покажа како несоодветен. Нужен услов за постоење на ефикасен механизам за заштита на човековите права е постоење на минимум демократски политички режим во една држава. Бранот на демократизација кој започна уште од 18 век, а се интензивираше во текот на 19 век, особено преку зајакнување на улогата на парламентите како законодавни и политичко-претставнички тела избрани на непосредни и тајни избори. Овој процес беше насилно прекинат со бранот на тоталитарни диктатури во 20 век (фашистичка Италија, нацистичка Германија, Шпанија, СССР). Тоталитаризмот според својата суштина е целосна негација на демократијата и политичкиот плурализам, од една страна, и либерализмот и индивидуализмот, од друга страна. За тоталитарната свест, човековите права се релативни, зависат од волјата на државата (власта) и можат да бидат целосно дерогирани доколку тоа е во интерес на расата, нацијата или класата. Основни елементи на меѓународниот режим на човекови права се: конститутивен карактер на меѓународните договори за човекови права и слободи, принципот на самоопределување и демократскиот принцип на организација на јавната власт и признавање на индивидуални и колективни права, особено на правата на малцинските групи (Held, 2002:9). Меѓународниот режим за заштита на човековите права и слободи се состои од повеќе договори и механизми за нивна заштита кои меѓу себе се преклопуваат на глобално и регионално ниво (Held, 2002:9). На глобално ниво, најзначајни акти се повеќе акти на ООН, а, пред сè, Универзалната декларација за правата на човекот од 1948 г., Меѓународниот пакт за граѓански и политички права и Меѓународниот пакт за економски, социјални и културни права, донесени во 1966, а стапуваат на сила во 1976 г. (Фрчкоски, 2001:88-92). Овие акти се дополнети во седумдесеттите и осумдесеттите години на 20 век и со Конвенцијата за елиминација на дискриминацијата на жените и Конвенцијата за правата на детето (види повеќе во United Nations Treaty Collection, последен пат проверено на г.). Во однос на примената на двата пакта на ООН, значајно е дека се воведува системот на поднесување извештаи од страна на државите - договорни страни за имплементација на обврските преземени од нив, а во однос на Пактот, посветен на граѓанските и политичките права, било предвидено и воспоставување на Комитет за правата на човекот кој, inter alia, имал надлежност да разгледува петиции, од типот,држава против држава, за кршење на правата на човекот. Дополнителна новина при усвојувањето на двата пакта во 1966 г. било и воведувањето на можноста единката да поднесува петиции до Комитетот за правата на човекот (Фрчкоски, 2001:91-92). 91

91 На регионално ниво, најзначаен документ е Европската конвенција за заштита на човековите права и основни слободи и протоколите кон Конвенцијата донесена од Советот на Европа во 1950 г., а стапи на сила во 1953 г. (види повеќе во Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, последен пат проверено на г.) Најзначајната правна иновација која ја воведе Конвенцијата е можноста за судска заштита на повредените права и слободи преку Европскиот суд за човекови права во Стразбур, Франција. Жалби за повреда на правата од Конвенцијата можеа да поднесуваат државите-потписнички против друга држава-потписничка, но најважно беше што во Конвенцијата за првпат се дозволи поединци или приватни организации да поднесуваат жалби против државите и тоа како против странски држави, така и против матичната држава. До 1999 г. постоеше двоен систем на заштита и тоа преку Европската комисија за човекови права и Европскиот суд за човекови права. Комисијата одлучуваше за прифатливоста на жалбите пред да ги упати на Судот, водеше постапка за пријателско решение и прибираше факти и докази. По укинувањето на Комисијата, сите овие надлежности преминаа кај реформираниот Суд (Јанис, Кеј, Бредли, 2002:42-45). Во однос на демократскиот принцип на организација на јавната власт, либералниот концепт на државниот суверенитет целосно го напушта класичното сфаќање, кое суверенитетот го гледа единствено низ призмата на правната неограниченост на државната власт и фактичката контрола врз определена (државна) територија. Согласно со либералниот концепт, суверена држава може да биде само легитимна држава, а тоа е држава која е организирана согласно, барем минималното јадро на демократски вредности и стандарди. Демократскиот принцип е експлицитно наведен во Универзалната декларација, односно во нејзиниот чл. 21, кој го гарантира правото на секој за учество во извршувањето на јавната власт, директно или преку слободно избрани претставници, ја гарантира еднаквоста во пристапот до јавните служби и го декларира принципот на граѓански суверенитет, односно вели дека јавната власт својата основа мора да ја има во волјата на граѓаните, што се изразува на периодични слободни избори (чл. 21 од УДЧП, последен пат проверено на г.). Правата од чл. 21 во Универзалната декларација се разработени во Меѓународниот пакт за граѓански и политички права од 1966 г. (што е обврзувачки документ), како и во регионални документи, како што е Американската конвенција за човекови права и Европската конвенција за заштита на човековите права и основни слободи. Истиот принцип е содржан во Статутот на Советот на Европа (најширока европска организација) кој експлицитно го предвидува демократскиот принцип на организација на власта како услов за членство (види повеќе во Statute of the Council of Europe, последен пат проверено на г.). Во однос на заштитата на колективните права, особено правата на малцинските заедници, постојат повеќе акти кои се донесени во последните две децении од 20 век. Сепак, дел од овие акти се само 92

92 декларации и не се обврзувачки, а други се прифатени единствено од одреден број земји 30. На глобално ниво, Генералното собрание на ООН во 1992 г. ја усвои Декларацијата за правата на лицата кои припаѓаат на: национални, етнички, религиозни и лингвистички малцинства, во која се вели дека државите треба да го штитат постоењето на национални или етнички, културни, религиозни и лингвистички идентитети во рамките на своите територии и треба да создадат услови за промоција на тие идентитети (чл. 1 од Декларацијата... ) (види повеќе во Declaration on the Rights of Persons belonging to National or Ethnic, Religious and Lingustics Minorities, последен пат проверено на г.). Во рамките на Советот на Европа се донесени два значајни документа кои се однесуваат на малцинските групи, а тоа се Рамковната конвенција за заштита на национални малцинства и Европската повелба за регионални или малцински јазици (види повеќе во Framework Convention for the Protection of NationalMinorities, и European Charter for Regional or Minority Languages, последен пат проверено на г.). Значајна улога во поттикнувањето на заштитата на малцинските групи има и Организацијата за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ), особено Канцеларијата на Високиот претставник на ОБСЕ за национални малцинства. Последниот, но сé позначаен сегмент во глобалната заштита на човековите права, имаат транснационалните, односно глобалните невладини организации. Глобалните НВО се приватни организации, но нивните препораки не се занемарени од меѓународните владини организации и од националните влади. Организациите, како Амнести интернешенел, Гринпис, Оксфам и други, се силен поттик за јакнењето на свеста во глобалното општество и се контратежа на официјалните меѓународни организации. Покрај националните држави и меѓународните организации и транснационалните корпорации, тие се третиот важен актер на глобалната сцена којшто учествува во обликувањето на глобализацијата. За крај, можеме да заклучиме дека промените во правото за човековите права ги поставија единки, владите и невладините организации под нов систем на правна регулација - регулација која, во принцип, е индиферентна кон државните граници. Овој развој е важен индикатор за растојанието кое е поминато од класичната, државно-центрирана концепција на суверенитетот, кон нешто што носи нова формулација за разграничување на политичката моќ на глобално рамниште (Held, 2002:11-12). Меѓународниот режим за заштита на човековите права не ја минимизира улогата на државата во заштитата 30 Интересно е да споменеме дека Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства не е потпишана од развиена демократија, како што е Франција, и од Турција. Конвенцијата е потпишана, но никогаш не е ратификувана, од Грција. Франција водејќи се од класичниот модел на национална држава не признава национални малцинства. Истиот принцип го има усвоено и Турската република уште од времето на Кемал Ататурк. Грција, како што е познато, признава само муслиманско малцинство во Тракија, а во последно време и славофонска заедница (всушност македонско малцинство), во северозападна Грција и албанска заедница во Епир (в. повеќе во последен пат проверено на г.). 93

93 на правата, туку ја вмрежува во еден систем во кој се преклопуваат државното, со регионалното и глобалното. Табела 1 Датум Јуни 1945 Јуни 1946 Дек Ноем.1950 Јули 1951 Дек Септ Септ Јуни 1957 Ноем.1962 Дек Дек Ноем.1973 Јуни 1977 Дек Дек Ноем.1989 Мај 1993 Ноем.1994 Јули 1998 Листа на иницијативи и договори за човековите права Повелбата на Обединетите Нации Комисија на ООН за човекови права Конвенцијата за геноцид / Универзалната декларација за човековите права Европска конвенција за човекови права Конвенција во врска со статусот на бегалците Конвенција за политички права на жените Конвенција за статусот на лицата без државјанство Конвенција за укинување на ропството Конвенции за укинување на присилна работа на МОТ Конвенција за согласност за брак Конвенција за елиминација на расната дискриминација Меѓународно наследство на економски, социјални и културни права / граѓански и политички права; опционален протокол Конвенција за сузбивање на апартхејд Два дополнителни протокола кон женевските конвенции Конвенција за елиминација на сите форми на дискриминација на жените Конвенција против тортура Конвенција за правата на детето Меѓународен кривичен трибунал за поранешна Југославија Меѓународен кривичен трибунал за Руанда Конференцијата на ОН се согласи на Спогодба за постојан Меѓународен кривичен суд Извор: David Held, Law of States, Law of Peoples: Three models of Sovereignty во Legal Theory, Volume 8, Number 1, 2002:10 94

