KO SU EVANĐEOSKI HRIŠĆANI?

Transcription

1 KO SU EVANĐEOSKI HRIŠĆANI? Ivica Stamenković Dvadeseto poglavlje iz knjige "Pravoslavlje obasjano evan đeljem".

2 "Oni mu pak rekoše: mi iz Judeje nismo primili nikakvo pismo u vezi sa tobom, niti je ko od braće došao i javio ili rekao što rđavo o tebi. Ipak, biće nam zadovoljstvo da od tebe čujemo šta ti imaš na umu; poznato nam je, naime, za ovu sektu da se svuda protiv nje govori." Dela apostolska 28:21-22 Prema Božijoj milosti, pred vama je, poštovani čitaoci, poslednje poglavlje ove knjige. U njemu ćemo, nakon kratkog podsećanja na sve ranije rečeno, sagledati istorijski razvoj evanđeoskog hrišćanstva, odnosno istinite Crkve Hristove od najranijih vremena pa sve do danas. Za razliku od religiozne institucije čija smo verovanja, ustanove i obrede razmatrali od početka ove studije i na kraju argumentovano zaključili da ona nema nikakvog prava da se nazove "svetom i apostolskom crkvom", prava Crkva Hristova ustanovljena je u prvoj polovini I stoleća i u neprekinutom kontinuitetu nastavlja da postoji i deluje do današnjih dana. Naime, prema rečima Gospoda Isusa Hrista, Crkva koju je On ustanovio postojaće sve do kraja vremena i odoleće svim pa i najtežim iskušenjima. Naravno, kao što smo i ranije istakli, pojam Crkve Hristove u biblijskom smislu se umnogome razlikuje od njene kasnije predstave. Kao što je poznato, vaseljensko Pravoslavlje, kao i rimokatolicizam, propoveda pripadnost Crkvi svih onih koji su prošli kroz "svetu tajnu krštenja", pa makar najveći deo tih ljudi provodi svoj život u apsolutnoj nezainteresovanosti u odnosu na Boga i Bibliju. Sa druge strane, svetopisamsko učenje o Crkvi Hristovoj podrazumeva da njoj pripada samo relativno mali procenat ljudske populacije (Mt. 7:13-14), odnosno onaj koji je nanovorođen Božijim Svetim Duhom i koji nastoji da u svakom segmentu svoga života ugodi svome Bogu i Ocu (Mt. 7:21). Jedna od značajnih karakteristika Crkve Hristove o kojoj smo govorili već i ranije jeste progonjenost, odnosno mržnja sveta koji se nalazi pod sotonskom upravom prema njoj koja sledi svoga Spasitelja. 2

3 Naravno, najveća misterija sa kojom smo se susreli u ovoj knjizi jeste postojanje duboke zaslepljenosti nenanovorođenih pripadnika tradicionalnih hrišćanskih crkava koji svoje organizacije smatraju bogougodnim (i pored posedovanja velikog broja protivbiblijskih učenja), a evanđeoske zajednice vernika koje svoju veru upravljaju upravo prema Svetom pismu smatraju bogootpalim. Na početku ovog poglavlja naveo sam tekst iz Dela apostolskih, koji ističe činjenicu da se "protiv sekte Isusa iz Nazareta svuda govorilo". Govorilo se tada, a govori se i u današnje vreme. No ipak, istina je jedna. A ona glasi da institucija koja propoveda spasenje uz pomoć verskih obreda (spasenje delima), proglašava mnogobrojne postapostolske novotarije originalnim hrišćanstvom i kruniše Isusovu majku Mariju na mesto nekadašnje boginje Ištar smatrajući je nebeskom caricom (i to sve na osnovu apokrifnih evanđelja i učenja jurodivih svetitelja) ne može biti nazvana Hristovom Crkvom. Istina, dakle, koja će ovom knjigom iznenaditi mnoge, glasi da tradicionalno hrišćanstvo Istoka i Zapada oličeno u Pravoslavnoj i Rimokatoličkoj religijskoj instituciji nikada nije imalo niti će ikada imati ičega zajedničkog sa Crkvom Božijom, koju je u prvom veku ustanovio Gospod i Spasitelj Isus Hristos. Jedina dodirna tačka tradicionalnog hrišćanstva sa Crkvom Hristovom uspostavljana je samo u trenucima progonstva pri čemu je ono prvo uvek bilo u ulozi progonitelja - a ovo drugo u ulozi ugrožavanog, progonjenog i suzbijanog najbrutalnijim metodama. Iako smo o temi delovanja i ugrožavanja evanđeoskih hrišćana (u Srbiji) govorili i u poglavlju "Crkva koja proganja", u ovom ćemo sagledati istoriju razvoja važnijih geografskih celina celokupne, odnosno opštesvetske Crkve Hristove u toku glavnog dela toka novozavetne istorije. Pregled istorijskih događaja kojima ćemo se baviti biće zapravo sagledavanje prilično maglovite i namerno prikrivane istorije prave Hristove Crkve odnosno istorije verskih pokreta koje je proganjala i anatemisala institucionalizovana crkva lažno se predstavljajući pravom naslednicom Gospodnjih apostola. Manje ili veće grupe hrišćana, koje su tokom istorije trpele nevolje i stradanja, ispovedale su verovanja prvovekovne apostolske Crkve, a to su spasenje blagodaću kroz veru u Spasitelja, rođenje od Boga Svetim Duhom, jednog posrednika između Boga i ljudi Gospoda Isusa Hrista, a odbacivale novine poput zastupanja Marije i svetaca, svetih tajni, 3

4 specijalnog sveštenstva u crkvama, upotrebe tamjana i sveća Počećemo gotovo od samoga početka hrišćanske ere, od druge polovine II veka, kada su već polako počeli da se osećaju uticaji doktrina koje su bile strane verovanju Hristovih apostola i njihovih direktnih naslednika. ISTORIJA PRAVE HRISTOVE CRKVE (do XVI stoleća) Na argumentovane tvrdnje evanđeoskih hrišćana, koji se danas uglavnom smatraju delom protestantskog sveta 1, da njihovo verovanje i crkvena tradicija vode poreklo od najranijih vremena pravoslavni teolozi odgovaraju uglavnom podrugljivo. Oni, naravno, smatraju svoju Pravoslavnu crkvu nastavljačem apostolskog hrišćanstva, i veoma lako sebe dovode u vezu sa crkvom IV stoleća iz vremena cara Konstantina. Naravno, sledeći takav red, oni nastavljaju još i dalje u prošlost i svoju crkvu logično predstavljaju kao onu koja je proizašla direktno iz apostolskog rukopolaganja. Međutim, kao što smo to objasnili u poglavlju o svetim tajnama (u delu o svetoj tajni sveštenstva), automatizam naslednosti apostolskog rukopolaganja (prejemstva) ni u apostolsko vreme a ni kasnije nije nosio nikakvu garanciju nepogrešivog prenošenja zdrave biblijske nauke na kasnije hrišćanske generacije. To svakako potvrđuje i velika razlika između novozavetne apostolske nauke sa jedne i nauke "Crkve" u IV i u narednim stolećima sa druge strane. Istinitost tvrdnje evanđeoskih hrišćana o potpunoj beznačajnosti "apostolskog prejemstva" u slučajevima odstupanja od prvobitne apostolske nauke potvrđuju čak i neki od pravoslavnih autora. Reč je o pravoslavnim monasima sa Svete Gore, koji zastupaju antiekumenizam i osuđuju neke od zvaničnih Pravoslavnih crkava zbog saradnje sa nepravoslavnima (jereticima). Podsetimo se šta oni kazuju o tome, navodeći, između ostalog i delove I kanona sv. Vasilija Velikog: 1 Iz tog razloga smo i mi, u ovoj knjizi, u ponekim poglavljima koristili naziv "evanđeoski protestanti" iako taj naziv sa istorijske tačke gledišta nije tačan kao što će u ovom poglavlju biti prikazano. 4

