Таков сум - каков што сум: Не безгрешен, туку грешен, Гладен, страден, безутешен. Таков сум - како што сум, Немирен и смирен, недопирен,

Transcription

1 Таков сум - каков што сум: Не безгрешен, туку грешен, Гладен, страден, безутешен. Таков сум - како што сум, Немирен и смирен, недопирен, Смислен и обмислен, лај-ветер, Дуни-магла, сетен и несетен Смирен, мирен, недопирен. Во небото и во себе загледан, Со нечестивиот споредуван Сам, без сенка и со сенка, Семка која цути, а и раѓа, Птица која лета, а и паѓа, Именка која оди, не се враќа. 1

2 ЧАРЛС СИМИЌ Да влезам в камен тоа ќе ми е патот. Некој друг нека стане гугучка или нека струже со тигрови заби. Јас ќе сум среќен да сум си камен. Земјата надвор од каменот е гатанка: никој нема одговор за неа. А внатре, мора да е ладно и тивко иако крава го гази со сета тежина, иако дете го фрла в река; Каменот тоне, бавно, без возбуда кон речното дно каде што доаѓаат риби, тропкаат по него и наслушнуваат. Сум видел и како искри летаат кога два камена се тријат, така што сепак не ќе е темно внатре; Можеби таму месечина сјае од некоја страна, како од зад рид сосема доволно светлина за да се препознаат необичните записи, ѕвездените карти врз внатрешните ѕидови. Превод: Зоран Анчевски 2

3 С О Д Р Ж И Н А Чарлс Симиќ КАМЕН... 2 Мишел Павловски БЕСЕДА ЗА РАЦИН... 3 Катица Ќулавкова ПОЕТИЧКИТЕ НАЧЕЛА И ЛИЧНИОТ ОПИТ НА БЛАЖЕ КОНЕСКИ... 4 Гордана Михаилова Бошнакоска ПЕСНА НА РИДОТ... 8 Лилјана Пандева ДОИЛКАТА Кристина Николовска СВЕТЛИНСКА Александар Поповски И ПО СТО ПАТИ Марина Мијаковска СОПСТВЕНА СОБА ВО ПИСМОТО НА ТИШИНАТА Никола Илијовски МЕТАФИЗИКА НА СЛОБОДНАТА ВОЛЈА КНИЖЕВЕН ЖЕЗОЛ Борче Панов ТАРАПУЗА НИ ЈА ПОКАЖА СИЛАТА НА ЗБОРОВИТЕ Стојан Тарапуза ПОЕЗИЈА Али Алиу ПОСЕБНОСТ НА НЕГОВАТА ТВОРЕЧКА ПРИРОДА СПОНТАНОСТА И ПРИРОДНОСТА Еќрем Баша ПОЕЗИЈА Трајче Крстески ЕПИЗОДИСТ Василе Димески НОЌВА ДУШАВА СИ ЈА ИЗЕДОВ Бистрица Миркуловска ФАТАМОРГАНА Људмил Спасов БЛАЖЕ КОНЕСКИ ЗА ЛИКОТ НА СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ Книжевни документи БЛАЖЕ КОНЕСКИ ЗА РОМАНОТ ПЕПЕРУГА СО НАТОПЕНИ КРИЛА Христо Петрески ЛИПА ЛИПАТА Обраќање МИШЕЛ ПАВЛОВСКИ (Рацинови средби, во името на ДПМ, Велес, 9 јуни 2017) Почитувани дами и господа, драги пријатели и, како што би рекол комунистот Коста Солев, другари и другарки. Ова потенцирање на идеолошката ориентација на Коста Рацин ми послужи како можност да потсетам дека меѓу двете светски војни плејада млади Македонки и Македонци пристапија кон КПЈ и СКОЈ не само поради идеолошките повици за социјална правда, туку и поради фактот дека КПЈ беше единствената организирана сила во Кралството Југославија (па и пошироко) која во целост го признаваше македонскиот идентитет, без никакви спорни или контроверзни огради и дополнителни толкувања. Не само поради првата збирка поезија објавена на македонски јазик и не само поради трепетливоста на неговите елегии, Коста Солев е еден од меѓниците во македонската култура и поради јасната свест за македонската посебност, уште повеќе, поради страста и ентузијазмот со кои ја застапува, брани и објаснува сопствената идентитетска припадност. Вечерва, сакам да потсетам на ставовите и на начинот на кој Коста Солев Рацин говореше, ги застапуваше и се бореше да докаже дека Македонците се посебен ентитет, со сопствено минато и историја, со континуитет во мислата и борбата за национална слобода. Јасно е и познато: Објавувањето на Бели мугри е културен настан од исклучително значење за легитимирање на македонскиот идентитет, настан кој на највпечатлив начин ги презентира потребните докази за вековниот континуитет на македонскиот народ, како што ќе рече Лорета Георгиевска-Јаковлева. Она што можеби понекогаш го забораваме е дека