94 3.4 Заштита на животната средина Класичниот концепт на суверенитетот ги смета природните ресурси за ексклузивна сопственост на националните држави. Во таа смисла и државната територија, определена како копнена, воздушна и водена, се смета за основен ресурс кој државата може да го користи согласно својата суверена волја, а правниот режим на природните добра се уредува поаѓајќи од принципот на правната неограниченост на јавната власт. Блиската историја на човештвото ја покажа неодржливоста на наведениот концепт. Масовната индустријализација наметна неконтролирано искористување на природните добра (особено енергенсите, како: нафтата, гасот, дрвото), а демографската експлозија во 20 век (светската популација ја надминува бројката од 6 милијарди жители) и зголемениот животен век, создадоа криза за храна и чиста вода. Резултат на индустријализацијата, особено на земјите во развој, беше комплетна деструкција на животниот простор преку загадување на воздухот, непланско сечење на шумите, користење на пивката вода за индустриски цели, загадување на почвата, и др. Крајот на дваесеттиот век донесе забрзано движење на капиталот и преселба на индустриските капацитети, особено т.н. валкана индустрија, во земјите во развој. Ниската еколошка свест, еколошки стандарди кои не се применуваат и масовната корупција, создадоа бизнис рај за еден дел од општествено-неодговорните транснационални корпорации. Намалувањето на цените на производите беше за сметка на уништувањето на животната средина и искористувањето на трудот на работниците во овие земји. Сепак, најсилниот удар за будење на еколошката свест дојде токму од Европа, односно од СССР, една од двете блоковски сили, кои, заедно со уште неколку земји, имаа монопол врз нуклеарната енергија. Страшната експлозија на нуклеарниот реактор во Чернобил, во Украина, СССР, во 1986 г., многу очигледно ја покажа апсурдноста на ставот за целосна контрола на воздушниот простор како дел од територијата на една суверена држава. По само неколку дена, голем радиоактивен облак се ширел кон северна и централна Европа, доведувајќи ги во опасност животите на милиони луѓе од други држави. И покрај блоковската поделеност, опасноста беше заедничка и беше доволна причина да поттикне кон заедничка акција. Над класичниот концепт на државниот суверенитет застана глобалното општество на ризик (Улрих Бек), односно заедничката опасност. Радиоактивниот облак кој без контрола ги преминуваше државните граници можеше да биде ставен под контрола само со глобална, а не индивидуална акција. Меѓународно-правната регулација на управувањето со животната средина се совпаѓа со почетокот на брзата деградација на животната средина кон средината на 20 век. Доминантен став во 20 век е дека државите се суверени во создавањето на своите политики за заштита на животната средина, но не се суверени во однос на користењето и загадувањето на заедничките добра (како вселената, или морињата) и животниот простор на други држави (Melkas, 2002:118). Овој став е изразен во повеќе меѓународно-правни документи, како што се: Декларацијата на ООН од Конференцијата за животна средина, во 1972 г. (позната како Стокхолмска декларација) и во познатата Декларација за животна средина и развој, од Рио, во 1992 г. и Протоколот од Кјото, во 1997 г. Мало отстапување од горенаведениот принцип има во Протоколот од Кјото кој 95

95 се однесува на климатските промени преку воспоставување на широки меѓународни механизми за управување со климатските промени. И покрај овие промени, сепак, одлуката дали да се учествува, или не, во активностите, е оставена на суверената волја на државите (Melkas, 2002:119). Неуспехот на Протоколот од Кјото и интензивирањето на климатските промени, ја наметнаа потребата од нов широк глобален консензус за ограничување на уништувањето на животната средина и управување со климатските промени. За таа цел, беше свикан глобалниот Самит за климатски промени во Копенхаген, во декември 2009 г., кој требаше да биде завршен чин на долготрајните преговори и усогласувања во претходниот период. За жал, иако се постигна определен напредок, дури 73 држави одбија да го потпишат Завршниот акт за намалување на емисијата на CO2, иако е необврзувачки акт (извор: BBC News, последен пат проверено на г.). Управувањето со животната средина е сериозен предизвик за националните држави, но и за глобалното цивилно општество доколку сака да се позиционира како вистинска противтежа на владите и мултинационалните корпорации. Токму заштитата на животната средина може да биде поттик за процесот на хуманизирање на глобализацијата и е прашање што еднакво ги засега како земјите во развој, така и развиените земји, бидејќи е цврсто врзано со прашањето за самиот опстанок на човештвото. 3.5 Оценка на достигнувањата на либералниот концепт на државниот суверенитет Либералниот поим на суверенитетот извршил исклучително влијание врз теоретските концептуализации на поимот на државниот суверенитет и, со тоа, на главните концепти за државата и јавната власт, но и силно влијаел врз промената на постојната политичка практика и создавање нова. Како што истакнавме, либералниот поим на суверенитетот воведува контрапринципи на веќе етаблираните принципи на класичниот поим на суверенитетот. Така, како контрапринцип на централизацијата на власта го имам самоопределувањето на народите (принцип кој придонесе да се заврши европското колонијално владеење во Африка и Азија), контрапринцип на апсолутната власт е демократијата, а контрапринцип на ексклузивноста на државната власт (неделивоста и непреносливоста) стана меѓународниот режим за заштита на човековите права преку институции од наддржавен (наднационален) карактер. Сумарно кажано, либералниот поим на суверенитетот го промени фокусот: од центрираноста, кон ефективна контрола, односно ефективна моќ, кон политичка легитимација на јавната власт. Либералниот поим, според наше мислење, не претставува негација на поимот на суверенитетот и, со тоа, на државноста. За разлика од некои еминентни современи автори, како, на пр., Нил Меккормик (Neil MacCormick) и Стивен Краснер (Stephen Krasner), кои сметаат дека државниот суверенитет е анахрон поим врзан исклучително со националните држави во ерата на врвот на модерната (18-19 век) и дека суверенитетот е теоретска фикција, бидејќи во практиката никогаш и никаде не бил целосно остварен 96

96 (Меккормик), на мислење сме дека суверенитетот како иманентно својство на јавната власт е повеќезначен поим и, со тоа, воведувањето на нови елементи во неговиот поим (демократската легитимација, на пр.) не претставува негација на поимот, туку одново обликување на неговата суштина. Ниту Меккормик, ниту Краснер, не ја негираат државноста како состојба на постоење на систем на јавна власт. Нивните теории се насочени кон прикажување на поинаквата и намалена улога на национална држава во ерата на глобализацијата и постепеното трансферирање на функциите на јавната власт, кон меѓународни режими на управување, без постоење на светска држава (концепти кои се објаснети и кај Михаел Цирн, во неговото дело Управување од онаа страна на националната држава ) (Cirn, 2003 г.). Доколку проучувањето на суверенитетот и системот на јавната власт е фиксиран исклучително кон националната држава преку користење на националистичка методологија (Улрих Бек), тогаш можеме да се согласиме дека таквиот суверенитет е беспредметен во ерата на глобализацијата, и во теоретска и во практична смисла. Сепак, нашата методологија не е насочена исклучително кон националната држава, туку кон состојбата на државност. Состојбата на државност, односно постоењето на јавна (државна) власт, како што повеќе пати истакнавме, е состојба која е цивилизациски исчекор, односно квалитативно различна во однос на феудалната сегментираност и античката идентичност на власта и општеството. Во таа смисла, либералниот поим му даде на суверенитетот поинаква легитимациска основа во внатрешна смисла, а во надворешна, придонесе кон создавање на меѓународната заедница на државите и меѓународното општество, а никако не го рефеудализираше системот на јавна власт преку негација на државноста. Тоа е и суштинската разлика меѓу демократски концепти во развиениот феудализам и современите концепти за заштита на човековите права. Сепак, кога се ценат достигнувањата на либералниот концепт на суверенитетот, треба да се има предвид дека промените кои тој ги донесе не се чувствуваа еднакво (униформно) кај сите држави и региони. Така, новата демократска легитимација доживеа целосно остварување во Западна Европа и Северна Америка и Јапонија во Азија, по Втората светска војна, но европскиот Исток (во политичка смисла), својата трансформација ја доживеа дури по демократските промени од г. Колонијалното ослободување на Африка не донесе и демократско владеење бидејќи европската колонијална власт, во голем број случаи, беше заменета со домашни диктаторски режими. Паѓањето на старите монархии на Блискиот Исток (на пр. во Иран), беше заменет со тоталитарна теократија. Позитивен пример се, т.н. демократии во развој, како најголемата (по број на жители) светска демократија на денешницата, Индија. Кина, можеби, го напушти маоистичкиот комунизам, но економската трансформација не донесе значителна политичка демократизација, иако по настаните на Тјенанмен во 1989 г., голем број западни политички аналитичари беа убедени дека економската слобода нужно ќе донесе и политичка слобода (Gat, 2009). И покрај тоа, либералниот поим на суверенитетот покажа дека светот станува сè повеќе меѓузависен и, на некој начин, меѓународната заедница на независни и суверени држави се заменува со свет на преклопувачки заедници со заеднички судбини (Held, 2002:21). Класичното поимање на суверенитетот ги врзува државите исклучително за нивните национални територии, додека во светот кој се глобализира 97