5 "Kada govorimo o apostolskom prejemstvu, nije dovoljno da dokažemo da postoji neprekinuti lanac rukopoloženja koji dopire do apostola. Hristova Crkva ne zavisi od slova zakona, niti od mehaničkog čina polaganja ruku. Ako oni, koji su rukopoloženi, nisu imali istinitu veru, njihovo rukopoloženje je nevažeće i dalje se ne može govoriti niti o sveštenstvu, niti o apostolskom prejemstvu. Polaganje ruku na one koji postaju sveštenici od strane pravog episkopa, prenosi blagodat Svesvetoga Duha. Da li Sveti Duh može da obitava tamo gde je laž? Gde je jeres? (...) Kakvu vrednost onda ima samo ritualno Apostolsko prejemstvo kod onih, od kojih je Duh Sveti odstupio? (...) Jer, ako su prvi koji se otcepiše bili rukopoloženi od Otaca i polaganjem njihovih ruku oni dobiše dar Duha, ipak pošto su otpali, postali su obični ljudi i nisu imali vlast da krštavaju niti da rukopolažu, niti su mogli preneti blagodat Svetoga Duha na druge pošto su je i oni sami izgubili." 2 Sa druge strane, pored očigledne istorijske povezanosti moderne Pravoslavne crkve sa crkvom IV veka, postoje takođe i pouzdani dokazi za povezivanje današnjeg evanđeoskog hrišćanstva sa hrišćanstvom predkonstantinovskog perioda, i to kako po pitanju organizacije, tako i po pitanju njihove dogmatske usaglašenosti. Pravoslavni bogoslovi, zbog arogantnog stava kojeg ispoljavaju prema protestantima, uglavnom nisu, niti žele da budu upoznati sa činjenicama istorijskog postojanja istinite Hristove Crkve tokom svih proteklih vekova novozavetnog perioda. Zbog svoje neupućenosti i nedovoljnog poznavanja onog dela crkvene istorije za koji oni smatraju da je u potpunosti marginalan i bez velikog značaja, i ubeđenosti da jedino oni i rimokatolici poseduju neprekinuti kontinuitet crkvenog postojanja sve od apostola, pravoslavni bogoslovi iznose između ostalog i ovakve prigovore: "Uobičajena Protestantska teorija Crkvene istorije je da je Crkva "otpala" od vremena Cara Konstantina, pa sve do Reformacije. (...) Neki Protestanti će da tvrde kako je uvek postojala neka grupa pravovernih koja je onda predstavljala i nosioce Božje crkve. Međutim, gde su dokazi o tome? Često se spominju Valdežani (Valdenci) kao pravoverni i to kod većine sekti. Zaboravljaju da Valdenci nisu postojali sve do 12-og veka. Teško je poverovati da su te "pravoverne" grupice preživljavale 2 Judin poljubac, str Naglasak moj. 5

6 preko hiljadu godina, a da nisu ostavile nikakve opipljive dokaze o tome da su uopšte i ikada postojale." 3 Budući da pravoslavni, dakle, nisu upoznati sa istorijom istinite Crkve Hristove i njenim postojanjem kroz vekove kao marginalizovane i progonjene manjine (upravo prema rečima Gospoda Isusa Hrista), u nastavku ovog poglavlja biće opisano njeno istorijsko prisustvo kao i njena sudbina, koja u svemu nalikuje Hristovom stradanju i sudbini prvovekovne Crkve apostola. Govoreći o modernim baptistima, kao evanđeoskim hrišćanima, tj. vernicima koji pripadaju Telu Hristovom, dr Edward Watke Jr. je u tekstu pod naslovom "Zbog čega baptisti nisu protestanti?" izneo sledeće zaključke: "Obično se ljude svrstava u jednu od tri religijske skupine. Ako nisi Židov ili rimokatolik, ljudi automatski misle da si protestant. Stoga baptiste obično nazivaju protestantima. Izraz "protestanti" počeo se koristiti nakon protesta i apela nekih luterana i vođa reformiranih crkvi na Drugom koncilu u Speieru, godine. Svrha tog rimokatoličkog sabora bila je iznaći način da se zaustavi napredak luterana i ostalih koji nisu surađivali sa papom. Protest tih crkvenih vođa pred koncilom bio je obrambena mjera koja ih je trebala zaštititi od odluka tog istog koncila. Poznati crkveni povjesničar, Philip Schaaf, izjavio je slijedeće: "Zbog tog protesta i apela luterane su nazvali protestantima." (History of the Christian Church, Vol. 12, /povijest kršćanske crkve/ str. 692.) Ista ta činjenica navedena je u Katoličkoj enciklopediji, Svezak 12, str Luteranski vođe koji su se pojavili pred koncilom govorili su u svoje ime, ne u ime baptista. Mrzili su i progonili baptiste isto kao i rimokatolici. O baptistima su pisali: "Svim anabaptistima (baptistima) i ponovo krštenim osobama, odraslim muškarcima ili ženama, sudit će se i bit će usmrćeni vatrom, mačem, ili na neki drugi način, kao što i dolikuje tim osobama, bez prethodnog preispitivanja duhovnih mišljenja." Budući da baptisti nisu imali udjela u tom protestu, neispravno ih je nazivati ih "protestantima". 3 Preuzeto sa interneta: Deo teksta John-a Whiteford-a, pod naslovom: Samo sveto pismo (Sola Scriptura), Pravoslavno objašnjenje protestantskog učenja. 6

7 Povijesno gledano, baptisti nisu protestanti. Protestanti su se pojavili u šesnaestom stoleću. To su luterani, reformirani i drugi, koji su nekoć bili rimokatolici pa potom, poput Luthera, Calvina i Zwinglija, napustili rimokatoličku crkvu. Baptisti nikada nisu bili u rimokatoličkoj crkvi. Oni se nisu pojavili u doba reformacije nego stotine godina prije toga. Tvrdilo se da je do doba Martina Luthera postojala samo jedna religijska grupa, rimokatolička crkva. Povijest ne priznaje to gledište. U svakom razdoblju povijesti crkve postojale su grupe koje su vjerovale na isti način kao što danas vjeruju baptisti. Neki od njih bili su: montanisti (150. posle Hrista), novacijani (240. posle Hrista), donatisti (350. posle Hrista), pavlicijani (650. posle Hrista), albigenzi (1022. posle Hrista) i valdenzi (1170. posle Hrista). To je u skladu sa svjedočanstvom kardinala Hosiusa, rimokatoličkog prelata kojemu je papa Pavao IV povjerio rad na suzbijanju nekatoličkih grupa. On je rekao: "Da baptisti nisu bili tako teško mučeni i klani mačem u proteklih 1200 godina, namnožili bi se u većem broju negoli svi reformirani." (Pisma Apud Opera, str i 113.). Zapazite kako taj rimokatolički učenjak govori o nemilosrdnim progonima koje su podnosili baptisti, i kako ih jasno odvaja o reformiranih i smatra da su nastali 1200 godina prije protestantske reformacije. Također je očito da baptisti nisu protestanti budući da su ih protestantski reformatori i njihovi sljedbenici nemilosrdno proganjali." 4 U nastavku poglavlja ukratko ćemo sagledati osobenosti svakog od maločas pominjanih pokreta nastalih "u krilu drevne Crkve", i jasno uočiti sličnosti sa današnjim evanđeoskim hrišćanstvom. Neke od njihovih najznačajnijih karakteristika bile su strog i uzvišen hrišćanski moral, verovanje u skori Hristov povratak i uspostavljanje hiljadugodišnjeg carstva, kao i naglašeno učenje o važnosti uloge Svetog Duha u životu pojedinaca i Crkve u celini. 4 Dr. Edward Watke, Jr.; Biblijske istine naše vjere, Pouke o osobitostima baptističkog vjerovanja, na hrvatskom jeziku, bez godine izdavanja. Croatian (Izvornik: Biblical Truths for Our Faith; Izdavač: Couriers for Christ, 3030 East County Rd. E, Oshkosh, WI , USA). Naglasak moj. 7