Коста Рацин, со пасија и возбуда, пишува за богомилите, користејќи ја темата (уште еднаш) да го потврди и определи идентитетот на Македонецот. Во есејот Богомилите: Кратка расправиа от историата македонска очигледно е задоволството од презентирањето аргументи за македонската посебност, жестокоста и виспреноста на аргументите со кои Рацин се спротивставува на бугарските и српските негатори на Македонецот, романтичноста на поврзувањето на сопственото чувство со легендарните богомили, со тиа наши славни лугје чии чудесни стари сказни скажуат за борбата на доброто и злото, и за онаја врасната вера, оној силен надеж, што не крепеше и крепи - до победата крајна. Коста Солев е убеден дека богомилството е едно чисто македонско јавление, никнало во онија особени условија, во кои живеале македонските славјански племиња. Во тоа се состои суштината на интересот на Рацин за богомилството. За него, тоа е од огромно значење поради фактот дека не само оти богомилството е наше културно наследие, ами оти е и една важна историческа пројава на нашиот народ, коа остави големи следи во неговиот живот. Несомнено - општествените, социјалните, па дури и религиозните идеи на богомилството за Рацин се прекрасна можност да направи паралела меѓу движењето на поп Богомил и македонската национална и револуционерна борба во периодот меѓу двете светски војни. Или, како што констатира и Блаже Конески: вистинската вредност на Богомилите не се состои во нивниот прилог кон изучувањето на богомилството. Вистинската нивна вредност се состои токму во тоа што во нив гледаме темпераментен наш човек што сака минатото да го воскресне заради денешницата. И тогаш таа вредност е навистина голема. Притоа, колку што таа паралела е во функција на борбата, и национална и идеолошка, толку е, чинам, и во функција на желбата, на стремежот да се конституира традицијата преку поврзувањето на идентитетот на Македонецот во 1939 со идентитетот на богомилското движење. Богомилството за Рацин е и можност да се спротивстави на туѓите владеења на македонска почва, да даде аргументи дека тие никогаш во Македонија и кај македонскиот народ не се прифатени како свои. Тоа јасно го посочува со зборовите: Ами каму ви цареви и кралеви и тапија за земјата македонска? да му речеме: еве ни го дедо Богомил! Вашите цареви и кралеви владееја над нашата земја со крв и гнасотии, и вашата тапија над земјата македонска е и така крвава и гнасна. Но колку е светла и силна царштината на деда Богомил, на македонските богомили! Колку е по силна и по висока мислата на деда Богомил, от славата и споменот на сичките ваши кралеви и царја, и на сичките гнетачи и јадачи народни, от памтивека па до сега! Ние, Македонциве, по патот на деда Богомил, по мислата на неговата вечна борба, по трагот на неговата силна вера ке си ја дочекаме и нашата зора! Затоа, сосема искрено, страсно и со ентузијазам, Коста Солев Рацин ќе воскликне: Да се гордеат нашите Македонци со тиа свои славни лугје! Затоа, дами и господа, драги пријатели, другари и другарки, дозволете ми, како и Рацин, со страст и ентузијазам да воскликнам, и како човек и како раководител на Одделението за литература на 20. век на ИМЛ и како член на Претседателството на ДПМ: Коста Солев Рацин е грамада во македонската литература, столб-меѓник на кои се држи нашата култура, како што тоа се Григор Прличев, Јордан Џинот, Крсте Мисирков, Блаже Конески, Славко Јаневски, Ацо Шопов... 3