97 ризиците по националните интереси ги надминуваат националните граници, а проблемите сé поретко се национално врзани за државната територија, а сé повеќе имаат регионален, односно светски карактер (на пр., актуелната светска финансиска криза која започна летото 2008 г.). Во таа насока и решенијата мора да се бараат во регионалните и светските асоцијации на државите, а често и во наднационални режими на управување, што ќе го стават во рамка неконтролираниот глобален капитализам наметнат од транснационалните корпорации. Натаму, споредувањето на капиталистичките демократии со капиталистичките недемократски режими е несоодветно доколку се има предвид многу поголемиот капацитет за коалицирање на развиените капиталистички демократии во однос на капиталистички недемократски држави (и покрај исклучително брзиот развој на Кина, таа земја сé уште е политички поограничена во своето влијание, отколку, на пр., САД или ЕУ). Во таа смисла, споредбите меѓу деветнаесетвековните околности и состојбата во 21 век, се прилично несоодветни (Deudney and Ikenberry, 2009:89-91). Конечно, новите прилики истовремено создаваат и проблеми со суфицитот и дефицитот на демократски легитимитет. Така, домашните демократски избрани влади кои својот легитимитет го добиваат директно од волјата на граѓаните изразена на периодични, општи и тајни избори, ризикуваат да станат арогантни во владеењето и да го игнорираат малцинството при формулирањето на јавните политики и создавањето на правото. Поранешната ароганција на монарсите и благородниците, коишто својата ароганција ја темелеа врз потеклото ( сината крв ) и според тоа божјата предопределеност да владеат, новите принцови, односно претседателите и премиерите, во некои случаи, ја темелат врз апсолутниот карактер на народниот суверенитет што им ја дава легитимацијата. Сведоци сме на раѓањето на глобалниот популизам и злоупотреба на средствата за демократска комуникација (на пр., масовните медиуми) во создавање нов тоталитаризам на 21 век. Опасноста постои и во наметнување на глобален тоталитаризам во вид на униформна култура и политика, но и на национален тоталитаризам под маската за зачувување на националниот идентитет и борба против глобалната агресија. Растот на наднационалните институции и глобалните невладини организации, несомнено ја забрза либерализацијата на политичкиот простор. Сепак, останува горливиот проблем на нивната демократска легитимација при донесувањето на одлуките. Сега, за сега (со исклучок на некои институции на ЕУ, како Европскиот парламент), таквите, легитимацијата ја влечат од демократскиот карактер на нивните државичленки. Нивното дејствување, често, има наднационален карактер, што значи дека не е единствено компромис меѓу националните интереси на државите, туку е во интерес на целината и, понекогаш, е спротивно на интересите, а обврзувачко за некоја држава-членка. Често се јавуваат обвинувања дека одлуките на некои од нив, како, на пр., Светската трговска организација (СТО), или Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), се во интерес на земјите со поголема геополитичка моќ, а на штета на земјите во развој (Held, 2002:21-22). Дефицитот на директна демократска легитимација е сериозен проблем доколку сакаме глобализација во интерес на луѓето, наместо глобализам сфатен како економска експанзија на богатите врз грбот на оние во развој. Постоењето на ваквиот дефицит може сериозно да го загрози либералното 98

98 сфаќање на политичкиот процес, особено на глобално ниво, преку губење на вербата на граѓаните во овие организации и нивно политичко пасивизирање, а од друга страна, јакнење на глобалните, или локалните недемократски структури. Табела 2: Трансформација на меѓународното право Видови на меѓународниот правен поредок Меѓународно право Класичен Либерално меѓународен Предмет Држави Држави, поединци и малцински групи Геополитика Геополитика, геоекономски работи Делокруг Извори Меѓународно општество на држави Држави и државна согласност Ограничувања на употребата на принудна моќ Човекови права и демократско учество Средина / глобални заедништва Држави и државна согласност Меѓународна заедница Извор: David Held, Law of States, Law of Peoples: Three models of Sovereignty во Legal Theory, Volume 8, Number 1, 2002:18 99

99 100

100 IV. Глобализацијата и државниот суверенитет 1. Влијанието на различните аспекти на глобализацијата врз државноста и концептот на државниот суверенитет (сумарен преглед) Глобализацијата, веројатно, е најактуелниот и најдебатираниот општествен процес на денешницата. Нејзината појавност во животот е нешто што секој жител на планетата земја го чувствува. Голем број општествени теоретичари сакаат да го намалат нејзиното значење во 20 и особено во 21 век, велејќи дека економската размена (ако глобализацијата ја ограничиме на економска глобализација, што е чест случај), постоела отсекогаш и дека била прилично интензивна и неколку векови пред 20 век. Дури, откривањето на новиот свет (Америка), како и пронаоѓањето на морскиот пат кон Далечниот Исток (Кина, Индија), го сметаат како многу поголема глобална револуционерна променa, отколку, на пр., експанзијата на мултинационалните корпорации во нашето време. И покрај овие ставови, глобализацијата стана појава која предизвикува бесконечни спорови, центар е на непријателските страсти и повремени жестоки протести. Тоа е прашање околу кое се кршат копјата на почетокот на новиот век (Bagvati, 2008:15). Глобализацијата можеме да ја дефинираме како реконфигурација на општествената географија, обележена од растот на транспланетарните и надтериторијалните поврзувања меѓу луѓето. Таа се развива со најголема брзина, во највисок степен, со најголеми размери и со најзначителни влијанија, почнувајќи од средината на дваесеттиот век, а поттикна значителни промени во одредени определби на: територијалноста, капиталот, државата, нацијата и современата рационалност (Шолте, 2008:35). Глобализацијата својата основа во 20 век ја има токму во исклучително брзиот техничкотехнолошки подем кој бил резултат на развојот на науката уште од 19 век. Основниот технолошки поттик за глобализацијата е развојот на комуникациската и информациската технологија. Олеснетата комуникација силно влијаела врз зголемувањето на светската трговија и создавањето нови пазари и го поттикнала не само производството на материјални добра во националните економии, туку придонела и за создавање глобален пазар на капитал (Sasen, 2004:56). Формирањето на глобалниот пазар на капитал претставува концентрација на моќта способна да врши влијание врз економската политика на националните влади, а со тоа и на другите политики. Денес, овие пазари ја имаат функцијата на одговорноста која се врзува за државјанството: тие можат да ја изгласаат, или да не ја изгласаат економската политика на владата, можат да ја присилат владата да им даде предност на одредени мерки во однос на некои други. Инвеститорите гласаат од нога, бргу влегувајќи во земјите и излегувајќи од нив, често со огромни количества пари. Бидејќи моќта на овие пазари е сосема различна од моќта на политичкото изборно тело, таа се појавува како некој вид глобално економско изборно тело кое ги надминува границите, каде што на правото на глас му се припишува можноста 101

101 за регистрација на капиталот (Sasen, 2004:56-57). Меѓународната размена на материјални добра постоела многу пред 20 век, но вистинската економска глобализација се гледа токму во глобализацијата на пазарот на капитал, односно финансиските пазари во втората половина на 20 век. Но, токму подемот на глобалните финансиски пазари силно влијаеше врз промената на карактерот на националните држави, конкретно врз способноста на националните влади да ја обликуваат економската политика на своите држави. Глобалниот финансиски пазар, за разлика од домашната економија, започна како комплетно нерегулиран пазар, без никаква демократска легитимација. Од средината на седумдесеттите години на 20 век, долговите на јавниот сектор значително се зголемија. Благодарејќи на Бретон-Вудс, системот со кој е основан Меѓународниот монетарен фонд, јавниот долг бил значително понизок, бидејќи системот се засновал врз фиксни девизни курсеви со ограничени текови на капиталот. Овој систем ги оневозможувал владите да се задолжуваат на пазарите на капитал надвор од државите, а јавниот долг морал да се финансира од девизните резерви (Sasen, 2004:63). Но, токму дерегулацијата на финансиските текови ја отвори можноста на владите без поголема контрола да се задолжуваат на глобалниот пазар на капитал. Сепак, единствена цел на овој пазар е да создава профит, а националната влада има голем број јавни функции кои не создаваат профит (како што се: социјалните трансфери, јавното образование, здравството, одбраната и безбедноста, и др.). Неодговорните влади, кои во потрага по брзи политички успеси на домашен план многу се задолжија на овие пазари, ги доведоа своите држави до економска катастрофа. Последниот пример со Грција, која, како резултат на колапсот на пазарот на капитал во САД, кој подоцна го загрози и глобалниот пазар на капитал ( г.), беше доведена до финансиски банкрот, е доволно илустративен за непостоење механизам за ефикасна контрола на овој пазар. Така, глобалниот пазар на капитал започна да ги контролира националните влади, притоа казнувајќи ја нивната лекомисленост. Од друга страна, сеопштата либерализација на пазарите го наметна прашањето и за делокругот на државната интервенција и за државниот капацитет (сила). Неолибералниот пристап кон различните функции на државата, особено во времето на неолибералната ренесанса во осумдесеттите и деведесеттите години на 20 век, инсистирал на, таканаречениот, минимален опсег на државните функции, како што е овозможувањето на минималните јавни добра, а пред сè: примената на законите, одбраната и безбедноста, правна заштита на сопственоста и вложувањата, минимално јавно здравство и нужна социјална заштита за сиромашните. Од друга страна, социјално-демократскиот пристап инсистира на поширок делокруг на државните функции, вклучувајќи и активни програми во образованието, широко социјално и здравствено осигурување, регулирање на монополите, па сè до активна политика за редистрибуција на богатството. Френсис Фукујама првите ги нарекува средни функции, а вторите активистички функции на државата (Fukujama, 2007:19). Според Фукујама, клучното прашање кај современите држави не е толку делокругот, односно нивниот опсег, колку државниот капацитет, односно силата во извршувањето на овие функции. Опсегот на функциите е резултат на: историската традиција, општествената и економска структура, политичката култура и политичките вредности (идеологија). Државниот капацитет зависи од нивото на институционалниот 102