8 Montanisti Pokret montanista nastao je sredinom II veka nove ere (svega 50-tak godina nakon smrti poslednjeg Hristovog apostola), kao reakcija na početke otpadnuća Crkve od učenja i bogoslužbene prakse koje su zagovarali Hristos i njegovi apostoli. Evo šta o nastanku ovog pokreta kazuje istoričar E. H. Broadbent: "Opažajući sve veću svjetovnost u Crkvi i uočavajući kako je među vođama učenost preotimala mjesto duhovnoj sili, mnogi vjernici bili su sve jače prožeti dubokom čežnjom da što potpunije iskuse ispunjenje Svetim Duhom i da se njegova sila očituje; očekivali su duhovno probuđenje i vraćanje apostolskom naučavanju i praksi. U Frigiji je Montanus počeo naučavati 156. godine, protestirajući sa svojim sljedbenicima protiv prevladavajuće površnosti u odnosima Crkve prema ovom svijetu. (...) Montanisti su se nadali da će uspostaviti zajednice koje će se vratiti prvobitnoj pobožnosti, tako da će u njima pripadnici živjeti u svakodnevnom očekivanju dolaska Gospodnjeg; nadalje su isticali da se u zajednici mora Svetom Duhu dati njegovo pravo mjesto." 5 Na istoku Rimskog carstva montanisti su se izdvajali u posebne zajednice zbog nerazumevanja koje su doživljavali, dok su na zapadu još dugo pripadali sistemu "zvanično ustanovljenih" crkvenih zajednica. Njihovo verovanje je bilo istovetno kao i kod drugih hrišćana što će reći da montanisti nisu bili neka jeretička sekta. Ipak, od drugih vernika su se razlikovali po ozbiljnosti prihvatanja i praktikovanja svoje vere koja je kod mnogih počela da slabi i ne donosi zrele duhovne plodove: "Razdori među kršćanima su uvek žalosni a u nekom smislu razilaženje Crkve s montanistima bilo je posebno žalosno. Montanisti su u nekim stvarima bili drukčiji od ostalih kršćana ali montanisti koji su umrli u progonstvima bili su među najslavnijim mučenicima. 6 Montanisti su vjerovali kao i drugi kršćani. Živjeli su po kršćanskim normama s neuobičajenom strogošću u vezi s 5 E. H. Broadbent, Jedna povijest Crkve, str , naglasak moj. Zagreb god. 6 Primer posebno dirljivog stradanja zbog svoje hrišćanske vere desio se u Kartagini 207. godine. Naime, dvoje pogubljenih radi Hrista bili su Perpetua i Felicitas, koji su pripadali zvaničnoj Crkvi, ali u isto vreme snažno naglašavali da pripadaju pokretu montanista. Vidi u: Broadbent, Jedna povijest Crkve, str

9 održavanjem postova, davanjem za potrebe zajednice, bez kompromisa s poganskim svijetom vani, bez bježanja od progonstva." 7 "Jedan čovek, koji je iz neznaboštva prešao u hrišćanstvo, po imenu Montan; bio je iz varošice Pepuze, ranije neznabožački sveštenik, a posle je postao strog Hrišćanin. Uopće, još kao neznabožac, sklon strogim nazorima, izgledaše mu tadanja crkvena disciplina veoma liberalna, mlaka, i mislio je: ako Hristos nije propisao strožiju disciplinu, činio je to stoga, što je crkva tada bila još u mladosti, a da sada, kada je crkva već u svom zrelom dobu, kada će naskoro nastupiti parusija (drugi dolazak) Hristova, da se usavrši crkva i da se osnuje u Apokalipsi obećano 1000-godišnje carstvo Hristovo, treba više ozbiljnosti i strože discipline." 8 Ovakvi duhovni kvaliteti i vraćanje visokim moralnim normama prvovekovnog hrišćanstva, ka pokretu montanista privukli su i poznatog kartaginskog prezvitera i učitelja rane Crkve Tertulijana, koji je postao njihov član i vatreni zagovornik: "Visoka moralna pravila montanista, a iznad svega njihovo odbacivanje kompromisa, pridobili su i samog Tertulijana 207. god. koji je preuzeo vođstvo sljedbe u sjevernoj Africi, gdje nisu često bili poznati kao montanisti nego kao tertulijanisti." 9 Pokret montanista je, prema Jevseviju Popoviću, trajao sve do VI stoleća, i posedovao svoju posebnu jerarhiju (crkvene starešine) nezavisno od zvanične moralno i doktrinalno posrtajuće "Crkve". Prema istom autoru, montanisti su bili prvi koji su u hrišćanskom svetu počeli da koriste titulu "patrijarh" za vrhovnog starešinu nad ostalim svojim episkopima. 10 Novacijani Otprilike jedan vek posle osnivanja pokreta montanista (na Istoku), na Zapadu je započelo buđenje određenih grupa vernika 7 John Foster, Crkvena povijest 1, , Počeci, str. 60. Dobra Vest, Novi Sad, bez godine izdavanja. 8 Jevsevije Popović, Opšta crkvena istorija, tom prvi, str Naglasak moj. 9 John Foster, Crkvena povijest 1, str Vidi u: Opšta crkvena istorija, tom prvi, str

