U N I V E R S I T E T I I T I R A N Ë S F A K U L T E T I I D R E J T Ë S I S Ë Departamenti i së Drejtës Publike

Transcription

1 U N I V E R S I T E T I I T I R A N Ë S F A K U L T E T I I D R E J T Ë S I S Ë Departamenti i së Drejtës Publike ZHVILLIMI I GJYQËSISË KUSHTETUESE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË (punim doktorature) Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Enver Hasani Prof. Dr. Kudret Çela Kandidat Safet Emruli 1 Page

2 Tiranë, 2013 Përmbajtja e punimit Hyrje. 1 Kreu i I Shqyrtime të përgjithëshme teorike mbi kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë.. I. Kuptimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë I.1.Faktorët që ndikojnë në realizimin e mbrojtjes kushtetuese gjyqësore. I.2. Parimi i kushtetshmërisë dhe ligjshmërisë në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Shqipërisë I. 3. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë I. 3. a. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit legjislativ.. I. 3. b. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit të vaçantë kushtetues ose politik I. 3. c. Sistemi i mbrojtjes gjyqësore të kushtetshmërisë I.3. c.1. Sistemi dhe mbrojtja e kushtetshmërisë nga ana e gjykatave të rregullta. I. 3. c.2. Sistemi dhe mbrojtja e kushtetshmërisë nga ana e gjykatave kushtetuese. Kreu i II Kontrolli i kushtetshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë.30 II. 1. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë.. II. 2. Përbërja dhe zgjedhja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë II. 3. Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë II. 3.a. Kontrolli kushtetues i akteve të përgjithshme juridike II. 3.b. Mbrojtja e lirive dhe të drejtave kushtetuese të njeriut dhe qytetarit II. 3.c. Konflikti për kompetencë II 3.ç. Kompetencat që kanë të bëjnë me përgjegjësinë e Kryetarit të Republikës. II. 3.d. Kompetenca për vlerësueshmërinë e programeve partive politike.. II. 4. Mënyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë.. II. 5. Inicimi i Procedurës.. II. 6. Procedura paraprake. II. 7. Seanca përgatitore.. II. 8. Shqyrtimi publik. II. 9. Ndërprerja e procedurës.. II. 10. Këshillimi dhe votimi II.11. Kontrolli kushtetues i normës juridike.. 2 Page

3 II.11. a.1. Kontrolli paraprak i normës juridike. II.11. b.1. Kontrolli represiv i normës juridike.. II Kontrolli abstrakt i normës juridike.. II Kontrolli konkret i normës juridike. II.12. Disponibiliteti i Gjykatës kushtetuese.. II. 13. Aktet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë II. 14. Efekte juridike të vendimeve të Gjykatës kushtetuese të Maqedonisë.. III.Kreu i III. Mbrojtja e të drejtave dhe lirive të njeriut nga ana e gjykatave kushtetuese.60 III. 1. Procedura për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë Kreu i IV. Kontrolli kushtetues në Republikën e Shqipërisë..85 IV. 1. Kontrolli kushtetues në Republikën e Shqipërisë IV. 2. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë. IV.3. Përbërja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. IV.4. Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë.. IV. 5. Interpretimi i kushtetutës. IV. 6. Inicimi i procedurës. IV. 7. Kontrolli i kushtetutshmërisë së normës juridike nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë IV.7. a. Kontrolli paraprak i marrëveshjeve ndërkombëtare IV. 7. b. Kontrolli paraprak i çështjeve të shtruara për referendum IV. Kreu i IV. Mbrojtja e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë IV. 8. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë Kreu i V. Pavarësia e veprimtarisë së Gjykatës Kushtetuese V.1. Shqyrtime të përgjithshme te pavarësisë së veprimtarisë së gjykatave kushtetuese V.2. Pavarësia e Gjykatave Kushtetuese në vendet e tranzicionit.. V.3. Pavaresia e Gjykates Kushtetuese të Republikes së Maqedonisë V.4. Kushtet dhe mënyra e zgjedhjes së gjyqtarve kushtetues si faktor i pavarësisë.. V.5. Garancitë për pavarësin individuale të gjyqtarëve kushtetues V. 6. Gjykata Kushtetuese dhe ndikimet e jashtme.. V. 7. Sfidat e pavarësis së gjyqësisë kushtetuese Kreu i VI. Efektet e integrimeve Evropiane mbi sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë dhe roli i Gjykatës kushtetuese... VI.1. Dispozitat Kushtetuese për anëtarësim në Bashkimin Evropian VI.2. Përvoja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë në zbatimin e së drejtës ndërkombëtare. VI.3. Praktika e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë me të drejtën e Bashkimit Evropian.. VI.4. Kontrolli gjygjësoro-kushtetues i marrëveshjeve ndërkombëtare në Republikën e Maqedonisë. Kreu i VII. Përfundime dhe rekomandime Bibliografia 3 Page

4 Abstrakt Në teorinë juridike kushtetuese nuk ka dyshim se kushtetutshmëria dhe ligjshmëria paraqesin parimet themelore mbi të cilat sendërtohet sistemi politik dhe juridik i një vendi (shteti). Kjo, me fjalë tjera do të thotë se parimet dhe rregullat e përcaktuara me aktin më të lartë juridik kushtetues dhe aktin ligjor të një vendi, në paraktikë duhet të respektohen dhe implementohen. Gjykata Kushtetuese e Republikes se Maqedonise paraqet institucion tejet i rëndësishëm kushtetues, me një pozitë të veçantë kushtetuese që ia përcakton drejtpërsdrejti kushtetuta, e cila përcakton krahas pozitës edhe kompetencat e saj. Në punën e Gjykatës Kushtetuese nuk kanë të drejtë të ndikojnë as Kuvendi Republikan e as ndonjë organ tjeter shtetëror, sepse Gjykata Kushtetuese veprimtarinë e vet e ushtron në mënyrë të pavarur pa ndikimin e asnjë organi shtetëror ose joshtetëror tjetër. Një ndër postulatet kryesore të zhvillimit të kushtetutshmërisë dhe parim kryesor i punës së gjykatës kushtetuese është pavarësia e gjykatës dhe mosndërhyrja në vendimet e saj. E kemi theksuar faktin e ndikimit të pavarsisë së gjykatës dhe mosndërhyrjes si faktor që ndikon në efikasitetin e mbrojtjes gjyqësore kushtetuese. Efikasiteti i mbrojtjes gjyqësore kushtetuese varet edhe nga standardi dhe sigurimi i kushteve të nevojshme për një gjyqësi efikase dhe profesionale. Vetëm me rritjen e standardit dhe krijimin e kushteve më të mira do të krijohen rrethana për realizimin real të të drejtave të garantuara me kushtetutë. Në ate mënyrë do të krijohen edhe kushte për kushtetutshmërinë dhe mbrojtjen gjyqësore kushtetuese. Abstract In the legal - constitutional theory there is no doubt that constitutionality and legality presents the basic principles on which the political and legal system of a country (state) is fulfilled. This, in other words, means that the principles and rules laid down by the highest legal - constitutional act and legal act of a country, in practice should be respected and implemented. The Constitutional Court of the Republic of Macedonia presents very important constitutional institution, with a special constitutional position that the constitution determines it directly, which along the position defines also its competences. In the work of the Constitutional Court, the Republican Assembly or other state body, don t have the right to influence, because the Constitutional Court exercises its activities independently without the influence of any state or other non-state organ. One of the main postulates of the development of constitutionality and the main principle of work of the Constitutional Court is the court's independence and non-interference in its decisions. We have stressed the fact of the impact of the court's independence and noninterference as a factor that affect the efficiency of judicial - constitutional protection. The effectiveness of judicial - constitutional protection depends on the standard and providing the necessary conditions for an efficient and professional judiciary. Only by raising the standard and creating better conditions will be created conditions for the real realization of the rights guaranteed by the constitution. In that way are going to be created the conditions for the constitutionality and judicial - constitutional protection. 4 Page

5 Mirënjohje Punimi për mbrojtjen e disertacionit Zhvillimi i gjyqësisë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, nuk do ishte bërë i mundur pa ndihmën e palodhur e të pa kursyer dhe përkushtimit maksimal të udhëheqësve të mi shkencor Prof. Dr. Kudret Çela dhe Prof.Dr. Enver Hasani, që në vazhdimësi më kanë dhënë përkrahje në krijimin e ideve frytëdhënëse dhe opinioneve të zgjeruara në lidhje me grumbullimin e materialit shkencor dhe mënyrës së shtjellimit të punimit. Punimi nuk do të kishte dalë në dritë pa mbështetjen e vazhdueshme, udhëzimeve dhe këshillave profesionale të profesorëve gjatë gjithë fazave të punimit, që nga grumbullimi i materialit, konsultimeve të vazhdueshme dhe deri në fazën e strukturimit përfundimtar, prandaj këtë punim e konsideroj si produkt të përbashkët timin dhe udhëheqësve të mi shkencor Prof.Dr. Kudret Çeles dhe Prof.Dr. Enver Hasanit. Falënderim të veçantë Dekanit të Fakultetit të Drejtësisë Prof. Ass. Dr. Altin Sheganit, drejtueses së Departamentit Publik, të Fakultetit të Drejtësisë, Prof.Ass.Dr. Evis Alimehmeti, të cilët në koordinim me udhëheqësit shkencor, më kanë mbështetur dhe inkurajuar në përmbushjen e qëllimit tonë. Njëherit, shfrytëzoj rastin që të falemenderoj të gjithë profesoret e Fakultetit të Drejtësis, të Universitetit të Tiranës, për ndihmesen e madhe që na kanë afruar kuadrit mësimor të Universitetit të Tetovës, në ngritjen tonë akademike. Një falënderim tëveçantë edhe për familjen dhe miqëve të mi, për qëndrimet koherente të shfaqura në përkrahje të realizimit të synimeve të mia profesionale.. 5 Page

6 Lista e shkurtesave KRM Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë KRSH Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë KRK- Kushtetuta e Republikës së Kosovës GJKRM- Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë RrPGjKRM Rregullorja e Punës e Gjykatës Kushtetuese të RM-së GJKRSH Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë GJKRK Gjykata Kushtetuese e Republikës së Kosovës KEDNJ -----Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Lirive Themelore DUDNJ ----Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut GJEDNJ ---Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut KKGJE- Komiteti këshilldhënes i gjykatësve Evropian 6 Page

7 Metodologjia dhe qëllimi i punimit Objekt studimi i këtij punimi të doktoraturës Zhvillimi i gjyqësisë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, i referohet kryesisht mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë nga ana Gjykatës Kushtetuese, në bazë të Kushtetutës së vitit 1991 dhe amendamenteve kushtetuese të miratuara si rezultat i Marrëveshjes së Ohrit, me vështrim komparativ të kontrollit kushtetues në Republikën e Shqipërisë, në bazë të Kushtetutës së vitit 1998, dhe kontrollit kushtetues në Republiken e Kosovës, në bazë të Kushtetutës së vitit Natyrisht sipas nevojës metodologjike, qasja komparative në disa aspekte,prekë edhe vendet tjera. Në botë kanë ekzistuar dhe ende ekzistojnë edhe sisteme të tjera të kontrollit kushtetues, karekteristikat themelore të të cilave i kemi gjithashtu objekt trajtimi. Në përputhje me objektin e trajtimit, kam përdorur edhe metodologjinë përkatëse. Në analizimin e çeshtjeve të caktuara, të cilat kanë të bëjnë më vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë së ligjeve, kemi bërë kryesisht qasje juridike, e pjesërisht, edhe politologjike dhe vazhdimisht jemi përpjekur, për aq sa ka qenë e mundur, që t i shmangemi qasjes normative, formalo-juridike të paster, e cila qasje do të ishte kufizuar vetëm në përshkrimin e zgjidhjeve institucionale, e do të ishin abstrajuar raportet reale të cilat krijohen si rezultat i vlerësimit të ligjeve dhe aktiviteteve tjera të gjykatave kushtetuese që studiohen këtu. Metodologjia e përdorur konsiston në trajtimin teorik, praktik dhe krahasimor të kontrollit të kushtetutshmërisë si dhe në praktikën që ekziston sot në botë. Gjatë trajtimit të çeshtjeve të caktuara kemi bërë përpjekje që, jo fort rrallë, për zgjidhjet e caktuara të kontrollit të kushtetutshmërisë të shfaqim pikpamje me një dozë të kritikës. Gjatë trajtimit të punimit, rëndësi të vaçantë i kemi kushtuar edhe procedures së mbrojtjes së të drejtave kushtetuese të qytetarit nga ana e Gjykatës Kushtetuese, si një garanci e fuqishme e sigurimit të tyre, me veçoritë që ka ajo procedurë, për shkak të rendesisë që sot u kushtohet atyre dhe krijimit të një praktike të re edhe tek keto dy shtete. Kuptohet, këtu kemi treguar edhe kufizimet e kësaj mbrojtje që dalin si pasojë e rregullimit kushtetuese të kësaj materie në Maqedoni dhe Shqipëri, duke e vënë në spikamë rastin e Kosovës, ku ekziston një padi e plotë kushtetuese. Kjo i mundëson qytetarëve të kësaj Republike, kontestimin kushtetues të të gjitha apsekteve juridike dhe faktike të secilit vendim të secilit autoritet publik, u mor vesh pasi që qytetarët të kenë shterur të gjitha mjetet efektive juridike të cilat i njeh rendi juridikokushtetues kosovar. Në të gjitha fazat e hulumtimit shkencor, kemi pasur për qëllim të paraqesim Gjyqësinë kushtetuese si aktorin kryesor të vendosjes dhe funksionimit harmonik të demokracisë së vërtetë në vend, si kujdestarin e frymës së kushtetutës, ku janë të parapara rregullat e lojës së demokracisë pluraliste, sundimit të ligjit dhe mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të qytetarit, respektimit dhe zbatimit e tyre në marrëdhëniet midis njerëzve dhe organeve e institucioneve të shtetit. Në këtë kontekst, Gjyqësinë kushtetuese, në fakt, jemi përpjekur që ta paraqesim si segmentin kyç që garanton vitalitetin dhe efikasitetin e rendit juridik dhe e cila lind si pasojë e nevojave të jetës demokratike dhe jo duke qenë e paracaktuar me ndonjë dispozitë juridiko-kushtetuese. Në këtë disertacion doktorature kemi pasur për qëllim që të japim një kontribut modest në çështjet që janë të diskutueshme në opinionin akademik dhe ate politik dhe që kanë të bëjnë me pavarësine e punës së Gjykatës Kushtetuese; me ndërhyrjet ose 7 Page

8 ndikimet politike ne punen e sajë; me nevojën për ndryshime kushtetuese në pjesen që ka të bëjë me gjyqësinë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, përkatësisht me atë nëse duhet sjell një ligj organik që do të rregullonte statusin e Gjykatës Kushtetuese në një mënyrë më gjithpërfshirëse; me atë nëse duhet të zgjerohen kompetencat e Gjykatës Kushtetuese që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave të njeriut, përmes vendosjes së institutit të padisë gjithëpërfshirëse kushtetuese, gjë që mungon për momentin në Maqedoni e Shqipëri; me atë që tregon se përse është aq e vogel përqindja e procedurave për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut në raport me procedurat për vlerësimin e kushtetutshmërise së ligjeve dhe ligjshmërisë së akteve tjera nënligjore; me atë që sqaron se përse gjykata kushtetuese shumë rallë e inicon procedurën për vlersimin e kushtetutshmërise dhe ligjshmërisë sipas detyrës zyrtare; me atë se si e vlerësojmë raportin Gjykatës Kushtetuese ndaj institutit shqyrtimi publik ; me atë nëse duhet dhënë Gjykatës Kushtetuese kompetencën direkte për ndalimin e veprimtarisë së partive politike të cilat veprojn në kundërshtim me Kushtetuten; a duhen bërë ndryshime me të cilat do të forcohej pozita dhe pavarësia e Gjykatës Kushtetuese ndaj pushtetit ligjvënës dhe atij ekzekutiv, si dhe me atë që ka të bëjë me gjetjen ë mënyrave për të vendosur pavarësinë finansiare dhe funksionale të Gjykatës ; me atë se sa është e nevojshme që Gjykatës Kushtetuese t i shtohet kompetenca për interpretimit të kushtetutës nga ana e saj; me idenë për votim të dyfisht gjatë vendosjes së Gjykatës Kushtetuese kur kemi të bëjm me vlersimin e ligjeve ose akteve të tjera që miratohen me votim të dyfisht ( me të ashtuquajturin parimin e Badinterit), apo ideja e perjashtimit të kompetencës së saj për vlerësimin e ligjeve të miratuara me votim të dyfishtë; me atë se cilat ishin problemet me të cilat është ballafaquar Gjykata me rastin e propozimeve për Gjykatës (nga ana e Kuvendit, Kryetarit të Shtetit dhe Këshillit Gjyqësor ); si dhe shumë cështje tjera si këto. Kur flasim për qëllimin e punimit të doktoraturës, mund të themi se nga qëllimi i këtij studimi nuk janë shmangur edhe trajtimet për mbrojtjen konstitucionale të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit. Në rrugëtimin e konstitucionalizimit të lirive të njeriut dhe në teorinë mbi të drejtat e njeriut, kemi prezentuar ekzistencën e një debati rreth konotacionit të këtyre të drejtave. Debati është orientuar në ekzistencën ose jo të konotacionit prendimor të të drejtave të njeriut. Në këtë kontekst, si pikë referuese nuk është marrë vetëm aspekti terminoligjik të drejtat e njeriut, por edhe aspekti përmbajtësor që ka të bëjë me vlerën dhe dinjitetin njerëzor. Ideja për barazi dhe respektim të vlerave dhe dinjitetit njerëzor, mund të hasen në formacionet e ndryshme kulturore. Marrë për bazë këtë, kemi paraqitur qëndrimet tona të cilat janë përputhur me qëndrimet që kanë ngritur teoricientët tjerë se nuk ka argumente të fuqishme, që provojnë ekzistencën e konceptit prendimor të lirivie të njeriut, por trajtat institucionale dhe universalizmi janë themeltuar mbi bazën e konceptit prendimor. Në këtë drejtim kemi trajtuar konceptin kushtetues të Maqedonisë në lidhje me liritë dhe të drejta e njeriut dhe të shtetasit për të vënë në dukje se ata të drejta klasifikohen në dy grupe, edhe atë në liritë dhe të drejtat civile e politike dhe në të drejtat ekonomike, sociale e kulturore. Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në mënyrë të drejtpërdrejtë mbron lirinë e mendimit dhe të besimit, lirinë e shprehjes publike të fjalimit, lirinë e bashkimit politik dhe e drejtën e barazisë, në të gjitha rastet kur qytetari do të parashtrojë kërkesë pranë saj, kundër një akti konkret të ndonjë organi me të cilin është cënuar apo shkelur liria në fjalë. 8 Page

9 Parathënie Gjyqësia kushtetuese ka rol shumë dimensional. Mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisëështë postulat themelor në rrugëtimin e ngritjes së kuadrit institucional dhe ligjor në fushën e së drejtës kushtetuese. Respektimi i parimit të kushtetutshmërisë nënkupton respektimin e shtetit juridik, zbatimin e së drejtës, respektimin e rendit juridik, objektivizimin dhe demokratizimin e të drejtës dhe të autorizimeve të bartësve të pushtetit publik, etj. Gjyka Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë ka profilin e gjyqësisë kushtetuese bashkohore të centralizuar. Ajo, në bazë të kompetencave që ka, mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë dhe ka monopol në të drejten e ushtrimit të këtij funksioni mjaft të rëndësishem të sigurimit të parimit të sundimit të së drejtës dhe ndërtimit të shtetit juridik si dhe ruan hierarkinë e rendit juridik në vend. Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në fushën e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, ushtron mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit në mënyrë të drejtpërdrejtë, nëse ata të drejta i referohen të drejtës së ndalimit të diskriminimit, të drejtës së bashkimit politik dhe lirisë së të menduarit, ndërgjegjës, shprehjes së mendimit të lirë dhe publik si dhe në mënyrë të tërthortë duke mbrojtur ligjshmërinë dhe kushtetutshmërinë ne vend. Zhvillimi i gjyqësisë kushtetuese në Maqedoni është titulli i tezës së doktoraturës. Trajtimet kërkimore shkencore janë orientuar dhe janë thelluar në përcaktimin e zhvillimit, rolit dhe rëndësisë së Gjykatës Kushteuese të Republikës së Maqedonisë në fushën e mbrojtjes se ligjshmërisë dhe kushtetutshmëris si dhe në fushën e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, për të siguruar një pasqyrë gjithëpërfshirëse për pozitën juridike të gjykatës kushtetuese ne sistemin juridik të vendit. Shqyrtimet në shumë drejtime janë shtrirë brenda kuadrit të së drejtës materiale të Republikës së Maqedonisë, Republikës së Shqipërisë, Republikës së Kosovës dhe vendeve tjera dhe rregullave mbi aspektet procedural të gjyqësisë kushtetuese. Trajtimet në këtë studim janë të bëjnë me arritjen e rezultateve shkencore të një segmenti të rëndësishëm të së drejtës publike, përkatësisht të pozitës dhe kontributit të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në mbrojtjen e ligjshmërisë dhe kushtetutshmërisë, mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit dhe në procesin e integrimit europian të vendit. Trajtimet kërkimore shkencore në tërësinë e punimit janë mbështetur në parimet e së drejtës kushtetuese. Thënjet shkencore, qëndrimet e praktikës dhe zgjidhjet e legjislacionit po ashtu janë studijuar dhe analizuar në mënyrë të vacantë dhe krahasimore. Analiza e bërë mbi bazat e lartëpërmendura, mendojmë së ka mundësuar fitimin e njohurive dhe qëndrimeve të vërteta shkencore për rolin dhe pozitën juridike të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në mbrojtjen e ligjshmërisë dhe kushtetutshmërisë, mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit dhe në procesit të integrimit europian të vendit. Kërkimet shkencore janë paraqitur në strukturën e përbërë prej: hyrjes, gjashtë kreve dhe përfundimeve e rekomandimeve të shtrirë në fund të tekstit të punimit të doktoraturës. 9 Page

10 Në shqyrtimet hyrëse, kemi parqitur informacionet e përgjithshme dhe parimet bazë, për të pasqyruar rolin e Gjykatës Kushtetuese në mbrojtjen e parimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë e ka monopolin në sistemin e pushtetit shtetëror, të drejten e ushtrimit të këtij funksioni për të siguruar zbatimin e parimit të sundimit të së drejtës dhe funksionimit të shtetit juridik. Në këtë pjesë po kështu është potencuar se në realizimin e kompetencës kushtetuese të sajë, Gjykata Kushtetuese mbron dhe ruan hierarkinë e rendit juridik që shtrihet në gjithë tekstin e kushtetutës. Në këtë pjesë të punimit të doktoraturës, i kemi kushtuar kujdes trajtimit të rolit të Kushteutave nacionale në procesin e integrimit europian. Kushtetuat nacionale kanë rol të rëndësishëm në procesin e anëtarësimit në Bashkimin Evropian dhe organizatat tjera ndërkombëtare. Kjo vjen si rezultat i faktit se kushtetutat e përcaktojnë statusin e marrëveshjeve ndërkombëtare në të drejtën nacionale, procedurën për aderim në organizatat ndërkombëtare. Përveç kësaj, kemi realizuar trajtim krahasimor me sistemet juridike kushtetuese te disa shteteve. Me theks te vacantë kemi shqyrtuar aspektin krahasues, të sistemeve juridike- kushtetuese të vendeve në tranzicion, siç janë Republika e Shqipërisë, Republika e Maqedonisë dhe Republika e Kosovës, të cilët vende kanë disa karekteristika të përbashkëta, ashtu siç i kanë edhe specifikat e tyre të veçanta. Në të vërtetë, në të tre vendet ekziston sistemi i njejtë të kontrollit kushtetutues, sistem që ushtrohet nga ana e Gjykatës Kushtetuese, si organ i vaçantë specifik gjyqësor: Për më tepër, tre vendet kanë rregullim shtetëror unitar; dhe, së fundi, tre vendet vijnë nga një sistem i kaluar socialist, por, ekzistojnë dallime në mes tyre, si kur flitet për kompetencat që kanë gjykatat respektive kushtetuese. Gjithashtu edhe kur është fjala për subjektet e inicimit të procedurës etj. Në kreun e parë janë institucionalizuar shqyrtime teorike mbi kuptimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Në këtë pjesë të punimit kemi pasqyruar faktorët relevant që ndikojnë në realizimin e mbrojtjes gjyqësore kushtetuese. Si faktorë ndikues në realizimin e mbrojtjes gjyqësore - kushtetuese janë pikërisht rrethanat në të cilat realizohet parimi i sundimit të së drejtës dhe funksionimit të shtetit të së drejtës. Këto rrethana janë të shumta dhe, secili shtet, i ka specifikat e veta, të cilat ndikojnë në realizimin e funksionit të mbrojtjes së gjyqësis kushtetuese. Specifikat e tilla në mënyrë të drejtëpërdrejtë përcaktohen nga rrethanat politike, ekonomike, sociale etj.etj. Megjithatë, disa faktorë mund të merren si të përbashkët për këto vende: forca reale e shtetit, ngecja në rrugën e integrimeve euro-atlantike, jostabiliteti politik dhe i sigurisë, konflikti (papajtueshmëria) në mes reales dhe normativës, si dhe niveli i pavarsësisë dhe profesionalizmi i Gjykatës Kushtetuese në vendimarrje. Është i padiskutueshëm fakti se mentalitet të dalë nga sistemi monist, në Maqedoni, Shqipëri, Kosovë dhe në shtetet e vogla, me ekonomi të pazhvilluar, me probleme të karakterit nacional, social, si dhe më një kulturë juridike që nuk i kanë njohur vlerat e konstitucionalizmit përëndimor kanë ndikuar në zhvillimin dhe efikasitetin e mbrojtjes gjyqësore kushtetuese. Në këtë kontekst, mund të thuhet se edhe harmonizimi dhe përshtatja e legjislacionit të vendit me atë të Bashkimit Evropian ka rol të rëndësishëm edhe Gjykata Kushtetuese. Zhvillimi dhe roli i gjyqësisë kushtetuese duhet të jetë në nivelin e duhur për krijimin e premisave për harmonizimin e legjislacionit të vendit me atë të Bashkimit Evropian, veçanërisht për 10 Page

11 rolin e Gjykatës Kushtetuese në vendosjen e nje parktike unike me ate te Bashkimit Evropian, respektivisht të unifikimit të zbatimit të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe unifikimi me praktikën e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Po kështu, kemi theksuar se mungesa e stabilitetit politik dhe sigurisë gjithësesi luajnë një rol të madh në zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese. Ato bëhen pengesë serioze e zhvillimit të raporteve në përgjithësi por edhe pengesë për zhvillimin dhe përparimin e punës së gjykatave kushtetuese. Këtu mjafton të përmenden periudhat e para-konfliktit në Maqedoni dhe aktualisht gjendja në venriun e Kosovës. Në dy rastet, jostabiliteti politik dhe i sigurisë kanë ndikuar që dispozitat kushtetuese mbi sundimin e ligjit dhe të demokracisë, mbi respektimin e të drejtave të njeriut dhe të minoriteteve të vuajnë dukshëm dhe të ngelin prapa çdo standardi civilizues. Efikasiteti i mbrojtjes gjyqësore kushtetuese varet edhe nga standardi dhe sigurimi i kushteve të nevojshme për një gjyqësi efikase dhe profesionale. Vetëm me rritjen e standardit dhe krijimin e kushteve më të mira do të krijohen rrethana për realizimin real të të drejtave të garantuara me kushtetutë. Në ate mënyrë do të krijohen edhe kushte për kushtetutshmërinë dhe mbrojtjen gjyqësore kushtetuese. Një ndër postulatet kryesore të zhvillimit të kushtetutshmërisë dhe parim kryesor i punës së gjykatës kushtetuese është pavarësia e gjykatës dhe mosndërhyrja në vendimet e saj. E kemi theksuar faktin e ndikimit të pavarsisë së gjykatës dhe mosndërhyrjes si faktor që ndikon në efikasitetin e mbrojtjes gjyqësore kushtetuese. Në këtë pjesë të punimit është pasqyruar edhe parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Kuptimin e këtij parimi e kemi trajtuar sipas konceptit pozitivisto juridik dhe atij politik. Po në kreun e parë janë trajtuar edhe modelet dhe format e kontrollit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë duke vënë në dukjë modelin amerikan dhe atë europian. Modelin amerikan është paraqitur me profilin e një modeli të decentralizuar, sepse kontrolli u besohet të gjitha gjykatave të vendit, konkret, sepse gjyqëtari vendos përjashtimisht në rastin e zbatimit të një ligji në një çështje individuale, dhe a posterori, sepse kontrolli ushtrohet mbi një ligj tash të shpallur dhe që është në fuqi. Ndërkaq, modelin evropianështë parqitur me profilin e modelit të centralizuar, sepse ushtrohet nga një gjykatë e vetme dhe e posaçme, abstrakte sepse gjykata vendos me anë të vendimit të drejtuar kundër një ligji pavarësishtë nga çdo konflikt, dhe mund të jetë edhe a priori, kur kontrolli ushtrohet mbi një ligj që ende nuk është shpallur. Në kreun e dytë janë prezentuar rezultatet e analizës për kontrollin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë. Këtu është trajtuar pozita e Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në fushën e kontrollit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Gjykata Kushtetuese e kemi paraqitur si institucion i rëndësishëm kushtetues, me një pozitë të veçantë kushtetuese, që e përcakton drejtpërsdrejti kushtetuta, e cila përcakton krahas pozitës edhe kompetencat e saj. Duke e trajtuar Gjykatën Kushtetuese si kategori kushtetuese ajo përcaktohet vetëm me kushtetutë, d.m.th. jo edhe me ligj ose akt nënligjor. E vetmja çështje që nuk rregullohet me kushtetutë e as me ligj është çështja e mënyres së punës dhe procedurave të saj. Rregullimi i materies që parashihet me aktin e brendëshem të gjykatës, nuk mund t i tejkalojë kornizat kushtetuese të pozitës që ajo ka. Lejimi që disa punë t i rregullojë në mënyrë të pavarur Gjykata Kushtetuese me akt të vetin, e forcon pozitën e saj në sistemin e ndarjes së pushteteve, veçanërisht ndaj pushtetit ligjvënës. Madje ka edhe pikëpamje 11 Page

12 tjera se rregullimi i këtillë i punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikesa së Maqedonisë, ka mundësi që t a bëjë atë tejet komode në ecurinë e drejtësisë kushtetuese. Duke pasur parasysh se kjo Rregullore e Gjykatës Kushtetuese është nxjerrë në vitin 1992, shumë shpejt pasi Republika e Maqedonisë doli nga një sistem dhe një mentalitet socialist dhe, duke pasur parasysh ndryshimet kushtetuese që ndodhen si rezultat i Marrëveshjes së Ohrit të vitit 2001, kemi përfunduar se është koha për nxjerrjen e një ligji për punen e Gykates kushtetuese, i cili do të duhej t i ngërthente në vetvete të gjithë ndryshimet kushtetuese, ku do të duhej ta përmbante edhe të drejten për t iu drejtuar gjykatës edhe në gjuhen shqipe. Theks të veçantë në këtë pjesë i kemi vënë edhe funksioneve bazë të Gjykatës Kushtetuese. Gjykata kushtetuese, para së gjithashë është organ i jurisprudencës, në bazë të vetë emrit që i përcakton kushtetuta. Si gjykatë, funksion themelor ajo ka mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë të sistemit. Karakteri mbrojtës i këtij funksioni, është element i theksuar klasik gjyqësor, i cili, me të vërtetë gjykatës i jep karakterin dhe pozitën e një institucioni të veçantë gjyqësor në sistem. Funksioni mbrojtës, të cilin e realizon përmes zhvillimit të kontestit kushtetues juridik, në një procedurë të caktuar paraprake dhe me sjelljen e vendimit të vet, janë gjithashtu elemente të natyrës dhe karakterit të saj gjyqësor. Gjykata Kushtetuese, nuk krijon të drejtën dhe nuk përcakton çka është e drejta, por, konstaton ç ka nuk është e drejtë. Ajo nuk shkruan norma originale, por i shqyrton, i vlerëson dhe vendos në mënyrë përfundimtare se normat përkatësë dhe marrëdhëniet e caktuara janë në pajtushmëri me Kushtetutën, marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara me ligj, respektivisht me ligjet. Ndërkaq, sa i përket karakterit të saj si organ apo institucion politik, ajo duhet të mbajë përgjegjësi edhe për raportet politike të marrëdhënieve, të kushteve dhe rrethanave nën të cilat sillen vendimet e gjykatës. Për shkak të këtyre arsyeve por edhe të çështjeve që bienë në kompetencë të saj, ajo gjithashtu, në shkallë të njejtë, paraqet organ politik, respektivisht institucion politik sui generis. Përbërja dhe zgjedhja e gjyqëtarëeve të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë po ashtu janë çështje të cilat kanë zënë vend në ketë pjesë të punimit. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë e përbëhet nga 9 (nëntë) gjyqëtarë që zgjidhen nga Kuvendi i Republikës së Maqedonisë. Kuvendi Republikan, me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve, zgjedh vetëm gjashtë gjyqëtarë, kurse për zgjedhjen e tre gjyqëtarëve tjerë kërkohet që për ta të votojnë edhe shumica e deputetëve, të cilët deklarohen se i takojnë bashkësisë etnike, e cila nuk përbën shumicën e popullatës në Republiken e Maqedonisë. Kjo mënyrë e zgjedhjes së gjyqëtarëve të Gjykatës kushtetuese është paraparë me Amendamentin kushtetues XV, që doli si rezultat i ndryshimeve kushtetuese të parapara me Marrëveshjen e Ohrit. Trajtim shkencor i kemi bërër edhe ndryshimeve kushttuese të vitit Me ndryshimet kushtetuese të vitit 2005, janë inkorporuar risi në pikëpamje të zgjedhjes së gjyqëtarëve të Gjykatës kushtetuese. Këtu kemi të bëjmë me ata kandidatë që propozohen nga Këshillit gjyqësor Republikan. Në pajtim me këto ndryshime dhe plotësime, Këshilli Gjyqësor Republikan propozon dy gjyqëtarë për në Gjykatën kushtetuese. Propozimi bëhet ekskluzivisht nga radhët e gjyqëtarëve nga gjykatat e zakonshëme. Pra, është e nevojshme që në momentin e propozimit të tyre të kenë qenë gjyqëtarë aktual në njërin nga instancat gjyqësore në Republikën e Maqedonisë. 12 Page