4 Согледби КАТИЦА ЌУЛАВКОВА - Можеби звучи емфатично, за почеток на еден есеј за научна комуникација, да се каже дека Блаже Конески е македонскиот визионерски поет, но, сепак, тоа не е само лично уверување туку и тврдење кое би можело да се поткрепи со повеќе аргументи. Во овој оглед немам намера да трагам по таа аргументација, затоа што тој е сосредоточен врз проблематиката на поетичките ставови на Блаже Конески, метареференцијални и автореференцијални, изнесени во неговите огледи и прилози од областа на книжевноста. Па, сепак, во уводниот дел чувствувам потреба да кажам нешто за поетскиот профил на Конески, она што го одредува, всушност, неговиот творечки идентитет. Кога ја давам квалификацијата 'визионерски поет', како што веројатно насетувате, поаѓам од параметрите на Карл Густав Јунг (1978), кој ја прави поделбата на книжевноста на визионерска и психолошка. Точно е дека во поетското и во прозното творештво на Конески постојат и двете поетики, и психолошката и визионерската. Но, кај многу македонски и светски поети постои само едната, психолошката. Она по што ќе се памети Блаже Конески и по што ќе се проучува неговата поезија е, секако, нејзината визионерска димензија и егзистенција. Во прозата тој тоа не успева да го постигне, за што, впрочем, и самиот е целосно свесен, судејќи барем според есеистичката и автобиографската археологија на неговата книжевна дејност. Конески, имено, во своите есеи никогаш не зборува за својата проза како за негов репрезентативен и еминентен книжевен израз/жанр, односно не го посочува личниот опит во пишувањето проза како парадигматичен за прозниот занает и за неговите поетички начела и закономерности. Затоа, пак, повеќе пати се навраќа на своето лично поетско искуство и посочува податоци за своите сензации и доживувања, за својот творечки развој, за односот на неговата поезија спрема народната традиција и универзалните обрасци, како и за односот на неговиот поетски јазик спрема (речовите) јазични форми на македонскиот јазик. Затоа, кога зборуваме ние овде за иманентниот аспект на поетичките на чела на Конески, ја имаме предвид првенствено неговата поезија. Токму поради тесната поврзаност на неговите теориски сознанија за поезијата со неговите индивидуални творечки искуства, може да се каже веднаш дека поетиката на Блаже Конески по својата конституција е не само емпириска и искуствена туку и автопоетички обележана. Во неа има рефлектирани искуства од личниот опит на Конески, но искуството не се исцрпува само со личниот опит, иако врз него се одразуваат сите други стекнати искуства, а, имено, естетските искуства на македонскиот народен творец, како и искуствата на други поети, вклучително и искуствата на неколку богати орални традиции од европско и светско потекло. Освен тоа, би можело да се каже дека ваквиот пристап теориските сознанија да се изведат од непосредни книжевни и поетски искуства, да се опишат во нивното созревање и да се поткрепат со илустративни примери е примерен и за некои образовни практики, првенствено за методите на креативно пишување. Впечатокот дека некои сознанија за поетскиот занает и за функцијата на поезијата во општеството и во осмислувањето на човечкото постоење кај Конески се самоникнати, всушност, е само првичен бегол впечаток. Суштински, теориските согледби на Конески се секогаш добро поткрепени со примери од индивидуалниот творечки опит, како и од други примери од историјата на светската народна/орална, уметничка и современа книжевност. Ке споменеме само некои од нив: Хајне, Гете, Мајаковски, Мандељштам, Миљковиќ, Миладинов, словенските и македонски епоси, тибетски и вавилонски епски традиции, руски, киргистански и јужноамерикански традиции и др. Освен тоа, теориските согледби на Конески се оформени во тек на еден творечки и спознаен процес, вклопени или проектирани во некој угледен поетички систем и критички метод на XX век, па и ги обележуваат рамките на развојот на Конески и како поет, и како мислител. Се работи првенствено за категоријалниот систем на рускиот формализам