10 koji su oko sebe takođe uočili opadanje sistema onih duhovnih vrednosti koji su se podrazumevali na početku hrišćanske ere. "Skretanje s originalnog uzora danog u Novom zavjetu za crkve naišlo je već od početka na žilav otpor i dovelo je do toga da su se često unutar dekadentnih crkava stvarali krugovi, koji su se držali dalje od zla, i nadali se da će možda moći poslužiti kao sredstvo za ispravljanje i obnovu sveukupne cjeline. Neke takve krugove su isključili, pa su se skupljali kao posebne zajednice. Drugi su sami napustili sistem i oblikovali nove zajednice, uviđajući da je nemoguće pomiriti se s postojećim stanjem. I jedni i drugi pojačavali su obično one skupine, koje su već od početka sačuvale prvobitnu praksu i naučavanje Novog zavjeta i apostola. U kasnijim stoljećima još se nailazi na crkve, koje su nasljedovale apostolsku nauku i pozivale se na neprekinuti prijenos svedočanstva generacije u generaciju izravno čak od Dvanaestorice apostola." 11 Ove grupe vernika nazvane su kasnije novacijanima, iako nije izvesno da su same sebe tako nazivale. Naime, nakon mučeničke smrti rimskog episkopa Fabijana 250. godine, na njegovo mesto je postavljen prezviter Kornelije. Međutim, strožija struja hrišćana u Rimu, koja se nije slagala sa Kornelijevom mlakošću i tolerisanjem neduhovnih ljudi u crkvi, postavila je nad sobom drugog crkvenog starešinu. Njihov episkop zvao se Novacijan, a stupio je na dužnost "suprotepiskopa" rimskog uz prethodno rukopolaganje od strane nekih drugih italijanskih episkopa 12. Novacijan i njegove pristalice bile su ekskomunicirane na saboru u Rimu 251. godine, ali se njihova rigoristička struja zagovornika strogog hrišćanskog morala i dalje širila i jačala. Novacijan je kasnije postradao kao mučenik za Hrista, a pokret novacijana trajao je još nekoliko vekova posle njegove smrti: "Novacijanstvo je imalo pristalica ne samo u Italiji, nego i van Italije, čak i na Istoku, i beše prilično moćna i zbog svog morala uvažena sekta. Ali tvrdokornost i fanatizam novacijanaca nikad ne popuštaše, i svi pokušaji, da ih izmire sa općom ili katoličkom crkvom, ne uspeše, dok ne izumreše. U VI stoleću još uvek ih nalazimo, ali u VII već ne." Broadbent, Jedna povijest Crkve, str , naglasak moj. 12 Vidi u: Jevsevije Popović, Opšta crkvena istorija, tom prvi, str Na istom mestu. 10

11 Donatisti Sledeća grupa hrišćana koja je zastupala beskompromisnost po pitanjima vere i morala, nasuprot stavovima većinske crkve koja je tolerisala različite vidove bezkarakternosti hrišćanskih vođa, bili su donatisti. Ova velika grupa hrišćanskih vernika iz severne Afrike, predvođena suprotepiskopom kartaginskim Donatom, protestvovala je zbog nepravilnog i neduhovnog postupka prilikom postavljanja episkopa Cecilijana, koji je zamenio umrlog Menzurija. Naime, donatisti su smatrali da nije bilo u redu da novog ep. Cecilijana posveti i u službu uvede aptunški episkop Feliks koji je prema nekim vestima izvršio izdaju Crkve u vreme Dioklecijana predavši na spaljivanje mnoštvo hrišćanskih knjiga. Iz tog razloga donatisti su uputili žalbe najpre svim crkvama, a potom i caru Konstantinu radi poništavanja Cecilijanovog izbora. Međutim, kako je i suprotstavljena stranka delovala u isto vreme, uspelo joj je da od drugih crkava (na crkvenim saborima u Rimu 313., u Arelatu (Galija) 314. i Milanu 316. godine), kao i samoga cara, izdejstvuje priznanje Cecilijana za zvaničnog episkopa Kartagine. 14 Nakon što su njihovi prigovori o tome da hrišćanski episkopi moraju da budu osobe visokog morala i beskompromisni u veri a ne njeni izdajnici, odbijeni, donatisti su se odvojili od zvaničnog crkvenog sistema i nastavili sa doslednim poštovanjem učenja Svetog pisma i hrišćanske vere. Pošto se verske zategnutosti nisu smirivale decenijama, početkom V veka sazvan je veliki sabor u Kartagini na kome je prisustvovalo preko 560 donatističkih episkopa i onih iz "zvanične crkve", na kome je pokušano konačno ubeđivanje donatista da prilikom vršenja svetih radnji i činova nisu prvenstveno bitni moralni i karakterni kvaliteti sveštenoslužitelja već pre svega sveti činovi koji sami po sebi zrače božanskom blagodaću. Glavni zagovornik ove teze bio je čuveni hiponski episkop Avgustin, a ona je i do današnjih dana ostala popularna u Pravoslavnoj i ostalim tradicionalnim crkvama: "Ova je borba trajala neslabljenom žestinom do 411. god., kada je posle mnogih tužaba afrikanskih sinoda i episkopa po nalogu cara Honorija sazvan u Kartagini velik zbor donatista (279 episkopa) i ortodoksnih (286 episkopa) na disput. Od strane 14 Vidi u: Opšta crkvena istorija, tom prvi, str

12 ortodoksnih disputaciju je vodio osobito čuveni iponski episkop Avgustin (umro 430.), koji je pokušavao, da uveri donatiste iako je držao da nije neopravdano protiv njih upotrebiti i nasilne mere, pošto se uverio o njihovu uporstvu i pošto je ukazao na zapovest u Jevanđeliju (Luk. XIV. 23): "Coge intrare" (prisili ih da uđu)! osobito o tome, da važnost svetih radnja ne zavisi od moralnog dostojanstva aktivnog pri radnji prezvitera ili episkopa, nego od blagodati Božje, i da crkva ne prestaje time biti sveta, ako u njezinoj sredini ima i nesvetih, jer će samo u onostranoj crkvi, na nebu biti samo svetih, a crkvu na zemlji je sam Hristos uporedio sa mrežom, u kojoj je pored čistih riba i nečistih, i sa njivom, na kojoj raste pšenica i kukolj." 15 Ovo Avgustinovo mišljenje bilo je u potpunoj suprotnosti sa naukom apostola u Novom zavetu. U njemu ne postoji ni pomen blagodatnosti koju u sebi nose svete tajne - ali se zato zagovara visoki moral hrišćanskih vođa! Naravno, treba zapaziti da Avgustin pogrešno tumači i inače veoma jasna značenja evanđeoskih kazivanja u kojima Hristos ukazuje na Crkvu kao zbir različitih pojedinaca "i svetih i nesvetih". 16 Istina je da je Gospod napomenuo da će među tzv. "običnim" krštenicima biti i onih koji neće biti istinski nanovorođeni (poput primera u prvoj Crkvi, kakvi su bili: Simon vračar (Dela ap. 8. gl.), Imenej i Aleksandar (1. Timoteju 1:19-20), Filit (2. Timoteju 2:16-18), Diotref (3. Jovanova st. 9-10) i sl.) te da se ta situacija na zemlji ne može izbeći. Međutim, što se tiče episkopa (prezvitera) i đakona, Novi zavet nalaže da oni moraju da budu provereni i posvećeni ljudi, zdravi u veri i neporočnog života, a ne makar kakvi. 17 Ipak, i pored manjkavosti ovakvih Avgustinovih argumenata, jedna grupa donatista prihvatila je njegovo objašnjenje i vratila se u okrilje zvanične crkve. Sa druge strane, druga grupa je ostala dosledna svojim stavovima i jedinstvena po pitanju držanja apostolskog učenja i po ovom pitanju. Donatisti kao verska struja u Egiptu postojali su sve do kraja VII veka, odnosno do pristizanja muslimana, koji su svojim uticajem doprineli njenom postepenom gašenju. 15 Opšta crkvena istorija, tom prvi, str Naglasak moj. 16 Avgustin je mislio na tekstove iz ev. po Mateju 13:24-30; 13: Vidi u: 1. posl. Timoteju 3:1-13; 5:17-22; Titu 1:

13 Pavlikijani Sledeća značajna grupa istinskih Hristovih sledbenika, a čiju ćemo istoriju pomenuti u ovom poglavlju jesu pavlikijani. Ni o njima, kao ni o mnogim drugim manjinskim proganjanim grupama nemamo previše istorijskih podataka a pre svega iz razloga njihovog sistematskog uništavanja koje su preduzimale zvanična rimska i vizantijska crkva. Kao i o hrišćanima prvih vekova, tako i kasnije, sotona je (kroz svetovnu pagansku a zatim religiozno "hrišćansku" vlast) širio najrazličitije laži o istinitim Hristovim sledbenicima proglašavajući ih jeretičkim i gnusnim grupacijama koje upražnjavaju svakovrsni nemoral. Takav je slučaj i sa zvaničnom istorijskom verzijom verovanja i prakse koju su zastupali pavlikijani a koja je do nas stigla iz pera njihovih protivnika i glavoseča, u ovom slučaju pravoslavnih vladara i njihovih crkvenih istoričara. Istoričar Jevsevije Popović, prenoseći zapise ranijih pravoslavnih pisaca 18 o pavlikijanima, iznosi o njima sledeće podatke: "Baš u vreme, kad je u Vizantijskom Carstvu najviše cvetalo monotelitstvo, naime oko 657. za vlade Konstanta II ( ) pojavila se na jugoistočnoj granici Vizantijskog Carstva i specijalno Male Azije naspram Sirije nova jeres, pavlikijanstvo, pavlikijanizam, i to kao nova forma gnosticizma i manihejstva, zbog čega pisci IX stoleća pavlikijanstvo i nazivaju novim manihejstvom." 19 Sa druge strane, istoričar Broadbent, koji je svoje proučavanje usmerio na temeljitije preispitivanje verovanja tadašnjih verskih pokreta, crpeći istorijske podatke iz ono malo autentičnih izvora, odnosno dokumenata koji su ostali sačuvani od uništavanja od strane zvanične crkve iznosi sledeće činjenice: "Uvijek su mnogi učenici Gospodina Isusa smatrali da je savez Crkve i države suprotan novozavjetnom naučavanju. Ali kad god je Crkva imala na raspolaganju moć države, koristila ju je za nasilno suzbijanje svih onih koji su se udaljili od njenog sistema ili su u bilo kojem smislu odbili pokoriti se njenim zahtjevima, dok je 18 Ovi pisci su zapravo bili zapisničari carice Teodore koja je u to vreme vršila progone pavlikijana, što samo po sebi kazuje da nisu mogli a niti su hteli da budu objektivni. 19 Opšta crkvena istorija, tom prvi, str

14 velika množina zbog ravnodušnosti ili interesa, ili pak zbog straha, popustila i pristala na makar vanjsku pobožnost. No, uvijek je bilo pojedinaca ili skupina vjernika koji se nisu dali primorati na pokoravanje, nego su se i dalje trudili da slijede Krista i da se drže naučavanja njegove Riječi i apostolske nauke. Ovi su neprekidno bili meta progonstva. (...) Istinski povijesni izvještaji o tim pojavama svuda su bili uništavani. Progonitelji su nastojali u potpunosti uništiti sve tragove originalnih dokumenata i zapisa tih kršćana. Naprotiv, pisali su vlastite izvještaje i opise u kojima su iznosili najgore klevete i izmišljotine o tim Kristovim sljedbenicima i njihovom vjerovanju s ciljem da opravdaju svoje okrutne postupke. Prave vernike su u tim iskazima uporno označavali hereticima i pripisivali im lažnu nauku iako su je i sami optuženici pobijali. (...) Od vremena Manija optuživali su crkve vjernika, koji su se jednostavno nazivali kršćanima, razlikujući se time od drugih koje su zvali "rimskim kršćanima", da su manihejske, iako su izjavljivale da to nisu, i čak se žalile na tu nepravdu, što im se pripisuje naučavanja kojih se one ne drže. Neprestano ponavljanje neke tvrdnje nije još dokaz da je ta tvrdnja istinita; a budući da pisana ostavština ovih kršćana ne sadrži ni traga manihejstvu, jedino je razumno vjerovati da stvarno nisu držali ništa od te nauke." 20 Prema dostupnim istorijskim izvorima, naziv "pavlikijani" je ovim hrišćanima dat od strane protivnika, iz razloga njihovog čestog citiranja stihova iz Pavlovih poslanica, kao i zastupanja učenja koja su iz njih proizilazila. Iz svoje prostodušnosti, pripadnici ove grupe vernika a posebno njihove vođe, nadevali su sebi imena novozavetnih ličnosti a posebno istaknutih Pavlovih saradnika. Jedan od starešina ovih hrišćanskih zajednica, koji se zvao Konstantin, uzeo je ime Silvan i pod tim imenom bio poznat po propovedanju evanđelja širom Jermenije, Male Azije i Mesopotamije. Njegovo propovedanje podrazumevalo je zagovaranje novozavetne evanđelske nauke i odbacivanje svih kasnije uvedenih crkvenih dogmi kakve su bile poštovanje ikona, Bogorodice i drugih zabluda vizantijske crkve. Ostale njihove vođe bile su takođe poznate po imenima saradnika ap. Pavla. Istoričar 20 Jedna povijest Crkve, str , naglasak moj. 14

15 Jevsevije Popović o karakteristikama njihovog bogopoštovanja i crkvenog ustrojstva kazuje sledeće: "Ali oni se i organizovaše po tobož Pavlovu ustrojstvu crkve; uvedoše mnoga moljenja, odbaciše svaku jerarhiju, sve crkvene ceremonije, krštenje smatrahu samo duhovnim, isto tako i evharistiju. Odbacivahu i svaku spoljašnost u crkvi, osobito kanonski post i monaštvo, poštovanje Marije i svetitelja, krsta, ikona i relikvija. Pavlikijani se brzo raširiše, i naskoro beše ih puno u Velikoj i Maloj Jermenskoj kao i u Pontu. Na čelu im behu samo ljudi sa imenima Pavlovih učenika i saradnika, tako posle Silvana, Tit, Timotej, Epafrodit, Tihik i drugi." 21 Maločas pomenuti vođa pavlikijana po imenu Silvan (Konstantin) bio je ubijen po ličnom nalogu vizantijskog cara Konstantina Pogonata 685. g. n. e., godinu dana posle izdavanja carskog dekreta protiv ove grupe vernika. No, neustrašivo i nepokolebljivo držanje vođe pavlikijana pred njegovim mučiteljima ubrzo je dovelo do obraćenja i prelaska među njih i glavnog carevog činovnika Simeona, koji je bio lično odgovoran za Silvanovo pogubljenje. Evo kako o ovome događaju pišu Broadbent i Jevsevije Popović: "Ovaj car (Konstantin Pogonat; prim. I. S.) izdao je dekret 684. godine, protiv zajednica vjernika a naročito protiv Konstantina Silvana, te je poslao jednog od svojih službenika po imenu Šimun, da dekret provede u djelo. Da bi dao naročit naglasak pogubljenju Konstantina Silvana, Šimun je pribavio prikladno kamenje i zapovijedio njegovim osobnim prijateljima da kamenuju svoga učitelja bez obzira na to što su ga već tako dugo poštivali i ljubili. Stavili su svoj vlastiti život na kocku odlučno to odbivši i odbacivši to kamenje, ali je bio tamo nazočan neki mladić po imenu Just; toga je Silvan odgojio kao svog posinka, s kojim je Silvan postupao naročito nježno. Just je ipak bacio kamen na svog dobročinitelja i ubio ga, zadobivši time veliku pohvalu i nagradu od vlasti, te su ga u javnosti uspoređivali s Davidom kad je ubio Golijata. Šimun je bio duboko taknut svim tim što je vidio i čuo u Kibosi. Razgovarajući s tamošnjim kršćanima, presvjedočio se o istinitosti njihova naučavanja i o ispravnost njihove prakse. Vrativši se u Konstantinopol, nije na dvoru mogao naći mira u duši, te je poslije 21 Opšta crkvena istorija, tom prvi, str Naglasak moj. 15