13 Gjykata Kushtetuese në ketë kontekst ka të drejta dhe detyrime konkrete, përkatësisht kompetenca të caktuar. Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë janë të caktuara me nenin 110 të Kushtetutes së RM-së. Sipas këtij neni Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë: vendos për pajtueshmërinë e ligjeve me Kushtetuten; vendos për pajtueshmërinë e dispozitave tjara dhe të kontratave kolektive me Kushtetutën dhe ligjet; mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, ndërgjegjes, mendimit dhe shprehjes së lirë të mendimit, bashkimit dhe veprimtarisë me qëllime politike dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në bazë të gjinisë, racës, fesë, përkatësisë nacionale, sociale dhe politike; vendos për konfliktin për kompetencë mes pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor; vendos për përgjegjësinë e kryetarit të Republikës; vendos për kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të partive politike dhe të organizatave qytetare; vendos edhe për çështje të tjera të përcaktuara me Kushtetutë. Në kreun e dytë po ashtu është trajtuar mënyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, inicimi i Procedurës, procedura paraprake, seanca përgatitore, shqyrtimi publik, ndërprerja e procedures, këshillimi dhe votimi, kontrolli kushtetues i normës juridike, kontrolli paraprak i normës juridike, kontrolli represiv i normës juridike, kontrolli abstrakt i normës juridike, kontrolli konkret i normës juridike, disponibiliteti i Gjykatës kushtetuese, mbrojtja e të drejtave dhe lirive të njeriut nga ana e gjykatave kushtetuese, procedura për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, aktet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe efekte juridike të vendimeve të Gjykatës kushtetuese të Maqedonisë Në kreun e tretëështë trajtuar mbrojtja e të drejtave dhe lirive nga ana e Gjykatave Kushtetuese. Këtu janë prezentuar rezultatet kërkimore shkencore për konceptin kushtetues të Maqedonisë në lidhje me liritë dhe të drejta e njeriut dhe të shtetasit. Në këtë drejtim mund të thuhes se ata të drejta klasifikohen në dy grupe, edhe atë në liritë dhe të drejtat civile e politike dhe në të drejtat ekonomike, sociale e kulturore. Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në mënyrë të drejtpërdrejtë mbron lirinë e mendimit dhe të besimit, lirinë e shprehjes publike të fjalimit, lirinë e bashkimit politik dhe e drejtën e barazisë, në të gjitha rastet kur qytetari do të parashtrojë kërkesë pranë saj, kundër një akti konkret të ndonjë organi me të cilin është cënuar apo shkelur liria në fjalë. Në kët pjesë vedn të rëndësishëm kanë zënë liria e mendimit dhe e bindjes, e drejta e bashkimit politik dhe e drejta e barazisë (parimi i mosdiskriminimit). Në kreun e katërt janë paqyruar rezultatet e trajtimit mbi kontrollin kushtetues në Republikën e Shqipërisë. Këtu janë prezentuar shqyrtimet doktrinare dhe praktikën gjyqësore të kontrollit kushtetues në Republikën e Shqipërisë, duke trajtuar në veçanti aspektet praktike të kontrollit të kushtetutshmërisë, pozitën juridike të Gjykatës Kushtetuese, përbërjen e saj, kompetencat dhe funksionin e saj. Vend te rëndësishëm në këtë pjesë të punimit ka zënë edhe interpretimi i kushtetutës, inicimi i procedurës, kontrolli i kushtetutshmërisë së normës juridike nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, kontrolli paraprak i marrëveshjeve ndërkombëtare, kontrolli paraprak i çështjeve të shtruara për referendum, mbrojtja e lirive dhe të drejtave të njeriut nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, etj. Në kreun e pestëështë trajtuar pavarësia e veprimtarisë së Gjykatës Kushtetuese. Këtu janë prezentuar rezultatet e kërkimeve shkencore për pavarësinë e veprimtarisë së 13 Page

14 Gjykatës Kushtetuese si postulat themelor në zhvillimin e gjyqësisë së pavarur dhe efikase. Në këtë pjese janë bërë shqyrtime të përgjithshme te pavarësisë së veprimtarisë së gjykatave kushtetuese si dhe janë parqitur rezultatet për pavarësinë e Gjykatave Kushtetuese në vendet e tranzicionit, pavaresinë e Gjykates Kushtetuese të Republikes së Maqedonisë, kushtet dhe mënyra e zgjedhjes së gjyqtarve kushtetues si faktor i pavarësisë, garancitë për pavarësin individuale të gjyqtarëve kushtetues. Në kontekst të kësaj kemi pasqyruar edhe pozitën e Gjykatës Kushtetuese dhe ndikimet e jashtme në veprimtarinë e saj si dhe sfidat e pavarësis së gjyqësisë kushtetuese. Kemi analizuar faktin se për të garantuar pavarësin e gjykatave sot ekzistojnë një numër i madh i akteve si në planin e mbrendshëm ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Në sauza Evropiane, e drejta për pavarësi të gjykatave në radhë të parë është e garantuar me Konventen për mbrojtjen e të drejatve themelore të njeriut. Krahas Konventës,si dokument tjeter i rëndësishem Evropian për pavarësinë e gjyqësisë është edhe Rekomandimi (94)12 i Komitetit të Ministrave për pavarësin, efikasitetin dhe rolin e gjykatësve. Dokument tjetër i rëndësishem për pavarësin e gjyqësisë është Karta Evropiane për statusin e gjykatave, i miratuar nga Këshilli i Evropës në vitin Në kreun e gjashtë janë trajtuar efektet e integrimeve europiane mbi sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë dhe roli i Gjykatës Kushtetuese. Në këtë pjesë janë prezentuar sfidat dhe roli i Gjykatës Kushtetuese ne procesin e integrimit europian të vendit. Një ndër sfidat në procesin e Evrointegrimeve të Republikës së Maqedonisë, kemi pasqurar edhe aktin juridik më i lartë Kushtetutën, e cila përbën bazën e rregullimit politik dhe ekonomik, respektivisht Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991, me amandamentet përkatëse. Një ndër temat, të cilat hapen në procesin e integrimit ne BE, është edhe çështja se kur duhet të ndodhin ndryshimet kushtetuese, para hyrjes apo pas oderimit në strukturat e Bashkimit Evropian. Në këtë pjesë kemi prezentuar qëndrimin se në praktikën e zhvillimeve të raporteve në Maqedoni, merren si bazë zgjedhjet ligjore dhe veprimet e vendeve që dualën nga ish Federata Jugosllave.Kjo, nga fakti i të kaluarës së përbashkët dhe karakteristikave të përbashkëta ose të përafërta.dhe kryesisht, si vende model, merren Republika e Sllovenisë dhe Kroacisë. Po ashtu kemi kultivuar qëndrimin se sa i perket zgjedhjeve normative në procesin e aderimit në Bashkimin Evropian, nuk ka model te unifikuar për ndryshimet kushtetuese, prandaj institucionet evropiane, në vlersimet e tyre kanë qasje të vendit perkatës. Mbetet që shtetet vetë të vlersojnë nevojën e ndërhyrjën, që vetë t i theksojnë problemet në kushtetutat naconale dhe të paraqesin zgjidhjet, në bazë të rregullimit nacional të punëve, të zgjidhjes se nomoteknikës, mentalitetit dhe kulturës juridike. Atë çka kërkojn institucionet evropiane, është sigurimi i aderimit pa pengesa, eliminimin e konflikteve kushtetuese potenciale, dhënien e bazës juridike për zbatimin efektiv të së drejtës së Bashkimit Evropian dhe realizimin pa pengesa të lirive dhe të drejtave të qytetarëve të saj. Në këtë pjesë të punimit kemi prezentuar nevojën për ndryshimet e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë në procesin e aderimit në Bashkimin Evropian. Ato duhet nënkuptuar si një proces gjithëpërfshirës i cili do t i kyç të gjitha aktorët relevante me qëllim të miratimit të amandamenteve përkatëse me legjitimitet të lartë politik. Ndryshime të mëdha duhet të pësojë edhe Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, duke filluar që nga mënyra e zgjedhjes së gjykatësve, deri te zgjerimi i 14 Page

15 kompetencave. Duhet të hiqet dorë nga monopoli i Kuvendit Republikan në zgjedhjen e gjykatësve kushtetues, e të pranohet mundësia që në zgjedhjen e tyre të marrin pjese edhe degë tjera të pushtetit.gjykatës Kushtetuese duhet t i shtohen kompetenca e interpretimit të Kushtetutës të Republikës së Maqedonisë. Pa i a njohur ketë të drejtë Gjykatës Kushtetuese, evropizimi i Maqedonisë do të zhvillohet shume më vështire dhe më ngadalë, e me shume kontardikta e konflikte në fushen e së drejtës.të drejten e interpretimit të Kushtetutës e kanë gjykatat kushtetuese të vendeve anëtare të Bashkimit Evropian, si dhe Gjykata e Drejtësisë kur kemi të bëjm me interpretimin e akteve themeluese të Bashkimit Evropian.E domosdoshme është që të bëhen ndryshime dhe plotësime në burimet materiale dhe formale të së drejtes kushtetuese në Republiken e Maqedonisë. Në rradhen e burimeve materiale, në mënyre të zgjeruar, duhet të pranohet jurisdiksioni i Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut dhe Gjykatës së Drejtësisë të Bashkimit Evropian, si dhe parimet e përgjithshëme të së drejtes evrpiane të cilat i krijon Gjykata e drejtësisë në Luksemburg. Gjatë pregaditjes së ndryshimeve kushtetuese për arsye tëaderimit në Bashkimin Evropian, padyshim duhet të merren parrasysh dispozitat kushtetuese qe rregullojnë procedurën e ndryshimit të Kushtetutës, në pjesën e VIII. Në raport me ndryshimet, Kushtetuta përmban vetëm tre nene, me të cilat precizohet se ndryshimet bëhen me amandamente kushtetuese, përcaktohen propozuesit e autorizuar për ndryshime. Gjithashtu, është e percaktuar edhe procedura e ndryshimit me nenin 131, për marrjen e vendimit për ndryshim të Kushtetutës, përcaktimin e proekt propozimit, sjelljen e vendimit për ndryshime edhe shpalljen e ndryshimeve. Për antarësimin e plote në Bashkimin Evropian, duhet të bëhen ndryshime në Kushtetuten e Republikës së Maqedonisë. Patjeter, duhet të ndryshohen dispozitat që kanë të bëjnë më sovranitetin, nënshtetësin, organizimin e pushtetit shtetëror dhe procedurat e anëtarësimit të Republikës së Maqedonisë në Bashkimin Evropian. Duhet të krijohen baza kushtetuese për barrtjen e sovranitetit mbi organet e Bashkimit Evropian, të rregullohet çështja e nënshtetësisë evropiane, si dhe të përcaktohen procedurat e anëtarësimit në Bashkimin Evropian. Në këtë pjesë janë analizuar dispozitat kushtetuese që kanë ndikim në aderimin e Bashkësisë Evropiane. E rendësisë së vacantë është përcaktimi i tretmanit që do t i njohim Bashkimit Evropian për shkak të natyrës juridike specifike që ka. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, ne pjesën e VI të sajë që përmbanë dispozita që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërkombëtare, në njërën anë parasheh mundësin për anëtarësim në aleanca ose bashkësi shtetesh, kurse nga ana tjetër, parash anëtarësimin në organizatat ndërkombëtare. Me zgjerimin e pestë të Bashkimit Evropian, vendet e Evropës Qëndrore-Lindore e zgjodhën rrugën e integrimeve në organizatat ndërkombëtare. Në ndërkohë, kemi Marrëveshjen e Lisbonës, e cila solli ndryshime të mëdha në Marrëveshjet themeluese, për çka tani,bashkimit Evropian nuk mundë të trajtohet si një organizat ndërkombëtare klasike. Kjo çështje, ka qenë objekt diskutimi edhe në Kroaci, e cila në vitin 2010, zgjodhi rrugën e antarsimit në bashkësin e shteteve. Po në këtë pjesë është analizuar dhe trajtuar praktika e Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në zbatimin e të drejtës ndërkombetare. Nga përcaktimi kushtetues i së drejtës ndërkombëtare në rendin juridik të Republikës së Maqedonisë, bashkë me dispozitat që përcaktojnë kompetencën e Gjykatës Kushtetuese, rezultojnë si 15 Page

16 problematike në më shumë aspekte. E para, nga raporti i Gjykatës Kushtetuese gjatë përcaktimit të vlersimit të kushtetutshmëris së marrveshjeve ndërkombëtare, pastaj gjatë vlerësimit të pajtueshmëris së ligjeve dhe akteve nënëligjore me marrveshjet ndërkombëtare të ratifikuara dhe, së fundi, me burimet e së drejtës ndërkombëtare, që janë marrë parasyshë gjatë vendosjej, nga të gjitha gjykatat në Republikën e Maqedonisë. Po kështu vend të rëndësishëm ka zënë edhe raporti i Gjykatës Kushtetuese me Bashkimin Europian. Në fund të punimit janë prezentuar përfundimet dhe rekomandimet. Nga shqyrtimet teorike të përgjithshëme, përkitazi me institucionin e drejtësisë kushtetuese, përkatësisht me kontrollin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë,në pajtim me qasjen krahasuese pëgjithësisht dhe qasjen analitike empirike të punës së Gjykates Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, kemi arritur në një varg përfundimesh të bazuara shkencërisht dhe larg çdo paragjykimi. 16 Page

17 Kreu I Shqyrtime të përgjithshme teorike mbi kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë 17 Page

18 Kreu i I I.1. Shqyrtime teorike mbi kuptimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë Gjyqësia kushtetuese paraqet aktorin kryesor të vendosjes dhe funksionimit harmonik të demokracisë së vërtet, për arsye se ajo kujdeset që fryma e kushtetutës, ku janë të parapara rregullat e lojës së demokracisë pluraliste, sundimi i ligjit dhe mbrojtja e të drejtave dhe lirive të qytetarit, të respektohen dhe zbatohen në jeten reale. Gjyqësia kushtetuese, në fakt, paraqet segmentin kyç që garanton vitalitetin dhe efikasitetin e rendit juridik. Si e tillë, ajo lindi si pasojë e nevojave të jetës deomokratike dhe jo duke qenë e paracaktuar me ndonjë dispozitë juridiko-kushtetuese. 1 Rendi juridik përbëhet prej elementeve të ndryshme, prej akteve juridike dhe normave të krijuara sipas tyre si dhe prej akteve materiale, sjelljeve të njerëzve. Të gjithë elementet e rendit juridik janë të radhitura në bazë të hierarkisë, ku në krye të piramidës gjendet kushtetuta, si akt më i lartë juridik i një vendi 2. Në rendet e këtilla juridike të 1 Zakonisht, si rast i parë që lidhet me lindjen e gjyqësisë kushtetuese merret rasti Marbury vs. Madison (1803), i zgjidhur nga Gjykata Supreme Amerikane në kohën e kryetarit të saj John Marshall. Në këtë rast, Gjykata Supreme theksoi se ndarja e pushteteve ashtu siç parashihet me Kushtetetutën Amerikane kërkon që një prej pushtetveve, ai gjyqësor, të jetë kontrollues i akteve të autoriteve tjera publike. Shih në Edëard Samuel Corwin, The Doctrine of Judicial Review, Its Legal and Historical Basis, and Other Essays (Princeton University Press: Princeton, 1914), fq. 78. Në doktrinë, megjithatë, ka autorë të shumtë që fillet e gjyqësisë kushtetuese i lidhin me Britaninë e Madhe, qysh në vitin 1602, në rastin e mirënjohur Dr. Bonham. Në këtë rast për herë të parë është njohur kontrolli gjyqësor i akteve të parlamentit anglez. Por, në Britani kontrolli gjyqësor asnjëherë asnjëherë nuk arriti ta rrëxojë epërsinë e dukshme të parlamentit ndaj pushteteve tjera. Vetëm pas vitit 1998, kur doli Human Rights Act, kjo epërsi e parlamentit u zbeh, sepse tani Gjykata Supreme e Britanisë, e themeluar më 2005, i njeh të drejtën e vlerësimin gjyqësor të akteve të parlamentit, për të parë nëse ato akte legjislative janë në pajtim me standardet e koventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Shih më shumë për këto në William E. Nelson, Marbury v. Madison. The Origins and Legacy of Judicial Review (University Press of Kansas: Kansas, 2000), fq ; Helen Fenwick, Gavin Phillipson and Roger Masterman (eds.), Judicial Reasoning Under the UK Human Rights Act (Cambrdige University Press: Cambridge, 2007), në veçanti pjesa e parë e kësaj përmbledhje, ku përfshihen shtjellimet e autorëve: Collin Warbrick, Roger Masterman, David Feldman, Aileen Kavanagh, Gavin Phillipson, Ian Leigh, dhe, së fundi, Sir David Keene. Të gjithë këta autorë trajtojnë ndryshimet radikale në sistemin britanik pas nxjerrjes së aktit të sipërcëkur të vitit Shih poashtu në D. Nassimpian, National Legal Tradition United Kingdom. Në S. Galera (ed.), Judicial Review. A Comparative Analysis Inside the European Legal System (Council of Europe: Strasbourg, 2010), fq Doktrinën mbi epërësinë e normës kushtetuese kundrejt normave tjera i pari e ka shtjelluar Hans Kelsen në veprën e tij monumentale mbi teorinë e pastër të së drejtës. Shih: Hans Kelsen, Pure Theory of Law (The Lawbook Exchange LTD: Clark, New Jersey 2002, 2009), ne veçanti fq Ky libër, përmes të cilin Hans Kelsen njihet në komunitetin legal botëror, në fakt paraqet përpunim të ideve të tij nga libri i vitit 1911, e titulluar si Hauptprobleme der Staatsrechtslehre ( Teoria e Përgjithshmë e Shtetit dhe e së Drejtës ). Shih versionin anglisht të këtij libri : Hans Kelsen, General Theory of Law and State (Harvard University Press: Cambridge, MA, 1945), në veçanti kapitujt X dhe XI të cilët elaborojnë në themel dallimin në mes të normës bazike kushtetuese dhe normave tjera në kuadër të rendit juridikkushtetues. 18 Page

19 gjitha aktet që i nxjerrin, qoftë organet shtetërore apo subjektet joshtetërore, duhet të jenë në pajtim me aktin më të lartë juridik. Të gjitha aktet e nxjerra në kundërshtim me kushtetuten dhe ligjin do të ishin akte kundërkushtetuese, respektivisht kundërligjore. Akti, i cili nuk është në pajtim me kushtetutën, paraqet shkelje të rendit kushtetues, pra është dukuri jo normale, e cila cenon tërësinë e saj dhe interesat e përgjithshme shoqërore. Për të penguar dukuritë e këtilla kundërkushtetuese janë konstituar sisteme të ndryshme të mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Sistmet e tilla zakonisht ndahen në dy grupe. Grupi pare, është ai që bazohet në idenë fillestare të Hans Kelsen që nënkupton pasjen e një një gjykate të vecantë kushtetuese, të ndarë nga gjykatat e rregullta, dhe njihet si sistemi i centralizuar i kontrollit kushtetues. Disa e quajnë sistemii kelsenian, apo evropian, i kontrollit kushtetues. Grupi i dytë, përfshinë ato sisteme juridiko-kushtetuese, të cilat nuk kanë një gjykatë të vecantë kushtetuese, të ndarë nga gjykatat e rregullta, dhe në të cilat sisteme kontrolli kushtetues ushtrohet nga gjykatat e rregullta të të gjitha instancave, si pjesë e punës së tyre të ndarjes së drejtësisë së rregulltë. Ky grupim i shteteve ka si shembull kryesisht SHBA-të, por njihet edhe në disa vende të Evropës (psh, vendet skandinave). Ky system, ndryshe njihet edhe si sistemi i decentralizuar i kontrollit kushtetues, në të cilin gjyqtarët e rregullt gjatë kohës së ushtrimit të punës së tyre, kanë të drejtën e moszbatimit të një ligji, të cilin ata vetë e vlerësojnë si në mospajtim me kushtetutën e vendit, por jo dhe shfuqizimin e tij. Kjo do të thotë se ligji, përkatësisht norma e cila cilësohet si në shpërputhje me kushtetutën, mbetet edhe më tutje në fuqi, për dallim nga sistemet e centrtalizuara, kelseniane, të kontrollit të kushtetutshmërisë. 3 Kuptohet, një zhvillim si ky i sistemeve të mbrojtjes së kushtetutshëmrisë e ligjshmërisë, ka mund të ndodh vetëm pas paraqitjes së kushtetutave të para të shkruara, që do të thotë se vetëm me paraqitjen e kushtetutave të shkruara është shtruar nevoja e vëniës në jetë të parimit, sipas të cilit çdo akt i pushtetit duhet të jetë i ligjshëm dhe se, çdo akt në kundërshtim me kushtetutën është jokushtetues, përkatsisht jo i ligjeshem 4. Lufta për kushtetutshmëri nënkupton luftën për objektivizimin dhe demokratizimin e të drejtës dhe të autorizimeve të bartësve të pushtetit public, nepërmjet zbatimit të kushtetutës, si akt juridik më i lartë. Kushtetutshmëria gjithashtu nënkupton edhe luftën kunder anarkisë, uzurpimit të pushtetit, si dhe luftën për mbrojtjen kushtetuese të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, të garantuara me kushtetutë dhe ligje. Prania dhe respektimi i parimit të kushtetutshmërisë ndikon te qytetarët që të krijojnë një qëndrim pozitiv ndaj respektimit të kushtetutës, por para së gjithash 3 Për zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese në përgjithësi. Shih : Stephen Holmes, Constitutions and Constitutionalism. Në Michael Rosenfeld and Andras Sajo (eds.), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law (Oxford University Press: Oxford, 2012 ) fq ; Alec Stone Seet, Constitutional Courts. Në Michael Rosenfeld and Andras Sajo (eds.), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Laë, fq ; R. C. Van Caengem, An Historical Introduction to Western Constitutional Law (Cambridge University Press: Cambridge, 1995), fq Për elaborimet e para teorike të kësaj çështje, krahaso polemikën në mes të Hans Kelsen dhe Karl Shmit, e zhvilluar në mes të dy luftërave botërore: Karl Smit, Cuvar Ustava. Në Slobodan Samardzic (ed.), Norma i Odluka. Karl Smit i Njegovi Kritiçari ( Filip Visnjic : Beograd, 2001), fq ; Hans Kelsen, Ko Treba Da Bude Cuvar Ustava?. Në Slobodan Samardzic (ed.), Norma i Odluka, fq Dieter Grimm, Types of Constitutions. Në Michael Rosenfeld & Andras Sajo (eds), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law, fq ; 19 Page

20 respektimi i kushtetutës duhet të bëhet nga vetë bartësit e pushtetit shtetëror. Qëndrimi i individit ndaj kushtetutës, është i determinuar nga qëndrimi që ka bartësi i pushtetit shtetëror ndaj kushtetutës. Ligjvënësi, i cili me veprimet e veta gjatë sjelljes së ligjeve nuk i respekton normat kushtetuese, si më të larta në një vend, nuk mund të thirret në respektimin e parimit të kushtetutshmërisë dhe të kërkojë përgjegjësi nga subjektet tjera në sistemin shoqëroro politik, për shkak të mosrespektimit të kushtetutës. Cënimet e parimit të kushtetutshmërisë nga ana e ligjevënësit, janë shumë më të rrezikshme se cenimet që mund t i bëjnë organet tjera, të cilit me akte normative të përgjithshme i rregullojnë raportet e tyre të bazuara në kushtetutë. Për shkak të natyrës dhe të rëndësisë që ka ligji, si akt juridik, që sipas fuqisë juridike vjen menjëher pas kushtetutës, cenimi i kushtetutës me ligj nënkupton edhe krijimin e mundësisë së panumërta të cenimit potencial të kushtetutës ( në kohë dhe në hapësirë), në raport me numrin e pakufizuar të subjekteve ndaj të cilive do të zbatohet ai ligj. Gjendjet e këtilla kundërkushtetuese, mundet vazhdimisht të përsëriten dhe të ripërtrihen, deri sa te jetë e vlefshme norma e tillë kunderkushtetuese, sepse të gjitha aktet individuale të krijuara në bazë të atij ligji do të duhej të zbatoheshin nga subjektet e së drejtës. Me këtë shkaktohen pasoja të panumërta, mes të cilave me e rendë eshtë krijimi i mosbesimit të qytetarëve në rendin juridikoshoqëror. Në fakt, vetë nisja e gjqësisë kushtetuese në botë, vështruar historikisht shiquar, ka filluar me pikë referimin kontrollonin kushtetues të kushtetuthsmërisë së normës ligjore, gjë që flet edhe polemika e sipërcituar në mes të Hans Kelsen dhe Karl Shmit. Në fillet e saj, keqkuptimet ndaj gjyqësisë kushtetuese kanë konsistuar në absurditetin e gjykimit të normës ligjore, apo, sic e ka thënë Karl Shmit, si mund t i bëhet gjyq një norme ligjore?. Më një fjalë, në fillim është menduar se silogjizmi gjyqësor, përkatësisht subsumcioni i një gjende faktike, nën një norm ligjore, është i pamundur në rastet e gjyqësisë kushtetuese 5. Më kalimin e kohës, jo vetëm që kjo u bë e mundur, por gjyqësia kushtetuese u shtri edhe përtej kontrollit kushtetues të normës ligjore duke kaluar në terrenin e të drejtave të njeriut: normat e gjëra, më plotë shumëkuptimsi, abstarke dhe të përgjithësuara, të së drejtës kushtetuese gjetën mbrojtje instituticionale nga gjykatat kushtetuese në mënyrë dhe me intensitet të njejtë sic e gëzonin normat e rregullta juridike. 6 Gjyqësia kushtetuese në Republiken e Maqedonisë ekziston gati qe 60 (gjashtëdhjetë) vite, e modeluar sipas sistemit të centralizuar kelsenian. Gjykata e pare Kushtetuese, si institucion i vecantë për kontrollin e kushtetutshmërise së ligjeve, është paraparë me Kushtetuten e vitit 1963 të ish Republikës Socialiste të Maqedonisë. Pothuajse, në formë të njejtë, atë e parashikonte edhe Kushtetuta e vitit 1974 e ish Republikës Socialiste të Maqedonisë. Me pavarësimin e Republikës së Maqedonise, në vitin 1991, si shtet i pavarur dhe demokratik, u miratua edhe Kushtetuta e re e Republikës së Maqedonisë, në 5 Karl Smit, Cuvar Ustava. Në Slobodan Samardziç (ed.), Norma i Odluka, fq Shih, Stephen Holmes, Constitutions and Constitutionalism. Në Michael Rosenfeld & Andras Sajo (eds), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Laë, fq ; Alec Stone Sweet, Constitutional Courts. Në Michael Rosenfeld & Andras Sajo (eds), The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law, fq Page

21 të cilën Gjykata Kushtetuese, me kompetencat e saja parashihet në kreun e IV-të.. Si rezultat i zhvillimeve të këtilla, Republika e Maqedonisë ka krijuar një përvoje disa dekadëshe të gjyqësisë kushtetuese, duke ndjekur teorinë dhe praktiken e modelit kelsenian të gjyqësisë kushtetuese. Kushtetuta e vitit 1991 parashikon Gjykatën Kushtetuese me karekteristika dhe kompetenca të gjyqësisë kushtetuese bashkohore të centralizuar. Gjykata Kushtetuese paraqitet si roje e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë dhe ka monopol në të drejten e ushtrimit të këtij funksioni mjaft të rëndësishem të sigurimit të parimit të sundimit të së drejtës dhe ndërtimit të shtetit juridik. Në realizimin e kompetencës kushtetuese të sajë, Gjykata Kushtetuese mbron dhe ruan hierarkinë e rendit juridik që shtrihet në gjithë tekstin e kushtetutës. Kur thuhet se Gjykata Kushtetuese ka monopol, atëherë nuk mendohet se ogranet dhe institutcionet tjera përjashtohen nga interpetimet e Kushtetutës gjatë kohës së zbatimit të saj nga vetë këto ogranet e institutcione. Njejët, si në secilin sistem të centralizuar të kontrollit kushtetues, edhe në rastin e Maqedonisë, fjala është për monopol në sensin që vetëm Gjykata Kushtetuese ka fjalën përfundimatre të interpretimit të Kushtetutës, duke përjashtuar cdo organ dhe institucion tjetër. Me një fjalë, monopoli këtu nënkupton që vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë të detyrueshme për të gjithë, sepse vetëm Gjykata Kushtetuese ka të drejtën e intepretimit përfundimtar të tekstit të kushtetues, interpretim i cili i detyron të gjithë. Ekzistenca dhe funksionii i shtetit të së drejtës bazohet në parimin e sundimit të së drejtës. Kushtetuta përbën aktin themelor të shtetit të së drejtës dhe prezumimin e realizimit të kushtetutshmërisë. Është fakt se ky dokument themelor, i cili garanton lirit dhe të drejtat e njeriut e të qytetarit dhe i cili parasheh dhe përcakton organizimin e pushtetit shtetëror, ekziston në Republiken e Maqedonisë, në Republiken e Shqipërisë dhe Republikën e Kosovës, si shtete që do t i kemi objekt të trajtimit në punimin tonë. Në rrethana të këtilla, duhet theksuar se liria e ligjvënësit në fushën normative- të ligjbërjes, mund të realizohet vetem në kuadër të parimeve të caktuara kushtetuese. Kjo liri e ligjvënësit është përcaktuar nga vlerat themelore që proklamon dhe mbron kushtetuta, nga parimet kushtetuese. Kuptohet, se çdo shtet i ka specifikat e veta që ndikojnë në realizimin e funksionit të gjyqësisë kushtetuese, të cilat drejtpërdrejt janë të determinuara nga rrethanat politike, ekonomike, sociale etj., të vendit përkatës. Megjithatë, disa faktorë mund të merren si të përbashkët në këto vende : forca reale e shtetit (shtete të vogla, me ekonomi jo të zhvilluar, me problem të karakterit nacional, social etj.); ngecje në rrugen e integrimeve euroatlantike ; jostabilitet politik dhe i sigurisë; jo pajtushmëria midis realitetit dhe normativës; tendencat e politikës për cënim të pavarësisë së gjykatave kushtetuese dhe ndërhyrja në vendimet e sajë etj. Këta faktorë që përmendim, do t i trajtojm në pjeset përkatëse të punimit tonë. Kushtetuat nacionale kanë rol të rëndësishëm në procesin e anëtarësimit në Bashkimin Evropian dhe organizatat tjera ndërkombëtare. Kjo vjen si rezultat i faktit se kushtetutat e përcaktojnë statusin e marrëveshjeve ndërkombëtare në të drejtën nacionale, procedurën për aderim në organizatat ndërkombëtare. Ndërsa në raport me Bashkimin Evropian, vecanërisht janë të rëndësishme dispozitat kushtetuese të cilat sigurojnë zbatimin efektivë të parimeve të së drejtës, siç parashikojnë kushtetutat e vendeve të 21 Page

22 Bashkimit Evropian. Meqënëse shtetet, të cilat do t i kemi objekt të punimit kanë shprehur aspiratën për anëtarësim në Bashkimin Evropian, mendojme se trajtimi i kësaj problematike do t i rrisë vleren punimit tonë. Në fakt, vendet që trajtomë këtu ndjekin rrugën e integrimit të njejtë me vendet tjera ish komuniste, tani anëtarë të Bashkimit Evropian (Bullgaria, Hungaria, Rumunia, etj.). Po të shikohet me kujdes rruga që kanë ndjekur këto vende dhe rolin që kanë luajtur gjykatat kushtetese në këto vende, atëherë qartë do shihet se roli i gjykatave në fjalë ka qenë vendimtar në trasimin e kësaj rruge integruese. 7 Duke pasur parasysh rendësinë që ka respektimi i parimit të kushtetutshmërisë si një nga parimet dhe elementet kryesore të ndertimit dhe funksionimit të shtetit të së drejtës, të cilin synojnë ta ndërtojne vendet siç janë Republika e Maqedonisë, Republika e Shqipërisë dhe Republika e Kosovës zgjodhëm titullin e temës së këtij punimi, për të dhënë edhe një kontribut, sado modest, në trajtimin e çështjes që paraqitet objekt punimi në këtë disertcion të doktoraturës. Mendojmë, se është begatim i punimit, shqyrtimi i saj në aspektin krahasues, në sistemet juridike- kushtetuese të vendeve në tranzicion, siç janë Republika e Shqipërisë, Republika e Maqedonisë dhe Republika e Kosovës, të cilët vende kanë disa karekteristika të përbashkëta, ashtu siç i kanë edhe specifikat e tyre të veçanta. Në të vërtet, në të tre vendet ekziston sistemi i njejtë të kontrollit kushtetutues, sistem që ushtrohet nga ana e Gjykatës Kushtetuese, si organ i vaçantë specifik gjyqësor: Për më tepër, tre vendet kanë rregullim shtetëror unitar; dhe, së fundi, tre vendet vijnë nga një sistem i kaluar socialist, por, ekzistojnë dallime në mes tyre, si kur flitet për kompetencat që kanë gjykatat respektive kushtetuese. Gjithashtu edhe kur është fjala për subjektet e inicimit të procedurës etj.dallime, të cilat i kemi paraqitur në pjesët në vazhdim. Duhet veçuar edhe një dallim i theksuar, sepse në Republikën e Maqedonisë, kontrolli i kushtetutshmërisë nga ana e Gjykatës Kushtetuese ka një përvojë të gjatë, gati gjashtëdhjetëvjeçare, meqë ky vend ka qenë pjesë e ish Jugusllavisë në të cilën kanë ekzistuar gjykatat kushtetuese nëpër republika dhe ish krahina autonome (Kosovë e Vojvodinë), si dhe Gjykata Kushtetuese Federative. Kuptohet se, këtu duhet të bëjmë një dalim, sepse krejtndryshe ka qenë kontrolli i kushtetushmërisë në ish Jugosllavi prej atij që ekziston sot në këtë republikë dhe në ish republikat tjera Jugosllave. Në sistemin komunist jugosllav gjykata kushtetuese federative dhe ato nëpër republika e krahina kanë mbrojtur një sistem të vlerave që nuk ka pasur të bëjë fare më konstitutcionalizmin perëndimor modern. Në fakt, ato gjykata kushteteuese kanë qenë në shërbim të politikës ditore, përkatësisht në shërbim të arëyestimit të konceptit bazik mbi parimin e mosndarjes së pushtetit dhe rolin udhëheqës të partisë komuniste. Kjo vetëvetiu e bënë të papajtueshëm me konecptin e 7 Për analiza të hollësishme të kësaj rruge, si dhe rolin vendimar të gjykatave kushtetuese në ish vendet e lindjes komuniste në Evropë, shih më shumë në studimet për sa vijon: Herman Schwatrz, The Stuggle for Constitutional Justice in Post Communist Europe (The University of Chicago Press: Chicago, 2000); Levent Gonenc, Prospects for Constitutionalism in Post Communist Countries (Martinus Nijhoff Publishers: The Hague, 2002), ne veçanti kapitulli 5; Jean Pierre Massias, Droit Constitutionel des Etats d Europe de l Est (2eme edition entierment revue) (Presses Universitaires de France: Paris, 2008; Luca Mezzetti (ed.), Sistemi e Modeli di Giustizia Costituzionale, Vol. I (2009) et Vol. II (2010) (CEDAM: Padova, 2009 et 2010), vetëm pjesët e autorëve që shtjellojnë ish vendet komuniste të Evropës. 22 Page