102 капацитет. Нивото на институционалниот капацитет директно влијае врз ефективниот суверенитет на јавната власт. За да функционира државниот систем, општеството мора да создаде свест за потребата од институционално регулирање на општествениот живот, односно да создаде побарувачка за институции (Френсис Фукујама). Таа свест, односно побарувачка, практично е потребата од втемелување на концептот за државен суверенитет. Тој процес, како што веќе рековме, се развива во Западна Европа, се пренесува во САД, за во 19 и 20 век да се прошири: на другите делови од европскиот Исток (Русија и Турција), во некои поранешни колонии (Австралија, Нов Зеланд) и Латинска Америка. За жал, кај некои од сиромашните држави во Африка и Азија среќаваме само формален суверенитет стекнат како резултат на деколонијализацијата и формалното интегрирање во меѓународната заедница преку членството во Обединетите нации. Овие земји многу често покажуваат дефицит на ефективен суверенитет како резултат на недоволната домашна побарувачка на институции (Fukujama, 2007:47). Овој дефицит создава слаби држави кои со своето однесување ја зголемуваат веројатноста дека некој друг во меѓународниот систем ќе се обиде да се меша во нивните работи и против нивната волја ќе се обиде да ги реши работите на сила. Ваквиот тип на интервенција е познат како хуманитарна воена интервенција и во политичката практика се појави во почетокот на деведесеттите години од 20 век. Не постои воедначен став околу дефиницијата на овој тип интервенции, а уште помалку околу нивната легитимност. Она во што сите се согласни е дека овој тип на интервенции, формално и фактички, го ограничуваат суверенитетот на државите врз кои е извршена интервенцијата. Протагонистите на овој концепт дефинираат, т.н., право на хуманитарна интервенција, чија срж ја сочинува принципот на одговорност за интервенција. Во Извештајот на Меѓународната комисија за интервенција и државен суверенитет (The Responsibility to Protect, последен пат проверено на г.) под претседателство на Гарет Еванс и Мохамед Санун, се нагласува дека, т.н., вестфалски концепт на суверенитет, кој акцентот го става врз ефективната власт, а не врз нејзината демократска легитимација, e надминат концепт во меѓународните односи. Цитирајќи го поранешниот генерален секретар на ООН, Кофи Анан, тие го поставуваат прашањето дека ако хуманитарната интервенција е неприфатлив напад врз суверенитетот, тогаш како да се одговори на случаите Руанда, Сребреница - на големи и систематски кршења на човековите права кои влијаат врз секое правило на нашето заедничко битисување? (The Responsibility to Protect, 2001:VII). Во овие околности, странските сили, дејствувајќи во името на човековите права и демократската легитимност, имаат не само право, туку и обврска да се вмешаат (Fukujama, 2007: ). Според Комисијата, секоја одлука за интервенција е прифатлива единствено во екстремни случаи, а за да постои екстремен случај, мора да бидат исполнети два основни критериума, а тоа се: прво, губење животи во голем број како резултат, или не, на геноцидни намери, што е производ на намерна државна акција, или на државно запоставување или неможност да се интервенира, или на состојба на пропаднати држави и, второ, етничко чистење во голем обем, извршено преку убивање, присилно истерување, акти на терор, или силување. Пред фактичката воена интервенција потребно е да се преземат низа мерки, кои доколку дадат резултат би ја спречиле интервенцијата. Мерките се однесуваат на воената сфера (ембарго за 103

103 увоз на оружје), економската сфера (трговски санкции, замрзнување на финансиски фондови, итн.) и политичката и дипломатската сфера (дипломатска блокада) (The Responsibility to Protect, 2001:30-32). Противниците на концептот нагласуваат дека зад хуманитарните причини се крие изговор за интервенција чија цел е покорувањето на некоја суверена држава и наметнување странска окупациона власт. Факт е дека досегашните искуства со овој тип интервенции (како онаа против СРЈ во 1999 г., но и порано, во: Сомалија, Руанда, Хаити, и др.) се проследени со бројни контроверзи. Несомнено дека постоеја причини за меѓународна реакција, но никогаш не се изгради консензус во меѓународната заедница околу потребата да се интервенира во конкретните случаи, а во случајот на Ирак во 2003 г., САД дејствуваа спротивно на меѓународната заедница и ги игнорираа ООН. И покрај бројните несогласувања, владее, речиси, единствено мислење дека проблемот на пропаднатите држави, односно државите без капацитет за, de facto, остварување на суверените функции на јавната власт, е резултат и на неконтролираната глобализација и е еден од нејзините најтемни страни. Пропаднатите држави, наместо да бидат фактори во легалното глобално општество, стануваат домаќини и извозници на глобалниот криминал и тероризам и претставуваат ризик како за глобалната заедница, така и за секоја држава единечно, а најмногу за благосостојбата на сопствените граѓани. Но, и светот на развиените демократии се соочи со кризата на концептот на национални држави, како резултат на глобализацијата. Глобализацијата ја укинува конгруенцијата (изедначувањето) на економските и политичките простори. Намaлената конгруенција, од своја страна, ги чини националните влади неефективни во управувањето. Отсуството на ефективно управување создава ризик од политичка фрагментација (Cirn, 2003:223). Глобализацијата ја поттикнува општествената денационализација процес кој ги проширува: економските, еколошките, културните и воените врски меѓу различните држави и општества. Паралелно на процесот на општествена денационализација се одвива и процес на политичка денационализација, односно создавање политички институции на регионално и на глобално ниво. За разлика од општествената денационализација, која во ерата на глобализацијата се одвива многу брзо и, често, стихијно, процесот на создавање политички институции во глобалниот простор се одвива многу побавно и со големи отпори од националните влади токму од најголемите протагонисти и првите добитници од глобализацијата, а тоа се развиените земји. Сегашноста покажува дека глобализацијата ја направи, речиси, невозможна и неефективна фрагментираната реакција кон глобалните предизвици. Времето на суверени, во смисла на автономни, држави е очигледно завршена и, во согласност со тоа, потребна е нова политичка интеграција дефинирана како процес во кој дометот на важење на политичките устројства и политичките организации кои тие ги создаваат, се проширува или се изградуваат сосем нови устројства и организации (подвлеченото е мое, А. Сп.) (Cirn, 2003:226). 104

104 Клучните предизвици за државите, исто така, се дефинирани од глобализацијата. Така, на пр., економската глобализација ја предизвикува државата на благосостојба и заштитата на животната средина. Фрагментирана реакција би вклучила културен конзервативизам, економски протекционизам и еколошки протекционизам на национално ниво. Несаканите ефекти, како резултат на фрагментираното реагирање, а по судирот на националниот концепт со глобалната реалност, може да бидат токму спротивното од посакуваните ефекти, односно да дојде до забрзано разградување на традицијата, губење на работни места и зголемување на прекуграничните проблеми во заштитата на животната средина (Cirn, 2003:236). Затоа, потребно е создавање режим за управување од онаа страна на националната држава (Михаел Цирн). Европската Унија, веројатно, е најуспешниот пример на регионално ниво. Процесот на европските интеграции започнал токму од економската интеграција, и тоа со две основни цели: да се обезбеди мирот преку наднационална контрола на индустријата за јаглен и челик, а подоцна и на производството и користењето на атомската енергија, како чувствителна економска гранка и за националната безбедност и, второ, преку создавање слободен заеднички пазар и укинување на трговските бариери да се стимулира обновата на европската економија разрушена со Втората светска војна. Заедничкиот пазар не ја зголеми единствено конкурентноста на националните економии на европските држави, туку ја зголеми и конкурентноста на заедничката европска економија во однос на другите развиени економии во светот. Клучниот стимул за економската, а подоцна и политичката интеграција во Европа, доаѓа токму од европските институции со наднационален карактер (како што се Европската комисија и Судот на правдата). За разлика од класичните форми на интеграција, на пример кај создавањето федерации, европските интеграции немаа првенствена цел да создадат соединети европски држави. Интеграцијата одеше на линијата на создавање режими за управување со наднационален карактер во подрачјата од заеднички интерес, преку пренесување на извршувањето на дел од суверените права на институциите од наднационален карактер. Пренесувањето не подразбира откажување од суверенитетот, поделба на суверенитетот или негирање на државноста на европските држави, туку проширување на кругот на вршители на единствената суверена јавна власт, а произлегува токму од реалните национални интереси на секоја држава поединечно. Токму процесот на европските интеграции, уникатен според својата суштина, создаде основа за нова реалност во практикувањето на државниот суверенитет и основа за ново интелектуално обмислување на овој поим. Европските интеграции се најголемиот космополитски проект на 20 век што влијае врз менувањето на перцепцијата врз: државноста, суверенитетот, територијалноста и националноста. Токму космополитискиот пристап кон државниот суверенитет, кој понатаму поопширно ќе го прикажеме, е новата клучна интелектуална концепција во многувековната дебата за овој поим. 105

105 2. Космополитски суверенитет - нов концепт на државниот суверенитет? Космополитизмот како особен пристап во поимањето на општествените процеси, вклучително и државата и правото, е концепт кој е и идеалистички и реалистички. Неговата идеалистичка варијанта, како што веќе споменавме, можеме да ја најдеме во антиката, поточно во циничката филозофија на Диоген кој се спротивставувал на разликувањето на Хелените и варварите. Неговата реченица: Јас сум граѓанин на целиот свет, го одбележува како прв космополит во светската историја. Во таа смисла, космополитизмот е преднационален концепт. Современиот космополитизам е реален космополитизам. Тој поаѓа од општествената реалност, вклучително и од принципите на реалната политика (Realpolitik) и реaлното функционирање на правните поредоци, како националните, така и меѓународно-правниот поредок. Сепак, космополитизмот се разликува од традиционалниот конзервативизам во поимањето на општествените процеси, а посебно државноста, преку признавањето на фактот дека ерата на, таканаречената, прва модерна, односно ерата на националните држави, го доживува својот залез. Во таа смисла, космополитизмот е и постнационален концепт. Но, космополитизмот се разликува и од универзализмот кој инсистира на изградба на единствен, универзален поредок (универзални норми) преку кои ќе се надминат разликите. Космополитизмот не ја негира државноста, туку гради систем со чија помош повторно се обмислува државноста во светло на новата глобална реалност. Космополитизмот ја проектира државата на, таканаречената, втора модерна ера во која не се укинува државата, туку постепено се модернизира и повторно позиционира во однос на другите актери. Првенствено, космополитизмот се разликува од сите облици на општествено диференцирање, при што општествените разлики се сместуваат во хиерархиски однос на надреденост и подреденост. Надреденоста на сопствената држава во однос на сите други е предмодерен концепт на високодиференцираните сталешки општества во кои сталешката супериорност внатре во феудалните заедници се рефлектира и кон надворешниот свет. Тој концепт се среќава и во времето на европскиот колонијализам (односот на мајката држава кон колониите), но и кај сите модерни концепти кои светот го објаснуваат преку дискурсот на цивилизациско-културно-религиски кругови (Семјуел Хантингтон) (Beck, Grande, 2006:26-27). Укинувањето на хиерархиското третирање на различностите го среќаваме и кај други блиски, но суштествено различни концепти, како што е универзализмот (класичниот политички либерализам). Универзализмот, или класичниот либерализам, настојува да го елиминира различното третирање на ДРУГИТЕ, преку изградба на универзален поредок на вредности и норми. Според тоа, разликуваме супстанцијален универзализам, односно тежнеење кон универзални вредности за сите и еднаков третман на сите, без оглед на надворешната различност. Вториот вид е процедурален универзализам кој инсистира на праведни правила во постапувањето со другите, како и формална еднаквост на сите (Beck, Grande, 2006:27). Супстанцијалниот и процедуралниот универзализам, всушност, се основата на либералниот поим на суверенитетот. 106