16 trogodišnjih unutarnjih borbi odbacio sve, pobjegao u Kibosu i tamo je pod novim imenom Tit preuzeo i nastavio životno djelo čovjeka čiju smrt je ranije bio odredio. Nije trajalo dugo da se i on pridružio velikom broju mučenika, jer je dvije godine kasnije onaj isti Just, koristeći se poznavanjem života među braćom, dao mnoge podatke biskupu, odnosno preko njega caru Justinijanu II. Na temelju toga su mnoge mogli uhvatiti, te su ih zajedno sa Šimunom javno spalili. Hrabrost i čvrstoća mučenika izjalovila je plan progonitelja, raspirivši vjeru i hrabrost mnogih u vatri predanja i svjedočenja, tako da se među vjernicima podiglo još više propovjednika i učitelja, a zajednice se jačale i dalje širile." 22 "Konstantin ili Silvan bude u prvom predikonoklastičnom perijodu gonjenja za vreme cara Konstantina Pogonata 685. po nalogu carevu kamenisan; ali pri tom je bio tako ravnodušan, da je carski činovnik Simeon, koji je rukovodio kamenisanjem, na to postao pavlikijan i naslednik mu pod imenom Tit; no 690. za vreme Justinijana II Rinotmita takođe pogubljen." 23 Veliko progonstvo pavlikijana, koji su, istini za volju, samo u toku kratkih perioda bili ostavljani na miru od strane vizantijskih vladara, nastupilo je za vreme carice Teodore (u IX veku) koja je i konačno Istočnoj crkvi donela "slobodu" ikonopoštovanja. Kao posledicu toga odlučila da suzbije sve "jeretičke" pokrete koji su negirali biblijsku zasnovanost ovakve prakse. Pravoslavni istoričar Jevsevije Popović veoma šturo, i to samo u pola rečenice, navodi da se "prema njima (od strane pravoslavnih Vizantinaca) grozno postupalo" 24, dok Broadbent iznosi znatno više podataka o njihovim mučeničkim stradanjima: "Sistematski pokolj, spaljivanje, utapljanje, odrubljivanje glava počelo je iznova naredbama carice Teodore i nastavljalo se dugi niz godina, iako nije uspjelo poljuljati čvrstoću vjernika. Tvrdilo se da je između godine 842. i 867. revnost Teodore i njenih inkvizitora uzrokovala smrt oko stotinu hiljada ljudi. Ovo doba 22 Broadbent, Jedna povijest Crkve, str , naglasak moj. 23 Opšta crkvena istorija, tom prvi, str Naglasak moj. 24 "Najneprijateljskije se ponašala prema pavlikijanima prijateljica ikona carica Teodora (842. do 856.), koja je 842. učinila definitivno kraj borbi protiv ikona i koja je htela tada da se razračuna i sa pavlikijanima. Prema njima se grozno postupalo, tako da se oni u očajanju latiše oružja, i najposle iz vizantijskih krajeva pređoše u arapske..." str Naglasak moj. 16

17 opisao je Grgur Magistros, koji je 200 godina kasnije, bio zadužen da progoni ljude iz istog razloga i na istom području. On piše: "Prije nas su ih mnogi generali i upravljači predavali ne štedeći ni staraca ni djece i to s punim pravom. Štoviše, naši patrijarsi žigosali su im čela utiskujući na njih znak lisice..., drugi su im pak vadili oči govoreći: Slijepi ste za duhovne stvari, zato nećete gledati ni vidljive stvari." 25 Ovakva stradanja naterala su pavlikijane da iz vizantijskih krajeva pređu najpre na arapske teritorije, a potom da uz pomoć cara Jovana Cimiska ( g.) iz Jermenije nastave sa širenjem prema Bugarskoj i Srbiji, kao i drugim krajevima Evrope Italiji i Francuskoj. U Bugarskoj i Srbiji ovi vernici su u X i XI veku bili poznati kao bogumili, u Italiji kao patareni a u Francuskoj kao katari. U Jermeniji pak, ovi Hristovi sledbenici su bili nazivani tondrakitima (po imenu grada Tondrake) a početkom XI veka je i jedan jermenski mitropolit, po imenu Jakov Harkski postao jedan od vođa a kasnije i mučenik pokreta pavlikijana. Prema istorijskim podacima koje navodi Jevsevije Popović, pavlikijani odnosno bogumili su se u Bugarskoj zadržali sve do XVII stoleća. 26 Bogumili Verski pokret bogumila (katara, patarena), kao što smo već naglasili, svoje direktno poreklo doveo je od pavlikijana koji su delovali do toga doba u toku više vekova. U novim područjima u kojima su se naseljavali, ovi pavlikijani (bogumili) susretali su se sa istim nerazumevanjem nevernog sveta (odnosno tzv. hrišćana tradicionalista) kao i u oblastima iz kojih su prognani. O njima su se širile najzlobnije glasine, koje su iako nepotvrđene, hvatale korena kod naroda koji je u njih želeo da veruje. Postoji istorijski dokument koji govori o čuvenom lekaru toga doba Vasiliju, koji je bio bogumil i živeo krajem XI i početkom XII stoleća. Svojim lekarstvima i vrlim hrišćanskim primerom uticao je na mnoge i pridobio ih za Hrista u koga je i sam predano verovao. Za njega je čuo i sam vizantijski car Aleksije I Komnin, koji ga je pozvao na razgovor da ga, tobože zbog sopstvenog interesovanja, ispita o 25 Broadbent, str. 54, naglasak moj. 26 Vidi u: Opšta crkvena istorija, tom drugi, str

18 suštini njegove vere. Vasilije je razgovarao sa carem misleći da je ovaj zaista zainteresovan za veru u Hrista, ubeđujući ga da prihvati apostolsku nauku i veru u evanđelje. Međutim, car Aleksije je iznenada razgrnuo zavesu iza koje se krio stenograf koji je zapisivao sve detalje razgovora. Carevim slugama je bilo zapoveđeno da prevarenog lekara vežu i bace u tamnicu. U njoj je ostao nekoliko godina, a nakon što je godine ponovo odbio da se odrekne svoje vere, bio je javno spaljen na hipodromu u Carigradu. Za vreme ovoga vladara, kao i njegovih naslednika mnogi bogumili su spaljeni ili doživotno zatvarani u tamnice. 27 Istoričar Broadbent na osnovu dostupnih istorijskih dokumenata iznosi kakvo se mišljenje u to vreme širilo o bogumilima. Oni su bili optuživani da su "vukovi u ovčijim kožama" koji žive krotkim i pobožnim životom samo iz razloga da bi ljude odvukli u pakao: "Mišljenja raznih pisaca o tim kršćanskim zajednicama u Maloj Aziji i Bugarskoj mnogo se razlikuju, jer je bilo općenito uobičajeno da se o njima i njihovom naučavanju piše kao o neopisivom zlu, ali je ipak bilo i ljudi, koji su o tome mislili drugačije. Najraniji pisci su očito pisali više subjektivno, a manje povijesno.. Oni optužuju "heretike" da se bave zlim stvarima, uključujući i neprirodne tjelesne grijehe, ponavljaju svašta što se prepričava o njima, uključuju mnogo toga o Maniju i o onome što se pisalo protiv njega. Pisac Euthymius (umro poslije 1118.) kaže: "Tražili su od onih koji su slušali što naučavaju, da održavaju zapovijesti Evanđelja, da budu krotki i milosrdni i da obiluju u bratskoj ljubavi... Tako oni primamljuju ljude naučavajući sve dobre i korisne stvari, ali postupno čovjeka otruju i odvuku u propast." Jedan od starješina u Bugarskoj, Kosmas, piše krajem desetog stoljeća i opisuje bogumile kao "gore i strašnije od demona", niječe to da vjeruju u Stari zavjet i u Evanđelje, dalje tvrdi da ne daju nikakve časti majci Božijoj niti križu, da se rugaju crkvenim obredima i svim crkvenim dostojanstvenicima, pravoslavne svećenike nazivaju "slijepim farizejima", da tvrde da se Večera Gospodnja u službenim crkvama ne uzima prema Božijoj zapovijesti, i da kruh ne postaje Gospodinovo tijelo, nego ostaje običan kruh." Vidi u: Broadbent, str Navedeno delo, str Naglasak moj. 18