од почетокот на XX век, потем за книжевната и културната компаратистика и фолклористика, како и за психолошките концепции на К. Г. Јунг. На крајот треба да се истакне и фактот дека теорискиот код на Конески е поттикнат од некои интуитивни и визионерски антиципации, како и од усвоените сугестивни претстави за јазикот, за народното предание, за семејните и колективните обреди на прераскажување митови, легенди, приказни и песни, уште во неговото најрано или прво детство, во родната куќа во село Небрегово, Прилепско. За важната улога на ова искуство тој сведочи во својот кус, но речит предговор кон збирката есеи и прилози Светот на песната и легендата, објавена 1993 година. 4

5 Токму во тој кус пролог Конески дискретно ги постулира битните аспекти на својот поетички интерес и поглед на светот: - прво, неразделната поврзаност меѓу песната и легендата, што е парабола за суштинското сродство меѓу усната традиција, од една страна, и поезијата, од друга, за што говори и фактот дека и самиот Конески едно време покажувал интерес и за собирачка дејност; - второ, меѓу колективната културна меморија и уметничкото творештво, меѓу митските праобрасци и поетските метафори, меѓу универзалните архетипски мотиви и индивидуалните облици на нивна актуализација во книжевноста преку нови стилски синтези (1973,28); - трето, папочната и дијалошка врска меѓу поетот и духовното наследство на неговиот народ, впишано во јазичните обрасци, поговорки, гатанки и фразеологизми; - четврто, митолошкиот слој или запис во личните и месните имиња, односно во топонимите, од каде што поетот влече одредени сознанија за моќта на меморијата; - петто, потрагата по поетичкиот систем на начела како потрага по еден повисок ред во хаосот на ежедневната прагматична и нерефлектирана говорна практика (живата реч); - шесто, можеби и најиндикативно, убеденоста дека ако за поезијата можат да зборуваат најразлични повремени посетители на куќата на поезијата, зошто не би можел за неа да зборува нејзиниот постојан жител. А, токму тоа е Блаже Конески: домородец и староседелец на поезијата, роден поет, зашто поезијата е местото кај што тој се чувствува Дома, кај себе, со себе, се осмислува Себеси, своето себство, своето постоење и своето битие, својата егзистенција преку сопствената есенција. Во книжевно теорискиот опсег на битни поими и категории по коишто ќе остане препознатлив Блаже Конески спаѓаат следните категории (за коишто овде и денес немам време да ги елаборирам, но имам должност да ги спомнам и да ги наведам, синтетички): - Поимот иновација и актуализација на традицијата, со што Конески се легитимира како теоретичар кој ја промислува книжевноста низ динамични, комплементарни, дијалошки сопоставени, па и спротивставени категории. Во случајов станува збор за потребата своеобразниот оригинален придонес на современиот поет да се препознае во корелација со традицијата од којашто произлегол поетот, било таа да е орална и колективна, или уметничка. Овој прв теориски комплекс, разработен во есејот Мојот опит", всушност не е едноставен како што навидум се чини, затоа што покренува и други суштествени одлики на поетската работа. Станува збор за јасно искажаната свест на Конески за постоењето на универзални праобрасци на културата и на колективната меморија на човештвото проектирани и актуализирани во одделните народни и јазични традиции, дополнително актуализирани и подновени во авторските опуси на сите позначајни светски писатели од XIX и XX век. - Триаголникот на чинители кои ја сочинуваат статиката на сложената архитектоника на песната и кои функционираат закономерно во различни епохи и традиции, составен од (1) традиција, (2) колектив и (3) автор: Традицијата живее и во колективот, и во авторот" (1973, 11). 1 Поетскиот јазик не се преобразува одеднаш, нагло, туку низ постапни процеси од орална во современа варијанта. Поезијата се востановува на различ 1 Конески на едно место потсетува и на неправдата што понекогаш и се нанесува на интимната поезија, па го воведува изразот презрената интима" (76). Тој тука застанува во одбрана на интимните слоеви на песната како што на друго место се залага и за уважување на колективните слоеви, вклучително и патриотските, националните (национален фон на поезијата, 56) 5