23 konstitucionalizmit modern perëndimor mbi ndarjen e pushteteve dhe sundimin e ligjit 8. E njejta gjendje ka ekzistuar në Poloni dhe ish Cekosllovaki, të cilat në dekadat e fundit të jetës së tyre, si sisteme komuniste, patën krijuar gjykatat e tyre kushtetuese 9. Në Republikën e Shqipërisë, për gjyqësinë kushtetuese mund të flasim vetëm pas arrdhjes së demokracisë, dhe atë nga viti 1992, kur për herë të pare, me një një ligj kushtetues,u parashikua themelimi i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. Kushtetuta e vitit 1998 i krijoi Gjykatës Kushtetuese një pozitë më të qartë dhe më stabile, krahasuar me kohën pararendëse, e cila kohë u kritikua mjaft në literaturën e jashtme mbi gjyqësinë kushtetuese: kjo periudhë u cilësua nga studijuesit e kohës si një periudhë jostabile dhe e ndikimit të madh të politikës shqiptare në punën e Gjykatës Kushtetuese. 10 Në këtë disertacion doktorature, do të mundohemi që të japim një kontribut modest në çështjet që janë të diskutueshme në opinionin akademik dhe ate politik dhe që kanë të bëjnë me pavarësine e punës së Gjykatës Kushtetuese; me ndërhyrjet ose ndikimet politike ne punen e sajë; me nevojën për ndryshime kushtetuese në pjesen që ka të bëjë me gjyqësinë kushtetuese në Republikën e Maqedonisë, përkatësisht me atë nëse duhet sjell një ligj organik që do të rregullonte statusin e Gjykatës Kushtetuese në një mënyrë më gjithpërfshirëse; me atë nëse duhet të zgjerohen kompetencat e Gjykatës Kushtetuese që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave të njeriut, përmes vendosjes së institutit të padisë gjithëpërfshirëse kushtetuese, gjë që mungon për momentin në Maqedoni e Shqipëri 11 ; me atë që tregon se përse është aq e vogel përqindja e procedurave për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut në raport me procedurat për 8 Krahaso : Mirosal Cerar, Slovenia s Constitutional Court Within the Separation of Power. NëWojciech Sadurski (ed. ), Constitutional Justice, East and West: Democratic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective (Kluëer Laë International: The Hague, 2010) fq ; Për zhvillimet kushtetuese në ish Jugosllavi gjatë kësaj periudhe, shih më shumë në Jovan Gjorgjeviq, E Drejta Kushtetuese (Enti i Teksteve dhe Mjeteve Mesimore i KSAK: Prishtine, 1972) fq ; Dr. Dimitrije Kulic, Ustavno Sudstvo u Svetu (NASA REC: Leskovac, 1972) fq Për rastin e Polonisë, shih në Leszek Lech Garlicki, The Experience of the Polish Constitutional Court. NëWojciech Sadurski (ed.), Constitutional Justice, East and West. Democractic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective (Klëuer Law Publisher: The Hague, 2010) fq ; Për rastin e ish Cekosllovakisë, shih në Jiri Priban, Judicial Power vs. Democractic Representation : The Culture of Constitutionlaism and Human Rights in the Czech Legal System. NëWojciech Sadurski (ed.), Constitutional Justice, East and West. Democractic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective, fq Më shumë për këtë, shih në Herman Schwatrz, The Stuggle for Constitutional Justice in Post Communist Europe, fq. 8, 222, 226, dhe 238. Ky autor ka bërë ndër studimet më serioze dhe më kritike të gjyqësisë kushtetese të ish vendeve komuniste. 11 Kjo padi kushtetuese gjithëpërfshirëse, ndryshe quhet edhe si padi e plotë, që do të thotë se përmes saj mund të atakohen si aspektet legale ashtu dhe ato faktike të secilit akt të secilit autoritet publik. Ky emërtim, buron nga praktika gjermane e gjyqësisë kushtetuese dhe njihet me emërin echte, për dallim nga padia jo e plotë, ose unechte. Shih më shumë për këtë në Raportin e Komisionit të Vendeikut: Venice Commission, Study on Individual Access to Constitutional Justice (Venice December 2010). Mund të gjendet në interent në këtë veb faqe: 23 Page

24 vlerësimin e kushtetutshmërise së ligjeve dhe ligjshmërisë së akteve tjera nënligjore; me atë që sqaron se përse gjykata kushtetuese shumë rallë e inicon procedurën për vlersimin e kushtetutshmërise dhe ligjshmërisë sipas detyrës zyrtare; me atë se si e vlerësojmë raportin Gjykatës Kushtetuese ndaj institutit shqyrtimi publik ; me atë nëse duhet dhënë Gjykatës Kushtetuese kompetencën direkte për ndalimin e veprimtarisë së partive politike të cilat veprojn në kundërshtim me Kushtetuten; a duhen bërë ndryshime me të cilat do të forcohej pozita dhe pavarësia e Gjykatës Kushtetuese ndaj pushtetit ligjvënës dhe atij ekzekutiv, si dhe me atë që ka të bëjë me gjetjen ë mënyrave për të vendosur pavarësinë finansiare dhe funksionale të Gjykatës ; me atë se sa është e nevojshme që Gjykatës Kushtetuese t i shtohet kompetenca për interpretimit të kushtetutës nga ana e saj; me idenë për votim të dyfisht gjatë vendosjes së Gjykatës Kushtetuese kur kemi të bëjm me vlersimin e ligjeve ose akteve të tjera që miratohen me votim të dyfisht ( me të ashtuquajturin parimin e Badinterit), apo ideja e perjashtimit të kompetencës së saj për vlerësimin e ligjeve të miratuara me votim të dyfishtë; me atë se cilat ishin problemet me të cilat është ballafaquar Gjykata me rastin e propozimeve për Gjykatës (nga ana e Kuvendit, Kryetarit të Shtetit dhe Këshillit Gjyqësor ); si dhe shumë cështje tjera si këto. Objekt studimi i këtij punimi të doktoraturës, është zhvillimi i gjyqësisë kushtetuese,respektivisht, mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë që ushtrohet nga ana Gjykatës Kushtetuese, në bazë të Kushtetutës së vitit 1991 dhe amendamenteve kushtetuese të miratuara si rezultat i Marrëveshjes së Ohrit, me vështrim komparativ të kontrollit kushtetues në Republikën e Shqipërisë, në bazë të Kushtetutës së vitit 1998, dhe kontrollit kushtetues në Republiken e Kosovës, në bazë të Kushtetutës së vitit Natyrisht sipas nevojës metodologjike, qasja komparative në disa aspekte,prekë edhe vendet tjera. Në botë kanë ekzistuar dhe ende ekzistojnë edhe sisteme të tjera të kontrollit kushtetues, karekteristikat themelore të të cilave i kemi gjithashtu objekt trajtimi. 24 Page

25 I.2. Faktorët që ndikojnë në realizimin e mbrojtjes kushtetuese - gjyqësore Ekzistenca dhe funksionimi i shtetit të së drejtës bazohet në parimin e sundimit të ligjit, parim i cili realizohet në jetën reale. Kushtetuta përbën aktin themelor të shtetit të së drejtës dhe prezumimin themelor të realizimit të kushtetutshmëris. Ky dokument themelor, si i shkruar, garanton liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit dhe përcakton organizimin e pushtetit shtetror, si në Republikën e Maqedonisë, gjithashtu edhe në Republikën e Shqipëris edhe Kosovës, si vende që do t i kemi objekt i trajtimit të punimit të desertacionit tonë. Liria e ligjvënësit dhe të drejtat e qytetarit mund të realizohen vetëm në kuadër të parimeve të caktuara kushtetuese. Kjo liri e ligjëvënësit dhe ky kuadër për realizimin e të drejtave individuale kushtetuese, përcaktohen nga vlerat themelore që proklamon dhe mbron kushtetuta përkatëse, kurse në një pjesë të ushtrimit të pushtetit,krijohen kufizimet kushtetuese në ato marrdhënie të cilat drejtpërdrejt rregullohen me vetë kushtetutën. Të marra së bashku, këto parime përkufizuese, si të aktivitetit legjislativ, të mënyrave për realizimin e të drejtave individuale kushtetuese, si dhe të kufizimeve kushtetuese në ushtrimin e pushtetit politik, përbëjnë thelbin e asaj që quhet siguri juridik. Siguria juridike, në të njejtën kohë, përbën thelbin e parimit të sundimit të së drejtës. 12 Tri vendet që i kemi objekt sutudimi në kushtetutat e tyre, sanksionojnë vlerat e njejta kushtetuese mbi bazën e të cilave mbështetet sundimi i së drejtës. Duke u nisur nga premisat e lartpërmendura, parashtrohet pyetja se çfar kushtetutash kemi në vendet, të cilat i kemi objekt të trajtimit? Parashtrohet pyetja se sa dhe si ralizohen ato, si dhe a ka çështje serioze të cilat pengojnë ose e kufizojnë zbatimin e kushtetutshmeris nëpër këto tri vende që janë objekt studimi?. Kushtetuta e Repulikës se Maqedonisë, e Repulikës së Shqipërisë si dhe ajo e Republikës së Kosovës (si dhe kushtetutat e shteteve të Evropës Juglindore), në masë të konsiderueshme kanë një karakteristikë të përbashkët. Ato cilësi të përbashkëta, në njëfarë mënyre, mund të thuhet se paraqesin një lloj sistemi kushtetues të këtyre vendeve që përmbajnë kopje të synimeve të përbashkëta të këtyre vendeve që lidhen me rrugën e tyre të përbashkë për integrim euro-atlantik. Në fakt, këto kushtetuta i garantojnë gati të gjithë liritë dhe të drejtat që zbatohen në vendet perendimore, në vendet e demokracive të zhvilluara.mirëpo, baza ekonomike, kushtet materiale për realizimin e atyre lirive dhe të drejtave është e pamjaftueshme. Këto kushtetuta garantojnë ekonominë e lirë të tregut, pronësinë private, sigurinë e qytetarëve etj, etj. Në periudhën kohore prej fillimit të pluralizmit politik, pas rënies së komunizmit e deri më sot, realisht, 12 Shih më shumë për sundimin e së drejtës në aspektin komparativ në studimin gjithpërfshirës: Pietro Costa and Danilo Zolo (ed.), The Rule of Law. History, Theory and Criticism (Springer: The Netherlands, 2010). 25 Page

26 këto postulate nuk janë vënë sa dhe si duhet në jetën reale të qytetarëvë të vendeve ish komuniste. Në rrethana të këtilla, kushtetutat e tri vendeve që studijohen, por edhe e pjesës dërrmuese të ish vendeve komuniste, në masë të konsiderueshme,duken sikur të ishin rezultat i dëshirave iluzore për ndërtimin dhe vendosjen e shoqërive sipas modelit të demokracivë perendimore, si pasojë e faktit se mjetet për të ndryshuar gjendjen aktuale janë shumë të limituara. Në rrethana të këtilla, kuptohet se ka probleme në realizimin e kushtetutshmërisë dhe mbrojtjen e saj. Përveç kushteve materiale (ekonomike), edhe kultura juridike e këtyre vendeve ka luajtur një rol të madh në ngecjen në realizimin e kushtetuetshmërisë sipas standardeve perëndimore. 13 Si faktorëndikues në realizimin e mbrojtjes gjygjsore - kushtetuese janë pikërisht rrethanat në të cilat realizohet parimi i sundimit të së drejtës dhe funksionimit të shtetit të së drejtës. Këto rrethana janë të shumta dhe, secili shtet, i ka specifikat e veta,të cilat ndikojnë në realizimin e funksionit të mbrojtjes së gjyqësis kushtetuese. Specifikat e tilla në mënyrë të drejtëpërdrejtë përcaktohen nga rrethanat politike, ekonomike, sociale etj. etj. Megjithatë, disa faktorë mund të meren si të përbashkët për këto vende: forca reale e shtetit, ngecja në rrugën e integrimeve euro-atlantike, jostabiliteti politik dhe i sigurisë, konflikti (papajtueshmëria) në mes reales dhe normativës, si dhe niveli i pavarsësisë dhe profesionalizmi i Gjykatës Kushtetuese në vendimarrje. Për çdonjërin prej këtyre faktorve, që ndikojn në realizimin e mbrojtjes gjyqësore kushtetuese do të ndalemi në veçanti për të trajtuar, në vazhdim të punimit të doktoraturës. 13 Shih më shumë për këtë autorët e studimeve të cituara në fusnotat 7, 8 dhe 9, si më lartë. 26 Page

27 I.3. Forca reale e shtetit, si faktor që ndikon në kontrollin gjyqësor-kushtetues Duhet theksuar se me ndryshimet demokratike që ndodhen pas viteve 90 të shekullit të kaluar, realisht u krijuan parakushtet themelore për ndërtimin e shtetit të së drejtes në Republikën e Maqedonisë dhe Republikën e Shqipërisë, e më vonë edhe në Kosovë, pas vitit 1999, sipas sistemit të demokracive parlamentare europiane. Siç u tha më sipër, nëpër këto vende kemi pasur të bëjmë me një mentalitet të dalë nga sistemi monist, me shtete të vogla, me ekonomi të pazhvilluar, me probleme të karakterit nacional, social, si dhe më një kulturë juridike që nuk ka njohur vlerat e konstitucionalizmit përëndimor. Të gjthë këta faktorë kanë pasur ndikim edhe në zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese të këtyre vendeve sepse kemi pasur të bëjmë me vendosjen e një sistemi te ri, që dallon nga ai paraprak, me parime të reja të rregullimit, me vlera të tjera dhe me organizim të ri të pushtetit shtetëror. 14 Një nga prezumimet kryesore të funksionimit të sukseseshëm dhe realizimimit të rolit që ka Gjykata Kushtetuese, është edhe ekzistenca e raporteve të zhvilluara demokratike në shoqëri, opinioni i zhvilluar publik, qytetarë të informuar, komunikim të zhvilluar në sistemin politik, veçanërisht ndërmjet pushtetit dhe qytetarëve. Në vitet e para, ka pasur vështirësi në krijimin e një institucioni të fuqishëm, qoftë për shkakë mungesës së përvojës në fushen e drejtësisë kushtetuese, apo për shkak të trysnisë së atyre që nuk e pranonin një institucion të tillë. Nuk ka qenë e lehtë për Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë të luaj këtë rolë, po të kihet parasysh ndjeshmëria politike e epokës së tranzicionit, shqetësimi i vazhdueshëm politik i Kuvendit dhe natyra tejet e politizuar e shumicës së çështjeve që i është dashur të vendosë. 15 Kjo, në asnjë mënyrë nuk do të thotë se faktorët subjektivë nuk kanë qenë prezent në punën e dobët të disa prej gjykatave kushtetuese që studijohen këtu, siç ishte rasti, të themi, me Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë që u përmend më sipër. Me një fjalë, shtetet e dala nga komunizmi në vitet e para të konsolidimit të demokracisë në tranzicion, u treguan tepër të dobëta si pasojë e faktorëve të sipërcekur, kurse politika mbeti faktor përcaktues në realizimin praktik të kushtetutave dhe vlerave të tyre nëpër këto vende. Kushtetuta e këtyre vendeve, siç shprehet Ruti Tietl, kanë luajtur një funksion të vecantë social: ato dhe ligjet e reja kanë qenë instrumente të ndryshimit socio-politik dhe vëte pjesë e atij ndryshimi, gjë që e bënë krejt të ndryshëm rolin dhe rëndësinë e kushtetutës dhe të ligjit në këto vende krahasuar me vendet tjera perëndimore Vesela Mukoska- Cingo, Ustavno sudstvo. Teorija i Praksa. (Botuesi: Shkup, Sokol Sadushi, Drejtësia kushtetuese në zhvillim. (Botimet Teona: Tiranë, 2012), fq Në shoqëritë në tranzicion, ligji gjendet ndërmjet të kaluarës dhe së ardhmes, ndërmjet shikimit prapa dhe shikimit para, ndërmjet retrospektivës dhe perspektivës. Kjo don të thotë se, në shoqëritë e tranzicionit, drejtësia varet nga konteksti konkret dhe, për pasojë, si e tillë ajo është e pjesshme: drejtësia, me një fjalë, krijohet nga tranzicioni dhe është pjesë përbërëse e tij. Krahaso: Ruti Teitel, Transitional Rule of Law. Në Adam Czarnota, Martin Krygier and Woijciech Sadurski (eds.), Rethinking the Rule of Law After Communism (CEU Press: Budapest, 2005) fq Page

28 I.4. Ngecja në rrugën e euro integrimeve, si faktor që ndikon në kontrollin gjyqësor - kushtetues Duhet vënë në pah se tri vendet që diskutohen këtu, Republika e Maqedonisë, Republika e Shqipërisë dhe Republika e Kosovës, kanë caktuar si qëllim të tyre anëtarësimin e plotë në Bashkimin Evropian. Gjithësesi, në harmonizimin dhe përshtatjen e legjislacionit të vendit me atë të Bashkimit Evropian rol të rëndësishëm luan edhe Gjykata Kushtetuese. Zhvillimi dhe roli i gjyqësisë kushtetuese duhet të jetë në nivelin e duhur për krijimin e premisave për harmonizimin e legjislacionit të vendit me atë të Bashkimit Evropian, veçanërisht për rolin e Gjykatës Kushtetuese në vendosjen e nje parktike unike me ate te Bashkimit Evropian, respektivisht të unifikimit të zbatimit të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe unifikimi me praktikën e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Tri këto vende zbatojnë standardet evropiane për të drejtat e njeriut, kurse në rastin e Kosovës, kjo është një obligim kushtetues shprehimor sipas nenit 53 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës. 17 Për rolin e këtillë të gjykatave kushtetuese do të flitet në një kapitull të veçantë, në vazhdim të punimit. Këtu mjafton të thuhet se në vendet e ish lindjes komuniste, gjykatatat kushtetuese kanë luajtur një rolë të jashtëzakonshëm në integrimin e tyre në strukturat evropiane. Rasti i Gjykatës Kushtetuese të Hungarisë, por edhe i gjykatave tjera të vendeve ish vendeve komuniste, përmendet si shembull se si aktivizmi i thekesuar gjyqësor i Gjykatës Kushtetuese të Hungarisë i ka trasuar rrugën evropiane këtij vendi Kushtetuta e Republikës së Kosovës. Neni 53 (Interpretimi i Dispozitave për të Drejtat e Njeriut): Të drejtat dhe liritë themelore të garantuara me këtë Kushtetutë, interpretohen në harmoni me vendimet gjyqësore të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. 18 Shih për rastin hungarez në monografinë e Laszlo Solyom, Constitutional Judiciary in a New Democracy (University of Michigan Press: Michigan, 2000); Poashtu, krahaso : Radoslav Prochazka, Mission Accomplished. On Founding Constitutional Adjudication in Central Europe (CEU Press: Budapest, 2002), vetëm pjesët që kanë të bëjnë me Hungarinë. Në fakt, vlerësimet e këtij auotri nuk dallojnë fare nga ato të ish kreyetarit të Gjykatës Kushtetuese të Hungarisë, Laszlo Solyom, i sipërcituar në këtë fusnotë si autor i librit.. Për një analizë të shkëlqyer të përvojave të të gjitha vendeve tjera ish komuniste, si dhe për rolin dhe pozitën e gjykatave kushteteuese gjatë tranzicionit, përfshirë këtu krahasimin e tyre me vendet e përparuara perëndimore, shih më shumëedhe tek : Herman Schëartz, The Struggle for Constitutional Justice in Post-Communist Europe, fq dhe ; Levent Gonenc, Prospects for Constitutionalism in Post-Communist Countries, në veçanti kapitujt 1 ( Conceptual Framework ) dhe 3 ( Constitution-Making ), fq dhe ; Jean Pierre Massias, Droit constitutionnel des Etats d Europe de l Est, fq Ka pasur autorë, megjithatë, të cilët kanë qenë kundër kësaj mbështetje ekskluzivisht vetëm në gjykatën kushtetuese. Sipas tyre, një mbështetje e tillëvetëm në gjykatën kushtetuese i paralizon organet tjera, i delegjitimon dhe i defaktorizon ato dhe, së fundi, e rëndon dukshëm punën e funksionimit të tërë sistemit kushtetues. Krahaso: Wojciech Sadurski, Postcommunist Constitutional Courts in Search of Political Legitimacy. NëWOKING PAPER OF THE LAW DEPARTMENT OF THE EUROPEAN UNIVERSITY INSTITUTE (Series/Report No. 11/2001, EUI LAW) ; Wojciech Sadurski, Legitimacy and Reasons of Constitutional Revieë after Communism. NëWojciech Sadurski (ed), Constitutional Justice, East and West: Democratic Legitimacy and Constitutional Courts in Post-Communist Europe in a Comparative Perspective. fq Page

29 I.5. Jostabiliteti politik dhe i sigurisë, si faktor që ndikon në kontrollin gjyqësor- kushtetues Duhet theksuar se mungesa e stabilitetit politik dhe sigurisë gjithësesi luajnë një rol të madh në zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese. Ato bëhen pengesë serioze e zhvillimit të raporteve në përgjithësi por edhe pengesë për zhvillimin dhe përparimin e punës së gjykatave kushtetuese 19. Këtu mjafton të përmenden periudhat e para-konfliktit në Maqedoni dhe aktualisht gjendja në veriun e Kosovës. Në dy rastet, jostabiliteti politik dhe i sigurisë kanë ndikuar që dispozitat kushtetuese mbi sundimin e ligjit dhe të demokracisë, mbi respektimin e të drejtave të njeriut dhe të minoriteteve të vuajnë dukshëm dhe të ngelin prapa çdo standardi civilizues. I.6. Konflikti (papajtueshmëria) në mes reales dhe normativës, si faktor që ndikon në kontrollin gjyqësor- kushtetues Dëshira e madhe që në mënyrë të përshpejtuar të normohen marrëdhëniet shoqërore bëhet me mendimin dhe me shpresën se në atë mënyrë do të shmangen ose eliminohen më lehtë disa probleme që paraqiten në shoqëri, pa marrë parasyshë realitetin shoqëror ku jetojmë. Ky normim bëhet duke përvetësuar dhe përshkruar ad literam gjthëçka që vjen nga shtetet e zhvilluara perendimore, pa ndonjë analizë të duhur dhe pa përshtatje rendit dhe mentalitetit të vendit. Në këtë mënyrë krijohet bindja se zgjidhja e problemeve bëhet vetem përmes normimit të tyre. Kurse, nga ana tjeter, krijohet nje mori e madhe e normave dhe institucioneve, duke dashur që realitetin ta tregojnë në një pamje më të mirë. Në këtë mënyrë, norma bëhet qëllim në vetvete, kurse mos realizimi i sajë zakonisht krijon edhe normë tjetër dhe në këtë mënyr krijohet iluzioni se në shoqëri kemi zhvillim të marrëdhënieve shoqërore. 19 Koha ka vërtetuar se vendimet e Gjykatës Kushtetuese, të cilat kanë shkaktuar kundërshtitë më të mëdha, janë përdoruar më pas prej vetë politikës, si mjet për përligjjen e qëndrimeve të saj në çështje analoge. Kështu pavarësisht debateve të nxehta që shkaktuan ne terrenin politik shqipëtar vendimet e Gjykatës Kushtetuese të vitit 2002, që interpretonin procedurat e shkarkimit të gjyqëtarëve të Gjykatës Kushtetuese, të gjyqëtarëve të Gjykatës së Lartë dhe të prokurorit të Pergjithëshëm, shumica parlamentare e disa vite më vonë i përdori si argument për të përligjur procdurën e shkarkimit të prokurorit të Përgjithëshëm. Cf. Sokol Sadushi, Drejtësia kushtetuese në zhvillim, fq Page

30 Vetëm me rritjen e standardit dhe krijimin e kushteve më të mira do të krijohen rrethana për realizimin real të të drejtave të garantuara me kushtetut. Në ate mënyr do të krijohen edhe kushte për kushtetutshmërinë dhe mbrojtjen gjyqësore kushtetuese. I.7. Pavarësia e Gjykatës dhe mosnderhyrja në vendimet e saj, si faktor që ndikon në kontrollin gjyqësor- kushtetues Çështja e pavaresise së gjyqësisë kushtetuese në literature juridike dhe në aktet e shkruara, qofshin ata nacionale apo me karakter ndërkombëtar është trajtuar shumë më pak sesa pavarësia e gjyqësisë së rregullt. Një ndër postulatet kryesore të zhvillimit të kushtetutshmërisë dhe parim kryesor i punës së gjykatës kushtetuese është pavarësia e gjykatës dhe mosndërhyrja në vendimet e saj.temën e këtillë të pavarësis së punës së Gjykatës Kushtetuese, do ta trajtojm jo vetëm nga aspekti i trajtimeve teorike dhe normative që ekzistojn sot, por edhe nga ai praktik, duke analizuar faktorë të ndryshëm, të cilët i vlersojmsi të rëndësishëme në realizimin e këtij parimi të punës së Gjykatës Kushtetuese. Kësaj teme mjaft me rëndësi për punën e Gjykatës Kushtetuese, nuk do t i qasemi vetëm nga aspekti rregullimit normativ apo të mundësive të ndërhyrjes nga ana e pushtetit, qoftë nga ai ligjvënës, ai ekzekutiv, por edhe nga faktorë të tjerë shoqëror të cilët mundë të ndikojnë në të, e para së gjithash nga ndikimi p.sh. i partive politike (qofshin ato në pushtet apo opozitë ), mediumet (qofshin ato vendase apo të huaja ), sektori qytetarë, nga grupet e ndryshme shoqërore, e veçanërisht ato nacionale. Vetëm një Gjykatë Kushtetuese me autoritet të pakontestuar para opinionit do të mundë të luaj rolin e saj të mbrojtjes së rendit kushtetues juridik. Meqënëse kësaj teme do t i kushtohet rendësi e veçante, e njejta do të trjatohët në pjesen përkatëse të punimit. 30 Page

31 I.8. Kuptimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë Kushtetutshmëria dhe ligjshmëria bëjnë pjesë në grupin e parimeve themelore politiko juridike të të gjithë shteteve bashkëkohore demokratike në bazë të të cilave ndërtohet sistemi juridik dhe politik i një vendi. Me kushtetutshmëri dhe ligjshmëri, nënkuptojmë gjendjen në të cilën ekzistojnë kushtet që parimet dhe rregullat që i përmban kushtetuta dhe ligjet të respektohen dhe të zbatohen në praktikë. Ky parim buron nga vet kushtetuta si akt juridik më i lartë i një vendi, e cila përmban parimet themelore të rregullimit shtetëror dhe shoqëror të një vendi. Nocioni i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë mund të kuptohet si një nocion unik, por, mund të trajtohen edhe si dy nocione të ndara. Ato përdoren si një nocion i vetëm atëher kur kemi të bëjmë me rolin e tyre në sigurimin e sundimit të së drejtës si kuptim më i gjërë, kurse përdoren si nocione të ndara atëherë kur theksohet roli i kushtetutës dhe i ligjit në strukturimin e rendit juridik të një vendi. 20 Gjatë përkufizimit të nocionit të kushtetutshmërisë autorë të ndryshëm kanë edhe qasje të ndryshme, varësisht nga motivet që parashtrojnë. Megjithatë, përgjithësishtë pranohet mendimi se kushtetutshmërinë mund ta përkufizojmë sipas dy kuptimeve: - Sipas kuptimit pozitivisto - juridik me kushtetutshmëri kuptojmë pajtushmërinë me kushtetutë të të gjitha akteve më të ulëta nga ajo 21. D.m.th. kemi të bëjmë me kushtetutshmëri atëherë kur i tërë rendi juridik mbështetet në hierarkinë e akteve të përgjithshme juridike dhe në pajtueshmërinë midis tyre. Autorët të cilet përqafojnë këtë kuptim nisen nga fakti se këto nocione drejtpërdrejt janë të lidhura me kushtetuten dhe ligjet, si akte themelore të të gjitha rregullimeve shtetërore Sipas kuptimit politik me kushtetutshmëri kuptojmë zbatimin e kufizimeve dhe të masave mbrojtëse në ushtrimin e pushtetit politik, të cilët kanë për qëllim të evitojnë mundësinë e arbitrarizmit, tejkalimit të autorizimeve, të konflikteve etj., si dhe sigurimin e mjeteve mbrojtëse nëpërmjet të të cilave shteti dhe shoqëria do të mbroheshin nga arbitrarizmi eventual 23. Përmbajtja e kushtetutshmërisë nuk ndërlidhet vetëm me ekzistencën e kushtetutës dhe ligjeve në shtet, por edhe me ekzistencën edhe të një gjendje tjetër në shoqëri, me ekzistencën e sistemit juridik, e rendit kushtetues (juridik), e nga ana tjeter edhe me sjelljet e njeriut në pajtueshmëri me kushtetutën. Si rend kushtetues mund të jetë vetëm ai rend ku me norma juridike është kufizuar dhe kontrolluar pushteti shtetëror. Qëllimi i ekzistimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë është që të sigurohet respektimi i së drejtës në një vend, dhe atë jo vetëm nga ana e qytetarëve të saj, por edhe nga ana e bartësve të pushtetit shtetëror, veçanërisht nga bartësit e pushtetit legjislativ dhe atij ekzekuziv. Parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nuk kufizohet vetëm në pajtushmërinë formale të akteve më të ulëta me ato më të larta dhe me kushtetutën si akt më i lartë në një vend. Parimi i kushtetutshmërisë 20 Svetomir Shkariq, Sporedbeno i makedonsko ustavno pravo (Botuesi: Shkup, 2004), fq Kurtesh Saliu, E drejta kushtetuese. Libri i I-rë (Botuesi: Prishtinë, 1998), fq Svetomir Shkariq, Ustavno Pravo (Botuesi: Shkup, viti i botimit), fq Po aty, fq Page

32 nënkupton funksionin e ndalimit, kufizimit, dhe kontrollimit të pushtetit kur ai tejkalon autorizimet e kushtetuese të veprimit 24 Si elaborim teorik në sensin e kufizimit të arbitraritetit të pushtetit, kushtetutshmëria zakonisht lidhet me veprën e Monteskijes De l'esprit des lois (Mbi Frymën e Ligjeve) (1748), për t u elaboruar më vonë nga shumë autorë tjerë deri në ditët e sotme. E përbashkëta e të gjithë këtyre autorëve është se kanë synuar dhe synojnë që të krijojnë arëysetime teoriko-praktike për kufizimet e pushtetit politik brenda një shoqërie. 25 Në kuptimin më të gjërë të saj parimi i kushtetutshmërisë si parim juridik nënkupton shtetin e së drejtës, përvec kontrollit kundër ushtrimit arbitrar të pushtetit. Kushtetutshmëria nënkupton gjendjen e tillë politike e shoqërore, në të cilen sundon ligji në shtet. Ajo paraqet gjendjen e tillë juridike, në të cilën konfliktet politike i shndërron në konflikte juridike, të cilat zgjidhen në një procedurë juridike duke e respektuar rendin juridik. Në vijim të kësaj, sundimi i ligjit përdoret në dy kuptime: në kuptimin e ngushtë dhe në kuptimin e gjërë. Në versionin e vet të ngushtë, sundimi i ligjit kërkon sundim të drejtë dhe të hapur përmes normave të përgjithshme që gëzojnë parashikueshmëri të madhe juridike, të cilat publikohen paraprakisht në mënyrë që publiku të jetë në dijeni për ekzistencën e tyre, pastaj ndarje të qartë dhe të plotë të pushtetit, dhe, së fundi, mbizotërim të idesë së në praktikë askuhs nuk mund të jetë mbi ligjin. Megjithatë, kjo nuk është e tëra për një demokraci kushtetuese. Në kuptimin e vet të gjërë, sundimi i ligjit ka të bëjë me legjitimitetin e sundimit (qeverisjes). Për të qenë legjitim, sundimi i ligjit duhet të ngërthejë elemente të përgjegjësisë demokratike, paanësinë procedurale dhe mbështetjen e madhe për vlerat liberale (si psh. për vlerat e drejtësisë, të pavarësië së gjyqësorit, barazinë, lirinë, mbrojtjen e pakicave, etj.). Në këtë legjitimitet ndikim të madhë ka edhe ambienti ndërkombëtar. 26 Parimi i ligjshmërisë.- Miratimi i kushtetutës së shkruar ka si pasojë epërsinë e dispozitave të saj ndaj dispozitave ligjore, pra kushtetutshmërinë. Por, zakonisht, me të zbatohet edhe parimi i hierarkisë së rendit juridik, ku si çështje kryesore shtrohet pajtueshmëria e të gjitha akteve të përgjithshme dhe individuale me dispozitat ligjore. Ky është parimi i ligjshmërisë. Të dy këto parime rregullohen dhe ecin së bashku. 24 Vesela Mukovska - Çingo, Ustavno Sudstvo, fq Krahaso më tepër lidhur me këtë studimin në tri vëllime të autorit S. E. Finer, The Hsitory of Government (I-III) (Oxford University Press: Oxford, 1999), posaqërisht vëllimin I, fq ; Pastaj, shih edhe : Scott Gordon, Controlling the State. Constitutionalism From Ancient Athens to Today (Harvard University Press: Massachusetts, 1999), ne vecanti kapitujt 1 ( The Doctrine of Sovereignty ), 4 ( Countervailance Theory in Medival Laë, Chatholic Ecclesiology, and Hugenot ), 7 ( The Development of Constitutional Government and Countervailance Theory in Seventeenth- Century England ), dhe kapitulli i fundit ( Epilogue ); M.J. C. Vile, Constitutionalism and the Separation of Powers (Liberty Fund: Indianapolis, 1998) (ky studim në tërësi është shtjellim teorik i teorisë mbi ndarjen e pushteteve). 26 Jane Stromseth, David Ëippman & Rosa Brooks, Can Might Make Rights? Building the Rule of Law After Military Interventions (Cambrdige University Press: Cambridge, 2006) fq ; Për ndikimin e ambinetit ndërkombëtar në leigjitimtetin e sundimit (qeverisjes), krahaso: Vicki Jackson, Constitutional Engagement in a Transitional Era (Oxford University Press: Oxford, 2010) fq ; (në vecanti fq , ku autorja shqyrton rolin e bashkësisë ndërkombëtare në legjitimitetin e kushtetutave vendëse, pra ku flet për sundimin e ligjit në kuptim të gjërë si dhe për faktorët që ndikojnë në te). 32 Page

33 Çdokushtetutë dhe shtet bashkëkohor e shpall parimin e lighshmërisë si kusht për ekzistencën e shtetit ligjor 27 Për nga përmbajtja e tij, parimi i ligjshmërisë ka karakter politik e juridik. Formalisht, ai nënkupton pajtueshmërinë e akteve materiale me të gjitha aktet juridike që kanë të bëjnë më to, pra, pajtueshmërinë e të gjitha akteve juridike më të ulëta me ligjin. Ligjshmëria nënkupton qeverisjen mbi bazën e ligjit, kundër arbitraritetit të organeve shtetërore dhe dënimin e çdo abuzimi e veprimi arbitrar që vjen në kundërshtim me ligjin. Ky parim nënkupton ndërtimin e raporteve midis pushtetit dhe shtetasve në bazë të ligjit, ushtrimin e pushtetit publik si shërbim publik; me tej, ai nënkupton mbështetjen në ligje të të gjitha veprimeve, procedurave dhe akteve të administratës shtetërore, po ashtu edhe të organeve gjyqësore, si dhe garantimin e të drejtave të njeriut dhe të shtetasve 28. Sa i përket raportit mes kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, konsiderohet se kushtetutshmëria në kuptimin e gjërë të saj paraqet formën më të lartë dhe themelore të ligjshmërisë. Raporti i këtillë midis kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë ka kontribuar shumë që të mos bëhet dallimi midis tyre, respektivisht që ato të konsiderohen si sinonime Aurela Anastasi, E Drejta Kushtetuese(Pegi: Tirane, 2003) fq Po aty, fq Vesela Mukovska Çingo, Ustavno Sudstvo, fq Page

34 I.9.Parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Kushtetutat e Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Shqipërisë Parimi i kushtetutëshmërisë dhe ligjshmërisë është një nga parimet themelore të sistemit politik të Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Shqipërisë. Nga dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së vitit 1991 dhe, nga dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë së vitit 1998, mund të vërehen elemente që kanë të bëjnë si me aspektin material ashtu edhe me aspektin formal të këtij parimi, që do të thotë se ky parim trajtohet para së gjithash si kuptim juridik. Mirëpo, përveç karakterit juridik, parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, nuk ka dyshim se si nocion duhet parë edhe në kuptimin politik.kjo nga fakti se kontrolli kushtetues në thelbin e vet përfshin edhe disa çështje, të cilat kanë patjetër edhe karakter politik, siç janë rastet e vlerësimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së programeve dhe statuteve të një partie politike, përfshirjen në shqyrtimin e përgjegjësisë së kryetarit të republikës, kontrollin kushtetues të procedurave të referendumeve, etj. 30 Kushtetutat konstituojnë rendin kushtetues dhe përcaktojnë vlerat themelore, si dhe bazat e parimet e funksionimit të tyre. Bartësit e pushteti,t autorizimet e tyre i ushtrojnë në bazë të kushtetutës. Ky parim, në kuptimin e tij material, është forcuar veçanërisht me ekzistencën e pluralizmit politik dhe me parimin e ndarjes së pushteteve. Parimi i kushtetutshmërisë duhet domosdoshmërisht të jetë në funksion të realizimit, sigurimit dhe garantimit të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, mes të cilave bien edhe të drejtat e nacionaliteteve ose pakicave kombëtare. Vendet që janë objekt shqyrtimi këtu janë me rende kushtetuese,të cilët funksionojnë në bazë të parimeve të kushtetutës, ku pushteti politik, bazen e funksionimit të tij, e ka të përcaktuar me dispozitat kushtetuese. Kështu, ta zëmë, neni 7 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë thot se sistemi i qeverisjes në Republikën e Shqipërisë bazohet në ndarjen dhe balancimin ndërmjet pushteteve ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor. 31 Kurse, sipas nenit 51 pika 1 të Kushtetutës së Maqedonisë, ligjet në Republikën e Maqedonisë patjetër që duhet të jenë në pajtushmëri me Kushtetutën, kurse të gjitha aktet tjera në pajtushmëri me ligjin dhe Kushtetutën. 32 Përvec këtyre parime, kushtetutshmëria nënkupton edhe pozitën kushtetuese të njeriut dhe qytetarit, e me të edhe të vetë karakterit kushtetues të lirive dhe të drejtave dhe të detyrimeve të qytetarit. Në tri kushtetutat që trajtohen këtu, ekzsiton një kapitull i i 30 Shih më shumë në Venice Commission (ed.), Models of Constitutional Jurisdiction (Council of Europe Press: Strasbourg), ne vecanti kapitujt II ( Control of Constitutionality of the Activities of the Supreme Organs of the State ), III ( Controversies Betëeen the Central State and Regional or Other Subdivisions (Federal States, Cantons, Autonomous Regions, Provinces, Communities, etc.), VIII ( Jurisdiction on the Unconstitutionality of the Political Parties ). 31 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktikë gjyqësore ( Luarasi: Tiranë, 2004) 32 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese (Gazeta Zyrtare e RMsë: Shkup, 2002). 34 Page