19 Ipak, malobrojni pisci iz ondašnjeg vremena, priznavali su da u nauci i ponašanju bogumila nema ničeg iskvarenog, osim njihovog nepoštovanja zvaničnih crkvenih autoriteta. Neki od tih pisaca koji su se bolje upoznali sa naukom bogumila (pavlikijana tornaka) dolazili su čak do zaključka da su među njima pronašli pravu izvornu apostolsku nauku. 29 Bogumilstvo je u Bosnu pristiglo iz Srbije i Bugarske. O progonima ovih vernika iz Srbije, za vreme velikog župana Stefana Nemanje, kao i iz Bugarske za vreme cara Borila, govorili smo u poglavlju "Crkva koja proganja". Ovoga puta ćemo se osvrnuti na dalju sudbinu bogumila za vreme njihovog viševekovnog delovanja na teritoriji Bosne. Na bosanskoj teritoriji bogumili su doživeli svoj najveći napredak i procvat, a jedan od njihovih najvećih zaštitnika a i sam njihov pristalica bio je ban Kulin. Do vremena naseljavanja Srba bogumila koji su bili progonjeni iz Nemanjine države, i svoje utočište našli u Bosni, u ovoj državi je bilo malo pravoslavnih i Pravoslavna crkva je bila slaba, dok je mnogo jači bio rimokatolički uticaj. Ipak, dolaskom bogumila čija su verska shvatanja bila primamljiva zbog upotrebe narodnog jezika i visoko moralnog života njihovih pripadnika, religijska slika Bosne (kao i okolnih oblasti, Dalmacije i Hrvatske) bila je promenjena. Rimokatolicizam je zbog upotrebe latinskog jezika bio neprivlačan a posebno zbog kasnijeg veoma brutalnog odnosa prema bogumilima tako da je masa naroda prihvatala novu veru doživljavajući pritom velike Božije blagoslove i materijalno blagostanje. 30 Međutim, rimokatolici nisu mirno posmatrali širenje bogumilstva Bosnom, već su vršili različite pritiske. Nakon što su porazili Nemanjinog sina Vukana i preuzeli Hum godine, Mađari su planirali napad na državu kojom je upravljao Kulin ban. Na sastanku koji je održan godine, izaslanici pape Inocenta III, podržani silom mađarskog kralja, izvršili su pritisak na bogumilskog vladara koji je obećao da će se odreći krivoverja i ponovo uvesti rimokatolički verski sistem. Međutim, obećanje koji je Kulin dao papi nimalo nije uticalo na bosanski narod koji je nastavio da većinski služi Gospodu protivno odredbama i učenjima tradicionalnog 29 Isto, str Do modernih vremena se u srpskom narodu održala poznata izreka: "Od Kulina bana i dobrijeh dana." 19

20 hrišćanstva. Kako se bogumilstvo i dalje širilo, papa Honorije III je pozvao zapadne narode na krstaški rat protiv bosanske države. Nakon što se ovom pozivu zapadnjaci nisu odazvali, smatrajući da taj pohod ne bi zadovoljio njihove pljačkaške apetite, kaločki arhiepiskop (iz Mađarske) je ponudio da povede krstaški rat uz uslov da se njegovoj arhiepiskopiji podredi bosanska teritorija. 31 Posle vojne pobede nad bosanskim vladarima, rimokatolici su sproveli veoma agresivnu inkviziciju nad bogumilskim narodom. Pored reda franjevaca u Bosnu su naseljeni i dominikanci koji su počeli da sprovode isti onakav teror kao i pravoslavni u Srbiji i drugim istočnim zemljama. Bogumili su bili ubijani, spaljivani na lomačama a njihova imanja otimana. Nakon perioda rimokatoličkog upravljanja Bosnom, usledila je i vladavina kralja Dragutina ( g.) koji je bio pravoslavan i uz potporu episkopa Vasilija nastavio sa progonom do tada progonjenih. 32 Nešto kasnije, godine 1325., Rim je uputio pismo bosanskom banu tražeći od njega pomoć prilikom iskorenjivanja bogumila. Iz ovog pisma možemo da uvidimo i optužbe koje su na račun ovih vernika upućivali rimokatolici, smatrajući ih pravim satanskim sledbenicima. Evo jednog njegovog dela: "Znajući da si ti vjeran sin Crkve, zapovijedam ti da istrijebiš heretike koji su pod tvojom vlašću i pružiš svu potrebnu pomoć Fabijanu, našem inkvizitoru, tim više što se veliko mnoštvo heretika iz raznih zemalja sakupilo u Bosni, nadajući se da će tamo dalje moći da šire svoje tamne zablude i da žive u sigurnosti. Ovi ljudi nadahnuti lukavstvom starog neprijatelja i naoružani otrovom licemjerstva, kvare umove katolika vanjskim pokazivanjem jednostavnosti i lažnim prisvajanjem imena Kristova. Izvana su ponizni, a potajno ubijaju; to su vukovi u ovčjim kožama, koji sakrivaju svoj bijes, da bi tako lakše prevarili jednostavne ovce Kristove." 33 Ovo progonstvo je delimično osujećeno zbog međusobnih razmirica koje su nastupile između dva rimokatolička reda franjevaca i dominikanaca i to u toku više godina ( g.). Ipak, kroz sav naredni period, sve do konačne okupacije Bosne od 31 Vidi u: Čedomir Marjanović, Istorija srpske crkve, str Isto. 33 Broadbent, str. 65, naglasak moj. 20