6 ни начини во една иста епоха, на пример современата поезија денес, тоа значи дека е допуштен и реален плурализмот на поетиките и на поетите, исто како што е предвидлив фактот дека поезијата се иновира на различни начини, како што на различен начин се иновираат наследените традиции. - Од подоцнежните есеи и прилози на Конески јасно се гледа дека тој го надополнува овој триаголник со факторот архетип (психолошки доминанти, с. 51), универзални мотиви и првобитни обрасци, колективна меморија, духовно наследство или т.н. проширено сеќавање (1973, 54). Токму затоа се чини дека триаголникот на Конески треба да се дополни со четвртиот фактор и да се прими како четириаголник, како еден поетички квадрат. Колку е побогато наследството, толку е побогата поезијата (1973, 51). Искуствата на различни поети од различни епохи и културни матрици покажува дека постојат некои заеднички праобрасци во севкупната човечка култура, кои се вообразуваат во поезијата на различни начини, и суштински - сведочат за еден голем културен, антрополошки и мемориски супстрат на човештвото, за една исконска ризница од херметизирани симболи и митски слики (1973, 30), од коишто се инспирираат поетите и уметниците и кои ја сочинуваат колективната меморија на човештвото. Конески ја наведува како пример и неговата песна Песјо брдце" како естетска актуализација на една универзална митска слика на вечната обнова на злото (1973, 30). - Поетите се поврзани неразделно со богатата јазикотворна лабораторија на својот народ, па повратно се јавува и потребата колективот да ги санкционира, како што вели Блаже Конески, јазичните обрасци на поетите (1973,28). - Во тој контекст ќе кажам дека Конески го посматра поетот како субјект кој ги освестува и ги осветлува содржините и првобитните форми на колективното несвесно претворајќи ги во поетски слики и метафори подложни на естетски прием, на спознајна рецепција и на интерпретативни реплики (метапоетика, метатекст). Древните мотиви се присутни во свеста на колективот, а авторот/поетот воспоставува комуникација со колективот и со неговата свест и меморија, па станува медијатор кој ги искажува тие мотиви на свој начин. Благодарение на тие споделени содржини на заборав и на неосвестена или несвесна меморија, што поетите и творците ги претвораат во облици на проширено, гномично, метафорично и параболично сеќавање (митски слики, праобрасци, архетипови), доаѓа до бројни допирни точки и совпаѓања во книжевноста, доаѓа до ситуации кога, независно еден од друг, неколку поети опеваат ист мотив и доаѓаат до сродни искази. Иако мотивите се веќе дадени и ограничени на број, можностите на нивната уметничка актуализација се неограничени. Поетите често се наоѓаат во иста ситуација и опит, па доаѓаат до исти или слични решенија. Тука за пример Конески ги наведува стиховите на Бранко Миљковиќ: Исто је певати и умирати", и на Константин Миладинов од Т'га за југ":...