106 Спротивен на универзализмот е современиот национализам кој, истовремено, ги изедначува и нагласува разликите, во зависност од тоа дали се однесува кон ВНАТРЕ, или кон НАДВОР. Кон внатре, национализмот инсистира на укинување на разликите, со нагласена одбивност кон други идентитети (на пр., регионални идентитети). Кон надвор, спротивно на претходното, ги нагласува разликите, особено диференцијацијата по етничка, или религиозна основа. За разлика од универзализмот кој, генерално, настојува да ги укине разликите на глобално рамниште преку универзалниот поредок, национализмот е силно територијално ограничен во рамките на националната држава. Национализмот е модерен концепт врзан со умереното класично сфаќање на поимот на државноста и државниот суверенитет, но не е и постнационален концепт (Habermas, 2008). Космополитизмот, за разлика од другите споменати концепти, се разликува по тоа што во мислењето, соживотот и дејствувањето, признавањето на различноста станува максима и тоа како кон внатре, така и кон надвор. Раликите не се определуваат хиерархиски, ниту се укинуваат, туку како такви се прифаќаат, па и позитивно се оценуваат (Beck, Grande, 2006:28). Признавање на разликите кај космополитизмот се јавува и на колективно, и на индивидуално ниво. Во таа смисла, космополитизмот е близок со концептот на мултикултурализмот. Мултикултурализмот е состојба и концепт кој е во директна опозиција на национализмот, но донекаде, е спротивен и на класичниот либерализам (универзализмот), кој ги признава разликите единствено на индивидуално ниво. Во однос на државноста, космополитизмот се приспособува на новата метаигра на светската политика во ерата на втората модерна. Како што истакнавме, глобализацијата не донесе укинување на концептот на државноста и суверенитетот на јавната власт, но, во секој случај, го напушти класичниот концепт на државата од првата модерна, особено националната држава. Метаиграта на светската политика подразбира постепено менување на правилата на игра во односите во глобалната заедница. Метаиграта е состојба во која старите правила повеќе не важат, особено не поделбата на внатрешно и надворешно. Таа подразбира состојба кога надворешната политика повеќе не е прашање на избор, туку на нужност. Класичниот внатрешнополитички приоритет, како националната безбедност, се испреплетува со меѓународната соработка, како надворешнополитички приоритет. Единствен пат до националната безбедност, со оглед на заканувачкиот глобализиран тероризам, но и финансиските ризици, климатската катастрофа, затруената храна, итн., е наднационалната соработка (Beck, 2004:334). Во метаиграта, државите имаат структурно заостанување во однос на другите глобални актери, а особено актерите на светската економија, односно транснационалните корпорации. Транснационалните корпорации многу порано и побрзо се приспособија кон новата глобална реалност и, најчесто, државите се наоѓаат во понеповолна положба бидејќи корпорациите секогаш го повлекуваат првиот потег, а државите единствено одговараат на предизвиците од корпорациите. Но, метаиграта е и метапроцес, состојба на непостоење на целосно утврдени правила. Правилата се или во состојба на раѓање (in statu nascendi), или воопшто не постојат. Таа состојба на дефицит на законитост, дополнета со кризата на политичкиот активизам и политичката апатија на западните модел-демократии, како и сé поголемите буџетски дефицити и тешкото сервисирање на државата на 107

107 благосостојба, ги става државите во неповолна состојба. Во таквата состојба само едно е сигурно, дека старите правила на уредување на односите меѓу државите, и внатре во државите, стануваат неважечки (Beck, 2004:333). Државите во трансформација се наоѓаат пред предизвикот да ја напуштат националната самоизолација и нерационалниот егоизам и токму заради своите себични и реални интереси (на пр., сопственото преживување), да влезат во процес на интеграции преку наднационалните институции. Но, за разлика од неолибералниот пристап на интеграција кој го форсира економизмот, односно интеграција поради отстранување на сите пречки, но и регулативни механизми за движење на капиталот, космополитизмот инсистира на интеграција која се стреми кон повторно оживување на државата на благосостојба и промоција на колективните и индивидуалните разлики. Основни принципи на космополитизмот се: прво, еднаквата вредност и достоинство; второ, активно учество (принцип на партиципација); трето, лична одговорност и отчетност; четврто, согласност; петто, рефлексивно промислување и колективно донесување одлуки преку постапки за гласање; шесто, вклученост (инклузивност) и супсидијарност и седмо, избегнување на сериозна штета и подобрување на итните потреби (Held, 2002:24). Првиот принцип инсистира на еднаквиот морален статус и еднаквата важност на секоја единка во светот. Вториот принцип се однесува на капацитетот на луѓето самостојно да обмислуваат и одлучуваат за светот околу себе, инсистирајќи на фактот дека секој човек има право активно да учествува во обликувањето на средината околу себе, односно да биде субјект, а не објект на општествените процеси. Третиот принцип бара разликите да бидат признати и прифатени од секого, со оглед на фактот дека секој има право да се приклучи на различен економски, социјален или културен контекст. Четвртиот и петтиот принцип инсистираат на постоење систем со чија помош луѓето ќе може да преговараат за своите разлики, меѓузависност и врски и да донесуваат заеднички одлуки кои ќе овозможат демократско управување. Шестиот принцип се однесува на потребата за истовремена децентрализација и централизација на политичката моќ. Ако донесувањето на одлуки, колку што е можно повеќе, е децентрализирано, тогаш се максимизира можноста секој да влијае врз општествените услови кои го обликуваат неговиот/нејзиниот живот. Но, доколку одлуките се транслокални, транснационални, или трансрегионални, тогаш институциите не треба да бидат само локално засновани, туку треба да имаат поширок делокруг и рамка на нивните акции (Held, 2002:28). Конечно, седмиот принцип се однесува на задоволување на, таканаречените, универзални човекови потреби (како, на пример: пивка вода, храна, здравствена заштита, домување), како основен предуслов за постоење на свесна и активна единка. Државата, во периодот на втората модерна, е во процес на, таканаречена, рефлексивна модернизација. Модернизацијата е рефлексивна бидејќи модернизирањето на државата доаѓа како резултат на сопственото преобмислување, односно одново и одново себедефинирање. Особено важен елемент на тој процес е редефинирањето на границите. Границите престануваат не само да имаат единствено територијално значење, туку добиваат и нова улога во глобалниот простор кој не може да се определи во цврста територијална смисла. Границите на ризикот што го става во движење државниот механизам најчесто не се изедначуваат со државните граници, па во зависност од новите ризици, односно предизвици, тие 108

108 граници мора секогаш одново да се дефинираат. Таквата држава на втората модерна, се развива во две насоки: едниот концепт е концептот на наднационално надзорна држава (како, на пр., во поново време САД) која е насочена глобално унилатерално, или кооперациски мултилатерално (како што се развиваат државите на ЕУ). Концептот на државите на ЕУ и, особено, самата ЕУ (иако не е држава, ниту во скоро време ќе се конституира како таква), е најблизок до концептот на космополитска држава. Космополитските држави се карактеризираат со отворен, инклузивен суверенитет (Beck, 1997: 221). Тие ги вмрежуваат своите суверени права во сплет од наднационални регионални, или глобални институции. Всушност, привидно откажувајќи се од автономијата во вршењето на суверените права, а не од суверенитетот по себе, тие, всушност, го зголемуваат сопствениот фактички суверенитет како дел од систем. Отворениот, инклузивен суверенитет, не е дерогирање на државниот суверенитет. Инклузивниот суверенитет ја разделува релативната автономија во вршењето на суверените права од основниот поим и, со тоа, е нов квалитет во дефинирањето на поимот на суверенитетот. Тој нов концепт на суверенитет може историски да се вгради во стариот концепт на суверенитетот, којшто е во постојана промена и секогаш одново се дефинира. Потребата од редефинирање на државноста во насока на отворениот, инклузивен суверенитет, особено е важна за релативно малите држави по територија, ресурси и население, како што е Република Македонија. Границите на македонското општество и на националните интереси на Република Македонија секогаш не се изедначуваат со територијалните граници на РМ. Истото важи и за ризиците за функционирањето на државата. Република Македонија има интерес да биде дел од регионалната соработка и од европските интеграции бидејќи само на тој начин ќе може да го зголеми, инаку својот ограничен ефективен суверенитет. Истото се однесува и на глобалните безбедносни системи, како што е НАТО. Мултиетничко и мултиконфесионално општество, како што е македонското, мора да биде отворено кон легитимните интереси на своите малцинства за културно поврзување со своите сонародници. Тоа подразбира и легитимно право на Република Македонија да ги прошири границите на сопственото општество и кон деловите од македонскиот народ кои не живеат во границите на Република Македонија, односно се етнички малцинства во соседните земји. Единствен, барем досега, концепт кој ги релативизира територијалните граници, на сметка на промоцијата и негувањето на разликите, е токму концептот на космополитизмот во поимањето на државноста и практикувањето на државниот суверенитет. Иако трансформацијата на регионот на Југоисточна Европа е бавна и прилично нерамномерна, сепак најдобра гаранција за одново дефинирање на националните држави и нивно трансформирање во отворени држави и општества, се токму европските и евроатлантските интеграции. Конечно, храбрите чекори кои Република Македонија ги направи во таа насока, особено по 2001 г., и државното преуредување како резултат на Охридскиот мировен процес, не се идеализам, туку сосема реална политика во насока на остварување на нејзините државни интереси и на националните интереси на македонскиот народ. 109