21 strane Turaka u XV veku, progonstva i stradanja bogumila su bila nastavljena. Nakon Tvrtkove vladavine, za vreme koje su bogumili uživali kakav-takav mir, usledili su ponovni ratovi koje je protiv Bosne vodio papa uz pomoć mađarskih vladara. Mađarski kralj Sigismund je godine uspeo da uništi bosansku vojsku i pogubi 126 bosanskih velikaša odrubivši im glave, nakon čega je njihova telesa bacio u reku Bosnu nedaleko od Doboja. Konačno, uvidevši da su im rimokatolici mnogo veći neprijatelji od Turaka, bogumilska vlastela je sklopila prinudni savez sa muslimanskim osvajačima (koji su već bili porobili Srbiju nakon bitke na Kosovu god.), i bez otpora im dopustila da zauzmu bosanske prostore. U kasnijim vekovima, došlo je do postepenog iščezavanja bogumila u Bosni, i to najverovatnije iz razloga polaganog prelaska njihovih potomaka u redove poklonika islamske religije. Međutim, njihov viševekovni opstanak u ovom delu Evrope, uprkos velikim progonstvima i zločinima koji su nad njima činjeni od strane rimokatolika i pravoslavnih, samo je dokaz velike Božije blagodati koja je bila ukazana radi večnog spasenja svima onima koji su sa njima dolazili u kontakt i imali prilike da se upoznaju sa izvornim učenjem Hrista i apostola. Njihovi kontakti sa drugim grupama progonjenih vernika iz Evrope sa kojima su sarađivali i pružali im utočište, samo je još jedan dokaz bratske hrišćanske solidarnosti i ljubavi kojom su se uvek odlikovali istinski Hristovi sledbenici. Bogumili u ovom delu Evrope predstavljali su izuzetno važnu kariku u lancu kontinuiteta postojanja istorijske Hristove Crkve koja je od samog početka sledila stope svoga, od nevernog sveta, odbačenog i progonjenog Spasitelja. Istoričar Broadbent o njima zaključuje: "Ovi "prijatelji Božji" ostavili su vrlo malo zapisa, tako da ostaje još mnogo toga što bi trebalo otkriti u pogledu naučavanja i prakse, ali je očito da su predstavljali odlučan protest protiv prevladajućeg zla u kršćanstvu i da su najvećom energijom nastojali da se čvrsto drže naučavanja i uzora crkava iz Svetog Pisma. Njihova povezanost sa starim crkvama u Armeniji i Maloj Aziji, s albigenzima u Francuskoj, valdenzima i drugima u Italiji, te husitima u Češkoj, pokazuje da su imali zajednički temelj vjerovanja i prakse, i to ih je sjedinjavalo. Njihov herojski stav tokom četiri stoljeća protiv moćnijeg neprijatelja pruža primjer 21

22 vjere i ljubavi do same smrti, iako o tome ima malo podataka; na takav se primjer u povijesti rijetko nalazi. Stvorili su kariku povezavši prvobitne crkve u Taurus planinama u Maloj Aziji s crkvama u talijanskim i francuskim Alpama." 34 Ono što je važno reći za kraj jeste da u Bosni postoji veliki broj bogumilskih spomenika, koji datiraju iz perioda njihovog postojanja i delovanja na tim prostorima. Uglavnom se radi o nadgrobnim spomenicima sa imenima sahranjenih, ispisanih glagoljicom. Na njima ne postoje znakovi krsta ili drugih obeležja koji bi ih povezivali sa tradicionalnim crkvama. Procenjuje se da ovakvih spomenika širom Bosne ima oko sto pedeset hiljada, a najbrojniji su u okolini Sarajeva, kod tvrđave na putu prema Rogatici. 35 Prema podacima koje iznosi Jevsevije Popović, u ono vreme bogumila je bilo i u Rusiji, Rumuniji, Italiji, Francuskoj, Nemačkoj i Engleskoj. 36 Albigenzi Paralelno sa delovanjem ostataka pavlikijanskih crkava u Bugarskoj, kao i bogumilskih u Srbiji, Bosni, Makedoniji i drugim delovima Istočne Evrope i Rusije, crkve Hristove postojale su i na evropskom zapadu. Naime, poseban uspeh u svedočenju za Hrista uz neprevaziđeno pozitivno svedočanstvo primernog i visokomoralnog života, pružili su vernici u južnim pokrajinama Francuske. Najveći broj ovih vernika živeo je u blizini grada Albe, po čemu su kasnije dobili naziv "albigenzi" što u prevodu znači "iz grada Albe". Naravno, ovi ljudi nikada za sebe nisu upotrebljavali ovaj naziv kojeg su im nadenuli njihovi protivnici, ali su u istoriografiji ostali poznati pod tim nazivom. Stoga, u ovom proučavanju ih i mi spominjemo pod tim imenom. Albigenzi su negovali bliske veze sa istoverujućim progonjenim crkvama širom Evrope, koje su u svojim područjima delovanja bile poznate pod drugačijim nazivima (već ranije spominjani bogumili, potom valdenžani, siromasi iz Liona itd...). Južna Francuska je, u vremenu 34 Broadbent, Jedna povijest Crkve, str , naglasak moj. 35 Vidi kod: Broadbent, str Vidi u: Opšta crkvena istorija, tom drugi, str

23 kada su u njoj živeli albigenzi bila najrazvijeniji i najnapredniji deo te države upravo kao i Bosna za vreme bogumilskog vladara Kulina bana. Naravno, ovakvo napredovanje evanđeoskih hrišćanskih zajednica u ovom delu Evrope se nimalo nije svideo rimskoj crkvi, te je papa Inocent III pozvao rimokatoličke vladare iz okruženja da krenu u krstaški rat protiv albigenza. Kao i u slučajevima ratova protiv Saracena (arapa), papa je garantovao oproštenje grehova svim krstašima za bilo koje (zlo)delo učinjeno u zaštiti "pravovernog" rimskog učenja. Na ovakav poziv odazvalo se na stotine hiljada rimokatolika žednih krvi nedužnih, kao i željnih pljačke i pustošenja veoma bogatih provincija. Istoričar Broadbent iznosi činjenice da su najveća zlodela učinjena pod pokroviteljstvom visokih službenika rimske crkve: "Pod predsjedanjem visokih svećeničkih velikodostojnika, a pod vodstvom vojničkog vođe naročitih sposobnosti i čovjeka bezgranične ambicije i bezobzirne okrutnosti Simona de Mentforta, najkrasniji i najkulturniji dio Evrope u ono vreme bio je poharan i tokom slijedećih dvadeset godina pretvoren u poprište neopisivih zločina, okrutnosti i pustošenja. Kad je grad Beziers bio pozvan na predaju, rimokatolički stanovnici pridružili su se otpadnicima, i zajednički su odbili da se predaju, iako su bili opomenuti da ako grad bude osvojen, nitko neće ostati na životu. Kada je grad ipak bio osvojen nitko od desetaka tisuća ljudi, što su se tamo sklonili, nije bio pošteđen. Poslije osvajanja jednog drugog grada La Minerve, našli su oko 140 vjernika (žene u jednoj kući, a muškarci u drugoj), na molitvi u očekivanju svog svršetka. De Mentfort je dao pripremiti veliku hrpu granja i zapovjedio im da se obrate na rimokatoličku vjeroispovest ili da stupe na lomaču. Odgovorili su mu da ne pripadaju ni papskom ni svećeničkom autoritetu, već jedino Kristu i njegovoj Riječi. Vatru su zapalili, i ovi svjedoci su bez oklijevanja ušli u plamen." 37 Dodajući ovom istorijskom izveštaju još neke pojedinosti, kao što su podaci o okrutnosti dominikanskih inkvizitora koji su otpočeli svoj rad nakon pomenutog dvadesetogodišnjeg rata, Jevsevije Popović iznosi sledeće: "... papa proglasi te jeretike gorim od Saracena i pozove Hrišćane na krstaški rat protiv njih. Tako je došlo do takozvanog 37 Broadbent, str , naglasak moj. 23