на кавал да свирам, с'нце да зајдвит, ја да умирам". Првобитните форми од типот на поговорките, изреките, тажаленките, смрзнатите мртви метафори, рудиментарните форми на јазикот", во коишто поетот препознава нешто уметничко, вршат улога на зародиш, на нуклеус на песната (Конески 1973, 15). - Некои аспекти на песната не зависат од желбата на поетот, колку и да се подредени на мајсторството на неговиот занает. Можеби затоа Блаже почесто зборува и сведочи за откривање на песната, одошто за пишување и творење на песната. Тој откривањето на песната го споредува со дешифрирањето и пополнувањето на крстословката и воопшто на енигматиката, потем со откривањето на скулптурата, односно со откривањето на сликата во иконографијата (за што зборува Борис Успенски, 1979, 258, 305). Оградувајќи се од Платоновата концепција на светот на идеите и светот на сенките, Конески, сепак, во платоновски манир го објаснува постоењето на битието на песната независно и пред самиот поет. Поетот, само во еден момент кога воспоставува контакт со проширеното сеќавање на колективот, како и со својата натпросечна сензибилност (чувствени сензации, 1973, 12) за јазичното изразување, ја препознава текстурата на песната и ја вообличува, т.е. ја акгуализира на своеобразен начин, преку разни форми на стилизација, преку разни облици на очудување и на отежнување на поетскиот израз (1973, 33). Очудувањето на светот и на јазикот го создаваат впечатокот/илузијата дека читателот нешто гледа за првпат. Конески, во духот на руската формалистичка мисла, вели дека нема книжевност без очудување. Нема книжевност без ред, хармонија, симетрија, архитектонска статика (1973, 39, 40, 42). Поетот воведува ред во хаосот, го штити личното од безличното и од кошмарното. Воведувајќи го тој поетски ред, поетот ја гради архитектониката на двокатната куќа на песната. Песната се чита и на рамниште на опис, и на рамниште на порака, значење и смисла (1973,44-46). - Според Конески, поетот е во постојан контакт и со другите поети при што доаѓа до одредени облици на влијанија, контакти и заемни дејства (1973, 58). Конески смета дури дека може да се постигнат уметнички резултати во поезијата/ книжевноста само ако е авторот способен да го усвои туѓото 6

7 наследство на особен творечки начин (1973, 21). Се чини дека Конески гради антиромантичарски концепт на улогата на поетот, затоа што смета дека поетот не е ни прв ни сосема оригинален и уникатен во своето пеење, туку нему му претходат други колекгивни народни и авторски традиции. Поетот не е ни сам, ни несам во културната историја на човештвото. И кога е сам и има моќ за визионерско претставување на светот, поетот општи со колективот, со минатото, со некој повисок ред на свест и на чувствени сензации. Поетот е ставен во улога на археолог кој копа по тешките наслаги на колективната меморија и откопува некогаш вредни предмети или фрагменти од предмети. Поетот не е демијург. Поетот ја одгатнува меморијата на територијата (помнењето на тлото), ги толкува прекриените со заборав содржини на човештвото, ги разоткрива недостапните предели на Битието. Поетот се сеќава, заедно со својот јазик и со својот народ. Накусо кажано поетиката на Конески е археологија на сеќавањето. - Можеби необично, ама е точно дека Блаже Конески на поезијата гледа како на уметнички говор, кој, за разлика од науката, има обредна, перформативна моќ да дејствува во дадената ситуација на трансцендентен начин, катарсично. Поезијата, имено, во миговите на силна возбуда и изненада предизвикува чувство на задоволство и уживање, таа го разубавува и го осмислува постоењето (1973, 20), врши естетска, но и етичка улога (72). Поезијата го споделува со човекот и доброто и злото (20). Конески тука прави реплика на теориите кои заговараат одумирање на поезијата и на уметноста. Според него, се додека живее јазикот, ќе живее и поезијата. Зашто, да, поезијата изненадува и со познатото (1973, 60), изненадува и кога потсетува на некои заборавени содржини, на некои потиснати содржини. - Освен