109 110

110 V. Заклучок На крајот од истражувањето би сакале уште еднаш да го презентираме предметот и целта на истражувањето, да ја објасниме специфичната методологија со која се служевме, како и да ги сумираме резултатите до кои дојдовме. На самиот почеток констатиравме дека суверенитетот е повеќезначен поим. Различните интелектуални концепти низ историјата, суверенитетот како својство им го припишувале на широк број општествени организации. Така, покрај државата, ова својство им било припишувано и на други организации, почнувајќи од црквата, преку разните еснафски организации во средниот век, завршувајќи со обиди ова својство да им биде припишано на различни актери во општествата на модерната во обид да се демонополизира и да се демократизира јавната власт. Наша почетна хипотеза беше дека во оние општества каде што не постои држава, не постои ни суверенитет, односно суверенитетот може да биде својствен единствено на државата како најважна општествена организација. Затоа, и во самиот наслов на нашето истражување го вметнавме атрибутот државен суверенитет, бидејќи сметаме дека единствено државата може да биде носител на својството суверенитет. Суверенитетот е јадрото, содржината на поимот јавна власт кој, пак, е својствен единствено за државата и, со тоа, ја разликува државната власт од која било друга општествена власт. За разлика од многу други истражувања за државниот суверенитет во минатото, се обидовме да изградиме специфична критичка методологија во проучувањето на овој поим. Тоа е методологија заснована историски, но и методологија која е ориентирана кон променливата сегашност и неизвесната иднина со која се соочуваат државите на модерната, односно националните држави. Нашата методологија не е фиксирана кон националната држава и, според тоа, не смета дека со трансформацијата и евентуално крајот на националната држава, завршува историјата на државноста. Класичната методологија е спорна во ерата на глобализацијата, бидејќи е национално-државно центрирана и поаѓа од историски погрешната претпоставка дека со појавата на држава на модерната, односно националната држава, завршува развојот на државноста. Некогаш историски заснована и актуелна, класичната методологија во ерата на глобализација ги меша поимите (како, на пример, центрираноста кон државата со центрираноста кон националната држава) и, со тоа, изведува историски незасновани и погрешни заклучоци. Истовремено, таа не е во состојба да ги разбере промените во правилата на играта во општествениот простор, бидејќи го занемарува глобалното општество, кое е нова реалност во настанување. Критичката методологија што ја предложивме, ја разгледува државата, а со тоа и државниот суверенитет, како историски променливи категории коишто постојано ја менуваат својата содржина. 111

111 Критичката методологија за своја основа го има космополитизмот како светоглед. Основниот постулат на современиот космополитизам е дека политиката мора да се раздвои од просторот. Стариот принцип на територијалноста се заменува со нови принципи во настанување кои налагаат постојано редефинирање на границите на политичкото, коишто секогаш не се поклопуваат со државните територијални граници. Овој процес на постојано редефинирање на границите на политичкото, всушност, доведува до самомодернизација на општествата и државите, како и нивна постепена транформација кон новата глобална реалност на меѓузависни простори. Сакајќи да бидеме доследни на историскиот пристап, целото истражување го поделивме на три основни дела, и тоа: предисторија на концептот, историја на концептот на државниот суверенитет и поимот на државниот суверенитет во ерата на глобализацијата. Паралелно кон објаснувањето на интелектуалните концепти, секогаш настојувавме да ја конфронтираме идејата со општествената реалност, односно политичката практика, за да добиеме, колку што е можно појасна слика за условите во кои се појавиле и се развивале овие концепти. Клучна констатација во анализата на предисторијата на концептот и политичката практика (од антиката, до појавата на државата на модерната во век) е дека, иако елементи од концептот се среќаваат кај одделни држави во определени епохи, сепак, концептот како целина (од денешна перспектива неговиот класичен поим) не се среќава. Оваа констатација не го негира постоењето определени политички системи, кои во најширока смисла постојат во секое општество, ниту, пак, постоењето на држава (во смисла на постоење управна организација заснована врз територијален, а не крвно-сродствен принцип, како во племенските општества). Сепак, стопеноста на јавното и приватното, односно изедначување на власта со секој член на општествената заедница кај хеленските полиси, исклученоста од системот на цели категории поданици слободни граѓани во Римската држава, и длабоката сегментација во рамките на феудалните општества по линијата заедница монарх и монарх Цар-Црква, е негација на поимот на државниот суверенитет. Најблиску до овој концепт доаѓа Рим, во времето на Империјата, со развојот на доктрината, imperium Romanum, и едиктот на Каракала со кој сите поданици на Империјата се прогласени за граѓани на Рим. Периодот по пропаста на Западното царство и доминацијата на христијанската слика на светот, доведуваат до замирање на концептот. Неговото повторно оживување е резултат на новите економски односи, односно развојот на мануфактурното производство и подемот на трговијата, почнувајќи од ерата на ренесансата. Новите економски услови притискаат кон редефинирање на организацијата на политичката власт во насока на нејзино централизирање. Процесите на централизацијата на власта се проследени со отпор од заедницата наклонета кон традиционално-обичајно регулирање на општествените односи и од страна на Црквата која инсистира на постоењето на единствениот христијански свет во Европа Christendom, во кој врховен арбитер во религиозните и световните работи е Црквата, односно Папата и Царот на Светото Римско Царство (теоријата на два меча ). 112

112 Фактичката контрола врз територијалните простори и ефективната воена моќ придонесува за триумфот на регионалните монарси, кои ја централизираат севкупната власт. Централизацијата вклучува постоење на: врховна, апсолутна, неделива и непренослива власт, односно монопол врз донесувањето на правните правила (законите), нивната примена и употребата на физичка сила (принуда) поради заштита на поредокот. Овој класичен поим на суверенитетот (интелектуално зачнат во филозофијата на Боден и Хобс), во внатрешна смисла доведува до создавањето на државата на модерната. Концептот постепено се движи од концентрација на суверенитетот (јавната власт) во рацете на физичко лице-монарх, до создавање на имперсонална јавна власт, односно јавно-правен простор (државата како јавно-правно тело-правно лице), што ќе биде носител на суверенитетот. Во надворешна смисла, јакнењето на регионалните кралеви и формално ја укинува фикцијата за постоење единствен христијански свет во Европа во кој споровите се решаваат доктринарно, во духот на природното право, односно христијанската етика. Војните, а особено Триесетгодишната голема војна, инспирирана од отпорот на Католичката црква кон протестантската реформација, доведуваат до создавање нови принципи, коишто во својата основа ја имаат независноста на државната власт, односно нејзината волја и согласност како единствен извор за создавање правила за регулирање на односите во меѓународниот простор. Индустријализацијата и јакнењето на меѓузависноста на економиите во 19 век, а особено човечките трагедии што ги донесоа Првата и Втората светска војна, како и изродувањето на суверената државна власт во тоталитарна узурпација на јавниот простор, родија потреба за редефинирање на концептот. Редефинирањето го истакна проблемот на легитимноста на власта за сметка на ефективната контрола врз територијата и населението како клучен критериум во класичните сфаќања. Резултат на тој нов либерален поим на државниот суверенитет беше демократскиот легитимитет како основа за постоење суверена власт и развој на систем за заштита на човековите права, кој постепено доби меѓународен карактер и правна заштита на човековите права од институции со наднационален карактер. Подемот на либералните сфаќања на државниот суверенитет ја најави и ја забрза кризата на светот на модерната. Растечката економска меѓузависност и техничко-технолошкиот подем во 20 век, доведоа до процеси што извршија суштинско влијание врз човештвото од локално, до глобално ниво. Овие процеси ги нарекуваме со едно име глобализација. Глобализацијата ја менува општествената реалност, а со тоа наметна потреба од преиспитување на класичните концепти на: државноста, суверенитетот, нацијата и идентитетот. Појавата на ризикот како фактор на интеграција, произведува потреба од создавање мрежи и наднационални (транснационални) институции за управување, кои имаат задача да ги менаџираат 113

113 транснационалните процеси, бидејќи и ризикот ги надминува територијалните ограничувања на националната држава. Во таа смисла, се јавува и потребата од редефинирање на државниот суверенитет, во насока на негово трансформирање во отворен, инклузивен суверенитет. Отворениот суверенитет како концепт се раздвојува од својството автономија, за сметка на интеграцијата. На тој начин, кризата на суверенитетот се трансформира во зајакнување на државниот капацитет, односно доведува до зголемување на ефективниот суверенитет на државата. Таквата држава ја нарековме космополитска држава, а новата ера на државноста ја именуваме со работниот поим, втора модерна. Конечно, би сакале уште еднаш да ја елаборираме општествената оправданост на нашето истражување, особено за нашата држава, Република Македонија. Релативно доцното формирање на македонската држава по Втората светска војна, во рамките на Југословенската федерација, а од 1991 г. како независна и суверена држава, членка на меѓународната заедница, го поставува прашањето на нејзиниот иден државен развој, имајќи ја предвид трансформацијата на светот на националните држави. Република Македонија својот иден државен развој не смее да го проектира во насока на класичниот концепт во развојот на националните држави од 18 и 19 век. Овие концепти се историски мртви и во денешни услови се користат единствено од радикалните популистички политички движења кои калкулираат со емоциите на своите целни групи. Фактот дека Република Македонија, всушност, не се конституираше како национална држава, треба да биде разбран единствено како предност, а не како нејзин недостаток. Реалниот политички интерес, а не идеализмот, треба да ја движи Република Македонија кон регионалната соработка и европските и евроатлантските интеграции. Македонија, сместена во ЕУ и НАТО контекстот, има реални шанси да ги оствари и да ги обезбеди своите национални приоритети што не успеа да ги обезбеди во 19 и првата половина на 20 век. Во тогашниот регионален и европски контекст, Македонија, поради мултикултурната природа на своето општество, за жал, не успеа да се конституира како независна држава. Но, новиот контекст е многу поповолен за реализација на старите приоритети: мултикултурно општество, што е предност, а не недостаток, општество на економска и социјална благосостојба и солидарност, Република Македонија како значаен политички фактор во регионален контекст и позитивен политички модел во европски рамки, како и духовно и културно обединување на македонскиот народ, независно од тоа во кој дел од македонската земја живее. 114