35 gjatë dhe i elaboruar mbi të drejtat e njeriut, dicka që është bërë rutinë pas rëniës së komunizmit në të gjitha vendet ish komuniste. 33 Sa i përket parimit të ligjshmërisë, duhet theksuar se në më shumë dispozita kushtetuese theksohet se puna e organeve dhe institucioneve shtetërore bazohet në kushtetutë dhe ligj. Ligji si akt juridik i cili në bazë të fuqisë juridike vjen menjëherë pas kushtetutës, bënë konkretizimin dhe rregullimin e marrdhënieve shoqërore të rregulluara më ligj, d.m.th marrëdhënieve shoqërore u jep karakter juridik. Si karekteristika më te rendësishme të parimit te ligjshmërisë janë: parimi i shpalljes së ligjeve ose të akteve të tjera normative; ndalimi i efektit retroaktiv të ligjit; përcaktimi ligjor i veprave penale dhe i dënimeve; baza ligjore e akteve individuale; veprimi dhe masat e organeve të pushtetit shtetëror; baza ligjore e vendimeve gjyqësore; baza ligjore e veprimtarisë të subjekteve afariste si dhe baza ligjore e bartësve të funksioneve të pushtetit 34 Përgjithësisht parimi i kushtetutshmërisë në rendin juridik tëmaqedonisë do të shprehej, inter alia, përmes e këtyre parimeve: epërësisë së kushtetutës; pozitës statusore kushtetuese; garantimit të kushtetutshmërisë; kushtetutshmërisë së fortë; përcaktimit si vlera kushtetuese të të drejtave dhe lirive të njeriut si dhe ndarjen e pushtetit shtetëror në legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor, etj. 33 Kushtetuta e parë që ka parashkuar një sistem të elaboruar për mbrotjen e të drejtave të njeriut ka qenë Kushtetuta e Vajmarit e vititi 1919, e cila në Kapitullin II të saj ka folur gjerësisht për të drejtat individuale të gjermanëve. Ky kapitull ka shërbyer si pretekst që në teori, një ndër autorët më të mdhenjë të shekullit që e lamë pas, Karl Shmit, ta quaj si kushtetutë të dytë brenda Kushtetutës së Vajmarit. Krahaso: Karl Smit, Legalnost i Legitimnost. Në Slobodan Samardzic (ed.), Norma i Odluka,Karl Smit i Njegovi Kriticari fq Për komente të përgjithshme rreth Kushtetutës së Vajmarit dhe vendit të Kapitulli II, shih më shumë nëarthur J. Jacobson and Benrhard Schlink (eds.), Weimar. A Jurisprudence of Crisis (University of California Press: Berkley, Vesela Mukovska - Çingo, Ustavno Sudstvo, fq Page

36 I.10. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë Sot në botë ekzistojnë sisteme të ndryshme të kontrollit dhe mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Ekzistojnë numër bukur i madh i shteteve të cilat kanë vendosur kontrollin e kushtetutshmërisë gjyqësore. Teoria dhe praktika e kontrollit gjyqësor të një vendi ka ushtruar ndikim edhe në shtete tjera. Vlenë të thuhet se sot në botë nuk ekzistojnë dy shtete, të cilët kanë sisteme plotësisht identike të kontrollit kushtetues. 35 Autorë të ndryshëm përmendin klasifikime të ndryshme të sistemeve të kontrollit kushtetuese, varësisht kriterit që merret për bazë. Profesor Luan Omari, përmend dy modele të organizimit të gjyqësisë kushtetuese: - Modelin amerikan: është i decentralizuar, sepse kontrolli u besohet të gjitha gjykatave të vendit, konkret, sepse gjyqëtari vendos përjashtimisht në rastin e zbatimit të një ligji në një çështje individuale, dhe a posterori, sepse kontrolli ushtrohet mbi një ligj tash të shpallur dhe që është në fuqi. - Modelin evropian :është i centralizuar, sepse ushtrohet nga një gjykatë e vetme dhe e posaçme, abstraktsepse gjykatavendos me anë të vendimit të drejtuar kundër një ligji pavarësishtë nga çdo konflikt, dhe mund të jetë edhe a priori, kur kontrolli ushtrohet mbi një ligj që ende nuk është shpallur. 36 Pavarësisht kritereve të ndryshme që merren gjatë përcaktimit të modeleve të ndryshme në teorinë kushtetuese komparative kryesisht na paraqitën tri sisteme themelore të kontrollit të kushtetutshmërisë së ligjeve dhe të aktevetë tjera juridike: mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nga ana e organit legjislativ (sistemi i vetëkontrollit), nga ana e organit të veçantë kushtetues ose politik, dhe nga ana e gjykatave (të rregullta ose kushtetuese). 37 I.10. a. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit legjislativ (sistemi i vetëkontrollit).- Ky system bazohet në teorinë e supremacisë (të epërsisë) të parlamentit. Sipas këtij sistemi, organi legjislativ vlerëson vetë se a janë ligjet në pajtim me kushtetutën. Sipas këtij sistemi, çështja e kushtetutshmërisë së ndonjë ligji parashtrohet nga ana e deputetëve si çështje paraprake gjatë shqyrtimit të ndonjë propozimligji. Ky system, ka qenë i pranishëm në ish vendet socialiste. Me Kushtetutën e RSM-së të vitit 1974 Gjykata kushtetuese ishte pjesë e sistemit të unitetit të ushtrimit të pushtetit dhe kishte detyrë që të sigurojë harmonizimin e brendshëm të rendit juridik. Kundrejt kompetencës relative të kufizuar (mes tjerash gjykata kushtetuese nuk kishte mundësi që të anulonte ligje kundërkushtetuese, por vetëm të konstatonte mos pajtueshmërin e tyre me kushtetutën), ajo në këtë periudhë luante rol 35 Dimitar Kuliq, Ustavno Sudstvo u Sveto (Botuesi: Beograd- Zajecar, 1982), fq Luan Omari, Shteti i së Drejtës ( Elena Gjika: Tiranë,, 2004), botimi i dytë, fq Shih më shumë për zhvillimin komparativ të këtyre tri sistemeve në : Maujro Capelleti, Judicial Review in the Contemporary World (The Bobbs-Merrill Company Inc.: USA, 1971), në vecanti kapitulli I ( Judicial and Political Controls of Constitutionality ) dhe III ( The Modern Systems of Judicial Review: The Organs of Control ). 36 Page

37 të rendësishëm në mbrojtjen e rendit juridik në kuadër të sistemit politik të bazuar në parimin e unitetit në ushtrimin e pushtetit. 38 I.10.b. Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit të vaçantë kushtetues ose politik.- Në vendet të cilat e kanë përfaqësuar këtë system, kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë është lënë në kompetencë të ndonjë organi politik, i cili në njëfarë mënyre, është ndarë nga organi legjislativ. Ky sistem i kontrollit të kushtetutshmërisë është më i rrallë. Në historikun e vet, ky sistem na paraqitet në disa modele. Disa nga ata nuk janë zbatuar asnjëherë vetëm se kanë mbetur si modele teorike. Si model i kontrollit kushtetuesë paraqitet Franca, me Kushtetutën e vitit Me këtë kushtetutë, ishte paraparë që kontrollin e kushtetutshmërisë së ligjeve ta bëjë Senati, si dhomë e veçantë e parlamentit francez. Sot, shumë pak vende e njohin këtë sistem të kontrollit kushtetues. Këtë sistem në formën e saj më të zhvilluar e hasim në Francë me Kushtetutën e vitit 1958, rolin e të cilit e luan Këshilli Kushtetues i Francës (Conceil Constitutionel) 39. I.10.c. Sistemi i kontrollit dhe i mbrojtjes gjyqësore të kushtetutshmërisë- Ky sistem i kontrollit të kushtetutshmërisë na paraqitet në dy forma:kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e gjykatave të rregullta dhe kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e gjykatave kushtetuese. I.10. c.1) Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e gjykatave të rregullta- Ky sistem i kontrollit ekziston në shtete të ndryshme si në SHBA, Kanadë, Australi, Zeland të Re etj. Në këto vende mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë bëhet gjatë zgjidhjes së ndonjë rasti konkret nga ana e gjykatave të rregullta. Kjo do të thotë se pa case and controversy (pra pa një kontest dhe rast real kontestues), nuk mund të ketë fare kontroll abstrakt dhe hipotetik. Në këtë sistem, çështja e vlerësimit të kushtetutshmërisë së ndonjë ligji paraqitet si çështje dytësore. Si çështje kryesore paraqitet kontesti konkret, i cili zhvillohet para gjykatës së caktuar. Në ShBA, p.sh, gjatë zgjidhjes së ndonjë rasti konkre, mund të parashtrohet çështja e kushtetutshmërisë së atij ligji, në bazë të cilit duhet të zgjidhet rasti konkret. Nëqoftëse gjykata vlerëson se ai ligj është jokushtetues, ajo nuk e abrogon ligjin e tillë, por vetëm nuk e aplikon në rastin konkret, dhe ligji i tillë vazhdon të vlejë edhe më tej. Mangësi e këtijë sistemi të kontrollit të kushtetutshmërisë është se edhe përkundër asaj se një gjykatë ka vlerësuar se ligji i tillë është jokushtetues, ligjin e njejtë gjykata tjetër mund ta vlerësojë se është në pajtim me kushtetuten dhe ta aplikojë në rastin konkret Shih më shumë për këtë në ëeb faqen e Gjykatës Kushtetuese të RM-së: të qasur më date Për zhvillimin e gjyqësisë kushtetuese në Francë, shih më shumë në John Bell, French Constitutional Law(Clarendon Press: Oxford, 1992), ne vacanti 7 kapitujt e pjesës së parë të cilët flasin për zhvillimin kushtetues në Francë deri në kohën e botimit të librit (fq ) 40 Rasti i parë që ka filluar në këtë kuptim është, sic u tha, Marbury vs. Madison (1803). Në këtë rast, John Marshall theksoi epërsinë e kontrollit kushtetues të ligjeve dhe rëndësinë që ligjet që nuk janë në përputhje me kushtetutën të vihen jashtë përdorimi. Kjo, sot, megjithatë ka ndryshuar dhe ligjet që shpallen si jokushtetuese mbeten akoma në fuqi për që zbatimi i tyre diktohet nga precedenti i Gjykatës Supreme 37 Page

38 I.10. c. 2) Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e gjykatave kushtetuese.- Vendet të cilat e kanë pranuar këtë sistem të mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, kanë formuar një organ të veçantë, gjykatën kushtetuese,e cila si kompetencë kryesore ka mbrojtjen e kushtetutes. Këtë kompetencë, gjykata kushtetuese e realizon me anë të kontrollit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së akteve juridike të vendit. Gjykata kushtetuese kryen kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe, vetë akti i tillë, është objekt kontesti, pra këtu kontesti nuk rrjedh nga ndonjë ngjarje konkrete jetësore. Në të drejtën kushtetuese komparative, ky sistem i kontrollit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë është më i pranuari. Ky sistem, për herë të parë vendoset me Kushtetuten e Austrisë të vitit 1920, kurse në praktikë është vënë në jetë në Cekosllovaki më Varësisht nga koha se kur kryhet kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, sipas këtijë sistemi kemi mbrojtjen preventive (paraprake), atëherë kur kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së ndonjë akti juridik bëhet para se akti i tillë të hyjë në fuqi, dhe mbrojtjen akcesore (represive ), atëherë kur kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së ndonjë akti juridik bëhet pasi akti i tillë të ketë hyrë në fuqi 42. Republika e Maqedonisë dhe Republika e Shqipërisë e kanë përvetësuar sistemin e tretë të mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, d.m.th sistemin e kontrollit dhe mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nga ana e Gjykatës Kushtetuese. Ky sistem, ka përparsitë e veta në krahasim me dy sistemet tjera të kontrollit të kushtetutshmërisë. Sistemi i këtillë i kontrollit kushtetues në Shqipëri, është i kohës më të re. Për herë të parë u vendos me Ligjin e 29 Prillit të vitit 1992, që si Kreu III, iu shtua Ligjit për Dispozitat Kryesore Kushtetuese me titullin Organizimi i Drejtësisë dhe Gjykata Kushtetuese. Më pastaj, vendi dhe pozita e Gjykataës Kushtetuese u sanksionua edhe më mirë në bazë të Kushtetutës së vitit Në nenin 124 të kësaj Kushtetute, thuhet, mes dhe i gjykatave tjera të rregullta dhe jo nga ligji i deklaruar si jokushtetues. Krahaso: William E. Nelson, Marbury v. Madison. The Origins and Legacy of Judicial Review, fq Allan R. Breëer-Carias, Constitutional Courts as Positive Legislators. A Comparative Law Study (Cambridge University Press: Cambridge, 2011), fq Përveç kontrollit preventiv (paraprak) të normës ligjore, në disa vende, përfshirë këtu dhe Kosovën, ekziston edhe kontrolli preventiv (paraprak) i amendamenteve kushtetuese. Në rastet e tilla kontrolli kushtetues konsiston në vlerësimin e kushtetutshmërisë së amendamenteve të propozuara, pra para se të shkojnë në Kuvend për votim, për të parë nëse normat e tilla kushtetuese të propozuara cënojnë dispozitat e ashtuquajtura të rrënjosura. Të natyrës së tillë janë dispoziatat kushtetuese që kanë të bëjnë me sistemin politik, laicitetin e shtetit, të drejtat e njeriut, etj. Kontrolli preventiv, si në rastin e Kosovës, është i rrallë dhe ekziston vetëm në disa vende, siç janë Azerbajxhani, Kirgizia, Moldavia, Turqia dhe Ukraina. Shih më shumë në analizën komparative të Komisionit të Venedikut, Report on Constitutional Amendment, Adopted by The Venice Commission at Its Plenary Session (Venice, December 2009). Në internet mund të gjendet në: me këtë shenjë: CDL-AD (2010) 001 Study No. 469/2008, Starsbourg, 19 January Për aspektet teorike të kontrollit preventiv të amendamenteve kushtetuese, krahaso studimin e Kemal Gozler, Judicial review of Constitutional Amendmenets. A Comparative Study (EKIN PRESS: Bursa, 2008); Gary Jeffrey Jacobsohn, An unconstitutional constitution? A comparative perspective. Int l J Con Law, Vol. 4 no. 3 (Jul 2006). 38 Page

39 tjerash, se Gjykata Kushtetuese garanton respektimin e kushtetutës dhe bënë interpretimin përfundimtar të saj. Gjykata Kushtetuese i nënshtrohet vetëm Kushtetutës. 43 Sistemi i këtille në Maqedoni ka ekzistuar qysh me Kushtetuten e Republikës Socialiste të Maqedonisë së vitit 1963 dhe atë të vitit Te Kushtetuta e vitit 1974, kemi edhe ndryshimin dhe plotësimin e disa neneve të saj që kishin të bëjnë me punën dhe veprimtarinë e gjykatës kushtetuese. Kështu, neni 419 al. 1,u pat zëvendësuar me Amendamentin LIII, pikën 1; pastaj neni 424, al. 1 dhe 2, janë zavendësuar me Amendamentin VII; kurse al. 1 dhe 3 të pikës 1 të këtijë amendamenti,u zëvendësuan me pikën 4 të Amendamentit LIII; pastaj neni 427 u zëvendësua me pikën 2 të Amendamentit LIII, kurse neni 429 u plotësua me pikën 3 të Amendamentit LIII. 44 Edhe Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991 e ka përvetsuar të njejtin sistem të kontrollit dhe mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Në Republiken e Maqedonisë, kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë, e ushtron Gjykata Kushtetuese e RM-së. Në bazë të nenit 108 të Kushtetutës së RM-së, Gjykata kushtetuese e RM-së është organ i Republikës, i cili mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë 45. Në bazë të Kushtetutesë së RM-së të vitit 1991, punën dhe kompetencat e Gjykatës kushtetuese e rregullojnë nenet , ku neni 109 al.2 është zëvendësuar me Amendamentin XII, si rezultat i ndryshimeve kushtetuese të dala nga Marrëveshja Ohrit e vitit Puna dhe organizimi i Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë parashihet në Rregulloren e Gjykatës Kushtetuese të datës (sjellur nga ana e vetë Gjykatës Kushtetuese, publikuar në Gazeten Zyrtare të RM-së, Nr, 70/ 1192). Këtë ndryshim, si dhe ndryshimet e tjera që ekzistojnë në punën dhe veprimtarinë e Gjykatës Kushtetuese të parapara me Kushtetutën e RSM të vitit 1974 dhe me Kushtetutën e RM të vitit 1991 do t i paraqesim në mënyrë komparative në vazhdim të punimit në vendin e caktuar, kurse rëndësi të veçantë do t i kushtojmë procedurës që ka të bëjë me mbrojtjen kushtetuese të të drejtave të qytetarit para Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe procedurës për mbrojtjen e tyre që zhvillohet nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, bazuar në procesin e rregullt gjyqësor. Në sistemet juridiko kushtetuese të të gjitha vendeve, përkatësisht të shteteve të pavarura dhe sovrane në Europën Juglindore, pa përjashtim, ndonëse pjesa më e madhe e tyre akoma ndodhen në periudhen e tranzicionit, sigurohet dhe garantohet mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe e ligjshmërisë përmes institucionit të veçant të themeluar si 43 Shih, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me Praktikë Gjyqësore (Luarasi: Tiranë, 2004). Përvec kësaj, përbërja dhe kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë rregullohen në pjesën e tetë të Kushtetutës ( nenet ), ndërsa organizimi dhe funksionimi i saj rregullohen me Ligjin Nr.8577, të datës 10 shkurt 2000, të miratuar nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë. 44 Kushtetuta e RS e Maqedonisë, Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese (Gazeta Zyrtare e RMsë: Shkup, 2002) 46 Marrëveshja e Ohrit, Shkup, 2 Gusht Teksti i plotë i Marrëveshjes së Ohrit gjendet në 39 Page

40 Gjykatë Kushteueseme me kompetenca të përcaktuara qartë me aktet kushtetuese dhe me ligje. Në këtë drejtim Kosova pat ngelur prapa, jo vetëm si një vend i i tranzicionit me një rend kushtetues tejet specifik për shumë arsye politike dhe juridike, por edhe me mungësën de jure një sistemi për mbrojtjen kushtetutshmërisë dhe ligjëshmërisë. 47 Kjo gjendje ndryshoi pas shpalljes së pavarësisë së këtij vendi më 17 shkurt 2008 dhe filllimin e Gjykatës Kushtetuëse në fillim të vitit në vijim. Gjatë punimit të doktoraturës në vazhdim do t i trajtojmë specifikat që ekzistojnë në dy vendet, në Maqedoni dhe Shqipëri respektivisht. Çështjet e përbashkëta do t i paraqesim si unike, kuptohet për aq sa është e mundshme, ndërsa ato karekteristika që janë specifike do t i trajtojmë si të tilla në trajtimin e çështjeve përkatëse. Me qëllim të rritjes së seriozitetit të punimit, e kemi konsideruar si të dobishme që të fusim disa trajtime komparative të kontrollit kushtetues të vendeve tjera, të atyre që kanë sistem të njejtë të kontrollit, kryesisht të vendeve Evropiane. 47 Shih më shumë për gjendjen e Kosovës para shpalljes së pavarësisë në punimin e Bajram Pollozhani, Një shqyrtim komparativ kushtetues- juridik për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Universitas, Viti V, Nr.8, Tetor 2006, Tetovë, fq Page

41 Kreu i II Kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë 41 Page

42 Kreu II Kontrolli i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë në Republikën e Maqedonisë II.1. Pozita kushtetuese- juridike e Gjykatës Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë Në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë përcaktohet se Gjykata Kushtetuese e Republikes së Maqedonisë është organ i Republikës i cili e mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë 48.. Gjykata Kushtetuese paraqittet si institucion tejet i rëndësishëm kushtetues, me një pozitë të veçantë kushtetuese, që e përcakton drejtpërsdrejti kushtetuta, e cila përcakton krahas pozitës edhe kompetencat e saj. Duke e trajtuar atë si kategori kushtetuese ajo përcaktohet vetëm me kushtetutë, d.m.th. jo edhe me ligj ose akt nënligjor. E vetmja çështje që nuk rregullohet me kushtetutë e as me ligj është çështja e mënyres së punës dhe procedurave të saj. Rregullimi i materies që parashihet me aktin e brendëshem të gjykatës, nuk mund t i tejkalojë kornizat kushtetuese të pozitës që ajo ka. Lejimi që disa punë t i rregullojë në mënyrë të pavarur Gjykata Kushtetuese me akt të vetin, e forcon pozitën e saj në sistemin e ndarjes së pushteteve, veçanërisht ndaj pushtetit ligjvënës. 49 Madje ka edhe pikëpamje tjera se rregullimi i këtillë i punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikesa së Maqedonisë, ka mundësi që t a bëjë atë tejet komode në ecurinë e drejtësisë kushtetuese. Duke pasur parasysh se kjo Rregullore e Gjykatës Kushtetuese është nxjerrë në vitin 1992, shumë shpejt pasi Republika e Maqedonisë doli nga një sistem dhe një mentalitet socialist dhe, duke pasur parasysh ndryshimet kushtetuese që ndodhen si rezultat i Marrëveshjes së Ohrit të vitit 2001, jam i mendimit se është koha për nxjerrjen e një ligji për punen e Gykates kushtetuese, i cili do të duhej t i ngërthente në vetvete të gjithë ndryshimet kushtetuese, ku do të duhej ta përmbante edhe të drejten për t iu drejtuar gjykatës edhe në gjuhen shqipe. Pavarësia e Gjykatës kushtetuese shihet në atë se ajo funksionin e vet e ushtron vetëm në bazë të kushtetutes. Pra, në punën e Gjykatës Kushtetuese nuk kanë të drejtë të ndikojnë as Kuvendi Republikan e as ndonjë organ tjeter shtetëror, sepse Gjykata Kushtetuese veprimtarinë e vet e ushtron në mënyrë të pavarur pa ndikimin e asnjë organi shtetëror ose joshtetëror tjetër. Institucionalishtë, Gjykata Kushtetuese në një kuptim të veçant, përfshihet në sferen e pushtetit gjyqësor, por, me një dualizëm në rolin dhe pozitën që ka. Ajo nuk është institucion klasik gjyqësor, edhe përkundër ekzistencës të disa elementeve të gjyqësisë klasike. Gjykata kushtetuese ka edhe dimension më të gjërë politik, por megjithatë nuk është dhe nuk paraqitet si organ apo institucion politik në kuptimin e 48 Sih nenin 108 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë 49 Shih Vesela Mukovska Çingo, Ustavno Sudstvo, Shkup 2002, faqe Page

43 vërtetë të saj. Duke pasur parasysh karakterin specifik të saj, Gykata Kushtetuese paraqite si gjykatë kushtetuese- juridike e veçantë dhe si institucion politik. Karakteri dualist, i cili nuk është cilësi vetëm e Gjykatës Kushtetuese të R. Maqedonisë, por edhe e gjykatave kushtetuese të vendeve tjera, pra edhe e asaj të Republikës së Shqipërisë. Gjykata kushtetuese, para së gjithashë është organ i jurisprudencës, në bazë të vetë emrit që i përcakton kushtetuta. Si gjykatë, funksion themelor ajo ka mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë të sistemit. Karakteri mbrojtës i këtij funksioni, është element i theksuar klasik gjyqësor, i cili, me të vërtetë gjykatës i jep karakterin dhe pozitën e një institucioni të veçantë gjyqësor në sistem. Funksioni mbrojtës, të cilin e realizon përmes zhvillimit të kontestit kushtetues juridik, në një procedurë të caktuar paraprake dhe me sjelljen e vendimit të vet, janë gjithashtu elemente të natyrës dhe karakterit të saj gjyqësor. 50 Gjykata Kushtetuese, nuk krijon të drejtën dhe nuk përcakton çka është e drejta, por, konstaton ç ka nuk është e drejtë. Ajo nuk shkruan norma originale, por i shqyrton, i vlerëson dhe vendos në mënyrë përfundimtare se normat përkatësë dhe marrëdhëniet e caktuara janë në pajtushmëri me Kushtetutën, marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara me ligj, respektivisht me ligjet. Sa i përket karakterit të saj si organ apo institucion politik, ajo duhet të mbajë përgjegjësi edhe për raportet politike të marrëdhënieve, të kushteve dhe rrethanave nën të cilat sillen vendimet e gjykatës. Për shkak të këtyre arsyeve por edhe të çështjeve që bienë në kompetenc të saj, ajo gjithashtu, në shkallë të njejtë, paraqet organ politik, respektivisht institucion politik sui generis. 51 Gjykata Kushtetuese duhet në thelb të mbrojë rendin juridik objektiv të shtetit. Nga pozita që ka në Kushtetutën e RM-së, ajo nuk nënkupton se duhet ta mbrojë vetëm kushtetutën, por, duhet ta ruajë edhe kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë e sistemit. Në këtë rast, paraqitet dilema se sa kjo mbrojtje e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë duhet të niset vetëm nga aspekti i kushtetutës së shkruar apo nga e gjithë ajo që del nga kuptimi i së drejtës kushtetuese në një shtet. Nga dilema e parshtruar se gjykata kushtetuese është vetëm ruajtës i kushtetutës, që zakonisht nënkuptohet si një qëndrim klasik, apo se është ruajtës i rendit juridik objektiv në shtet, do të përcaktohemi për interpretimin më të gjërë të saj. Funksioni themelor i saj është që ta ruajë kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë në tërësinë e rendit kushtetues dhe juridik të Republikës së Maqedonisë. Objektin e vetë të mbrojtjës, kushtetuta nuk e kufizon vetëm në akte ose veprime të caktuara, apo vetëm në subjekte të caktuara. Përkundrazi, ajo e ka parasysh tërësinë e sistemit dhe rendit kushteues të Republikës së Maqedonisë, por nga aspekti i mbrojtjës së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë Po aty, faqe Po aty, faqe po aty, faqe Page

44 II. 2. Përbërja dhe zgjedhja e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë e përbëhet nga 9 (nëntë) gjyqëtarë 53 që zgjidhen nga Kuvendi i Republikës së Maqedonisë. Kuvendi Republikan, me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve, zgjedh vetëm gjashtë gjyqëtarë, kurse për zgjedhjen e tre gjyqëtarëve tjerë kërkohet që për ta të votojnë edhe shumica e deputetëve, të cilët deklarohen se i takojnë bashkësisë etnike, e cila nuk përbën shumicën e popullatës në Republiken e Maqedonisë. Kjo mënyrë e zgjedhjes së gjyqëtarëve të Gjykatës kushtetuese është paraparë me Amendamentin kushtetues XV, që doli si rezultat i ndryshimeve kushtetuese të parapara me Marrëveshjen e Ohrit 54. Me ndryshimet kushtetuese të vitit 2005, po ashtu ka risi në pikëpamje të zgjedhjes së gjyqëtarëve të Gjykatës kushtetuese. Këtu kemi të bëjmë me ata kandidatë që propozohen nga Këshillit gjyqësor Republikan. Në pajtim me këto ndryshime dhe plotësime, Këshilli Gjyqësor Republikan propozon dy gjyqëtarë për në Gjykatën kushtetuese. Propozimi bëhet ekskluzivisht nga radhët e gjyqëtarëve nga gjykatat e zakonshëme. Pra, është e nevojshme që në momentin e propozimit të tyre të kenë qenë gjyqëtarë aktual në njërin nga instancat gjyqësore në Republikën e Maqedonisë. 55 Kurse, në bazë të nenit 424 të Kushtetutës të RSM-së të vitit 1974, ajo përbëhej prej kryetarit të saj dhe gjashtë gjyqëtarëve të tjerë që zgjidheshin në afat prej tetë vitesh, pa të drejtë rizgjedhjeje. 56 E drejta e propozimit të kandidatëve për gjyqëtarë të Gjykatës Kushtetuese, sipas Kushtetutës së RM-së të vitit 1991, është ndarë në mes të disa organeve dhe atë: -Kryetarit të Republikës-i cili propozon dy kandidat; -Këshillit Gjyqësor Republikan- propozon gjithashtu dy kandidatë nga radhet e gjyqëtarëve aktual në instancat e rregullta gjyqësore dhe -Komisionit të Kuvendit për mandate dhe emërime- propozon pesë kandidatetë tjerë. Gjyqëtarët Kushtetues zgjidhen nga rradha e juristëve të afirmuar, me mandat prej nëntë vitesh pa të drejtë rizgjedhjeje ( neni 109, alinea 2 i kushtetutës). Zgjidhja e këtillë që ka ofruar kushtetuta mund të vijë ndesh me një realitet, që është e domosdoshme për ekzistimin e koontiunitetit në punën e sajë. Tjetër zgjidhje ka ofruar Kushtetuta e Shqipërisë sa i përket mënyres së zgjedhjes së gjyqëtarëve kushtetues. Sipas nenit 125 pika 3 përbërja e Gjykatës Kushtetuese përtrihet çdo tri vjet, në një të tretën e saj sipas procedurës së caktuar me ligj 57 D.m.th, jepet një zgjidhje e tillë që vazhdimisht 53 Neni 109 i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë 54 Marrëveshja e Ohrit, Shkup, 2 Gusht 2002 dhe amandamenti XV i kushtetutës së RM-së 55 Më gjërësisht, Amandamenti XXIX i Kushtetutës së RM-së, i shpallur në Gazetën zyrtaretë RM-së, nr.107/ Kushtetuta e RSM-së e vitit Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, Page

45 të ruhet një strukturë ekzistuese e gjyqtarëve dhe, ajo të ripërtrihet me nga tre gjyqëtarë të rinj në çdo tri vite. Gjykata Kushtetuese, në seancen e saj zgjedh Kryetarin e Gjykates Kushtetuese nga radha e gjyqtarëve të saj me 2/3 e votave nga numri i përgjithshëm i gjyqtarëve, me votim të fshehtë, me kohëzgjatje prej tre vitesh pa të drejtë rizgjedhjeje. Kushtetuta përcakton si inkopatabile, çështjen e të qenit gjyqtarë kushtetues dhe të ushtruarit të funksioneve të tjera publike. Sipas nenit 111 al.2 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së vitit 1991, funksioni i të qenit gjyqtarë kushtetues është inkopatibil me ushtrimin e funksioneve dhe profesioneve të tjera publike ose me aderimin në parti politike Kushtetuta e RM-së, 1991 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 45 Page

46 II. 3. Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë Kompetencat e Gjykatës Kushtetuese të Republikë së Maqedonisë janë të caktuara me nenin 110 të Kushtetutes së RM-së. 59 Sipas këtij neni Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë: - Vendos për pajtueshmërinë e ligjeve me Kushtetuten; - Vendos për pajtueshmërinë e dispozitave tjara dhe të kontratave kolektive me Kushtetutën dhe ligjet; Mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, ndërgjegjes, mendimit dhe shprehjes së lirë të mendimit, bashkimit dhe veprimtarisë me qëllime politike dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në bazë të gjinisë, racës, fesë, përkatësisë nacionale, sociale dhe politike; - Vendos për konfliktin për kompetencë mes pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor; - Vendos për përgjegjësinë e kryetarit të Republikës; - Vendos për kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të partive politike dhe të organizatave qytetare; - Vendos edhe për çështje të tjera të përcaktuara me Kushtetutë. Në bazë të kompetencave të paraqitura më lart që ka Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, si organ që mbron kushtetutshmërinë dhe të ligjshmërinë, ka disa funksione: a. Kontrollin normativ të akteve juridike të përgjithshme (kontrollin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë)- Në kuadër të kësaj competence, Gjykata kushtetuese vendos për: 1) Pajtushmërinë e ligjeve me kushtetutën, si akt juridik më të lartë (n.110 paragrafi 1 pika 1 e Kushtetutes së RM-së). 2) Pajtushmërinë e dispozitave juridike tjera dhe të kontratave kolektive me kushtetutën dhe ligjet. Kjo kompetencë e Gjykatës Kushtetuese përbën thelbin e vetë punës së saj. Në punën e saj nga viti 1992 deri më 2003, nga gjithsej iniciativat e pranuara, 970 prej tyre kanë qenë për vlerësueshmërinë dhe kushteutshmërinë e ligjeve, 46 lënde për vlerësueshmërinë e statuteve, 34 lëndë për vlërsueshmërinë e kontratave kolektive, 299 lëndë për vlerësueshmërinë e dispozitave të qeverisë dhe të ministrive, 395 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të komunave, dhe 310 lëndë për vlerësueshmërin e akteve të pergjithëshme të ndërmarrjeve dhe organizatave të tjera. 60 Nga gjithsej 238 lëndë, të pranuara në vitin 2005, 147 lëndë ishin për vlerësueshmërinë e kushteutshmërisë së ligjeve, 1 lëndë për vlerësueshmërinë e statutit, 1 lëndë për vlerësueshmërinë e kontratës kolektive, 21 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të qeverisë dhe të ministrive, 30 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të oarganeve të pushtetit lokal, 3 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të institucioneve publike, 9 lëndë 59 Shih më gjërësisht nenin 110 të Kushtetutë së Republikë së Maqedonisë 60 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së , Shkup, Maij Page

47 për vlersueshmërinë e akteve të ndërmarjeve publike, 17 lëndë për vlersueshmërin e akteve të gjykatës, shoqatave tregtare, shoqatavë të qytetarëve etj. 61 Nga gjithsej 240 lëndë të pranuara në 2006, 140 lëndë ishin për vlerësueshmërinë e kushteutshmërisë së ligjeve, 1 lëndë për vlerësueshmërinë e statutit, 3 lëndë për vlerësueshmërisë e kontratve kolektive, 18 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të qeverisë dhe të ministrive, 50 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të oarganeve të pushtetit lokal, 6 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të ndërmarrjeve publike, 4l lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të shërbimeve publike dhe 12 lëndë për vlerësueshmërinë e akteve të organeve të tjera. 62 b. Mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të caktuara të njeriut dhe qytetarit të garantuara me kushtetutë Sipas nenit 110 paragrafit 3 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, Gjykata Kushtetuese realizon mbrojtjen e lirive dhe të drejtave që kanë të bëjnë me: 1) lirinë e fesë(besimit), mendimit dhe shprehjes së lirë të mendimit; 2) lirinë dhe të drejten e bashkimitë dhe të zhvillimit të veprimtarisë politike dhe 3) ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në baza fetare, gjinore, përkatësie nacionale, sociale dhe politike. Pra, nga ajo që u tha më lartë, shihet qartë se Gjykata Kushtetuese i mbron vetëm disa të drejta politike dhe civile për të cilat është menduar se është e nevojshme që të kenë mbrojtje kushtetuese. D.m.th, për të njejtat është siguruar edhe mbrojtje kushtetuese edhe mbrojtje gjyqësore. II.3. c. Vendos për konfliktin për kompetencë: Sipas nenit 110 paragrafi 1 pika 4 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, Gjykata kushtetuese vendos: 1) vendos për konfliktin për kompetencë mes bartësve të pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor dhe 2) konfliktit për kompetencë mes organeve republikane dhe njësive të vetadministrimit lokal. Sa i përket vetë konfliktit për kompetencë ai mund të jetë: Konflikt pozitiv për competence,- kur dy ose ma shumë organe ( ligjvënës, ekzekutiv e gjyqësor) të pushtetit qendror ose organe të pushtetit vendor, marin kompetenca të njejta dhe, Konflikt negative për competence, kur organet e sipër përmendura refuzojnë kompetencën si të veten. Në punën e deritashme të Gjykatës Kushtetuese është vendosur për konfliktin për kompetencën pozitive. Ky konflikt pozitiv u paraqitet mes kompetencave kushtetues 61 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2005, Shkup, Janar Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2006, Shkup, Janar Page