тоа, ако поетот ги открива и ги дешифрира невидливите писма на минатото и ако ја открива смислата на постоењето на Битието, или со други зборови, ако поетот му соопштува (предава) на човештвото некои тајни знаења, некои недостапни и забранети знаења, тогаш поетот вржи исклучително важна социјална и културна функција. Поради тоа, не треба да не изненадува фактот дека е поетот мета на конзервативните општествени и политички структури и дека честопати во текот на историјата бидува осуден, изопштен и казнет за својата прометејска, откривачка, просветителска и просветлувачка дејност. Конески во ваквата општествена (цивилизациска) улога на поетот го препознава прометејскиот синдром. Како што Прометеј му ја открива на човештвото тајната на огнот и му го покажува патот до светлината на постоењето така и поетот го води човекот, го води и својот народ до состојба на духовна озареност и слобода. Поетите, со други зборови, понекогаш и се спротивставуваат на волјата на Боговите (1973, 85) и откриваат опасни вистини. Исконското се открива низ премрежија и со совладување на неговите противречности (1973, 63). Таа предводничка, етичка ролја на поетот и неговата поезија (1973, 72) не останува неказнета. Ако не поинаку, поетот е распнат на крстот на внатрешните конфликти (1973, 36), се соочува со своите духовни растројства, страданија и пасии, со својата темна страна, со олицетворенијата на злото, со бремето на егзистенцијалната гроза (1973, 47) и со зазорот како да се соочи со неа, како да го разбере светот. 2 Оттаму и параболичноста на прочуениот стихмаксима на српскиот поет Бранко Миљковиќ: Ме уби пресилната Реч". Секое време треба да го даде својот одговор на прашањето како поетот да ја зачува својата одбранбена моќ, како да се спаси поезијата, но и (како да се спаси) поетот. Нашето време е исправено, без сомнение, пред истото прашање. Примерот со Блаже Конески е показателен за спасителската, односно за рушителската (иконокластичка!) улога на општеството по однос на културното и книжевно (поетско) наследство. Треба ли да потсетиме овде дека никој нема право да го отугува наследениот материјален и духовен имот на државата, туку има долг да го чува и да го негува неотуѓивото културно наследство? (Од книгата Отворена поетика ) 2 Добрите мајстори, вели Конески, го прават најдобро што можат она кое може да се направи и во најтешки услови (1973, 72). 7

8 ПЕСНА НА РИДОТ Стоеше таа на хоризонтот извишена врз ридот во голем вел извезен од букви, зборови, интерпункции, во тоа множество, во тоа сешто го виореше велот ги расфрлаше зборовите и тие летаа нагоре и се повисоко кон бесконечното синило на небото се загубуваа испреплетени во само нивните меандри. Се спуштаа бавно на ридот и паѓаа врз покривот на куќата врз постелата во која спиеше жената се се натрупуваа врз тој немир на заспаната жена, а таа пливаше во нејзиниот сон во песните дојдени од далечниот хоризонт и бараше место да ги успокои, да ги успие, да ги присвои. ОСТАВЕНА КУЌА Ги однесоа последните остатоци од воздухот" од времињата кога боравеа во оставената куќа, а сега само се во нејзината близина. Просторот им беше заеднички во телата им боравеа остатоци од куќниот воздух мириси на магливо на ладно кога е надвор топло топло кога е надвор ладно здивот на оставениот воздух кружеше околу нивните тела деновите им ги правеше куси ноќите доги, а тие сонуваа дека се се уште таму. Жената ги полеваше многуте цвеќиња во саксиите со подсушена земја, наместа испукана со цвркот ја примаа водата. Непознати луѓе доаѓаа и бараа да седнат по рзместените отомани, столици,фотелји. Некои наоѓаа место, а некои не и налутени си заминуваа, жената сакаше да остане сама ги затвораше дупките во ѕидовите и само што една ќе ја затвори друга се отвара. Беше уморна од таа бесцелна работа во пот облеана и таа и постелата се будеше од тоа тонење во последните остатоци од воздухот" СВЕЌА Има едно ќоше во кое чами белата свеќа исправена не запалена. Една невидлива рака и се доближува со запалено кибритче, овој мал пламен, а жежок оган се доближува до свеќата во ќошето, ја пали и таа пламнува со вечна светлина во заборавеното ќоше. 8