114 VI. Користена литература The Responsibility to Protect (2001), Рeport of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, co-chaired by Gareth Evans and Mohamed Sahnoun.Vol. I. Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, xiii+91 pp.vol.ii.supplementary Volume: Research, Bibliography, Background, xiv+410 pp., види: Ajvaz S.: Od Bodena, do savremenog koncеpta suvereniteta, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, LI:2008 Akvinski T.: Država, Zagreb:1990 Аристотел: Политика, Скопје:2006 Атали Ж.: Европ(и)а, Скопје:1998 Бајалџиев Д.: Вовед во правото, Држава, Скопје:1999 Бајалџиев Д.: Политологија, Скопје:2000 Баглай М.В., Туманов В.А.: Малая энциклопедия конституционного права, Москва:1998 Bagvati J.: U odbranu globalizacije, Beograd:2008 Beck U.: Moć protiv moći u doba globalizacije, Zagreb:2004 Beck U.: Was ist globalisierung? Frankfurt am Main:2007 Beck U., Grande E.: Kozmopolitska Europa: Društvo i politika u drugoj Moderni, Zagreb:2006 Bigongiari D.: Politički nazori Tome Akvinskog [во:] Akvinski:1990 Bodin J.: Šest knjiga o republici (izbor), Zagreb:2002 Bogdandy A.von: Supranationale und Staatliche Herrschaft, , види: Bull H.: The Anarchical Society, London:1977 Bußjäger P.: Entgrenzung und Staatserosion als Problem der modernen Staatstheorie, Zeitschrift für öffentliches Recht, Band 55, Wien:2000 Cassese A.: Violence and Law in the Modern Age, Cambridge:1988 Cirn M.: Upravljanje sa one strane nacionalne države, Beograd:2003 Colebatsch H., K.: Policy kao preispitivanje procesa vladavine, Politička misao, god. 45, broj 2: Zagreb:

115 Crawford J., Marks S.: The Global Democracy Deficit:An Essay on International Law and its Limits, Archibugi et al.:1998 Cryer R.: International Criminal Law vs State Sovereignty:Another Round? European Journal of International Law, Vol. 16, No.5:2005 Cvetićanin N.: Epoha s one strane levice i desnice, Beograd:2008 Curtulus E.N.: Theories of Sovereignty:An Interdisciplinary Approach, Global Society, Vol. 18, No.4:2004 Delbrück J.: Staatliche Souverenität und die neue Rolle des Sicherheitsrates der Vereinten Nationen,Verfassung und Recht in Übersee-Law and Politics in Africa, Asia and Latin America, München:1993 Demmke C.: Die Europäisierung der öffentlichen Dienste-zwischen nationaler Souverenität und Rechtsangleichung, ZTR, 1:2005 Deudney D., Ikenbery, J.G.: The Myth of the Autocratic Revival, Foreign Affaires, January/February:2009 Диги Л.: Преображаји јавног права, Београд:1997 Erhardt C.A.: Europa zwischen nationaler Souverenität und Integration, Aussen Politik, Stuttgart- Hohenheim:1987 Fabio U.: Das Recht offener Staaten,Tübingen:1998 Fabr-Gojar, S.: Pojam suverenosti od Bodena do Hobsa, Beograd:2008 Fenske H., Mertens, D., Reinhard, W., Rosen, K.: Geschichte der politischen Ideen, Frankfurt am Main:2004 Ferry J.: Die EU, die postnationale Konstellation und das Problem der Souverenität, OSTEUROPA, Heft 5-6:2004 Fröhlich M.: Zwischen Friedensformel und Kriegsgrund: Der Kampf um Souverenität, Osnabrücker Jahrbuch Frieden und Wissenschaft, Osnabrück:2004 Fukujama F.: Građenje države, Beograd:2007 Фрчкоски Љ.Д.: Меѓународно право за правата на човекот, Скопје:2001 Фрчкоски Љ.Д., Иванов Ѓ.: Современи политички теории, Скопје:2003 Габер С.: Теорија на државата и правото, Скопје:1970 Gasteyger C.: Europa von der Spaltung zur Einigung, Bonn:2001 Gat A.: Democracy Victory is Not Preordained, Foreign Affaires, July/August:2009 Гелнер Е.: Нациите и национализмот, Скопје:2001 Гиденс Е.: Забеган свет, Скопје:

116 Gilges K.: Verlust der Souverenität, Zeitschrift für Sozialistische Politik und Wirtschaft, Ausgabe 5:2001 Grande E., Pauly L.: Complex Sovereignty: Reconstituting Political Authority in the 21 Century, Toronto:2005 Habermas J.: Eseji o Europi: S prilozima Dietera Grimma i Hansa Vorländera, Zagreb:2008 Hayman P.A., Williams J.: Westphalian Sovereignty: Rights, Intervention, Meaning and Context, Global Society, Vol. 20, No. 4:2006 Hartley T.C.: Temelji prava Europske zajednice, Rijeka:2004 Held D.: Law od states, Law of peoples: Three models of sovereignty, Legal Theory, Vol. 8, Nо. 1, New Haven:2002 Hiks S.: Politički sistem Evropske Unije, Beograd:2007 Hinsli H.F.: Suverenost, Beograd:2001 Hirsch J.: Die Internationalisierung des Staates, Das Argument-Zeitschrift für Philosophie und Sozialwissenschaften, Nr , место и година непознати Hobbes T.: Leviathan, Paris:1971 Hofmann H.: Souverän ist wer über den Ausnahmezustand entscheidet, Der Staat, Band 44, Heft 2, Berlin:2005 Igličar A.: Sociologija prava, Ljubljana:2004 Isensee J.: Subsidiarität und Souverenität im neuen Europa, Sociologia Internationalis, Band 34, Berlin:1996 Јанис М., Кеј Р., Бредли А.: Европско право за човековите права, Скопје:2002 Jessop B.: The Future of the State in the Era of Globalization, Internationale Politik und Gesellschaft, No. 3, Bonn:2003 Kaiser K.: Schwarz, H.P.: Weltpolitik im neuen Jahrhundert, Bonn:2000 Кант И.: Вечни мир, Београд-Ваљево:1995 Кант И.: Критика практичког ума, Београд:2004 Khan A.: The extinction of Nation-States, AM.U.J.INT L L. and POL Y, Vol.7:1992 Kelzen H.: Problem suverenosti i teorija međunarodnog prava, Beograd:2003 Kissinger H.: Diplomacy, New York:1994 Klein E.: Staatliche Souverenität in Europa der Gegenwart, WeltTrends, No. 8:1997 Климовски С.: Уставно право и политички систем, Скопје: 117

117 Колева Е.: Платон-историско-митска личност [во:] Платон: Политеја, Скопје:2002 Krasner S.: Sovereignity: Organized Hipocrisy, Princeton:1999 Kriele M.: Einführung in die Staatslehre, Stuttgart, Berlin:2003 Lalović D.: Plaidoyer za državu u Bodinovoj science politique (pogovor) [во:] Bodin, 2002 Lošonc A.: Suverenitet, moć i kriza, Novi Sad:2006 Лукић Р.Д.: Историја политичких и правних теорија, Београд:1995 MacCormick N.: Questioning Sovereignty, New York:1999 Maitland F.W.: Township and Borough, London:1898 Макијавели Н.: Владетел, Скопје:2004 Manz T.: Allianzen und Gruppen im Global Governance System-Multilateralismus zwischen partikularen Interessen und universellen Anforderungen, Internationale Politik und Gesselschaft/International Politics and Society, 2, Berlin:2007 Маркс К., Енгелс Ф.: Манифест на Комунистичката партија, Скопје:1978 Maus I.: Aspekti narodne suverenosti, Beograd:2001 Mayer F.C.: Europäisches Sprachenverfassungsrecht, Der Staat, Band 44, Heft 3, Berlin:2005 Машкин Н.А.: Историја на Стариот Рим, Скопје:1995 Melkas E.: Sovereignty and Equity within the Framework of the Clima Regime, Reciel, No. 11 (2):2002 Messner D.: The European Union: Protagonist in a Multilateral World or Peripheral Power in the Asia- Pacific century? Internationale Politik und Gesselschaft/International Politics and Society, 1, Berlin:2007 Minkkinen P.: The Ethos of Sovereignty: A Critical Appraisal, Human Rights Review, January-March:2007 Митгард К., Малнес Р.: Политичка филозофија, Скопје:2007 Nagan W.P., Hammer C.: The Changing Character of Sovereignty in International Law and International Relations:2003 Nohlen D.: Kleines Lexikon der Politik, München:2002 Oeter S.: Souverenität und Legitimation staatlicher herrschaft im europäischen Mehrebenensystem [во:] Siegwart K.: Epiney A., Direkte Demokratie und Europäische Union/Democratie directe et Union europeene, Freiburg/Fribourg:1997 Острогорски Г.: Историја Византије, Београд:1993 Пал Л.А.: Извезување модели на применети политики: улогата на меѓународните организации, Евродијалог, 10, Скопје:

118 Partsch K.J.: Von der Souverenität zur Solidarität: Wandelt sich das Völkerrecht? Europäische Zeitschrift, Kehl am Rhein/Straßburg:1991 Plattner M.F.: Souverenität und Demokratie, Merkur, Heft :2004 Дел Понте К.: Обвинителката во лов: кој беше казнет, а кој остана неказнет, Скопје:2008 Радбрух Г.: Филозофија на правото, Скопје:2008 Расел Б.: Историја западне филозофије, Београд:1998 Rousseau J.J.: Društveni ugovor, Zagreb:1918 Sack J.: Die Staatswerdung Europas-Kaum eine Spur von Stern und Stunde, Der Staat, Band 44, Heft 1, Berlin:2005 Sasen S.: Gubitak kontrole? Suverenitet u doba globalizacije, Beograd:2004 Schliesky U.: Souverenität und Legitimität von Herrschaftsgewalt, Tübingen:2004 Schmitt C.: Politische Theologie, Berlin:1933 Seidl-Hohenveldern I.: Österreichs Souverenität und die Europäische Gemeinschaft, Der Rechtsstaat in der Krise, Wien:1991 Spanknebel B.: Carl Schmitt, Neue Gesellschaft, No. 1-2, Frankfurt am Main:2010 Šimonovič I.: Globalizacija, državna suverenost i međunarodni odnosi, Zagreb:2005 Stanford Enc.: Sovereignty:2003, види: Streinz R.: Europarecht, Heidelberg:2001 Tadić Lj.: Filozofija prava, Beograd:1996 Tadić Lj.: Nauka o politici, Beograd:1996 Thym D.: Book review, International Journal of Constitutional Law, Vol. 4, No. 1:2006 Weatherill S., Beaumont P.: EU Law, London:1999 Weber M.: Protestantska etika i duh kapitalizma, Sarajevo:1968 Weiler J.H.H.: The Constitution of Europe, Cambridge,1999 Woyke W.: Handwörterbuch Internationale Politik, Bonn:2000 Zippelius R.: Allgemeine Staatslehre, München:2003 Шкариќ С.: Уставно право, книга втора, Скопје:1995 Шкариќ С.: Македонија на сите континенти: мир, демократија, геополитика, Скопје:2000 Шолте Ј.А.: Глобализација (критички вовед), Скопје:

119 The State Sovereignty and the Globalization (Summary) At the end of this research we would like once again to present the subject and the aim of the research, to explain the specific methodology being used as well as to summarize the results. At the very beginning we have established that sovereignty is an ambiguous term. The sovereignty as a characteristic has been attributed to many social organizations by various intellectual concepts throughout history. Apart from the state, this characteristic has been attributed to other organizations starting with the church, followed by the various guilds in the Middle Ages, ending with attempts to be attributed to various actors in the Modern in attempt to demonopolize and democratize the public authority. Our initial hypothesis has been that the societies that lack state also lack sovereignty, meaning that the sovereignty is inherent to the state as most significant social organization. Therefore the attribute state sovereignty was inserted in the title of our research, taking into consideration that only the state can be the holder of this characteristic. The sovereignty is the nucleus, the substance of the concept public authority that is immanent to the state distinguishing by this the state authority from any other social authority. Differing from many other researches on the state sovereignty in the past, we have tried to construct a specific critical methodology in studying this term. That methodology is based on historical facts but also oriented towards the variable present and the uncertain future the states of the Modern confront (the nation states). Our methodology is not limited to the nation state and consequently does not consider the transformation and possibly the end of the nation state to be the end of the statehood history. The classical methodology is questionable in the era of the globalization since it is centered exclusively to the nation state and initiates from historically inaccurate assumption that with the emergence of the state of the Modern, that is the nation state, the development of the statehood ends. Once the historically based up to date at that time, the classical methodology confuses the terms in the era of globalization (for example, being centered to the state with being centered to the nation state) resulting in deduction of conclusions that are not historically based and also incorrect. At the same time it can not comprehend the changes in the rules of the movements in the social space since it disregards the global society, that is a new reality in genesis. 120

120 ALEKSANDAR Lj. SPASOV The critical methodology that we have suggested considers the state, and by that also the state sovereignty as historically variable categories that constantly change their content. The critical methodology has the cosmopolitan point of view as its basis. The fundamental postulate of the contemporary cosmopolitism is that politics must be separated from territory. The old principle based on territorialism is being replaced by new principles in genesis that impose constant redefining of the boundaries of the politics that not always correspond to the state territory borders. This process of constant redefining of the boundaries of the politics results in self modernization of the societies and the states as well as their gradual transformation towards the new global reality of interdependent spaces. Aiming to be consistent with the historical approach we have divided this entire research in three basic parts as follows: prehistory of the concept, history of the concept of the state sovereignty and the term state sovereignty in the era of the globalization. In parallel with the explaining the intellectual concepts, we always aim to confront the idea and the social reality, that is, the political practice in order to obtain as more clear image of the conditions in which these concepts appeared and developed as possible. The crucial constalation in the analysis of the prehistory of the concept and the political practice (from ancient times till the emergence of the Modern in century A.D) is that although certain elements of the concept can be encountered with certain states in certain periods, still this concept as a whole (from present day perspective of its classical term) does not exist. This constalation however does not dispute neither the existence of certain political systems that are part of every society in broadest sense of the term, nor the existence of a the state (in terms of existence of a governing organization based on territorial and not on blood relation principle as in the tribal societies). Nevertheless, the amalgamation of the public and the private, that is the equalization of the government with every member of the community within the Hellenic Polis, the exclusion of whole categories of subjects free citizens, from the system in the Roman state as well as deep segmentation within the frames of the feudal societies following the line community monarch and monarch Czar Church is negation of the term state sovereignty. Closest to this concept is Rome at the time of the Empire with the development of the imperium Romanum doctrine and the decree by Emperor Karakala by which all the subjects of the Empire are citizens of Rome. The time period after the fall of the Western Empire and the domination of the Christian envision of the world, contribute to the neglecting of the concept. Its re-actualization is a result of the new economic relations, more precisely of the development of the manufactured production and the ascent of the trade beginning from the Renaissance era. The new economic conditions pressure the redefining of the organization of the political government towards its centralization. The processes of centralization of the government are associated with reactions by the community inclined towards the traditional regulation of the social relations by the Church that insists on the existence of a single Christian world in Europe Christendom in which the supreme adjudicator in the religious and secular affairs is the Church, that is the Pope and the Czar of the Holy Roman Empire (the two sword theory). 121

121 The actual control over the territorial areas and the effective military power contributes to the triumph of the religious monarchs who centralize the overall authority. The centralization includes the existence of the supreme, absolute, integral and non-hereditary government, that is, a monopoly over the enacting of the legal regulations (laws), their enforcement and utilization of physical force (compulsion) in order to protect the system. This classical term of the sovereignty (intellectually originated in the philosophy of Bodin and Hobs) in initial relations leads to the creation of the state of the Modern. The concept gradually shifts from concentration of the sovereignty (public authority) to its possession by the individual the monarch, and further to the creation of the impersonal public authority, that is, public legal space (the state as public- legal body legal entity) that shall be the holder of the sovereignty. In external (foreign) relations, the strengthening of the regional kings formally ends the fiction of the existence of a unique Christian world in Europe in which the conflicts are solved within the doctrine of the natural right, that is, the Christian ethics. The wars, especially the Thirty Years War inspired by the resistance of the Catholic Church towards the protestant reformation lead to the creation of new principles that have the independence of the state authority as their basis, that is, its will and consent as a unique source for creation of the rules for regulation of the relations in the international space. The industrialization and the strengthening of the interdependence of the economies in the 19 th century, and especially the human tragedies in the First and the Second World War as well as the emergence of the sovereign state authority in totalitarian usurpation of the public space, have imposed the need of the redefinition of the concept. The redefining has emphasized the problem of the legitimacy of the government opposed to the effective control over the territory and the population as crucial criteria in the classic views. The democratic legitimacy was the result of that new liberal term of the state sovereignty and it was the basis for the existence of the sovereign authority and development of a system for protection of the human rights that has gradually acquired international character and legal protection of the human rights by institutions of supranational character. The rise of the liberal views of the state sovereignty has introduced and accelerated the crisis of the world of the Modern. The growing economic interdependence and the rise of the technological development in the 20 th century have lead to processes that had an essential influence over the humanity on local and on global level. These processes are named globalization. The globalization changes the social reality and by this imposes the need of reexamination of the classical concepts of the statehood, the sovereignty, the nation and the identity. The emergence of the risk as a factor for integration has produced the necessity of creation of networks and supranational (transnational) institutions for management that are responsible for the management of the transnational processes, since the risk surpasses the territorial limitations of the nation state. 122

122 ALEKSANDAR Lj. SPASOV Accordingly, the need for redefining of the state sovereignty emerges in direction of its transformation in open, inclusive sovereignty. The open sovereignty as a concept is separated from the element autonomy in favor of the integration. In this manner, the crisis of the sovereignty is transformed in strengthening of the state capacity and leads to an increase of the effective sovereignty of the state. This state is named cosmopolitan state and the new era in the statehood is named Second Modern. Finally, we would like once again to elaborate the social justification of our research, especially for our state, Republic of Macedonia. The rather late establishment of the Macedonian state after the Second World War within the Yugoslavian Federation and from the year 1991 as an independent and sovereign state, a member of the international community, raises the question of its future state development taking into consideration the transformation of the world of the nation states. Republic of Macedonia must not project its future state development in direction of the classical concept of the development of the 18 th and the 19 th century nation states. These concepts are historically dead and in present time terms are used solely by the radical populist political movements that calculate with the emotions of its target groups. The fact that Republic of Macedonia, in reality has never constituted as a nation state should be viewed solely as an advantage and not as a drawback. The actual political interest instead of the idealism should lead Republic of Macedonia towards the regional cooperation and the European and the Euro-Atlantic integrations. Macedonia within the context of NATO and the EU has realistic chances to realize and secure its national priorities that have not been accomplished in the 19 th and the first half of the 20 th century. In that past regional and European context, Macedonia due to the multicultural nature of its society unfortunately has failed to constitute itself as an independent state. However, this new context is very convenient for the realization of the old priorities: multicultural society, which is considered to be an advantage and not a drawback, a society of economic and social welfare and solidarity, Republic of Macedonia as a significant political factor in the regional context, a positive political model in the European framework as well as spiritual and cultural union of the Macedonian people regardless which part of the Macedonian land they live in. 123

123 CIP Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека Св. Климент Охридски, Скопје : СПАСОВ, Александар Љ. Државниот суверенитет и глобализацијата / Александар Љ. Спасов Скопје : Фондација Фридрих Еберт, Канцеларија Скопје, Стр. : илустр. ; 24 см Фусноти кон текстот. Библиографија : стр ISBN a) Држава Суверенитет б) Држава Суверенитет Глобализација COBISS.MK-ID

124