48 komanduese të Kryetarit të Republikës dhe Ministrisë së Mbrojtjës së Republikës së Maqedonisënë, në bazë të Ligjit për mbrojtje të shpallur në Gazeten zyrtare të RM, nr.8/92. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë me vendimin nr. 123/ të datës e zgjidh këtë konflikt në favor të kompetencave të Kryetarit të Republikës, anulohet neni 17. pika 9 e Ligjit për mbrojtje ( Gazeta zyrtare e RM nr.8/92). 63 Sipas nenit 79, alineja 2 e Kushtetutes së Maqedonisë, komandant supreme i forcave të armatosura në RM është Kryetari i Republikës, i cili të drejtat dhe detyrimet e tij i kryen në suaza të kushtetutës dhe ligjeve. 64 Konfliktet për kompetencë pozitive në Republikën e Maqedonise janë bukur të shpeshta, vecanërisht në kohet e fundit midis pushtetit të organeve republikane dhe organeve të pushtetit vendor, në periudhen kur në Maqedoni po zhvillohet procesi i decentralizimit, me qëllim të realizimit të vetëqeverisjes vendore si nevojë e kohës.mirëpo, nuk do të thotë se për ato organet përkatëse ngren iniciativë në Gjykatën kushtetuese. Shkaqet mund të jenë të natyrave të ndryshme, e pikë së pari, të asj politike, apo edhe mos miratimit të mjaftueshëm të ligjeve, që do t i rregullonin këto raporte. Në bazë të Pasqyres së punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-sëpër vitin , ajo ka vendosur për 3 raste që kanë të bëjnë me konfliktin për kompetenc. 65 ç. Kompetencën që ka të bëjë me përgjegjësinë e Kryetarit të Republikës. Sipas nenit 110, paragrafi1 pika 6 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë,Gjykata kushteuese vendos për përgjegjësinë e Kryetarit të Republikës. Ajo gjithashtu vendos edhe për marjen e imunitetit të Kryetarit të Republikës së Maqedonisë. 66 Dhe vendos sipas detyrës zyrtare për paraqitjen e shkaqeve për pushimin e funksionit të Kryetarit të Republikës. 67 Procedurën për përcaktimin e përgjegjësisë së kryetarit, e fillon Kuvendi me 2\3 e votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve. Kurse, për përgjegjësinë e kryetarit, vendos Gjykata Kushtetuese me 2\3 e votave nga numri i përgjithshëm i gjyqtarëve. Nëse Gjykata Kushtetuese përcakton përgjegjësinë e Kryetarit të Republikës, atëherë funksioni i pushon sipas fuqisë së Kushtetutës. 68 Duhet cekur se deri në ditet e sotme Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë nuk ka zhvilluar një procedurë të këtill për të konstatuar përgjegjsinë e Kryetarit të Republikës. d. Kompetencën për vlerësueshmërinë e programeve dhe statuteve të partive politike- Sipas nenit 110, paragrafi 1 pika 7 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, Gjykata Kushtetuese vendos për kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të partive politike dhe të shoqatave qytetare Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 65 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së , Shkup, Maij Shih nenin 83 paragrafin 3 të Kushtetutës së Republikë së Maqedonisë 67 Shih nenin 82 paragrafin 2 të Kushtetutës së Republikë së Maqedonisë 68 Shih nenin 87 të Kushtetutës së Republikë së Maqedonisë 48 Page

49 Kjo kompetencë e Gjykatës Kushtetuese, për herë të parë parashihet me Kushtetuten e Republikës së Maqedonisë të vitit Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë është kompetente për zgjedhjen e kontesteve midis programit dhe statutit të partisë politike përkatëse nga njëra ane, dhe Kushtetutës së Maqedonisë nga ana tjetër. Si rezultat i sajë bëhet fjalë ekskluzivishtë për kontest normativ, sepse kontesti zhvillohet midis dy akteve; aktit konstituiv të partisë politike dhe Kushtetutës së RM-së. Kontesti i këtillë zhvillohet atëherë kur programi dhe statuti i partisë politike ose organizatës tjeter është orientuar kundër rrënimit me dhunë të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë, ose kur nxitet mostoleranca nacionale, fetare racore etj. Me nenin 20 të Kushtetutës së vitit 1991 garantohet liria e bashkimit me qëllim të realizimit dhe mbrojtjes së të drejtave politike, ekonomike, sociale, kulturore etj 69. Në këtë kuptim, qytetarët lirisht mund të formojnë organizata dhe parti politike, që të aderojnë në to dhe të dalin nga to lirshëm. Sipas pikës 3 të të njejtit nen, programet dhe veprimtaria e organizatave qytetare dhe partive politike, nuk mund të jenë të drejtuara kundër ndryshimit me dhunë të rregullimit kushtetues të RM-së, në nxitjen ose thirjen në agresion ushtarak, në shkaktimin e urrejtjes nacionale, fetare e racore. Formulimi se Gjykata kushtetuese vlerëson kushtetutshmërinë e programeve dhe statuteve të organizatave dhe të partive politike është kompetencë shumë më e gjërë e saj dhe nuk përputhet me kompetencën e saj që të vendosë për pajtueshmërinë e programeve dhe statuteve të organizatave dhe partive politike ekskluzivisht në kuptimin formalo-juridik, si te pajtueshmëria e ligjeve dhe akteve tjera me kushtetutën. Por ajo bën edhe vlerësimin materialo-juridik të vepremtarisë së tyre, aktiviteteve dhe të çështjeve të tjera politike me rëndësi për realizimin e kësaj kompetence. 70 Gjykata kushtetuese në punën e saj ka vlerësuar edhe disa programe të partive politike dhe shoqatave qytetare, dhe kur konstatohet veprimtaria e saj kunderkushtetuese kemi fshirjen e saj nga Regjistri gjyqësor. Një gjë të këtillë, gjykata e vërteton me vendimin Nr. 168/ të datës Sipas pikës 1 të vendimit, inicohet procedura për vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë të a) Programit të punës së Shoqatës qytetare Ratko me seli në Ohër, të sjellur në Kuvendin themelues, në mbledhjen e mbajtur më 24 Maj 2000 dhe b) Të statutit të shoqatës së njejt dhe sipas pikës 2 hudhet poshtë iniciativa për vlerësueshmërinë e vendimit të Gjykates themelore të Ohrit ( nr i regjistrimit 18/2000 të datës 19 qershor 2000) me të cilën është bërë regjistrimi i shoqatës qytetare Ratko - Ohër në regjistrin e shoqatave dhe fondacioneve Ka autorë të cilët mendojnë se në Kushtetutën e vitit 1991 ekzistojnë zbrazëtira juridike për ndalimin e veprimtarisë të partive politike nëse ato ne praktikë veprojnë në kundërshtim me aktet konstituive dhe programet e tyre. 72 Zgjedhje të këtillë japin Kushtetuta e Shqipërisë, Slovenisë etj. Por, një dilemë të këtillë në punën e saj, Gjykata kushtetuese e ka hedhur poshtë se kemi të bëjmë me zbrazëtirë juridike, duke vlerësuar kushtetutshmërinë e këtyre programeve dhe statuteve si tërësi, respektivishtë se duhet të merren parasish të dy aspektet e kushtetutshmërisë, si ato formalo- juridike edhe ato 69 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 70 Më gjërësisht shih Vesela Mukovska - Çingo, Ustavno Sudstvo, Shkup 2002, faqe Shih 72 Svetomir Shkariq, Ustavno pravo, 1992 faqe Page

50 materialo -juridike. Edhe pse vendimi i Gjykatës kushtetuese së Maqedonisë për anulimin e programit dhe statutit të tillë të partisë politike, ajo faktikishtë ka efekt të ndalimit të veprimtarisë të partisë politike, sepse gjykata e Apelit, si gjykatë e rregulltë, në bazë të vendimit që ka sjell gjykata kushtetuese, do të sjellë aktgjykim për ndalimin e ekzistencës të asajë partie. 50 Page

51 II. 4. Mënyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së (Inicimi i procedurës, shqyrtimi publik, seanca përgatitore, këshillimi dhe vendimarrja) Mënyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë është e rregulluar me Rregulloren e punës së Gjykatës kushtetuese, të miratuar më 7 Tetor 1992 nga ana e Gjykatës Kushtetues dhe të publikuar në Gazeten zyrtare të RM-së, Nr.70/1992. Për çështjet që janë në kompetencë të saj, Gjykata Kushtetuese vendos në seancë. Mbajtjen e seancës e cakton dhe me të udhëheq Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Ai është i detyruar të caktojë mbajtjen e seancës edhe me kërkesë të çdo gjyqëtari. Seanca mund të mbahet nëse janë të pranishem më së paku 5 anëtarë të Gjykatës Kushtetuese. Në qoftë se në rendin e ditës të punës së Gjykatës Kushtetuese janë caktuar çështje për të cilat sipas Rregullores së punës, Gjykata kushtetuese vendos me 2/3 e numrit të përgjithshëm të anëtarëve të saj, atëherë seanca mund të mbahet vetëm nëse janë të pranishem së paku 6 anëtarë. Me 2/3 e votave të numërit të përgjithshëm të gjyqëtarëve Gjykata Kushtetuese vendos kurë kemi të bëjmë me marrjen e imunitetit të Kryetarit të Republikës (n.83 i Kushtetutës së RM), dhe kur kemi të bëjmë me përcaktimin e përgjegjësisë së kryetarit (n. 87 i Kushtetutës së RM-së) 73. Gjithashtu edhe kur kemi të bëjmë me zgjedhjen e Kryetarit të Gjykatës Kushtetuese nevojiten 2/3 e votave të numrit të përgjithshëm të gjyqtarëve 74 (neni 7 i Rregullorës së punës së Gjykatës Kushtetuese). Kryetari i Gjykatës Kushtetuese duhet t i njoftojë me shkrim gjyqtarët tjerë për ditën dhe orën e mbajtjes së seances, më së voni shtatë ditë para mbajtjes së seancës. Në raste të jashtzakonshme për shkak të urgjencës së disa lëndëve, ky afat mund të jetë edhe më i shkurtër. Seanca fillon me përcaktimin e rendit të ditës. Seancën e udhëheq Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Në rast mungese ose pamundësisë së tij që të udhëheqë seancën atëherë atë e zëvendëson gjyqtari sipas radhës alfabetike të mbiemrit. 75 Për çdo pikë të rendit të ditës hapet debat për çështjet kontestuese juridike dhe faktike dhe për të njejtat vendoset. Në shqyrtim mund të marrin pjesë të gjithë gjyqtarët. Gjyqtari, i cili nuk ka mundur të marrë pjesë në rastin e shqyrtimit të lëndës, atëherë ai mund ta jepë mendimin e vet me shkrim për të njejtën çështje që vendoset. Gjyqtari i cili ka votuar kundër vendimit të marrë, mund që ta ndajë (veçojë) mendimin e tijë dhe ta arsyetojë me shkrim në Gazetën zyrtare, ku shpallet vendimi i gjykatës. Në lidhje me mënyren e votimit dhe marrjes së vendimit në Gjykatën kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, në rastet e trajtimit juridiko- kushtetues të ligjeve dhe të akteve tjera nënligjore, duhet theksuar se në bazë të Rregullores së punës së Gjykatës kushtetuese vendimet merren me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i gjyqtarëve, d.m.th që për vendimin të kenë votuar pesë gjyqtarë, kurse për çështje të caktuara, kur ato gjendën në rend dite, kurse në bazë të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë Gjykata 73 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetuese, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 74 Rregullorja e punës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë. 75 Neni 8 i Regullorës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së 51 Page

52 kushtetuese vendos me 2/3 e numrit të përgjithshëm të anëtarëve atëherë vendimet merren kur për vendimin të kenë votuar gjashtë gjyqtarë. Mirëpo, duke pasur parasysh që në pajtim me dispozitat përkatëse kushtetuese, ka raste kur ligjet sillen me shumicë të cilësuar nga Parlamenti ( si p.sh. sipas nenit 95 paragrafi 3 të Kushtetutës së RM-së, Ligji për organizimin dhe punen e organeve të administrates shtetërore që miratohet me 2/3 nga numri i gjithmbarshëm; sipas nenit 98 të Kushtetutës së RM-së i zëvendësuar me amandamentin XXV, Ligji për gjykatat etj), sikurse që ka ligje që sipas Kushtetutës së RM-së nxirren me një shumicë akoma më specifike, si p.sh. sipas amandamentit X për ligjet të cilat drejtpërsdrejti prekin kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimimin, dokumentet personale dhe përdorimin e simboleve, Kuvendi vendos me shumicën e votave të deputetëve të pranishëm, në ç rast patjetër të ketë edhe shumicë të votave të deputetëvëe që u takojnë bashkësive që nuk janë shumicë në RM 76, ose e ashuquajtura shumica e Badenterit. Konsiderojmë që kjo çështje të kihet në konsiderat edhe gjatë trajtimit kushtetues të këtyre ligjeve dhe akteve të tjera, aq më tepër kur vet Kushtetuta i ka veçuar specifikat e natyres juridike të këtij legjislacioni. Prandaj, edhe në Gjykatën Kushtetuese të Republikes së Maqedonisë, do të duhej që vendimet e kësaj gjykate me rastin e trajtimit të vlerësueshmërisë së kushtetutshmërisë, me rastin e vendosjes të ngarkoheshin me një mekanizëm sigurues për të mos u abroguar lehtë vetëm nëpërmjet një shumice të votave të gjyqtarëve. Në të vërtetë do të duhej përcaktuar mekanizëm nëpërmjet të vendosjes me 2/3 e votave apo të pëcaktohej edhe mundësia që pro vendimit eventual të votonte edhe shumica e gjyqtarëve jomaqedonas të Gjykatës kushtetuese. Kjo, sidomos ka një rëndësi të veçantë për shkak të përbërjes në ndërtimin organik të vetë Gjykatës Kushtetuese, dhe nga pikëpamja empirike sikurse edhe që ka ndodhur që Gjykata Kushtetuese e RM-së fare lehtë mund të abrogojë ( me anë të mbivotimit) ligje apo pjesë të ligjeve të cilat konform kushtetutës janë miratuar me proçedurë më të ndërlikuar duke votuar pro edhe shumica e cilësuar apo specifike, e jo vetëm mazhoranca të rëndomta. Një gjë e këtillë, do të përforconte akoma më tepër edhe intencen e kushtetutbërsit në lidhje me përbërjen e vetë Gjykatës kushtetuese, do t i kontribonte kështu edhe veprimit empirik të punës së saj me rastin e vlerësimit të kushtetutshmërisë të ligjeve që kanë përmbajtje dhe natyrë juridike specifike ( që edhe miratohen në procedurë më të ndërlikuar) siç përmenden më sipër. Kjo mund të ilustrohet me vendimin Nr.133/2005 të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, të datës , për vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë së Ligjit për përdorimin e flamujve të bashkësive në Republiken e Maqedonisë, ku si rezultat i marrjes së këtij vendimi, dy gjyqtarët shqiptarë të saj paraqiten dorëheqjet e tyre nga Gjykata kushtetuese. 77 Për zhvillimin e seancës mbahet procesverbal, i cili duhet patjetër t i përmbajë këto elemente: kohën dhe vendin e mbajtjes së seancës, emrat e gjyqtarëve të pranishëm (sipas radhës alfabetike të mbiemrit), emrat e pjesëmarrësve të tjerë, rendin e miratuar të ditës, vendimin e marrë për çdo pikë të rendit të ditës dhe evidentimin e gjyqtarëve që kanë votuar PRO dhe KUNDER vendimit të marë. Gjykata Kushtetuese, gjatë kohës që zhvillohet procedura para saj e deri në marrjen e vendimit përfundimtar, mund të sjellë aktvendim për ndërprerjen e zbatimit të 76 Shih amandamentin X të Kushtetutës së Republikes së Maqedonisë 77 Më gjërsisht shih vendimin Nr. 133/2005, të dates , të publikuar në Gazeten zyrtare të RMsë, të dates Page

53 aktit ose veprimit të caktuar (të cilat mund të jenë ndërmarrë në bazë të ndonjë ligji ose të ndonjë akti tjetër juridik të përgjithshëm, kushtetutshmëria ose ligjshmëria e të cilit është duke u vlerësuar) në qoftëse me zbatimin e tyre do të shkaktoheshin pasoja që eliminohen vështirë. Në rastet e këtilla, Gjykata Kushtetuese është e detyruar që procedurën e filluar ta mbarojë në afat sa më të shkurtër. Gjykata Kushtetuese, gjithashtu, ka mundësi që ta hedhë poshtë iniciativën e ngritur dhe as të mos debatojë për atë, nëse: nuk është kompetente të vendosë për kërkesën; nëse për kërkesen e njejtë ka vendosur një herë dhe nuk ka bazë juridike për t u vendosur ndryshe; nëse ekzistojnë pengesa juridike tjera. 53 Page

54 II. 5. Inicimi i procedurës Sa i përket subjekteve, të cilëve u takon e drejta e ngritjes së iniciativës para Gjykatës Kushtetuese për vlerësimin e kushtetutshmërisë ose të ligjshmërisë të ndonjë akti juridik të përgjithshëm ose të ndonjë akti tjetër juridik, në bazë të Rregullorës së punës Gjykatës Kushtetuese, nuk bëhen kufizime të veçanta. Por, në bazë të nenit 12 të Rregullorës së punës së Gjykatës Kushtetuese secili mund të ngrejë iniciativë për inicimin e procedurës para gjykatës kushtetuese 78. D.m.th, kjo e drejtë u njihet si personave fizikë ashtu edhe personave juridikë, si dhe të gjitha subjekteve të interesuara. Duke u bazuar në këtë dispozitë të Regullorës së Gjykatës kushtetuese, ajo ishte e obliguar që të deklarohet për çdo iniciativë të parashtruar. Gjatë punës së saj, ka ndodhur që një qytetar i njejtë, i cili nuk kishte kurrfarë interesi juridik të drejtpërdrejtë, të paraqitet si parashtruas i mbi 30% të iniciativave të numrit të përgjithshëm të tyre të parashtruara gjatë një vit. 79 Edhe Gjykata Kushtetuese, me nismë të veten gjithashtu mund të ngrej iniciativë për vlersimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së ndonjë akti juridik të përgjithshëm ose të ndonjë akti tjetër juridik. Në periudhen , nga gjithësej iniciativat e pranuara për inicimin e procedurës pës vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, janë të parashtruara nga qytetaret, 35 nga partitë politike, 25 nga Qeveria, 246 nga ndërmarrjet dhe organizatat tjera shoqërore, 15 nga deputetë të pavarur, 70 nga organe komunale, 37 nga shërbimet publike, 34 nga shoqatat qytetare, 184 nga organet dhe organizatat të tjera dhe 14 me vetë iniciativën e Gjykatës. 80 Në vitin 2004, nga 208 lëndet e pranuara, 167 ishin të parashtruara nga qytetarët, 2 nga partitë politike, 3 nga Qeveria, 8 nga ndërmarrjet dhe organizatat tjera, 12 nga organet e vetqeverisjes lokale, 8 nga shoqatat qytetare, 2 nga vetë Gjykata kushtetuese dhe 6 nga të tjeret. 81 Në vitin 2005 nga 238 lëndet e pranuara, 178 ishin nga qytetarët, 2 nga partitë politike, 1 nga Qeveria, 12 nga ndërmarrjet dhe organizatat e tjera, 7 nga organet e vetëqeverisjes lokale, 8 nga shoqatat e qytetarëve dhe në 1 rast me vetë iniciativë të Gjykatës kushtetuese. 82 Në vitin 2006, nga 240 lëndet e pranuara, 195 ishin nga qytetarët, 2 nga partitë politike, 8 nga ndërmarrjet dhe organizatat tjera, 23 nga organet e vetëqeverisjes lokale, 6 nga shoqatat e qytetare, 6 nga organet dhe organizatat tjera. Gjykata kushtetuese edhe vetë ka ngritur iniciativë për 5 lëndë. Në 4 nga këto raste iniciativa paraprakisht ishte ngritur nga qytetaret, kurse në 1 rast të këtillë iniciativa paraprakisht ishte ngritur nga organizata joqeveritare. 83 Nga të dhënat e paraqitura vërejmë se pjesën dërmuese të iniciativave e kanë inicuar qytetaret, e pastaj vinë subjektet tjera, por kemi edhe vetë iniciativen e Gjykatës 78 Rregullorja e punës e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë. 79 Pasqyra e punës së Gjykatës kushtetuese e vitit po aty 81 Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2004, Shkup, Janarë Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2005, Shkup, Janarë Pasqyra e punës së Gjykatës Kushtetuese të RM për periudhen 1Janarë- 31 Dhjetor 2006, Shkup, Janar Page

55 kushtetuese, qoftë kur vetë ka ngritur iniciativën apo edhe rastet kur atë e kanë ngritur subjekte tjera por edhe vetë gjykata na paraqitet si ngritës i po asaj iniciative. Gjatë shqyrtimit të kushtetutshmërisë së ndonjë ligji, respektivisht të ligjshmërisë së ndonjë akti tjetër juridik, Gjykata Kushtetuese mund të vlerësojë kushtetutshmërinë dhe ligjëshmërinë edhe të dispozitës tjetër ligjore ose të aktit tjetër juridik, e cila nuk ka qenë e kontestuar me iniciativën. Pra gjykata mund të nxjerr nga dispozitat e ligjit, objekt gjykimi, një normë të ndryshme nga ajo që ka parashtruar kërkuesi. Në këtë mënyrë, objekti i çështjes së kushtetutshmërisë, të paktën ashtu siçë ishte përcaktuar fillimishtë (kërkesa), arriti që të mos përputhetë me atë mbi të cilin vendosi gjykata kur shpallë vendimin. Në këtë rast kemi të bëjmë me parimin e disponibilitetit, të cilin do ta trajtojmë ma gjërësisht në pjesët në vazhdim. Subjekti që ka ngritur iniciativën dhe subjekti që ka nxjerrë aktin e kontestuar janë pjesmarrës në procedurën para Gjykatës Kushtetuese. Iniciativa për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjëshmërisë të aktit të kontestuar parashtrohet para Gjykatës Kushtetuese në formë të shkruar në dy ekzemplarë. Shkresa e tillë duhet t i përmbajë këto elemente: emrin e ligjit ose të aktit tjetër juridik, respektivisht të dispozitave që kontestohen; shkaqet për kontestimin e tyre; dispozitat kushtetuese respektivisht ligjore të cilat cenohen me atë akt juridik si dhe emrin dhe selinë e ngritësit të iniciativës. Në qoftëse iniciativa nuk i përmban këto elemente të parapara me Rregulloren e Gjykatës Kushtetuese, atëherë Sekretari i Gjykatës Kushtetuese do t i tregojë ngritësit të iniciativës për mungesat dhe do t i caktojë një afat prej 30 ditësh që t i eliminojë mangësitë. Nëse në afatin e caktuar nuk eliminohen ato mangësi, atëherë do të konsiderohet se iniciativa nuk është ngritur 84, të cilën gjë e konstaton sekretari i gjykatës kushtetuese në vetë shkresen e parashtruar. Në qoftëse me iniciativën e parashtruar kërkohet nga Gjykata Kushtetuese dhënia e mendimit, sqarimit ose interpretimit para organeve tjera (e nuk kërkohet vlerësimi i kushtetutshmërisë ose ligjshmërisë së aktit juridik), atëherë Sekretari i Gjykatës Kushtetuese do ta informojë me shkrim ngritësin e iniciativës se Gjykata Kushtetuese nuk është kompetente për të vendos për çështje të tilla. 84 Neni 16 i Rregullores se punës se Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë. 55 Page

56 Në vazhdim po paraqesim në mënyre tabelare të dhënat për numrin e lëndeve të parashtruara, llojin e subjektit që ka parashtruar dhe llojin e aktit me të cilin ka vendos Gjykata Kushtetuese e RM-së, për vitin 20012, të marra nga pasqyra e punës së sajë. 1. Lëndët e pranuara: 1.1. Lëndet e pranuara sipas parashtruesit të iniciativës; Parashtruesit e iniciativave numri i lëndëve qytetaret 166 Partit politike 4 Qeveria e Republikës së Maqedonisë 5 Ndërmarrje të ndryshme dhe organizata të tjera 6 Njësi të pushtetit vendor 5 Shoqata qytetare 9 Gjykata Kushtetuese e RM / Të tjerë 10 Gjithësej 205 Aplikuesit e iniciativave Grafiku nr.1 aplikuesit e iniciativave 56 Page

57 1.2.Lëndet e pranuara sipas llojit te aktit të kontestuar; Lloji i aktit të kontestuar numri i lëndëve Ligje 103 Statute 2 Marrëveshje kolektive 1 Akte të Qeverisë së RM-së dhe të ministrive 13 Akte të njësive të pushtetit vendor 36 Akte individuale,(mbrojtja e lirive dhe të drejtave) 25 Akte të ndërmarrjeve 6 Akte të shërbimeve publike 3 Akte të partive politike / Akte të Kryetarit të Republikës së Maqedonisë / Akte tjera 16 Gjithësej 205 Lloji i aktit të kontestuar Aktet e Presidentit të RM Aktet e drejtorive publike Aktet e partive politike Akte tjera Aktet e ndërmarrjeve Aktet individuale. Aktet e njësive të vetëqeverisjes lokale Aktet e Qeverise dhe Ministrive Ligjet Marrëveshiet kolektive Statutet Grafiku nr.2. Lloji i aktit të kontestuar në GJKRM 57 Page

58 1.3. Lëndet e pranuara sipas llojit të kompetencës së Gjykatës Kushtetuese dhe fushes juridike të aktit të kontestuar; Lloji i kompetences së GJKRM numri I lëndëve Vlerësimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë,(sipas fushave të caktuara) Mbrojtje, siguri dhe punë të mbrendshme6 2. Punë të jashtme/ 3. Finansa, tatime dhe të dhëna tjera4 4. Ekonomi Ndërmarrje publike, ente dhe institucione që ushtrojnë autorizime publike4 6. Organe të pushtetit shtetëror. ( Kuvendi I RM, Kryetari I RM, Qeveria e RM dhe administrate shtetërore,sistemi gjyqësor, prokuroria publike, avokati 58efere, noteria, përmbaruesit, Avokati popullit )24 7..Zgjedhejt, 58eferendum, partit politike, shoqatat civile4 8. Të drejtat dhe lirit fetare / 9. Të drejtat e të huajve/ 10. Marrëdhëniet pronësore juridike Ndertimtari dhe urbanizem Transport dhe lidhje Mjedisi jetësor2 14. Marrdhënia e punës Sigurimi shendetsor dhe pensional Marrëdheniet bashkshortore dhe familja Arsimi, shkenca dhe kultura Informimi public / 19. Vetqeverisja vendore Veprimataritë komunale Të tjera 37 II. Kërkesa për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave 25 III. Konfliki për kompetenc / IV. Përgjegjësia e Kryetarit të Republikës / V. Vlersimi I kushtetutshmëris së programeve dhe statuteve tëpartive politike dhe të shoqatave qytetare 1 Kompetencat tjera të GJKRM / Gjthësej 205 Grafiku nr Page

59 2. Lëndet e përfunduara 2.1. Lëndet e përfunduara sipas llojit të aktit të Gjykatës me të cilën ka përfunduar procedura; Lloji i aktit me të cilin është vendosur nga GJKRM numri i lëndëve Vendim për shfuqizim 23 Vendim për anulim 5 Vendim për refuzim 6 Vendim për njohje / Aktvendim për mos inicimin e procedures 102 Aktvendim për hudhjen e kërkeses 95 Aktvendim për ndërprerjen e procedures 2 Lëndet që janë mbaruar me vendim administartiv 6 Lëndet që janë mbaruar në tjeter mënyrë / Gjithësej 239 Vendim për hudhjen e iniciativave/kërkes ave Lloji i aktit me të cilin ka përfunduar procedura Lëndet e përfunduara me Lëndë të akt administrativ përfunduara ne mënyra tjera Vendim për hudhje të kërkeses Vendim për shfuqizim Vendim për ndërprerje Vendim për refuzim Vendim për vërtetim Vendim për mosinicim të procedurës Grafiku nr.4. Lloji I aktit me të ka përfunduar procedura 2.2.Lëndet e përfunduara, me të cilat është vendos për vlersueshmërinë e ligjeve; Lloji I aktit me të cilin ka përfunduar procedura numri I lëndëve 59 Page

60 Me aktgjykim për shfuqizim 17 Me aktgjykim për anulim 3 Me aktvendim për mosinicimin e procedures 71 Me aktvendim për hudhjen e iniciativës 32 Me aktvendim për ndërprerjen e 1 Lëndet që janë përfunduar me akt administrative 3 Gjithësej Llojet e aktit me të cilin ka përfunduar procedura Grafiku nr.5. lloji i aktit me të cilin ka përfunduar procedura për vlersueshmërin e ligjeve 1 3 Analiza e të dhënave të përgjithshëme, tregon se në vitin 2012 është zvogluar numri i kërkesave, respektivisht i lëndëve të fërmuara nga GJKRM, që është 205 lëndë të formuara.në krahasim me vitin 2011, kur numri i lëndve ishte 236, kurse në vitin 2010, ai numër ishte 230, ndërsa në vitin 2009, numëri i lëndëv të pranuara ishte më i madh, respektivisht prej 290 lëndve II. 6. Procedura paraprake Gjykata Kushtetuese pasi pranon iniciativat e parashtruara për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë, të njejtat i vërteton në shkresa përkatëse nga të 60 Page

61 cilat formon lëndët për shqyrtim. Lëndet e tilla pastaj u ndahen ekspertëve të Gjykatës Kushtetuese në bazë të lëmisë së përcaktuar të punës. Në qoftëse me iniciativën e parashtruar kërkohet ngritja e procedures për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjit të caktuar, të programit ose të statutit të partisë politike, atëherë lënda e tillë i ndahet edhe gjyqtarit të caktuar sipas radhës alfabetike të mbiemrit. Në qoftëse se gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese i është caktuar lënda për të cilën ai ose Gjykata Kushtetuese vlerësojnë se ekzistojnë shkaqe të arsyeshme që ai të mos e udhëheq proceduren paraprake, atëherë lënda i caktohet gjyqtarit tjetër sipas radhës së përcaktuar. Procedurën paraprake e udhëheqin gjyqtari referues dhe nënpunësi profesional të cilëve u është ndarë lënda sipas dispozitave të Rregullores së Punës së Gjykatës Kushtetuese. Me rastin e shqyrtimit të iniciativës me të cilën kërkohet vlerësimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, punonjësi profesional do t i mbledhë të dhënat e nevojshme për të vendosur në lidhje me kërkesën për inicimin e procedurës. Gjyqtari referues dhe punonjësi profesional në afat prej 10 ditësh nga dita e pranimit të lëndës, janë të obliguar që t i ndërmarinë veprimet e nevojshme në procedurën papaprake. Ky afat është më i shkurtër (3 ditë) kur kemi të bëjmë me iniciativën për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të qytetarëve të përcaktuara me kushtetutë. 85 Gjatë rrjedhës së procedurës paraprake, gjyqtari dhe punonjësi profesional mund të thërrasin në bisedë konsultative çdo pjesëmarrës në procedurë dhe të gjithë personat tjerë të interesuar, dhe të kërkojnë nga ata të dhënat dhe sqarimet e nevojshme. Sipa nenit 20 të Regullorës së Gjykatës Kushtetuese secili është i obliguar që Gjykatës kushtetuese t ia jepë të dhënat dhe sqarimet që janë në interes për zhvillimin e procedures. Vendimi për ngritjen e procedures i dërgohet organit që ka sjellur aktin e kontestuar, që ai të jepë përgjigje në afatin e caktuar, por jo më gjatë se 30 ditë. Nëse organi që ka nxjerrë aktin e kontestuar nuk përgjigjet në afatin e caktuar, atëherë Gjykata Kushtetuese vetë do ta përcaktojë rrjedhen e mëtejshme të procedures. Nëqoftëse gjatë zhvillimit së procedures konstatohet se më shumë pjesëmares kanë parashtruar iniciativa të veçanta për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë të dispozitave të njëjta të ligjit, ose të aktit tjetër juridik të përgjitshem, atëherë të gjitha iniciativat bashkohen me iniciativen e parë të parashtruar, dhe për të gjitha ato zhvillohet një procedurë e vetme, dhe gjithashtu merret vetem një vendim. Pjesëmarësit në procedurë, ose përfaqësuesit e tyre kanë të drejtë që t i shikojnë aktet për lëndën për të cilën zhvillohet procedura. Mirëpo, ata nuk kanë të drejtë të shikojnë referatin, propozim - vendimin dhe aktet tjera që përgatiten për t u vendosur para gjykatës, përveç referateve për shqyrtim publik, për seancen përgatitore ose për seancen për të cilën janë thirur për të marrë pjesë. Pas përfundimit të procedurës paraprake parashtrohet referati për seancën, ose gjykata lajmërohet për rrjedhën e procedures. Referati duhet të parashtrohet më së voni në afat prej 3 muaj nga dita kur lënda është marrë për shqyrtim. Kurse, ky afat është 30 ditë kur kemi të bëjmë me mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të garantuara me kushtetutë. 85 Shih nenin 18 të Rregullorës së punës së Gjykatës Kushtetuese të RM-së 61 Page

62 Referati për seancen duhet t i ketë këto të dhëna: kur është ngritur iniciativa dhe çfarë kërkese është parashtruar; cilat përgatitje janë bërë; cilat çështje dytësore juridike dhe faktike janë paraqitur gjatë shqyrtimit të lëndës; një paraqitje e shkurtër e praktikës gjyqësore-kushtetuese; si rregull, dhënien e mendimit dhe propozimit për mënyrën e zgjedhjes së kërkeses së parashtruar. II. 7. Seanca përgatitore 62 Page

63 Për shkak të sqarimit më të mirë të gjendjes faktike dhe juridike, në disa raste, në cilëndo fazë të procedurës, Gjykata Kushtetuese mund të caktojë mbajtjen e seancës përgatitore. Në seancen pregatitore thirren pjesëmarrësit e procedurës si dhe organet ose organizatat profesionale, si dhe punëtorë apo shkenctarë të caktuar që do t i caktojë gjykata 86. Pjesëmarrësve, bashkë me thirrjën për seancen përgatitore, do t iu dorëzohet edhe referati për seancën përgatitore, në të cilën jepen shpjegimet për iniciativën për ngritjen e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjit, respektivisht kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së aktit juridik të përgjithshëm; për gjendjen juridike; për çështjet juridike kontestuese dhe për mendimet juridike që janë dhënë në proceduren paraprake. Seancën përgatitore e udhëheq Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Në fillim të seancës, gjyqtari të cilit i është caktuar lënda do t i njoftojë të pranishmitë me gjendjen faktike dhe juridike, si dhe me çështjet kontestuese që janë parashtruar në procedurën paraprake. Pastaj kryetari i Gjykatës Kushtetuese i fton të pranishmit që të shprehin qëndrimet dhe mendimet e tyre ose të organeve dhe organizatave që i përfaqësojnë. Kurse gjyqtarët mund të parashtrojnë pyetje, të japin mendime lidhur me çështjet kontestuese juridike dhe faktike, dhe për rrethanat tjera që janë me rëndësi për vendimin përfundimtar. II. 8. Shqyrtimi publik 86 Neni 29 i Rregullorë së punës të Gjykatës Kushtetuese të RM-së 63 Page

64 Një ndër parimet me të cilët udhëheqet puna e Gjykatës Kushtetues të RM-së është parimi i zhvillimit të procesit publik. Të njejtë gjë e parasheh edhe neni 21 iligjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë shqyrtimi i çështjeve plenare nga Gjykata Kushtetuese e Republikë së Shqipërisë bëhet i hapur. 87 Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë në disa raste mund të vendosë që të mbajë edhe shqyrtim publik. Në qoftëse ajo vendosë që të mbajë shqyrtimin publik, atëherë në të, përveç pjesëmarrsëve si dhe të tjerëve që do t i caktojë gjykata, do të thirren edhe mjetet e informimit publik. 88 Mbajtjen e shqyrtimit publik e cakton Kryetari i Gjykatës Kushtetuese. Shqyrtimi publik mbahet në mjediset e Gjykatës Kushtetuese, por ajo mund të vendosë që shqyrtimi publik të mbahet edhe jashtë tyre. Kryetari i Gjykatës Kushtetuese duhet, me shkrim, t i njoftojë gjyqtarët tjerë për diten dhe orën e mbajtjes së shqyrtimit publik. Shqyrtimi publik mund të mbahet nëse janë të pranishem së paku 5 (pesë) gjykatës. Njoftimi me shkrim duhet t u dorëzohet atyre më së paku 10 ditë para mbajtjes së shqyrtimit publik. Në raste të caktuara, ky afat prej 10 ditësh për njoftimin e gjykatësve mund të jetë edhe më i shkurtër. Së bashku me njoftimin për mbajtjen e shqyrtimit publik, atyre u dorëzohet edhe një ekzemplar i referatit për shqyrtimin publik. Në fillim të shqyrtimit publik kryetari i Gjykatës Kushtetuese do t i njoftojë të pranishmit me lënden për të cilën do të bëhet fjalë, dhe cilët nga personat e thirrur janë prezent në shqyrtim. Pastaj gjyqtari referues do të lexojë referatin hyrës për lënden që shqyrtohet. Gjykatësi i cili e mban referatin hyrës është gjykatësi i cili ka udhëhequr proceduren paraprake. Pas fjalimit të tij pjesëmarrësit në shqyrtimin publik i paraqesin dhe i arsyetojnë mendimet dhe faktet që janë në interes të sqarimit të lëndës. Gjatë rrjedhes së shqyrtimit publik gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese mund të parashtrojnë pyetje dhe të kërkojnë sqarime nga pjesëmarrësit në shqyrtim dhe nga pjesëmarrësit tjerë për çështjet që janë lëndë shqyrtimi, pa e paraqitur mendimin e tyre. Pjesëmarrësit e procedurës gjatë zhvillimit të shqyrtimit publik i paraqesin dhe argumentojnë qëndrimet, propozimet dhe mendimet juridike të tyre dhe përgjigjen për faktet dhe çështjet juridike që janë paraqitur në shqyrtimin publik. Gjithashtu edhe shkencëtaret dhe punëtoret profesional dhe të ftuarit tjerë i paraqesin mendimet e tyre dhe japin argumentimin juridik për çështjet që janë objekt shqyrtimi. Në bazë të nenit 42 të Rregullores së Punës së Gjykatës Kushtetuese, Gjykata Kushtetuese, në bazë të propozimit të pjesëmarrësve ose vlerësimit të vet, mund të vendosë që shyrtimi publik të shtyhet për kohë të caktuar ose pacaktuar, për shkak të mbledhjes së të dhënave, fakteve dhe mendimeve. Kur Gjykata Kushtetuese do të vlerësojë se shqyrtimi për lëndën është shterrur, atëherë kryetari i Gjykatës Kushtetuese do ta mbyllë shqyrtimin publik dhe informon të pranishmit në procedurë për mënyrën e njoftimit me vendimin. Nëqoftëse Gjykata Kushtetuese vendos për kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë, menjëherë pas shqyrtimit 87 Ligji për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës kushtetuese të Republikës së Shqipërisë 88 Shih nenin 33 të Rregullorës së punës të Gjykatës Kushtetuese të RM-së 64 Page

65 publik, kryetari ua njofton vendimin pjesëmarrsëve, duke i cekur arsyet kryesore për marrjen e vendimit të tillë. Pjesëmarrësit e procedures i bartin vetë shpenzimet e bëra gjatë zhvillimit të procedures, kurse shkenctarët, punëtoret profesional si dhe personat tjerë që i ka thirrur gjykata kanë të drejtë të shpërblimit, në bazë të kriteriumeve të caktuara me vendim të gjykatës. II. 9. Ndërprerja e procedures 65 Page

66 Mund të ndodhë që iniciativat e ngritura të mos përfundojnë me marrjan e vendimit përfundimtar nga ana Gjykatës Kushtetuese. Gjatë punës së vet Gjykata kushtetuese duhet të udhëhiqet në bazë të parimit të oportunitetit në punën e saj. Kur do ta shohë të arsyeshme ajo me aktvendim që ta ndërpresë procedurën e ngritur para saj. Rastet kur mund ta ndërpres procedurën Gjykata kushtetuese e Republikë së Maqedonisë parshihen me nenin 47 të Regullorës së saj. Në bazë të nenit 47 të Rregulloresë së punës së Gjykatës Kushtetuese ajo do ta ndërpres proceduren nëse: -gjatë zhvillimit të procedures ligji, ose akti tjetër juridik ka pushuar të vlejë, dhe nuk gjendet bazë për vlerësimin e kushtetutshmërisë ose ligjshmërisë për kohën që ka qenë në fuqi; -gjatë zhvillimit të procedurës, tërhiqet iniciativa për vlerësimin e kushtetutshmërisë ose ligjshmërisë, kurse Gjykata Kushtetuese nuk gjen bazë që ta zhvillojë proceduren me vetiniciativë; -vërtetohet se ngritja e iniciativës është bazuar në gjendje faktike të gabuar; -pas përcaktimit të gjendjes faktike dhe juridike, rëzohet baza në të cilën është mbështetur dyshimi i kushtetutshmërisë ose ligjshmërisë; -gjatë zhvillimit të procedurës, ndërpriten supozimet fillestare për zhvillimin e mëtejshem të sajë. II. 10. Këshillimi dhe votimi Kur pas mbajtjes së shqyrtimit publik, respektivisht pas mbajtjes së seancës, kur 66 Page

67 gjykata do të konstatojë se lënda është sqaruar mjaft, atëherë ajo do të shkojë në këshillim dhe votim. Këshillimi dhe votimi bëhet i fshehtë pa prezencën e jashtëme. Në këshillim dhe votim marrin pjesë edhe gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese që nuk kanë marrë pjesë në shqyrtimin publik respektivishtë në seancë. Gjatë procesit të këshillimit Gjykata kushtetuese mund të vendos që të shtyhet marrja e vendimit, ose që të mbahet shqyrtim i ri. Para se të vendosin për çështjen kryesore gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese, nëse nevojitet mund të votojnë për çështje të veçanta nga të cilat varet marrja e vendimit. Për këshillimin dhe votimin mbahet proçesverbal i veçantë. Proçesverbali i tillë duhet të përmbajë: datën e këshillimit dhe votimit; emrat e gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese të cilët morën pjesë në votim; përmbajtjen esenciale të këshillimit; rezultatin e votimit; vendimin e marrë dhe emërat e gjyqtarëve të cilët kanë votuar PRO dhe KUNDER. Këtij procesverbali i bashkangjitet edhe mendimet e ndara të arsyetuara me shkrim, në rastet kur ka mendime të ndara. Procesverbalin për këshillim dhe votim e nënshkruajnë kryetari i Gjykatës Kushtetuese dhe procesmbajtësi. Në rast se Kryetari i Gjykatës kushtetuese mungon ose në pamundësi që ta nënshkruajë atëher sipas nenit 8 të Rregullores së Gjykatës kushtetuese të RM-së do ta zavendësojë gjyqtari sipas rradhitjes së caktuar nga Gjykata kushtetuese sipas radhës alfabetike të mbiemrit. Procesverbali i tillë mbyllet dhe ruhet. Ai mund të hapet vetem me vendim të gjykatës. II. 11. Kontrolli i kushtetutshmërisë së normës juridike Gjykatat kushtetuese zhvillojnë disa procedura të veçanta, varësisht praj asaj se ç ka është objekt i punës së sajë. Kuptohet,se në punimin e doktoraturës nuk i trajtojmë të 67 Page

68 gjitha ato procedura të veçanta, për faktin se disa prej tyre janë shumë të rralla në zhvillimin e tyre, e disa procedura akoma nuk janë zhvilluar akoma (as nga Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë e as nga ajo e Republikës së Shqipërisë). Ndër procedurat më të shpeshta dhe kryesore të punës së tyre, është procedura e kontrollit Kushtetues të normës juridike. Kjo procedurë shpreh vetë esencën e veprimtarisë së Gjykatës Kushtetuese. Kontrolli kushtetues i pajtueshmërisë së ligjeve dhe akteve të tjera normative me kushtetutën, është aspekti më i rëndësishëm dhe ndoshta edhe vetë esenca e veprimtarisë që kryen Gjykata Kushtetuese. Gjykata Kushtetuese gjatë ushtrimit të kësaj kompetence të saj në procesin e kontrollit të kushteutshmërisë së ligjeve padyshim se ushtron ndikim përkatës në vullnetin politik të organit ligjvënës. Këtë, ajo e bënë si me nxerrjen e vendimeve individuale për vlerësimin e kushtetutshmërisë së akteve ose ligjeve të shqyrtuara, me të gjitha pasojat të cilat dalin nga pasojat juridike të vendimeve të Gjykatave Kushtetuese, ashtu edhe me punën e gjithmbarëshme të saj. 89 Ka mendime se gjatë kontrollit të kushtetutshmërisë së ligjeve, Gjykata Kushtetuese paraqitet si organ politik, përfshirë këtu edhe ato lëndë konkrete që paraqiten si raste jopolitike, me vetë faktin që paraqitet si kontrollor, dhe më këtë edhe si mbikqyrës i organit ligjvënës, që është organ politik përfaqësues. Disa nga autorët e tillë, për më tepër, këtë aktivitett të gjykatave kushtetuese e kanë quajtuar edhe si qeverisje të qyqtarëve dhe grusht-shtet juridik. 90 Në fakt, debatimi pro dhe kundër rolit aktivi të gjyqësisë kushtetuese në planin komparativ paraqet debatin më të strukturuar dhe më interesant. 91 Megjithatë, gjykatat kushtetuese gjatë kontrollit kushtetues të normës juridike iu nënshtrohen kushtetutës dhe kufizohen nga vetë ajo. Parimisht, gjykatave kushtetuese u është e ndaluar që ta vlërësojnë arsyeshmërinë e ligjeve, respektivisht që të bëjnë kontroll të karakterit politik, në kuptim të vlerësimit të koncepteve politike nga të cilat është udhëhequr sjellja e atij ligji. Gjykatatkushtetuese nuk janë organepolitike vendimarrëse, sepse një gjë e tillë është funksion i organit ligjvënës- parlamentit. 89 Cvetan Cvetkovski, Ocena na ustavnosta na zakonite vo ustavniot sistem na SFRJ, ( magistarski trud), Fakulteti Juridik i Universitetit Kiril i Metodij në Shkup (1987), fq Alec Stone Sweet, Governing With Judges. Constitutional Politics in Europe (Oxford University Press: Oxford, 2000). Më vonë, i njejti autorë botoi një artikull me titull The Juridical Coup d État and the Problem of Authority, 8 GERMAN L.J. 915 (2007), duke zgjuar një polemikë tejet të ashpër por interesante nga ana e autorëve gjerman të cilët kritikuan këtë qasje si dicka që ekzagjeron rolin e gjyqësisë kushtetuese dhe si synim për të anatemuar gjyqësinënë fjalë në mënyrë që ajo mos ta luaj rolin e saj në kushtet e reja të zhvillimit të demokracisë liberale dhe që demokracia e tillë të mos jetë kushtetuese por vetëm demokraci politike që nuk i nënshtrohet asnjë kontrolli gjyqësor kushtetues. Shih, për reagimet e juristëve gjerman, në këtopunime: Theodor Schilling, Alec Stone Sëeet s Juridical Coup d État Revisited: Coups d État, Revolutions, Grenzorgane, and Constituent Poëer ; Gianluigi Palombella Constitutional Transformations vs. Juridical Coups d État. A Comment on Stone Sëeet ; Alec Stne Sëeet, Juridical Coups d état all over the place. Comment on The Juridical Coup d état and the Problem of Authority ; Neil Walker, Juridical Transformation as Process: A Comment on Stone Sweet ; Alec Stone Sweet, Response to Gianluigi Palombella, Wojciech Sadurski, and Neil Walker. Të gjithë artikujt janë botuar si botim special në numërin 8 të revistës akademike gjermane German Law Jorunal në vitin 2007 (8 GERMAN L.J. 915 (2007). Të njejat artikujt poashtu mund të gjenden në internet në këtë veb faqe : 91 Më shumë për këtë shih studimin më të thellë të kësaj natyre, ku trajtohen raportet nacionale të të gjithave vendeve të botës demokratike, shkruar nga Allan R. Brewer-Carias, i cituar lartë në fusnotën 41 të këtij disertacioni. 68 Page

69 Funksioni i gjykatës kushtetuese, në kuadër të vlerësueshmërisë së kushtetutshmërisë së ligjeve, ka natyrë të pastër juridike, sepse përmes interpretimit të normës ligjore, për të cilën ekziston dyshim se nuk është në pajtueshmëri me ligjin, gjykata mbështet në tërësi në kushtetutë dhe në vlerat e parimet e saj. Në këtë rast,gjykata kushtetuese duhet vetëm të konstatojë nëse ligjvënësi me rastin e sjelljës së normës përkatëse i ka tejkaluar autorizimet që i lejon kushtetuta. Në këtë kuptim, gjykata kushtetuese paraqitet si një roje dhe mbrojtësee kushtetutës 92. Në doktrinën e së drejtës kushtetuese janë të njohura dy forma kryesore të kontrollit kushtetues të ligjeve dhe të akteve të tjera normative, si dhe të akteve me karakter nënligjor. Ato janë: kontrolli preventiv dhe kontrolli represiv. Shtete të ndryshme kanë pranuar njërën apo tjetrën formë të kontrollit kushtetues të normës juridike (pa marrë parasyshë ku gjendet ajo, në form të amandamentit kushtetues, në ligje apo akte tjera nënlijore). Në Republikën e Maqedonisë kemi vetëm kontrollin represiv që i bëhet normës juridike. Ndësa, këto dy forma të kontrollit të normës juridike i hasim te kontrolli kushtetue normes juridike që e bën Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë dhe ajo e Kosovës. Siç u tha më sopër, në Kosovë ekziston edhe kontrolli preventiv i amandamenteve kushtetuese, praktikë kjo që është e rrallë dhe njihet vetëm në një pjesë të kufizuar të shteteve 93. Lidhur me natyren e kontrollit kushtetues, ai paraqitet si kontroll abstarkt dhe si kontroll konkret, ndërsa sa i përket objektit, ai kryhet si ndaj akteve positive, pra akteve të shprehura, të materializuara, ashtu edhe ndaj lëshimeve kushtetuese (angl.: constitutional ommission). Forma e rishikimit kushteues mund të jetë me vendim anulues, ab inito, pra që nga fillimi, ose me vendim shfuqizues në perspektivë, pro fituro,pra që prodhon efekte juridike vetëm për të arrdhmen. Lidhur me efektet e vendimeve të gjykatës kushtetuese, të cilat janë të natyres përfundimtare,të përgjithshme dhe të detyrueshme për të gjithë, pra me efekt erga omnes, ato mund të jenë vendime me efekte ex tunc, kur vendimi paraqitet si anulues, pra nul dhe tërësisht i pavlefshëm, dhe me efekte ex nunc, kur vendimi është shfuqizues, pra kur lihen në fuqi efektet nga e kaluara dhe vendimi nuk merr forcë prapavepruese Në teori nganjëherë bëhet dallim ndërmjet mbrojtjes dhe interpretimit të kushtetutës. Shih, Luis Lopez Guerra, The Role and Competences of the Constitutional Court. Në The EuropeanCommission for Democracy Through Laë (Venice Commission), The role of the constitutional court in the consolidation of the rule of law. UniDem Seminar, Bucharest on 8-10 June 1994 (Council of Europe Press: Strasbourg, 1994) fq Nga kushtetutat e vendeve qe janë objekt studimi këtu, vetëm Kushtetuta e Kosovës bën dallimin ndërmjet mbrojtjes dhe interpretimit të kushtetutës. Për mbrojtjen flitet në kontekstin e formës së regjimit kosovar, kurse për interpretimin në kuadër të dispozitave për Gjykatën Kushtetuese dhe juridiksionin e saj primar. Kështu, në nenin 4. 6 ( Forma e Qeverisjes dhe Ndarja e Pushtetit ) thuhet: Gjykata Kushtetuese është organ i pavarur i mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe bën interpretimin përfundimtar të Kushtetutës, kurse në nenin ( Gjykata Kushtetuese Parimet e Përgjithshme ): Gjykata Kushtetuese është autoriteti përfundimtar në Republikën e Kosovës për interpretimin e Kushtetutës dhe përputhshmërisë së ligjeve me Kushtetutën. 93 Krahaso fusnotën nr. 42 si më sipër, dhe shtjellimet tona aty. 94 Krahaso: Sophie Boyron, France. Në Dawn Oliver and Carlo Fusaro (eds.), How Constitutions Change. A Comparative Study (Oxford and Portland: Oregon, 2001) fq ; Marie 69 Page

70 II. 11. a) Kontrolli preventiv i normës juridike.- Ky lloj kontrolli kushtetues nënkupton atëformë të kontrollit të normës juridike e cila bëhet para se norma të ketë hyrë në fuqi, respektivisht para se ajo të fillojë të prodhojë efekte juridike. Sot ka një numër shtetesh që njohin këtë formë të kontrollit kushtetues të normës juridike. Një formë të këtillë të kontrollit kushtetues ekziston në Kushtetutën e Francës për sa i përket kontrolit paraprak të ligjeve organike dhe dekretligjeve të miratuara dhe bëhet nga ana e Këshillit Kushtetues (Conseil Constituionnel). 95 Deri me reformat e vitit 2008, Conceil Constitutionel ka pasur juridiksion ekskluziv vetëm sa i takon kontrollit preventiv të normës juridike. Kjo gjendje ka qenë pasojë e traditës franceze e cila ka theksuar çdoherë mosbesimin ndaj gjyqtarëve dhe favorizimin e vullnetit të përgjithshëm të popullit i cili shprehet përmes supremacisë së parlamentit. 96 Gjendja ndryshoi, sic u tha, më 2008 kur u bë reforma kushtetuesei e cila i jep të drejtën qytetarit francez që të sfidojë çdo ligj që cënon të drejtat dhe liritë e garantuara me Kushtetutë gjatë procedurave që zhvillohen pranë gjykatave të rregullta. Pra, qyetarët francez kanë të drejtën që të sfidojnë një ligj në fuqi, përmes procedurës së kontrollit incidental të normës juridike në fuqi, me kusht që këtë e bëjnë si pjesë të një procesi tjetër që zhvillohet pranë gjykatave të rregullta franceze. 97 Kontrolli kushtetues preventiv i normës juridike, nuk njihet në sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë, por njihet në sistemin e kontrollit kushtetues të Republikës së Shqipërisë. Sipas neneve 131, shkronja b dhe 152, pika 1 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, kontrolli paraprak kushtetues ushtrohet në dy raste: për kushtetutshmërine e marrëveshieve ndërkombëtare para ratifikimit, dhe për çështjet e shtruara për referendum. Këto dy raste si raste specifike që ekzistojnë vetëm në sistemin kushtetues juridik të Republikës së Shqipërisë e jo edhe të asaj të Maqedonisë do t i trajtojmë hollësisht në pjesët në vazhdim kur do flasim kontrollin kushtetues në Shqipëri. II.11. b) Kontrolli represiv i normës juridike - nënkupton atëformë të kontrollit të normës juridike që bëhet pasi norma juridike ose akti tjetër juridik të ketë hyrë në fuqi, respektivisht pasi të ketë filluar të prodhojë efekte juridike, pra, dhe pasi të jenë shkaktuar pasojat përkatëse juridike si rezultat i ekzistimit të saj. Kjo njihet si formë represive në rishikimin e normës, për arsye se nuk ka ndonjë karakter rekomandues ndaj organeve që kanë nxjer një akt të tillë, pasi që kur Gjykata Kushtetuese e gjen normën juridike që është objekt kontrolli të papajtueshme me Kushtetutën, ajo e shfuqizon atë. Prandaj dhe doktrina e së drejtës kushtetuese e njehë këtë rishikim si një formë e kontrollit ex post facto, që do të thotë se realizohet vetëm pasi ka ndodhur fakti konkret dhe ai është materializuar në një akt juridik, i cili emërohet ligj, akt normativ etj. 98 ClairePonthorau and Jacques Ziller, The Experience of the French Conceil Constitutionel : Political and Social Context and Current Legal Theoretical Debates. Në Ëojciech Sadurski (ed), Constitutional Justice, East and West, fq Kushtetuta e Francës e vitit 1958, neni 61paragrafi i parë dhe i dytë. Botuar në përmbledhjen me titull Kushtetuta ( Albin: Tirane, 1995) 96 Krahaso literaturën si në fusnotën 54 këtu lartë dhe diskutimet tona aty. 97 Sophie Boyron, France, fq Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, fq Page

71 Këtë formë të kontrollit të kushtetutshmërisë së normës juridike, sot e hasim gati te të gjitha vendet, të cilat kanë paraparë kontrollin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nga ana e Gjykatës Kushtetuese si organ i vecantë për kontrollin kushtetues. Në fakt, ky është edhe vet thelbi i gjyqësisë kushtetuese e cila modelohet sipas modelit kelsenian, apo evropian. Vetëm më pastaj, pas shumë dekadash përvoje e punë të gjykatave kushtetuese të themeluara pas Luftës së Dytë Botërore kanë lindur format tjera të sipërcekura të kontrollit kushtetues. Kuptohet, ajo që Hans Kelsen e pat kualifikuar si legjislator negativ më nuk repsektohet, sepse gjykatat kushtetuese tani paraqesin një institucion mjaft aktiv dhe kanë marrë një rol të theksuar të ligjvënësve pozititv në kuptimin e plotë të fjalës. 99 Sipa doktrinës kushtetuese, janë objekt i kontrollit kushtetues represiv (a posteriori), të gjitha kategoritë e normave të rendit juridik të brendëshëm, si ligjet, dekretet, aktet normative të organeve qendrore dhe të organeve të qeverisjes vendore etj. Kontrolli kushtetues i ligjeve në fuqi në doktrinën kushtetuese paraqitet në dy format kryesore të tij: si kontroll abstrakt dhe kontroll konkret. Duhet theksuar se të dy këta forma të kontrollit kushtetues janë të pranishme në sistemin kushtetues të Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Shqipërisë. II. 11 b.1. Kontrolli abstarakt i njohur si rishikim i drejtpërdrejtë.ky kontroll shtrihet ndaj dispozitave ligjore, akteve normative të organeve të qeverisjes qendrore dhe të atyre vendore si dhe të akteve të tjera që kanë forcën e ligjit. Ai është i lidhur vetëm me çështje të kushtetutshmërisë së normave, të cilat atakohen. Vendimi i Gjykatës Kushtetuese në këtë rast merr efektet juridike erga omnes, pra për të gjithë. Në këtë kuptim ai paraqitet si një gjykim abstrakt. 100 Kompetenca themelore e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë është që të vendosë për pajtueshmërinë e ligjeve me kushtetutën dhe, e dyta, të vendosë për pajtueshmërinë e dispozitave të tjera dhe të kontratave kolektive me kushtetutën dhe ligjet. Kushtetuta përcakton bazën kushtetuese për veprimtarinë e këtillë të Gjykatës kushteuese nëpërmjet kompetencës abstrakte të saj për mbrojtjen e të drejtave, të marrëdhënieve dhe vlerave të cilat janë të ndërtuara në përmbajtjen dhe strukturen e sistemit kushtetues dhe në përgjithësi në rendin juridik të Republikës së Maqedonisë. 101 Ligji apo akti tjetër normativ mund të vlerësohet për antikushtetutshmëri të karakterit formal dhe material. Ligji ka të meta të karakterit formal atëherë kur është 99 Për një analizë tepër të thellë komparative të të gjitha vendeve të botës demokratike, shih më shumë në Allan R. Breëer Carias (ed.), Constitutional Courts as Positive Legislators. A Comparative Law Study, në vecanti tre kapitujt e parë të këtij studimi (fq ). Doktrina pranon se ka një borgj ndaj Hans kelsen për vënien e themeloeve të gjyqësisë kushtetuese si ligjvënës negativ, por thekson se stadi i tanishëm i zhvillimit të kësaj gjyqësie nuk mund të jetë peng i konceptit kelsenian ku vetëm konstatohet në mënyrë negative jopajtueshmëria me kushtetutën e një ligji, pa të drejtën e gjykatës kushtetuese për të ndërhyrë në tekstin origjinal kushtetues. Ibid. fq. 31(fusnota nr.74). 100 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, fq Vesela Mukovska- Çingo, Ustavno Sudstvo, fq Page

72 miratuar nga parlamenti duke mos respektuar procedurën e miratimit të tij. Kurse ligji ka të meta materiale kur norma që përmbahet në një ligj të zakonëshëm ose në një akt të bazuar në të është në kundërshtim me një normë kushtetuese ose me një parim kushtetues, ose kur organi që ka nxjerrë ligjin është inkompetent sipas parimit të ndarjes së kompetencave legjislative të parashikuara nga Kushtetuta. Nëse me termin kushtetutë në kuptimin material nënkuptojmë përmbledhje të normave ( rregullave ) të caktuara me të cilat rregullohen bazat (parimet) e rregullimit shoqëror politik të një vendi, mënyra e ushtrimit të pushtetit shtetëror, si dhe kufizimet e tij, me ç rast si garancione të tilla janë liritë dhe të drejtat e qytetarit dhe njeriut 102, atëherë është krejtësisht e qartë se vlerësimi, respektivisht mbrojtja kushtetuese do të jetë e drejtuar kah mbrojtja e parimeve të rregullimit politiko - shoqëror të Republikës së Maqedonisë. 103 Duke iu referuar Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë vihet re se kontrolli abstrakt është i zbatueshëm në rastet kur shqyrtohet kushtetutshmëria e ligjeve dhe e akteve normative të organeve të qeverisjes qendrore dhe vendore. Gjykata Kushtetuese vendos për: pajtueshmërinë e ligjit me Kushtetutën ose me marrëveshjet ndërkombëtare, sic parashikohet me nenin Kontrolli i kushtetutshmërisë së ligjeve, mund të bëhet vetëm pasi ato të marrin fuqinë juridike, respektivisht pasi të jenë shpallur në Gazeten Zyrtare të Republikës së Maqedonisë. Gjykata Kushtetuese gjatë vlerësimit të këtyre cështjeve vlerëson përmbajtjen, formën, procedurën e miratimit, shpalljen dhe hyrjen në fuqi të ligjeve e të akteve normative. 105 Për sa i përket pasojave juridike, kontrolli abstrak mund të ketë pasoja ec tunc dhe ec nunc, mund të jetë represiv në përmbajtje, mirëpo mund të ndodhë që Gjykata ta lejë në fuqi një normë juridike e cila ëhstë velrësuar si jo në pajtim me Kushtetutën, duke i dhënë afat Kuvendit për ta nxjerrë një normë tjetër në pajtim më Kushtetutën 106. II.11. b.2) Kontrolli konkret,- apo i tërthortë është një formë tjetër e kontrollit a posteriori të ligjit. Ai inicohet nga ana e gjykatave të jurisdiksionit të zakonshëm gjatë shqyrtimit të një çështjeje, zgjidhja e të cilës varet nga ligji konkret, i cili vihet në dyshim për antikushtetutshmërinë e tij. Kontrolli konkret nuk e lejon gjykatën e zakonshme që të vendos për papajtueshmërinë me kushtetutën të ligjit specifik, të normës konkrete juridike, pasi që një e drejtë e tille është e përqendruar në Gjykatën Kushtetuese. 107 Kjo do të thotë se në sistemet e centralizuara të kontrollit kushtetues, sic është rasti me Maqedoninë, Shqipërinë, Kosovën, dhe shumicën e vendeve të Evropës, monopoli i kontrollit kushtetues të normës juridike është i përqendruar vetëm në gjykatën kushtetuese dhe kursesi në gjykatat e rregullta. Kjo është ndryshe në sistemt e kontrollit 102 Savo Klimovski, Ustaven i politicki sistem (Prosvetno Delo: Shkup, 1997) fq Vesela Mukovska- Çingo, Ustavno Sudstvo, fq Shih nenin 131 shkronja a të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. 105 Neni 51 i Ligjit Nr Për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të RSHsë. 106 Për këto modalitete të kontrollit abstrakt, shih më shumë në kapitullin e dytë te Allan R. Brewer Carias, Constitutional Courts as Positive Legislators. A Comparative LaëwStudy, fq Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, fq Page

73 të decentralizuar kushtetues, të tipit të modeluar sispas sistemit amerikan. Këtë e sqaruam më heret. Kjo formë e këtillë e kontrollit kushtetues ështe e njohur si në Republikën e Maqedonisë ashtu edhe në atë të Republikës së Shqipërisë 108. Duhet cekur se kjo çështje në Republikën e Shqipërisë rregullohet si materie kushtetuese, kurse në Maqedoni ka gjetur trajtim ligjor. Kjo çështje, në Republikën e Maqedonisë, së pari është parapar me nenin 12 të Ligjit mbi Gjykatat, të vitit 1995(Gazeta Zyrtare e RM nr.36/95), i cili theksonte se gjykata ngren iniciatvë për inicimin e procedurës për vlerësueshmërinë e ligjit me Kushtetutën, kur në procedurën përkatëse konkrete do të parashtrohet çështja e pajtueshmërisë së tij me Kushtetutën. Kur gjykata do të konsiderojë se ligji i cili duhet të zbatohet në rastin konkret nuk është në pajtueshmëri me Kushtetutën, kurse dispozitat kushtetuese nuk mund të zbatohen drejtpërdrejt, atëhere do ta ndërpresë procedurën deri në sjelljen e vendimit nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë. Duhet cekur se tani ky ligj është jashte fuqisë juridike dhe kjo çështje rregullohet me Ligjin për Gjykatat i vitit 2006, i cili në nenin 18 thekson se gjykata për të njejtën gjë e njofton gjykatën më të lartë dhe Gjykatën Supreme. 109 Sipas pargrafit 2 të të njejtit ligj, kur gjykata mendon se zbatimi konkret i ligjit në rastin konkret është në kundërshtim me dispozitat e marrëveshjes ndërkombëtare të ratifikuar në pajtueshmëri me kushtetutën, do t i zbatoj dispozitat e marrëveshjes ndërkombëtare, me kusht që ato të mund të zbatohen drejtpërsdrejti. Sipas nenit 145 pika 2 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, kur gjyqëtarët çmojnë se ligjet vijnë në kundërshtim me Kushtetutën, nuk i zbatojnë ato. Në këtë rast, ato pezullojnë gjykimin dhe ia dërgojnë çështjen Gjykatës Kushtetuese. 110 Sipas nenit 68 të Ligjit për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë,në rastet kur gjykata ose gjyqtari gjatë një procesi gjyqësor dhe në çdo kohë, kryesishtë ose me kërkesë të palëve, çmon se ligji është antikushtetues dhe kur ka lidhje të drejtpërdrejtë midis ligjit dhe zgjidhjes së çështjes konkrete, nuk e zbaton atë, duke vendosur pezullimin e shqyrtimit të mëtejshëm të çështjes dhe dërgimin e materialeve të saj Gjykatës Kushtetuese, për t u shprehur për kushtetutshmërinë e ligjit. 111 Ky lloj kontrolli kushtetues, konsiderohet konkret, sepse ka të bëjë me një çështje në gjykim, e cila nuk mund të zgjidhet pa ushtruar këtë funksion rishikues Gjykata Kushteuese. Nëse çështja i përket një ligji që gjyqëtari nuk mendon se duhet ta zgjidhë për të zgjidhur mosmarrëveshjen që i nënshtrohet kontrollit të tij, vetë çështja, për këtë gjykim, do të ishte krejt e parëndësishme dhe gjyqtari do ta hidhte poshtë, duke vazhduar 108 Në literaturë ndryshe quhet edhe kontrolli incidental dhe zanafillën e vet e ka në praktikën italiane. Në fakt, Gjykata Kushtetuese e Italisë paraqet prodhuesin më të madhe të jurisprudencës së bazuar në kontrollin incidental. Shih më shumë për këtë në : Giancarllo Rola and Tonia Groppi, Between Politics and the Laë: The Development of Constitutional revieë in Italy. Në Ëojciech Sadurski (ed), Constitutional Justice, East and West, fq Ligji për Gjykatat (Gazeta Zyrtare e RM-së, Nr.58/06 e datës 11 maj.2006) 110 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me Praktikë Gjyqësore (Luarasi: Tiranë, 2004) 111 Neni 68 i Ligjit për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. Në internet gjendet në këtë veb faqe: 73 Page

74 gjykimin. Prandaj, dhe sipas jurisprudencës së Gjykatës Kushtetuese, që cështja të jetë e rëndësishme, duhet të ekzistojë një lidhje e drejrpërdrejt midis ligjit dhe zgjidhjes së çështjes konkrete. 112 Kjo nuk do të thotë se çështja është kaq e thjeshtë sa i përket kontrollit konkret (incidental), meqenëse ka modalitete të ndryshme nëpër botë. 113 II. 12. Disponibiliteti i Gjykatës Kushtetuese Kufijtë e shqyrtimit të çështjeve që kanë të bëjnë me pajtueshmërinë e ligjit me Kushtetutën, si dhe të gjitha akteve të tjera që shqyrtohen nga Gjykata Kushtetuese, si rregull, janë brenda objektit të kërkesës dhe shkaqeve të parashtruara nga subjekti 112 Sokol Sadushi, Kontrolli Kushtetues, fq Komisioni i Venedikut ka bërë një studim / raport komparativ i cili sqaron rastet e vendeve kur gjykata e rregullt detyrohet të ndalojë procedurën dhe ta referojë cështjen në gjykatën kushtetuese, pastaj rastet e vendeve tjera që ky detyrim nuk ekziston sepse vet gjykata e rregullt vendos për ta referuar ose jo cështjen në gjyktaën kushtetuese, rastet e vendeve që lejojnë ankesën në vendimin e gjykatës së rregullt për refuzim të referimit, dhe kështu me radhë. Shih më shumë për këtë në raportin e cituar në fusnotën nr. 11, lartë në këtë disertacion. Sado që raporti / studimi në fjalë flet për padinë individuale, një hapsirë e madhe i kushtohet kontrollit incidental dhe llojeve të tij nëpër botë. 74 Page

75 inicues. Përjashtimisht, kur ka lidhje midis objektit të kërkesës dhe akteve të tjera normative, vendos për çdo rast Gjykata Kushtetuese. Gjatë shqyrtimit të kushtetutshmërisë së ligjit, respektivisht të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së dispozitave ose akteve të tjera të përgjithshme Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë mund ta vlerësojë edhe kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë edhe të dispozitave të ligjit ose të aktit tjetër të përgjithëshëm që nuk është i kontestuar me iniciativë. 114 Sipas nenit të njejtë, Gjykata Kushtetuese mund edhe vetë të inicojë procedurë për vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë së ligjit, respektivisht vlerësueshmërinë e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së së akteve të tjera të përgjithshme. Sipas Ligjit për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, nenit 48 pika 1, kufijtë e shqyrtimit të cështjes janë brenda objektit të kërkesës dhe shkaqeve të parashtruara në të. Përjashtimisht, kur ka lidhje midis objektit të kërkesës dhe akteve të tjera normative, vendos për cdo rast Gjykata Kushtetuese. Gjatë shqyrtimit të këtyre çështjeve, gjykata bëhet vetë inicuese për të vlerësuar kushtetutshmërinë e një akti tjetër, megjithëse ndaj tij, kërkuesi nuk ka bërë ndonjë kërkesë konkrete. Kuptohet, se kjo ngjan me nismën që e ka vetë Gjykata Kushtetuese ( të drejtën e nismës nuk e ka Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë), por duhet dalluar, sepse në këto raste nuk ka një nismë për dispozitat që do t i shqyrtojë gjykata kushtetuese, por vetë gjykata do t i shqyrtojë ato sipas nismes së vetë. Në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, ka disa raste kur ajo ka shqyrtuar çështjen tej objektit të kërkesës së subjektit përkatës. Kjo gjë vërtetohet me vendimin nr. V-65/99 të Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë. 115 II.13. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë Në bazë të nenit 69 të Rregullorës së punës Gjykata Kushtetuese jep: vendime, aktvendime dhe konkluza (përfundime). Gjykata Kushtetuese jepvendime atëherë kur vendos për esencën e punës dhe atë: 114 Neni 14 i Rregullorës së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, 115 Më gjërësisht shih Vendimin nr. V. 65/99, datë të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. 75 Page

76 -për anulimin ose abrogimin e ndonjë ligji ose akti tjetër juridik, ose të programit apo statutit të ndonjë partie politike ose të ndonjë akti tjetër të përgjithshëm juridik; -për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të caktuara me nenin 110 të kushtetutës; -për marrjen e imunitetit, për përgjegjësinë e kryetarit dhe për përcaktimin e paraqitjes së kushteve për pushimin e funksionit Kryetar i Republikës së Maqdonisë; -për imunitetin dhe kushtet e shkarkimit nga detyra të gjykatësit të Gjykatës Kushtetuese; -për deklarimin e kundërkushtetutshmërisë së ligjit, respektivisht të kundërkushtetutshmërisë dhe kundërligjshmërisë së aktit juridik tjetër për kohën që ka qenë në fuqi, dhe që ka pushuar të vlejë gjatë zhvillimit të procedurës nëse janë plotësuar kushtet për anulimin e tyre. Gjykata kushtetuese sjell aktvendime: -për inicimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjit, ose të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së aktit tjetër juridik të përgjithshëm; -për hudhjen poshtë të iniciativës, propozimit dhe kërkesës; -për ndërprerjen e procedurës; -për ndërprerjen e zbatimit të aktit ose veprimit individual, të ndërmar në bazë të ligjit ose të ndonjë akti tjetër, kushtetutshmëria ose ligjshmëria e të cilit shqyrtohet;-në rastet tjera kur nuk vendos për esencën e punës. Gjykata Kushtetuese, sjell konkluzione (përfundime) për veprimet që ndërmeren gjatë zhvillimit të procedurës. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë nuk përcakton se në cilat raste do të miratohet vendimi abrogues, apo vendimi anulues: kjo mbase i është lënë në vlerësim vetë Gjykates kushtetuese. Mirëpo, meqenëse dallohen pasojat juridike nëse është vendimi abrogues apo vendim anulues atëhere natyrisht se Gjykata kushtetuese me rastin e vendosjes meritore do të ketë në konsideratë të gjitha rrethanat në kontekstin e mbrojtjes së kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, sidomos rëndësinë e cenimit apo shkeljes së Kushtetutës, përkatësisht të ligjit, sikunder edhe natyren juridike të kësaj shkeljeje në raport me të drejtat e qytetarëve dhe subjekteve të tjera juridike duke mbajtur llogari edhe për sigurinë juridike si një nga elementet qenësore të parimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, por edhe për sundimin e ligjit dhe shtetit juridik në përgjithësi. 116 II. 14. Efektet juridike të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë Çështje me rëndësi e cila duhet të trajtohet është edhe ajo e efekteve juridike që kanë vendimet e Gjykatës Kushtetuese. Efektet juridike të vendimeve të Gjykatës 116 Bajram Pollozhani, Një shqyrtim komparativ kushtetues- juridik për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Revista Universitas, Viti V, Nr.8, Tetor 2006, Tetovë, faqe Page

77 Kushtetuese varen nga disa faktorë, varësisht se cfarë procedure zhvillon; llojit të vendimit që merret etj. Në bazë të karakterit që kanë vendimet e Gjykatës Kushtetuese, në shumicën e sistemeve kushtetuese, janë të karakterit përfundimtar, të detyrueshëm dhe të ekzekutueshme. Efektet juridike të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, janë të përcaktuara me Kushtetutën dhe me Rregulloren e Gjykates kushtetuese të vitit Sipas nenit 112 paragrafi 3 të Kushtetutës së Maqedonisë, vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë përfundimtare dhe të ekzekutueshme. 117 Ata janë të karakterit përfundimtar, në kuptim të asaj se për kontestin e njejtë, respektivisht për çështjen e njejtë, nuk mund përsëri të zhvillohet kontest para Gjykatës Kushtetuese, do me thënë, vendimeve të gjykatës kushtetuese u njihet karakteri i gjësë së gjykuar ( res judikata), dhe nga ana tjetër karakteri përfundimtar i tyre ka të bëjë edhe me mosmundësinë për të shfrytëzuar mjete juridike për të goditur atë, qofshin ato mjete juridike të rregullta apo të jashtëzakonshme. Kjo është parim i punës së Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë dhe ka të bëje me ato vendime me të cilat është vendosur për kushtetutshmërinë e ligjit ose të dispozitës tjetër të përgjithëshme. Kontest kushtetues i ri në këtë rast mund të zhvillohet vetëm nëse ekzistojnë shkaqe të tjera për të. Kur gjykata ka sjell vendim anulues, në procedurën e shqyrtimit të kushtetutshmërisë së ligjit përkatës, atëherë efektet e vendimit do të shtrihen prej momentit kur ka filluar të prodhoj efekte juridike akti i tillë i përgjithshëm, ndërsa nëse vendimi i gjykatës kushtetuese ka karakter të shfuqizimit të aktit të përgjithshëm juridik, atëherë dallojnë edhe efektet e vendimit të tillë. Vendimi i tillë vetëm e abrogon ligjin e tillë që në të ardhmën mos të prodhojë efekte juridike. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese te Maqedonisë kanë karakter të obligueshëm në baze të fuqisë së vetë Kushtetutës ( nenit 112 paragrafit 3 të Kushtetutës). Sipas nenit 79 të Rregullores së punës së Gjykates kushtetuese të RM-së vendimi i Gjykates Kushtetuese të RM-së me të cilin abrogohet apo anulohet një ligj ose ndonjë akt tjeter i përgjithshem prodhon efekte juridike nga dita e publikimit të tij në Gazeten zyrtare të RM-së. Për sa u përket subjekteve, të cilët janë të obliguar që t i respektojnë vendimet e Gjykatës Kushtetuese, duhet theksuar se atyre u njihet karakteri erga omnes, d.m.th. se ato veprojnë ndaj të gjitha subjekteve, qofshin ato organe shtetërore apo subjekte të tjera. Nga shqyrtimet teorike dhe praktike të efekteve juridike të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë, mund të nxiren këto karekteristika të tyre: - e para, akti apo dispozita e aktit normativ të abroguar apo anuluar, nuk mundet më tutje, në të ardhmen të aplikohet si burim juridik për krijimin e raporteve konkrete juridike; - e dyta, detyrimi i ligjvënësit apo subjektit tjeter që ka nxjerr aktin, përkatësisht dispoziten e abroguar ose anuluar që të nxjer akt tjeter normativ, sepse me këtë rast është krijuar zbrastira juridike ; - e treta, detyrimi i të gjithë subjekteve kompetente për implementimin e akteve juridike individuale të plotëfuqishme të miratuara në bazë të ligjit apo aktit të abroguar ose anuluar për të penguar krijimin e pasojave të mëtejshme në bazë të burimit juridik të abroguar ose anuluar; si dhe - e katërta, krijimi i mundësisë pë anulimin apo shpalljen nul të akteve juridike individuale të plotfuqishme ( forma e prerë)të nxjerra nga 117 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 77 Page

78 organet përkatëse duke u bazuar në ligjin apo dispoziten që në ndërkohë me vendim kasator të Gjykatës kushtetuese është anuluar. 118 Sipas Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, nenit 132, pikës 1 dhe 2, vendimet e Gjykatës Kushtetuese kanë fuqi detyruese të përgjithshme dhe janë përfundimtare. Gjykata Kushtetuese ka vetëm të drejtën e shfuqizimit të aktit që e shqyrton. Vendimet hynë në fuqi ditën e botimit në Fletorën Zyrtare. 119 Cekëm edhe më herët se kemi dallime në llojet e vendimeve që nxjerrin Gjykatat Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë dhe asajë të Shqipërisë. Prandaj, ato specifika që kanë llojet e vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, do t i parqesim kur do t i trajtojmë në pjesët në vazhdim të punimit. 118 Për efektet juridike të vendimeve të Gjykatës kushtetuese shih më gjërësisht : Bajram Pollozhani, Një shqyrtim komparativ kushtetues- juridik për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë. Revista Universitas, Viti V, Nr.8, Tetor 2006, Tetovë, faqe Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, Page

79 KREU III Mrojtja e lirive dhe të drejtave nga ana e Gjykatave Kushtetue KREU I III KONCEPTI JURIDIK KUSHTETUESE I MBROJTJES SË LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT DHE QYTETARIT III.1. Shqyrtime të përgjithëshme Personaliteti i njeriut ka zënë vend të rëndësishëm në sistemin juridik dhe politik. Përpjekjet për sigurimin e mekanizmave mbrojtës ekzistojnë që në periudhat e më të 79 Page

80 hershme të shoqërisë njerëzore. 120 Shënimi i paraqitjes së një sistemi të sëndërtuar për mbrojtjen e lirive të njeriut është bërë me Kartën e madhe të lirive të vitit Edhe Habeas corpus ACT i vitit 1675, konsoderohet një akt të rëndësishëm juridik dhe politik për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut. 122 Në sëndërtimin e konceptit të mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut bën pjesë edhe Bill of Rights 123 dhe Bill of Rights i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. 124 Në rrugëtimin e konstitucionalizimit të lirive të njeriut, është me rëndësi të përmendin Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës të vitit 1878, përkatësisht 10 amandamentet që i referohen mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut, Deklarata mbi të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit të Francës të vitit 1789, Kushtetuta e Vajmarit e vitit 1919, etj. Në teorinë mbi të drejtat e njeriut, mund të konstatohet ekzistenca e një debate rreth konotacionit të këtyre të drejtave. Debati është orientuar në ekzistencën ose jo të konotacionit prendimor të të drejtave të njeriut. Në këtë kontekst, si pikë referuese nuk është marrë vetëm aspekti terminoligjik të drejtat e njeriut, por edhe aspekti përmbajtësor që ka të bëjë me vlerën dhe dinjitetin njerëzor. Ideja për barazi dhe respektim të vlerave dhe dinjitetit njerëzor, mund të hasen në formacionet e ndryshme kulturore. Marrë për bazë këtë, pajtohemi me qëndrimet që kanë ngritur teoricientët se nuk ka argumente të fuqishme, që provojnë ekzistencën e konceptit prendimor të lirivie të njeriut, por trajtat institucionale dhe universalizmi janë themeltuar mbi bazën e konceptit prendimor. 125 Kur flasim për konceptin kushtetues të Maqedonisë në lidhje me liritë dhe të drejta e njeriut dhe të shtetasit, mund të themi se ata të drejta klasifikohen në dy grupe, edhe atë në liritë dhe të drejtat civile e politike dhe në të drejtat ekonomike, sociale e kulturore. Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në mënyrë të drejtpërdrejtë mbron lirinë e mendimit dhe të besimit, lirinë e shprehjes publike të fjalimit, lirinë e bashkimit politik dhe e drejtën e barazisë, në të gjitha rastet kur qytetari do të parashtrojë kërkesë pranë saj, kundër një akti konkret të ndonjë organi me të cilin është cënuar apo shkelur liria në fjalë. Nga të dhënat e paraqitura në grafik, mund të përfundojmë së në vitin 2010, Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, ka proceduar numrin më të madh të lëndëve që janë parashtruar, kurse në vitin e 2006 ajo ka proceduar numrin më të vogël të lëndëve. Në vitin 2007, 2008, 2009 dhe 2011, Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë ka proceduar përafërsisht numër të njejtë të lëndëve. Në lidhje më lëndët e pranuara, mund të përfundojmë se në vitin 2010 Gjykata Kushtetuse ka pranuar numrin më të madh të 120 Shih përpjekjet për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut konsiderohen edhe idetë e filozofëve të vjetër grekë, Aristotelit dhe Platonit. Nuk mund të thuhet se në këtë periudhë të veprimit të këtyre filozofëve ka ekzistuar një sistem i sëndërtuar i lirivë dhe të drejtave të njeriut. 121 Ky dokument ka rëndësi historike dhe politike, mbi bazën e të cilit është ngritur koncepti bashkëkohor i mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut. Monarku tani më fillon të kufizohet në ushtrimin e pushtetit shtetëror sidomos në kontekst të lirisë së kishës, pronësisë private, lirisë së lëvizjes së qytetarëve, tatimeve. 122 Ky akt edhe sot është në fuqi edhe pse ka pësuar plotësim ndryshime në segmente të konsiderueshme. 123 Ky ligj është miratuar nga Parlamenti anglez në vitin Ky ligj është miratuar në Virxhinia më 12 qershor Në lidhje me ekzistencën e debatit mbi konotacionin e konceptit të lirive të njeriut, shih: Jim Ife, Human Rights and Social Work tekst i përkthyer, Shkup, 2009, fq Page

81 lëndëve, kurse numër më të vogël të lëndëve ka pranuar në vitin Po kështu, Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në vitin 2010 ka shënuar numrin më të madh të lëndëvë që kanë marrë zgjidhje adekuate dhe numrin më të madh të lëndëve të papërfunduara. Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë, në konceptin bashkëkohor të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit ka krijuar dhe ruajtur një pozitë të rëndësishme dhe paraqet kuadrin institucional me relevancë së bashku më institucionet tjera të vendit. Ajo si organ i veçantë shtetëror luan një rol të rëndësishëm me përmbajtje dhe kompetencë të përcaktuar më Kushtetutën e vendit. Pozita e Gjykatës Kushtetuese është e përcaktuar me Kushtetutë, por rezultatet nga puna dhe veprimtaria e saj e themeltojnë dhe arsyetojnë rolin dhe kompetencat e saj në drejtim të mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit. Në këtë kontekst, po ashtu mund të përfundojmë se Gjykata Kushtetuese mbetet një autoritet i lartë në vend dhe mundëson sundimin e së drejtës në vend. Grafiku nr. 6, Pasqyrë për kërkesat për mbrojtje nga diskriminimi në vitin Kerkesat per mbrojtjen e Kerkasat kunder Kerkesat kunder Kerkesat kunder Kerkesat kunder diskriminimit nga baza e perkatesise sociale Kerkesat kunder diskriminimit nga baza e perkatesise fetare Kerkasat kunder diskriminimit nga baza e perkatesise politike Kerkesat per mbrojtjen e shprehjes se lire te mendimit Nga të dhënat e paraqitura në këtë grafik, mund të përfundojmë se në Gjykatën Kushtetuese të Maqedonisë qytetarët e vendit kanë parashtruar numër të madh të kërkesave për mbrojtje nga diskriminimi nga bazat e ndryshme të diskriminimit, përkundër faktit se viti 2012 paraqet vitin e dytë të funksionimit të Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi si i vetmi autoritet nacional për mbrojtjen nga diskriminimi në sektorin public dhe privat të vendit si vitin e 15 të Avokatit të Popullit të Maqedonisë, për të cilin është siguruar kuadëri institucional dhe ligjor i mjaftueshëm që të garantojë mbrojtjen e lirive të njeriut dhe qytetarit nga bazat e ndryshme të diskriminimit. Në 126 Të dhënat janë marrë nga Raporti vjetor i Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë. 81 Page

82 vazhdim të punimit, do të paraqesim edhe pozitën e këtyrë dy institucioneve të Maqedonisë, në fushën e mbrojtjen nga diskriminimi. Duke analizuar veprimtarinë e Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë në fushën e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, mund të nxjerrim përfundimin e qëndrueshëm shkencor se Gjykata Kushtetuese e Maqedonisë ushtron mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit në mënyrë të drejtpërdrejtë që kanë të bëjnë me të drejtën e ndalimit të diskriminimit, të drejtën e bashkimit politik dhe lirinë e të menduarit, ndërgjegjës, shprehjes së mendimit të lirë dhe publik si dhe në mënyrë të tërthortë duke mbrojtur ligjshmërinë dhe kushtetutshmërinë ne vend. Gjykata Kushtetuese do të procedojë vetëm në lidhje me kërkesat e parashtruara nga qytetarët, të cilët pretendojnë se u janë bërë shkelje të të drejtave me ndonjë akt individual të formës së prerë dhe të plotfuqishëm të gjykatave të rregullta apo organi tjetër shtetëror. Po kështu, mund të përfundojme se edhe në procedurën për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë të një ligji apo akti të përgjithëshmë juridik, Gjykata Kushtetuese mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe shtetasit, në qoftë se shkelja e parimit të kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë ka rezultuar edhe me shkeljen e një të drejta konkrete. Me abrogimin e ligjit, apo aktit të përgjithshëm juridik, Gjykata Kushtetuese mbron dhe flakë cënimin e të drejtës konkrete të qytetarit që është cënuar apo shkelur me aktin juridik jokushtetues. Në vazhdim të punimi, do t i trajtojmë vetëm liritë dhe të drejtat e njeriut dhe shtetasit, të cilat mund të mbrohen drejtpërdrejtë nga ana e Gjykatës Kushtetuese. III.2. Liria e mendimit dhe e bindjes Çdo qytetar është i lirë në shprehjen e mendimit të vetë. Mendimi i tij duhet të jetë i lirë edhe kur at e shpreh për vetveten, për natyrën dhe për shoqërinë në përgjithësi. Aspekti konceptual i mendimit në këtë kontekst, përbën lirinë e mendimit. Liria e mendimit mund të trajtohjet në dy aspekte: në aspektin pozitiv dhe atë negativ. Të shprehësh mendimin në menyrë të lirëështë vetë koncepti pozitiv i lirisë së mendimit. Për dallim nga ky aspekt, ndërmarrja e masave të ndryshme nga individi, organi apo 82 Page

83 institucioni shtetëror kundrejt qytetarit që ai të mos e shpreh mendimin e lirë, qoftë për vetveten, për natyrën apo për shoqërinë, paraqet aspektin negativ të lirisë së mendimit. Pra, secila formë dhe metodë që mund të ushtrohet ndaj individit që ai të mos e shpreh mendimin e tij të lirë, por ajo liri të kushtëzohet nga veprimet e jashtme, paraqet përmbajtjen negativ të lirisë së mendimit. Aktgjykimi me të cilin është sanksionuar deklarimi i kualifikimeve të pavërteta dhe qëllikqija, për dinjitetin dhe karakterin e të dëmtuarit, me të cilin është mbajtur një balans midis të drejtës së shprehjës dhe të drejtës së mbrojtjës së dinjitetit të çdo qytetari, nënkupton përzierrjen e shtetit, qëështë proporcionalisht me qëllimin legjitim për mbrojtjën e dinjitetit të të dëmtuarit nga kolumna e paraqitur, dhe nuk mund të pranohet si cenim i pabazë i të drejtës së shprehjes. 127 Mënyra se si është paraqitur publikisht parashtruesi i kërkesës, dhe ka theksuar mendimin e vet në lidhje me mënyrën e ushtrimit të funsionit publik të funksionarit përkatës, pa u lëshue në argumentimin e çështjes, vetvetiu nënkupton se bie në suaza të lirisë së mendimit dhe shprehjes së lirë të fjalës, por, realisht cenon dinjitetin dhe nderin e ushtruesit të funksionit publik, dhe pa bazë e cenon ato të drejta. Me këte deklarata e humb kuptimin e lirisë së shprehjes dhe paraqet keqpërdorimin e lirisë së shprehjes dhe parqet keqpërdorim të deklarimit publik. 128 Qytetari po ashtu është i lirë edhe në bindjen e tij. E drejta e bindjes paraqet çlirimin e njeriut nga imponimet e ideologjive zyrtare dhe nga imponimi me dhunë i dogmave, por parimet materialiste dhe idealiste t i përceptojë sipas ndërgjegjës së vet. 129 III.3. E drejta e bashkimit politik Qytetarët e Maqedonisë, me qëllim të realizimit të të drejtave politike, ekonomike, sociale e kulturore dhe të drejtave dhe bindjeve tjera, kanë të drejtë të krijimit të infrastrukturave të bashkimit politik dhe publik. Të drejtën e bashkimit politik në Maqedoni duhet të trajtojmë në kuadër të cilësisë së pluralizmit politik si vlerë themelore të rregullimit kushtetues. Partitë politike përcaktohen si formë e realizimit të pluralizmit politik. Pluralizmi politik, pra paraqet infrastrukturën e të drejtës së bashkimit politik. 127 Shih aktgjykimin u.nr.3/ Shih aktgjykimin u.nr.155/ Krahaso nenin 16 te Kushtetutes se Maqedonise. 83 Page

84 Sipas nenit 20 të Kushtetutës së Maqedonisë, qytetarëve u garantohet e drejta e bashkimit politik me qëllim të realzimit dhe mbrojtjes së të drejtave dhe bindjeve poltike, ekonomike, kulturore, etj. Ata mund të themelojnë parti politike dhe shoqata civle si dhe të aderojnë në ta. Kriteret për themelimin e pative politike janë shume liberale. Një parti politike mund të themelojnë 500 shtetas të vendit që kanë zotësi veprimi dhe që kanë vendbanim të përhershëm në Maqedoni. Sipas kuadrit ligjor të Maqedonisë, parogrami dhe aktiviteti i partive politike nuk duhet të jenë në kundërshtim me rregullimin kushtetues tëvendit si dhe të shkaktojnë nxitje ose thirrje për agresion luftarak, urrejtje nacionale, fetare, racore dhe ngjajshëm. III.4. E drejta e barazisë (mosdikriminimit) V.4.1. Hyrje Në rrugën e konsolidimit si shtete moderne europiane, Shqipëria dhe Maqedonia kanë për synim shtetëror të garantojnë pengimin dhe mbrojtjen institucionale nga veprimet që paraqesin dallim, përjashtim, kufizim ose veprim jo të barabartë ose mosveprim dhe ngjajshëm, me të cilat pamundësohet, cënohet dhe shkilen të drejtat dhe 84 Page

85 liritë themelore të njeriut dhe qytetarit. Veprimet e kësja natyre karakterizohen me trajtim të pavolitshëm të qytetarit apo grupeve të caktuara shoqërore në raport me qytetarin apo grupin shoqëror tjetër. Parimi i barazisë dhe mosdiskriminimit, paraqitet parim kushtetues dhe përfshin mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe shtetasit që i referohen lirisë e bindjes, ndërgjegjes, mendimit dhe shprehjes publike të mendimeve, bashkimit dhe veprimit politik dhe që njëkohësisht ka të bëjë me ndalimin e diskriminimit në bazë të gjinisë, racës, fesë, përkatësisë kombëtare, sociale dhe politike. Në fushën e diskriminimit, legjislacioni i Maqedonisë, zbatimin dhe respektimin e parimit të barazisë e mbështesin në një listë të hapur të bazave të diskriminimit. Në normimin ligjor të bazës, për diskriminim, Maqedonia ka zbatuar frymën e Konventave, direktivave dhe rekomandimeve ndërkombëtare të Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës që nga viti 1981 dhe të Kongresit të Autoriteteve Lokale dhe Rajonale të Këshillit të Evropës të vitit 2007, por nuk ka paraparë në mënyrë shprehimore çështjes që i referohet diskriminimit për shkak të orientimit seksual dhe identitetit gjinor. Ligji për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë, në listën e hapur të bazës për diskriminim, nuk e ka institucionalizuar orientimin seksual si bazë për diskriminim. Megjithatë, Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi, si i vetmi autoritet nacional për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi në sektorin publik dhe privat në Maqedoni, në dy vitet e funksionimit të tij, ka proceduar dhe ka sjellë Mendim dhe Rekomandim në lidhje me parashtresat për diskriminim që për bazë kanë orientimin seksual. Përkundër këtij fakti, Maqeonia trajtohet si vend, që me ligj nuk e ka përfshirë orientimin seksual si bazë për diskriminim dhe se ligji përkatës nuk është i harmonizuar plotësisht me legjislacionin e Bashkimit Europian. Mbrojtja institucionale për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi, përfshihet në jurisdiksionin administrativ dhe atë gjyqësor. Çdo person ose grup personash që pretendojnë se ndaj tyre është ushtruar diskriminim kanë të drejtë të inicojnë procedurë përpara Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi ose të paraqesin padi përpara gjykatës kompetente. Parashtrimi i padisë pranë gjykatës paraqet pengesë për ankimim përpara Komisionit, ndërkaq, paraqitja e parashtresës përpara Komisionit nuk është kusht e as pengesë për të parashtruar padi përpara gjykatës. Procedura gjyqësore për mbrojtjen nga diskriminimi është procedurë gjyqësore civile me karaktër kontestimor. Mbrojte nga diskriminimi, pra ofron edhe institucioni i Avokatit të popullit dhe Gjykata Kushtetuese. V.4.2. Koncepti i diskriminimit brenda kuadrit kushtetues dhe juridik Diskriminimi, si koncept, ka domethënje shumëdimensionale. Dinamika që e karakterizon këtë temë detirminon kultivimin në vazhdimësi të mendimit teorik dhe të qenies, përherë i orinetuar me evoluimin që pëson legjislacioni dhe jurisprudenca pozitive e vendit. Në aktet ndërkombëtare e nacionale, por edhe në trajtimet teorike janë dhënë një sërë definicionesh për konceptin e diskriminimit. Diskrimini paraqet trajtim të pabarabartë të njerëzve, përkatësisht, veprim jo të njejtë me njerëzit, duke u mbështetur në bazë të ndonjë shkaku të ndaluar me qëllim që të shkaktojë pasoja në gëzimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut dhe qytetarit. Fjala diskriminim, rrjedhë prej fjalës latine discriminare, që do të thotë për të ndarë, të dalluar Embodying inequality: a revieë of concepts, measures, and methods for studying health consequences of discrimination, International Journal of Health Servieces, Volumi 29, Nr. 2/1999, ëëë.sph.uth.edu, fq Page

86 Është me rëndësi të thuhet se definicioni më i përdorur për konceptin e diskriminimit është paraparë edhe me legjislacionin e Maqedonisë. Diskriminimi është çdo dallim, përjashtim, kufizim apo preferencë, bazuar në respektimin e parimit të barazisë në lidhje me gjininë, racën, ngjyrën, etninë, gjuhën, identitetin gjinor, orientimin seksual, bindjet politike, fetare ose filozofike, gjendjen ekonomike, arsimore ose shoqërore, shtatzaninë, përkatësinë prindërore, përgjegjësinë prindërore, moshën, gjendjen familjare ose martesore, gjendjen civile, vendbanimin, gjendjen shëndetësore, predispozicione gjenetike, aftësinë e kufizuar, përkatësinë në një grup të veçantë, ose me çdo shkak tjetër, që ka si qëllim apo pasojë pengesën apo bërjen e pamundur të ushtrimit në të njëjtën mënyrë me të tjerët, të të drejtave e lirive themelore të njohura me aketet juridike në fuqi. 131 Diskriminimi, në fakt është trajtim jo i njejtë përkatësisht, çdo bërje dallimi i drejtpërdrejtë ose i tërthortë, i paarsyeshëm juridikisht ose faktikisht, ose veprim i pabarabarte, respektivisht lëshim i shprehur në përjashtim, kufizim ose dhënie përparësie, lidhur me personat ose grupet shoqërore. Në këtë kontekst, dallimi mund të shfaqet ose të jetë i padukshëm. Me rëndësi është ndërmarrja e veprimit të paarsyeshëm ligjor ose faktik, të bërit dallim në mënyrë të drejtdrejtpërdrejtë apo të tërthortë pa marrë parasysh formën e manifestimit të dallimit apo diferencimit. Pra, në thelbin e diksriminimit qëndron sjellja dhe veprimi apo mosveprimi diskriminues. Në kuadër të sjelljes dhe veprimit apo mosveprimit diskriminues bën pjesë çdo sjellje aktive ose pasive e secilit person nga ana e autoriteteve publike, si dhe nga ana e personave fizikë dhe juridikë në sektorin privat dhe atë publik, që mund të krijojë bazë për privilegje ose joprivilegje të ndonjë personi në mënyrë të paarsyeshme, ose sjellje që mundëson ekzistencën e marrëdhënieve degraduese dhe të padrejta në krahasim me personat tjerë në situata të ngjashme. Kur flasim për konceptin e diskirminimit të përcaktuar me ligj, është me rëndësi të theksohet se janë institucionalizuar dy forma themelore të diskriminimit: dikriminimi i drejtpërdrejtë dhe diskriminimi i tërthortë. Përveç kësaj, në konceptin e diskriminimit përfshihet edhe diskriminimi strukturor dhe ai faktik, diskriminimi që paraqitet në një formë të caktuar apo me një përmbajtje konkrete. Diskriminim i drejtpërdrejtë është ajo formë diskriminimi që ndodh kur një person apo zbatimin e parimit të mundësive të barabarta dhe të trajtimit të barabartë të burrave dhe grave në çështjet e punësimit dhe marrëdhëniet gjatë punës.grup personash trajtohen në mënyrë më pak të favorshme sesa një person tjetër, apo një grup tjetër personash në një situatë të njëjtë a të ngjashme, bazuar në cilindo shkak. 132 Sipas nenit 6, të Ligjit për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi të Maqedonisë, diskriminim i drejtpërdrejte është çdo veprim, dallim, përjashtim ose kufizim i pavolitshëm që si pasojë e ka ose mund ta ketë marrjen, shkeljen ose kufizimin e njohjes ose gëzimit të barabarte të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore, në krahasim me trajtimin që e ka ose mund ta ketë personi tjetër në kushte të njëjta ose të ngjashme Këtë përkufizim e ka dhënë Ligji Nr , datë , për mbrojtjen nga diskriminimi i Republikës së Shqipërisë në nenin 1 dhe 3. I njejti koncept është pranuar edhe në nenin 5 të Ligjit për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi të Republikës së Maqedonisë. 132 Christa Tobler, Indirect Discrimination: A Case Study Into the Development of the Legal Concept of indirect Discrimination under EC laë, Oxford, 2005, fq Koncepti i diskriminimit të drejtpërdrejtë në legjislacionin e Republikës së Shqipërisë është institucionalizua si formë diskriminimi që ndodh kur një person apo grup personash trajtohen në mënyrë 86 Page

87 Për dallim nga diskriminimi i drejtpërdrejtë, diskriminim i tërthortë është ajo formë diskriminimit që ndodh kur një dispozitë, kriter apo praktikë, e paanshme në dukje, do ta vinte një person ose grup personash në kushte jo të favorshme, në lidhje me shkaqet e përcaktuara me ligj, në raport me një tjetër person ose grup personash, si dhe kur ajo masë, kriter a praktikë, nuk justifikohet objektivisht nga një synim i ligjshëm, ose kur mjetet e arritjes së këtij synimi, ose nuk janë të përshtatshme, ose nuk janë të domosdoshme dhe në përpjesëtim të drejtë me gjendjen që e ka shkaktuar atë. Në këtë rast kur dispozita, kriteri apo praktika bazohet në një qëllim legjitim, arsye, proporcionalitet dhe domosdoshmëri nuk do të konsiderohet diskriminim. 134 Në kuadër të diskriminimit të tërthortë është edhe diskriminim për shkak të shoqërimit, i cili në fakt është ajo formë diskriminimi që ndodh kur ka një dallim, kufizim ose preferencë, për arsye të shoqërimit me persona që u përkasin grupeve të përcaktuar me ligji, si dhe për shkak të supozimit për një shoqërim të tillë. Sipas legjislacionit të Maqedonisë, diskriminim i tërthortë në bazë diskriminuese, është çdo vënie të ndonjë personi ose grupi në pozitë të pavolitshme, në krahasim me persona tjerë, me miratimin e dispozitave, kritereve të dukshme neutrale, ose me ndërmarrjen e praktikave të caktuara, përveçnëse ato dispozita, kritere ose praktika, dalin nga qëllimi i arsyeshëm, ndërsa mjetet për arritjen e atij qëllimijanëpërkatëse dhe të domosdoshme. Po ashtu, në kuadër të diskriminimit të tërthortë, bën pjesë edhe shqetësimi. Shqetësimi është ajo formë e diskriminimit që ndodh në rastin e një sjelljeje të padëshiruar, kur lidhet me cilëndo nga shkaqet e përcaktuar me ligj, që ka për qëllim apo efekt cenimin e dinjitetit të personit dhe krijimin e një mjedisi frikësues, armiqësor, përçëmues, poshtërues a ofendues për atë person, si dhe në rastin e një trajtimi më pak të favorshëm, i kryer si rezultat i kundërshtimit ose i mosnënshtrimit nga ana e personit të cënuar ndaj një sjelljeje të tillë. Sipas legjislacionit të Maqedonisë, shqetësimidhe veprimi poshtërues, paraqesin cenim të dinjitetit të personit ose të grupit të personave, që rrjedh nga baza diskriminuese dhe që ka për qellim ose rezultat cenimin e dinjitetit të personit të caktuar ose krijimin,qasjen ose zbatimin e mjedisit kërcënues, armiqësor, poshtërues ose frikësues. Në kontekst të kësaj edhe shqetësimi seksual, është sjellje e padëshirueshme me karakter gjinor, që shprehet në mënyrë fizike, verbale ose në çfarëdomënyretjetër, ndërsa ka për qellim ose pasoje cenimin e dinjitetit të një personi, veçanërisht kur krijohet mjedis armiqësor, kërcënues, degradues ose poshtërues. Edhe udhëzimi për të diskriminuar bën pjesë në diskriminimin e tërthortë. Udhëzim për të diskriminuar është një udhëzim ose kërkesë, bazuar në marrëdhënie hierarkike, për të diskriminuar një ose më shumë persona, në bazë të shkaqeve të përcaktuar me ligj. Edhe segmentet që kanë të bëjnë me mohimin e një përshtateje të arsyeshmeparaqesin diskriminim. Mohim i një përshtatjeje të arsyeshme, është ajo formë diskriminimi që ndodh kurdoherë kur ka një mohim ose kundërshtim për të kryer më pak të favorshme sesa një person tjetër, apo një grup tjetër personash në një situatë të njëjtë a të ngjashme, bazuar në cilindo shkak të paraparë me ligji. 134 Christa Tobler, Indirect Discrimination: A Case Study Into the Development of the Legal Concept of indirect Discrimination under EC law, Oxford, 2005, fq Page

88 ndryshime ose rregullime të domosdoshme e të përshtatshme që nevojiten në një rast të veçantë dhe nuk imponojnë një barrë të tepruar, me qëllim që të sigurohet gëzimi dhe ushtrimi në baza të barabarta i të drejtave dhe lirive themelore për personat me aftësi të kufizuar, ose të ndodhur në kushtet e tjera të përcaktuar me ligj. 135 Në të gjitha rastet kur ekziston trajtim i disfavorshëm i personave jashtë parimit të barazisë, bëhet fjalë po ashtu për diskriminim të tërthortë. Viktimizimi, është trajtim i disfavorshëm apo pasojë negative, që vjen si reagim ndaj një ankimimi a një procedimi që synon zbatimin e parimit të barazisë. 136 Sipas nenit 10 të Ligjit për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë, diskriminim paraqet edhe sjellja e papërshtatshme ndaj një personi, pësimin e pasojave të dëmshme për shkak se janë ndërmarrë aktivitete të caktuara për mbrojtjen nga diskriminimi: e ka denoncuar diskriminim, ka filluar procedurë për diskriminim ose ka dëshmuar gjatë procedurës. V.4.3. Mosdiskriminimi si parim kushtetues Liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit edhe në këndvështrimin e mbrojtjes nga diskriminimi janë garantohen me Kushtetutë. Neni 9 i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë e përcakton të drejtën e ndalimit të diskriminimit. Sipas këtij rregullimi kushtetues, secili qytetar është i barabartë në gëzimin e të drejtave dhe lirive pa asnjë dallim, përjashtim, kufizim apo preferencë. Ky koncept kushtetues është ndërtuar mbi bazën e respektimit e parimit të barazisë së qytatarëve pavarësisht gjinisë, racës, ngjyrës, etnisë, gjuhës, identitetit gjinor, orientimit seksual, bindjeve politike, fetare ose filozofike, etj. Kjo, pa dyshim paraqet vlerë e përgjithëshme dhe fundamentale e rregullimit kushtetues në vend dhe bazamenti i qëllimit të parimit të barazisë së qytatarëve përpara ligjit, mbrojtjes së njejta nga ana e ligjit, barazisë së shanseve dhe mundësive për të ushtruar të drejtat, për të gëzuar liritë dhe për të marrë pjesë në jetën publike, etj. Koncepti i barazisë në kuadër të diskriminimit paraqitet me elementin formal dhe përmbajtësor. Në këtë drejtim është me interes të përmendim se neni 18 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, të drejtën e ndalimit të diskriminimit e ka zgjeruar edhe me tej duke e sanksionuar diskriminimin edhe për shkaqe të bindjeve filozofike dhe përkatësive prindore, gjë që nuk është pjesë strukturore e Kushtetutës së Maqedonisë. Në kontest të konceptit kushtetues të mosdiskriminimit, vend të rëndësishëm kanë zënë edhe të drejtat private. Të drejtat private në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë emërtohen si liri dhe të drejta ekonomike dhe sociale, ku përfshihet e drejta e pronësisë, e drejta e trashëgimisë, e drejta e punës, e drejta për punë, e drejta për sigurim social, mbrojtja shoqërore e familjes, e drejta e vendosjes së lirë për lindjen e fëmijëve, etj. Gëzimi i çdo të drejte të përcaktuar me ligj, duhet të sigurohet pa diskriminim për shkaqe të tilla si seksi, raca, ngjyra, gjuha, feja, opinioni politik ose tjetër, origjina kombëtare ose shoqërore, përkatësia në një pakicë kombëtare, prona, lindja ose status tjetër. Askush nuk mund të diskriminohet nga një autoritet publik në çdo fushë të tillë Diskriminimi që mund të shfaqet në format përkatëse, ai mund të jetë ndëpresonal dhe të shkaktohet në çdo aspekt të jetës publike dhe private. Veprimi diskriminues mund të ketë efekte në mënyrë të tërthortë nga grupi i caktuar shoqëror tek individi konkret., në nivel personi dhe në nivel shoqëroro institucional. 136 Për format e diskriminimit të tërthortë krahaso përmbajtjen e nenit 3 të Ligjit për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Shqipërisë. 137 Neni 1 i Protokollit 12 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut ka sanksionuar diskriminimin në çdo fushë të gëzimit të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit. 88 Page

89 Trajtuar çështjen e diskriminimit dhe mbrojtjen institucionale nga diskriminimi në Maqedoni, vlerësojmë se rregullativa kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, rëndësi të veçantë i kushton të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit. Individi si qenie njerëzore është në qendër të rregullimit kushtetues dhe ligjor dhe liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit kanë marrë dimensione të institucionit shumë të rëndësishëm. Duke marrë për bazë karakterin punimit e të doktoratures, në vijim do të trajtohen disa liri dhe të drejta ekonomike dhe sociale në konstekstin e mosdikriminimit. E drejta e pronësisë, si e drejtë absolutë e qytatarit, është e garantuar dhe mbrojtur veç tjerash edhe në konstekstin e mosdiskriminimit duke i dhënë asaj dimensione të vlerave themelore të rendit kushtetues. Pronësia, është konceptuar si pushteti faktik dhe juridik që e ka pronari mbi sendet e tij, brenda kufijve të caktuar nga ligji. Të gjithë janë të lirë për t i ushtruar autorizimet pronësore mbi pronën e vet. Nuk ka diferencim të qytatarëve në ushtrimin e autorizimeve pronësore juridike, të drejtën e gëzimit, të drejtën e disponimit dhe të drejtën e posedimit. Edhe te konceptimi i parimit të barazisë te e drejta e trashëgimisë, është inkorporuar fryma e barazisë dhe mosdikriminimit. Në ndarjen e trashëgimisë, është i zbatueshëm barazia dhe mosdiskriminimi në trashëgimi. Të gjithë personat fizik, në kushte të njejta, janë të barabartë në trashëgimi. Fëmijët e lindur jashtë martese, kur atësia është njohur rregullisht ose është vërtetuar me vendim të gjykatës apo të organit kompetent si dhe fëmijët e birësuar, barazohen me fëmijët legjitim. Pra, në lidhje me trashëgiminë, bashkësia jashtëmartesore barazohet me bashkësinë martesore, ndërsa gjinia e krijuar me birësim të plotë barazohet me gjininë e gjakut. Vlen të theksohet se i birësuari, nuk trashëgon në familjen e origjinës së tij dhe as familja e origjinës nuk e trashëgon të birësuarin. Edhe shtetasit e huaj janë të barabartë në trashëgimi me shtetasit e Maqedonisë, me kusht reciprociteti. Reciprociteti në këto raste prezumohet. 138 Parimi kushtetues i mosdikriminimit të së drejtës për punë dhe marrëdhënie të punës në Maqedoni është konceptuar me ligjin për marrëdhëniet e punës, ku në mënyrë shprehimore sanksionohet mos diskriminimi. Në këtë konkest, është përcaktuar se punëdhënsi nuk mund që kandidatin për punësim ose punëtorin, ta vë në pozitë të pabarabarët për shkak të racës, ngjyrës së lëkurës, gjinisë, moshës, gjendjes shëndetësore përkatësisht invaliditetit, bindjes politike, fetare ose tjetër, antarësimit në sindikata, përkatësisë sociale e nacionale, statusit në familje, gjendjes materiale, orientimit gjinor ose për shkak rrethanave tjera personale. 139 Meshkujve dhe femrave doemos duhet t'u sigurohet mundësi dhe trajtim i njejtë gjatë punësimit, përparimit në punë, aftësimit, arsimimit, rikualifikimit, pagës, shpërblimit, mungesës në punë, kushteve në punë, orarit të punës dhe shfuqizimit të marrëveshjes për punësim. 140 Në kuadër të kësaj rregullative ligjore, mund të themi se edhe në fushën e punës dhe marrëdhënieve të punës, njihet diskriminimi i drejtëpërdrejtë dhe ai tërthortë. Sipas nenit 7 të Ligjit për marrëdhëniet e punës, diskriminimi i drejtëpërdrejtë paraqitet nga 138 Krahaso nenin 4 dhe 5 të Ligjit për trashëgimi të Republikës së Maqedonisë nr.47/ Neni 14 i Konventës eurpoiane për mbrojtje të lirive dhe të drejtave themelore, Protokolli 12 dhe Direktiva 2000/78/EC, konsiderihet standard europian në shkallë regjionale për mbrojte nga diskriminimi me theks të veçantë për diskriminimin mbi bazë të aftësisë së kufizuar. 140 Neni 6 i Ligjit mbi marrëdhëniet e punës të Republikës së Maqedonisë, (''Gazeta Zyrtare e RM-së'' nr. 35/2005). 89 Page

90 veprimi i kushtëzuar na bazat dhe rrethanat e parapara me ligj, në të cilat personi është vënë apo mund të vihet në pozitë të pavolitshme nga personat e tjerë. Ndërkaq, diskriminimi i tërthortë ekziston kur personi vihet në pozitë të pavolitshme në raport me personin e caktuar, për shkak të dallimeve mbi baza gjinore, nacionale, fetare, pozitës në shoqëri dhe ngjajshëm. Diskriminimi sipas rregullativës ligjore në fuqi, ndalohet për: kushtet për punësim, përshirë këtu edhe kriteret dhe kushtet për zgjedhjen e kandidatëve për kryerjen e punës së caktuar, në cilën do degë të veprimtarisë dhe të gjitha nivelet e hierarkisë profesionale; përparim në punë; qasje në të gjitha llojet dhe shkallët e aftësimit profesional, rikualifikimit dhe kualifikimit të mëtejmë; kushtet e punës për punë dhe të gjitha të drejtat nga marrëdhënia e punës dhe lidhur me marrëdhënien e punës duke përshirë edhe barazinë e pagave; prishjen e marrëveshjes për punë dhe të drejtat e anëtarëve dhe punën e shoqatave të punëtarëve dhe punëdhënsve ose të cilësdo organizatë tjetër profesionale, përshirë këtu edhe beneficionet që dalin nga antarësimi. 141 Sipas nenit 8, të Ligjit mbi marrëdhëniet e punës, nuk do të konsiderohet si diskriminim dallimi, përjashtimi apo dhënia e përparësisë për ndonjë punë të caktuar, nëse natyra e punës është e atillë, ose puna kryhet në kushte të atilla, ku kërkohen përkatësia e caktuar paraqitet si fakt vendimtar për kryerjen e asaj pune, me kusht që qëllimi që kërkohet të arrihet, të jetë i arsyeshëm dhe kushti i matuar. Të gjitha masat e parapara nga rregullativa ligjore dhe normative nga fusha e marrëdhënies së punës e që kanë të bëjnë me mbrojtjen dhe ndihmën e veçantë të një kategorie të caktuar të punëtorëve, veçanërisht me ato për mbrojtjen e invalidëve, punëtorëve të moshuar, grave shtatëzëna dhe grave që shfrytëzojnë ndonjë të drejtë nga mbrojtja e amësisë, si dhe dispozitat që kanë të bëjnë me të drejtat e veçanta të prindërve, adoptuesve dhe të kujdesurve, nuk konsiderohen si diskriminim as që mund të trajtohen si bazë për diskriminim. 142 Me këtë rast vlen të përmendet se ligjvënsi, në nenin 9 të Ligjit mbi marrëdhëniet e punës, ka paraparë diskriminimin në bazë të shqetësimit dhe shqetësimin në bazë të gjinisë. Secili veprim apo sjellje e padëshiruar që ka për qëllim të cënojë dinjitetin e kandidatit për punësim ose të punëtorit e që shkakton frikë ose krijon sjellje armiqësore, përçmuese dhe ofenduese, konsiderohet shqetësim, përkatësisht diskriminim. Shqetësimi në bazë të gjinisë, paraqet çdo sjellje verbale, joverbale ose fizike me karakter të gjinisë, e cila ka për qëllim ose paraqet cënim të dinjitetit të kandidatit për punësim ose të punëtorit, e që shkakton frikë ose krijon sjellje armiqësore, përçmuese ose ofenduese. Ky lloji i shqetësimit konsiderohet bazë për diskriminim. Në të gjitha rastet kur shkaktohet diskriminimi nga segmentet e fushës së marrëdhënies së punës, kandidati për punësim ose punëtori, ka të drejtë të kërkojë shpërblimin e dëmit në lartësi prej pesë rrogave mesatare në Republikën e Maqedonisë. 141 Në lidhje me kufizimt që mund të paraqiten për shkak të kufizimeve mentale, fizike dhe psikike, e që mund të ndikojnë në jetën profesionale të njeriut duhet të dallohet aftësia e kufizuar nga smundja përkatëse. Këto janë dy koncepte të ndryshme. Për aspektet përmbajtësore të këtyre koncepte shih: Case C-13/05 Sonia Chacon kundër Eurest Colectividades Sa të Gjykatës Eurpoiane për Drejtësi të Bashkimit Europian. 142 Kur bëhët fjalë për të drejtën në punë dhe marrëdhënie të punës të personave me aftësi të kufizuar, punëtori është i detyruar të organizojë stërvitje profesionale për personat në fjalë, të garantojë të drejtën në ndihmë, shkollim dhe stërvitje të fëmijëve. Ky detyrim është praktikë e Gjykatës europiane për të drejtat e njeriut. Shih lëndën nr. 13/2002, Autism Europe kundër Francës. 90 Page

91 Marrëdhënia e punës midis punëdhënsit dhe punëtorit, krijohet me marrëveshje për punësim. Marrëveshje për punësim mund të lidhë personi që ka mbushur 15 vjeç dhe ka aftësi të përgjithshme shëndetësore, sipas kushteve të parapara me ligj, pa asnjë diferencim. Nga pikëpamje e dallimeve gjinore, vlen të theksohet së ligjvënsi ka promovuar dhe institucionalizua parimin e shanseve të njejta të meshkujve dhe femrave në fushën e të drejtës së punës. 143 Në kuadër të mosdikriminimit në fushën e punës dhe marrëdhënieve të punës, është me rëndësi të përmendet edhe institucionalizimi i mekanizmit për mbrojtje nga diskriminimi mbi baza të përkatësisë etnike në krijimin e marrëdhënies së punës në administratën publike të Maqedonisë. Gjatë punësimit të nëpunësva shtetëror në organet shtetërore të parapara me ligj, zbatohet parimi i përfaqësimit të drejtë dhe adekuat të qytetarëve, që u takojnë të gjitha bashkësive, në të gjitha thirrjet e parapara me ligj. 144 Drejtuesit e organeve shtetërore të paraparë me ligj, janë të detyruar të sjellin planin vjetor për përfaqësim të drejtë dhe adekuat të bashkësive që jetojnë në Maqedoni. Me qëllim të zbatimit të parimit të përfaqësimit të drejtë dhe adekuat të pjestarëve të bashkësive jo shumicë në Maqedoni, Qeveria e Republikës së Maqedonisë sjellë vendim të veçantë, me qëllim që të realizojë stërvitje dhe punësimin e tyre në organet e pushtetit shtetëror konform rregullave ligjore që u referohen nëpunësave shtetëror. Një segment shumë i rëndësishëm i lirive dhe të drejtave ekonomike e sociale, është mbrojtja sociale. Mbrojta sociale në Maqedoni është e garantuar nëpërmjet sigurimit shëndetësor dhe mbrojtjes shëndetësore, sistemit të sigurimit pensional dhe invalidor dhe sistemit të sigurimit në rast papunësie. Ky mekanizëm mbrojtës ka për qëllim sigurimin e shërbimeve, masave dhe aktiviteteve në drejtim të parandalimit social, mbrojtjes sociale jashtëinstutucionale, mbrojtjes institucionale dhe të realizimit të së drejtës për mbrojtje sociale. Të gjithë qytetarëve që bëjnë pjesë në kategoritë e caktuara, u garanton mbrojtje sociale dhe përkujdesje nga institucioni përkatës, pa dallime nacionale, fetare, gjinore, ngjyrës së lëkurës, etj. Atyre u ofrohet përkujdesje, observim dhe diagnozim të personave të mitur me probleme edukativo sociale, edukim, arsimim dhe trajtim korrigjues, ushqim, realizim të planifikuar dhe organizuar të përmbajtjeve, masave dhe aktiviteteve në procesin e arsimimit dhe edukimit, aktivitete dhe jetë kulturore zbavitëse, aktivitetete punuese dhe rekreative, varësisht nga kategoria ku bëjnë pjesë qytetarët që kanë nevojë për mbrojtje sociale. Kur flasim për parimin kushtetues të mosdiskriminimit është me interes të përmendim edhe mbrojtjen shoqërore të familjes. 145 Jeta private dhe integrimi shoqëror paraqesin boshtin e kësaj të drejte. III.4. Bazat dhe fushat e diskriminimit 143 Në lidhje me operacionalizimin e parimit të mosdiskriminimit nga fusha e punës dhe marrëdhënies së punës në Maqedoni, shih më gjërësisht: nenin 6, 7, 8, 9, 11, 18, 25, 161, 162, 164, 169, 177, 178 të Ligjit mbi marrëdhënie të punës, nenin 2, 4 dhe 7 të Ligjit për punësim të personave invalid, 144 Neni 4 i Ligjit për nëpunës shtetëror i Republikës së Maqedonisë, ('' Gazeta Zyrtare e RM-së'' nr. 108/2005), 145 Mbrojta e familjes është objekt trajtimi edhe nga Gjykata europiane për drejtësi të Bashkimit europian në rastin Baghli kundër Francës, Application no / Page

92 Legjislacioni i Maqedonisë, ka paraparë listë të hapur të bazave për diskriminim duke i numëruar të njejtat në pikëpamje positive. Ndalohet çdo diskriminim i drejtpërdrejtë ose i tërthortë, thirrje dhe nxitje të diskriminimit dhe ndihma në veprim diskriminimi në baze të gjinisë, racës, ngjyrës së lëkurës, origjinës, përkatësisë në grupin e margjinalizuar, përkatësisë etnike, gjuhës, shtetësisë, prejardhjes sociale, religjionit ose bindjes fetare, llojeve tjera të bindjeve, arsimit, përkatësisë politike, statusit personal ose shoqëror, pengesës mentale dhe trupore, moshës, gjendjes familjare ose martesore, statusit pronësor, gjendjes shëndetësore ose cilësdo baze tjetër, e cila është parapare me ligj ose marrëveshje të ratifikuar ndërkombëtare. Vlen të përmendet se Ligji për ndalim dhe mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë në listën e hapur të bazës për diskriminim nuk e ka institucionalizuar orientimin seksual si bazë për diskriminim. Megjithatë, Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi si i vetmi autoritet nacional për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi në sektorin publik dhe privat në Maqedoni, në dy vitet e funksionimit të tij ka proceduar dhe ka sjellë Mendim dhe Rekomandim në lidhje me parashtresat për diskriminim që për bazë kanë orientimin seksual. Përkundër këtij fakti, Maqeonia trajtohet si vend që me ligj nuk e ka përfshi orientimin seksual si bazë për diskriminim dhe se ligji përkatës nuk është i harmonizuar plotësisht me legjislacionin e Bashkimit europian. Po ashtu, edhe diskriminimin sipas asocimit, nuk është përfshirë në listën pozitivë të bazave për diskriminim dhe ka bërë që Ligji për mbrojtje dhe pengim nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë të konsiderohet ligj që nuk është në përputhje me Direktivën 2000/78/EC. Ligji për mbrojtje nga diskriminimi zbatohet nga ana e të gjitha organeve shtetërore, organeve të njësisë së vetëqeverisjes lokale, personave juridike me autorizime publike juridike dhe personave fizike dhe juridike nga sfera e punës dhe marrëdhënieve të punës, arsimit, shkencës dhe sportit, sigurimit social, duke e përfshirë edhe sferën e mbrojtjes sociale, sigurimit pensional dhe invalidor, sigurimit shëndetësor dhe mbrojtjes shëndetësore, jurisprudencës dhe administrates, banimit, informimit publik dhe mediumeve, qasjes te të mirat dhe shërbimet, anëtarësimit dhe veprimit në sindikata, në partitë politike, shoqata të qytetareve dhe fondacione ose organizata tjera të bazuara në anëtarësim, kulturës dhe sfera tjera të përcaktuara me ligj. Grafiku nr Të dhënat janë marrë nga Raporti i Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë për vitin Page

93 Fushat e diskriminimit sipas parashtresave gjate vitit 2011 pune dhe marredhenie te punes jurisprudence dhe administrate qasje te e mira dhe sherbimet te tjera sigurim social arsim, shkence dhe sport informim publik dhe mediume 6% 3% 5% 9% 47% 13% 17% Grafiku nr. 7. Nga të dhënat e paraqitura në mënyrë grafike, mund të përfundojmë së Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë gjatë vitit 2011 ka pranuar numrin më të madh të parashtresa për diskriminim në fushën e marrëdhënies së punë, sigurimit social, jurisprudencë dhe administratë, arsim shkencë dhe kulturë, etj. 93 Page

94 III.5. Mbrojtja e lirive dhe të drejtave nga ana e Gjykatave Kushtetuese Koncepti i të drejtave të njeriut është i lidhur ngushtë me nocionin e shtetit dhe të drejtës, si një tërësi normash, të cilat burojnë nga shteti dhe, ku individi zë një vend qendror. Respektimi dhe mbrojtja e dinjitetit njerëzor të të gjitha qenieve njerëzore, është thelbi ideologjik modern i të drejtave të njeriut. So,t mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, u kushtohet një rëndësi shumë e madhe. Ato janë të lidhura ngusht me detyrimin e shtetit për t i respektuar, për t i mbrojtur dhe promovuar ato. Ato shndërrohen në të drejta dhe liri themelore kur sanksionohen në kushtetutë apo në karta e deklarata të drejtash me rëndësi kushtetuese. Ato zënë vendin e vet mjaft të rëndësishem edhe në Kushtetutën e Republikës së Maqedononisë dhe atë të Republikës së Shqipërisë. Në këto kushtetutat, ato zënë vend qendror, duke i radhitur në kuadër të vlerave themelore të cilat i proklamon dhe siguron shteti. Duhet cekur, se për shkak të rëndësisë që kanë dhe luftës së vazhdueshme nga bashkësia ndërkombëtare për garantimin e tyre, në shumë vende ato mbrohen edhe nga gjykatat kushtetuese të vendeve përkatëse. P.sh, sipas nenit 93 pika 4-a të Ligjit themelor të Republikes Federale Gjermane, Gjykata kushtetuese federale vendos lidhur me rekurset e kushtetutshmërisë që mund të paraqiten nga kushdo që mendon se është cenuar nga administarata publike në njëren prej të drejtave themelore ; ose sipas nenit 125 të Kushtetutes së Republikes së Kroacisë, Gjykata kushtetuese mbron liritë dhe të drejtat kushtetuese të njeriut dhe qytetarit. 148 Edhe Republika e Maqedonisë dhe Republika e Shqipërisë, kanë siguruar mbrojtjen kushtetuese të tyre edhe nga ana e Gjykatës Kushtetuese të tyre. Sipas nenit 110 al. 3 të Kushtetutës së RM-së, Gjykata kushtetuese mbronë liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, lirinë e të menduarit dhe deklarimit të lirë të mendimit, lirinë e bashkimit politik dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në baza gjinore, racore, fetare, kombëtare, sociale dhe përkatësisë politike, 149 kurse Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 131 shkronja f gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shterur të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave 150 Nga dispozitat kushtetuese të të dy vendeve, vërejmë lehtë se të dy vendet kanë siguruar mbrojtjen e tyre nga ana e gjykatës kushtetuese, por gjithashtu vërejmë edhe dallimet që ekzistojnë në njërin apo vendin tjetër. Në Republikën e Maqedonisë, sipas dispozitës përkatëse juridike nga Gjykata kushtetuese e RM-së, nuk mbrohen të gjitha të drejtat dhe liritë e njeriut, por vetëm disa nga ta. Kurse në Republikën e Shqipëris kemi 147 Ligj themelor i Republikes federale Gjermane, botimi i Albin, Tiranë, Kushtetuta e Republikes së Kroacisë, botim i Albin, Kushtetuta 2, Tiranë, Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 150 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, Page

95 një mbrojtje tjetër nga ajo në Maqedoni.Respektivisht, sipas dispozitave të Kushtetutës së Shqipërisë, bëjmë fjalë për gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pra me rëndësi na paraqitet zhvillimi i një procesi të rregullt ligjor. Meqë mbrojtja e tyre dallon si sipas kompetencës së gjykatës kushtetuese, subjekteve dhe procedurës që zhvillohet, është e pamundshme që ato të trajtohen si unike.prandaj, edhe ne do t i trajtojmë si të ndara procedurat që zhvillohen në të dy vendet me të gjitha specifikat që kanë. 95 Page

96 III.6. Procedura për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit nga ana e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë Ndër procedurat më të rëndësishme që zhvillon Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë është ajo e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, prandaj punimin e mikrotezës në vazhdim të kësaj procedure, do t i kushtoj rëndësi më të madhe. Do të ndalemi më së shumti tek kjo procedurë për arsye se me anë të kësaj procedure mbrohen liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit, si një ndër vlerat themelore që i proklamon dhe mbron Kushtetuta e RM-së, për arsye se mbrojtje të këtyre lirive dhe të drejtave në RM-së kemi për herë të parë me anë të Kushtetutes së vitit 1991, për shkak se për këtë procedurë parashihen afate më të shkurta të zhvillimit dhe përfundimit të kësaj procedure dhe për shkak të interesit që shfaqet për mbrojtjen e tyre si nga ana e organizatave të ndryshme të brendshme ashtu edhe nga bashkësia ndërkombëtare në përgjithësi si dhe nga organizata dhe individ të ndryshem dhe për shkak se cenimi i këtyre të drejtave është pengesë për integrime euro-atlantike për shtetet që synojnë ato integrime, pra, edhe të Maqedonisë. Mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit në RM e bëjnë gjykatat e rregullta. Mirëpo, në bazë të nenit 110 al. 3 të Kusht. të RM-së, Gjykata kushtetuese mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, lirinë e të menduarit dhe deklarimit të lirë të mendimit, lirinë e bashkimit politik dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në baza gjinore, racore, fetare, kombëtare, sociale dhe përkatësisë politike 151. Pra, për disa të drejta dhe liri të njeriut dhe qytetarit, përveç mbrojtjes së tyre nga ana e gjykatave të rregullta, kemi edhe mbrojtjen nga ana e Gjykatës Kushtetuese. Qytetarët mund të kërkojnë mbrojtjen e këtyre lirive dhe të drejtave nga ana e Gjykatës Kushtetuese në dy mënyra: 1. Në mënyrë indirekte,- me ngritjen e iniciativës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ndonjë akti juridik të përgjithshëm, ose të kontratave kolektive ose të ndonjë akti tjetër, nëse mendojnë se në bazë të atyre akteve u është shkelur ndonjë e drejtë e tyre. 2. Në mënyrë të drejtpërdrejt,- me ngritjen e kërkesës për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të caktuara, nëse mendojnë se ato të drejta dhe liri u janë shkelur. Në mënyrën e parë, qytetarët mund t i mbrojnë liritë dhe të drejtat e tyre të parapara me Kushtetutë, pavarsisht nga ajo se dispozita ligjore ose akti tjetër juridik a ka prodhuar efekte juridike ose jo, d.m.th pavarësisht prej asaj se akti i tillë a është zbatuar ose jo në ndonjë rast konkret. P.sh, nëqoftëse me ndonjë dispozitë ligjore parashihet që të drejten e trashëgimisë mbi sendet e palujtshme e kanë vetëm trashëgimtarët e gjinisë mashkullore, atëherë trashigimtarët e gjinisë femërore nuk duhet të presin të ndodh rasti konkret për shqyrtimin e trashëgimisë për arsye se ata do të përjashtohen nga trashëgimia në bazë të dispozitës së tillë ligjore, por do të ngren iniciativë në Gjykatën Kushtetuese, me të cilën do të kërkojnë të inicohet procedurë për vlerësimin e kushtetutshmërisë së aktit të tillë, sepse me të cenohet e drejta barazisë së qytetarëve në baza gjinore, që është 151 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 96 Page

97 e garantuar me nenin 9 të Kushtetutes së RM-së. 152 Në rastin e këtillë Gjykata do ta anulojë aktin e tillë që ishte burim i cenimit të lirive individuale. Në këtë mënyrë mbrohen jo vetëm të drejtat e personit që ka ngritur iniciativën, por edhe të gjithë personave të tjerë, ndaj të cilëve do të aplikohej dispozita e tillë. Mënyra e dytë e mbrojtjes së drejtpërdrejtë të lirive dhe të drejtave nga ana e Gjykatës Kushtetuese, paraqet risi në traditën kushtetuese të saj, sepse kjo mënyrë e mbrojtjes së tyre, për herë të parë është paraparë me Kushtetuten e vitit 1991, nën ndikimin e përvojes në Gjermani, Austri, Spanjë, në të cilat vende mbrojtja e lirive dhe të drejtave të qytetarit përbën vëllimin më të madh të punës së Gjykatës Kushtetuese 153. Me këtë është synuar që të rriten garancitë për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, si element thelbësor i një shoqërie demokratike, edhe pse vëllimi i lirive dhe të drejtave që mbrohen në këtë mënyrë, është në njëfarë mënyre, i reduktuar në vetëm ato liri dhe të drejta të parapara me nenin 110, al 3 të Kushtetutës së RM-së. Kushtet për parashtrimin e kërkesës për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të caktuara kushtetuese, janë të parapara me nenin 51 të Rregullores së punës së Gjykatës Kushtetuese, sipas së cilës çdo qytetar i cili mendon se me aktin ose veprimin individual i janë cenuar liritë dhe të drejtat e garantuara me nenin 110 të Kushtetutës së RM mund të kërkojë mbrojtje nga Gjykata Kushtetuese në afat prej dy muajsh nga dita e marrjes së aktit të plotfuqishem individual, respektivisht nga dita kur ka kuptuar për veprimet e ndërmarra me të cilët është shkaktuar shkelja, por jo më vonë se 5 vite nga koha kur është ndërmarr veprimi i tillë 154. Kërkesa duhet të përmbajë të dhënat e sakta për aktin ose veprimin me të cilin është shkaktuar shkelja, shkaqet për të cilat mendon se ekziston shkelja si dhe faktet dhe dëshmitë ku e mbështet kërkesën. Si rregull Gjykata cakton mbajtjen e shqyrtimit publik dhe me vendim do të caktoj se a ekziston shkelja, dhe varësisht prej saj do ta anulojë aktin e tillë individual, ose do ta ndalojë veprimin me të cilin është bërë shkelja ose do ta refuzojë kërkesën. Kur flasim përpengimin dhe mbrojtjen institucionale të diskriminimt në Maqedoni, është me rëndësi të përmendet se përveç Gjykatës Kushtetuese, ekzistojnë një sërë institucionesh që kanë autorizime ligjore për të proceduar. Ndërkaq, i vetmi autoritet në nivel qendror për mbrojtje të diskriminimit në sektorin publik dhe atë privat, nga viti 2010 është Komisioni për mrojtje nga diskriminimi. Në këtë kontekst, nuk mund të lihet anash edhe roli dhe pozita juridike e Avokatit të Popullit të Maqedonisë. Grafiku Nr.4, Pasqyrë për procedim të lëndëve për diskriminim nga Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi në periudhën Neni 9 i Kushtetutës së RM-së, qytetaret e RM-së janë të barabartë në lirit dhe të drejtate tyre pavarësisht gjinisë, racesë, ngjyrës së lëkures, prejarrdhjes nacionale dhe sociale, besimit politik dhe fetar, pozitës pasurore dhe asaj shoqërore. 153 Revista Legitima, Shkup, Mars Rregullorja e punës e Gjykatës Kushtetutës 155 Të dhënat janë marrë nga Raporti i Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Maqedonisë për vitin Page

98 Pasqyre per procedim te lendeve per diskriminim gjate vitit 2011 Lendet ku eshte vertetuar diskriminim Lendet ku nuk eshte vertetuar diskriminim Lendet qe paraprakisht nuk eshte konstatuar dikriminim Lendet me parashtrese te parashkruar 17% 17% 31% 35% Grafiku nr.8 Nga të dhënat e paraqitura në grafik mund të përfundojmë së në vitin 2011, Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi në më shumë lëndë nuk ka konstatuar diskriminim. Po ashtu, është i madh numri i lëndëve që Komisioni paraprakisht, me rastin e pranimit të parashtresës, nuk ka konstatuar diskriminim. Të njejtat kompetenca i ka edhe Avokati i Popullit i cili për dallim nga Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi, nuk përfshin mbrojtjen nga diskriminimi në sektorin privat në vend. Edhe gjykatat e rregullta, kanë kompetencë lëndore që të procedojnë mbi bazën e padive për mbrojtje dhe pengim nga diskriminimi. Një autorizim i këtillë, ka mbështjetje ne vetë ligjin për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi. Grafiku nr Të dhënat janë marrë nga Raporti vjetor i vitit 2011 të Avokatit të Popullit të Maqedonisë. 98 Page

99 Ankesat e parashtruara per diskriminim mbi bazat e caktuara te Avokati i Popullit gjate vitit 2011 qasje ne te mirat dhe sherbimet perfaqesim I drejte dhe adekuat gjate punesimit, zgjedhjes ose emerimit mobing, shqetesim besimi politik marredhenie te punes perkatesi etnike besimi fetar te tjera 5% 9% 5% 7% 36% 31% Grafiku nr 9. Nga të dhënat e paraqitura në grafik, mund të përfundojmë se gjatë vitit 2011 te Avokati i Popullit i Republikës së Maqedonisë, numri më i madh i ankesave për pengim dhe mbrojtje nga diskriminimi i referohen diskriminimit mbi bazë të përkatësisë etnike, te ndjekur mobingu apo shqetësimi, përfaqësimi i drejtë dhe adekuat gjatë punësimit, zgjedhjes ose emërimit, marrëdhënie të punës, etj. Ndërkaq, sipas nenit 110 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, edhe Gjykata Kushtetuese bën mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, që kanë të bëjnë me të drejtën e ndalimit të diskriminimit në baza gjinore, racore, nacionale, sociale, konfesionale, politike, etj. Edhe Republika e Maqedonisë dhe Republika e Shqipërisë kanë siguruar mbrojtjen kushtetuese të një kategorie të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut edhe nga ana e Gjykatës Kushtetuese të tyre. Sipas nenit 110 al. 3 të Kushtetutës së RM-së, Gjykata kushtetuese mbronë liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, lirinë e të menduarit dhe deklarimit të lirë të mendimit, lirinë e 5% 2% 99 Page

100 bashkimit politik dhe ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në baza gjinore, racore, fetare, kombëtare, sociale dhe përkatësisë politike, 157 kurse Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 131 shkronja f gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pasi të jenë shterur të gjitha mjetet juridike për mbrojtjen e këtyre të drejtave 158 Grafiku nr.9. Pasqyrë për trajtimin e kërkesave të parashtruara në Gjykatën Kushtetuese të Maqedonisë gjatë vitit 2012 Numri i kerkesave per mbrojtje nga diskriminimi ne Gjykaten Kushtetuese ne vitin 2012 Kerkesat e pranuara Kerkesat e refuzuara Kerkesat e hudhura poshte 0% 14% 86% Grafiku nr 10. Nga dispozitat kushtetuese, të të dy vendeve, vërejmë lehtë se të dy vendet kanë siguruar mbrojtjen e tyre nga ana e gjykatës kushtetuese, por gjithashtu vërejmë edhe dallimet që ekzistojnë në njërin apo vendin tjetër. Në Republikën e Maqedonisë, sipas dispozitës përkatëse juridike nga Gjykata kushtetuese e RM-së, nuk mbrohen të gjitha të drejtat dhe liritë e njeriut, por vetëm disa nga ta. Kurse në Republikën e Shqipëris, kemi një mbrojtje tjetër nga ajo në Maqedoni.Respektivisht, sipas dispozitave të Kushtetutës së Shqipërisë bëjmë fjalë për gjykimin përfundimtar të ankesave të individëve për shkeljen e të drejtave të tyre kushtetuese për një proces të rregullt ligjor, pra me rëndësi na paraqitet zhvillimi i një procesi të rregullt ligjor. Meqë mbrojtja e tyre dallon si sipas kompetencës së Gjykatës Kushtetuese, subjekteve dhe procedurës që zhvillohet është e pamundshme që ato të trajtohen si unike. Çështja e mbrojtjes nga diskriminimi i nënshtrohet trajtimeve teorike shkencore, analizave dhe qasjeve nga shumë segmente dhe këndvështrime. Vështrimet mbi këtë temë, kryesisht fokusohen në trajtimin e lindjes, zhvillimit dhe mbrojtjes nga diskriminimi. Mbrojtja nga diskriminimi, ka ndikuar edhe në krijimin e një zone lirie, 157 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amandamentet kushtetutëse, Shkup 2002, botimi i Gazetës Zyrtare të RM-së 158 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë me praktik gjyqësore, Luarasi, Tiranë, Page