9 ПРЕДУПРЕДА Не го отворај прозорецот ноќе дури и ако зашкрипи малу добро стегни го зашто се може да одлета надвор во мракот твојата постела мека, книгите, компјутерот, новите песни, расказите, се сосема се може да го снема, а тебе ти ги остава безтелесните сни ти така без тело се гледаш како шеташ наоколу во средба со луѓе што никогаш не си ги видел, природа, цвеќиња, дрвја израстени во најнепристапни пејзажи. Може да навлезеш во светот на скришните слики што спијат во твојата успана глава, тој свет се собира во еден манастир, на тремовите од неговите конаци. Доаѓаат луѓе во река, се искачуваат по скалите и бараат место за одмор, бараат место да заспијат додека веќе дојдените се поместуваат. Се зголемува нивниот број од час во час, од ден на ден тоа трае. Многу луѓе им помагаат и не можат да престигнат да им ги зацелат раните по нозете, по телата, нивните ранливи души боледуваат од непознати болести. Не отворај го прозорецот ноќе, сево ова може да се насели таму каде што си ти. Побегни од сонот остави им го на други сонувачи. ПРЕЛЕТ Кога прелетуваат авионите оние на кои им се слуша бучавата, така во низок лет над градот го носат детството на крилјата и го расфрлуваат во летоци врз улиците, врз покривите, врз главите на минувачите, тие меки звуци на авионите што може да се видат, да се следат и да се учествува во нивниот пат по небото, во тие заборавени дни, во тие оставени години заклучени во најнежните сни и како да се веќе некако загубени, тогаш овој придушен лет на авионот иде од некој друг свет, каде стои смислата за младоста радоста на зелените години. Ќога прелетуваат овие минливи авиони и кога влегуваат во чудата на младоста се сеќавања, драгоцени. ШТО САКАМ Го сакам небото и облаците кога од нив сипе дожд врз земјата, врз се што е на неа. Ги сакам птиците кога долетуваат со нивните боженствени крилја ги сакам нивните ножиња, ситните канџичиња што цупкаат врз површините на нивните слетувања нивните ситни допири што грепкаат. Ги сакам морињата, океаните ги сакам со сите чуда што живеат во нив, тие милиони суштества, ги сакам, природата над земјата и под земјата ги сакам планините оние големите и тие малите и дрвјата и животните, ги сакам инсектите, пајакот мрежата што ја ткае, ѕвездите, месечината ги сакам и сонцето кога заоѓа. Еден глас прашува: каде сум јас. Меѓу тоа се си ти ветерот, непостојаниот. 9

10 МИРИС Утрото кога се разбудив, тоа утро немав желба да ги ставам очилата тие стеја на столчето до креветот. Знам, кое движење треба да го направам за да ги земам и да ги ставам и да го видам часовникот за да ми каже кое време е од денот. Но јас тоа не го правам, веќе не ми треба да знам за денот за ноќта што е се уште присутна предметите стануваат едно стопени во мракот, но јас знам каде се тие нивните места ги знам чекорите што ги правам за да дојдам до нив и да ги заобиколам. Знам, дека тие се во вечноста на нивното неотповикливо живеење, тие предметите, во мојот живот не ми се потребни, заборавив како треба да ги употребувам, не можам да се сетам на улиците по кои одев и тоа веќе не ми е потребно, луѓето со кои се гледав се во мене. Знам, сето тоа е минато сега се уште сум во креветот и се двоумам дали да станам, кога сето тоа веќе не ми е потребно. Од отворениот прозорец влегува Благ навев на мирис од липата во дворот, Цутот ми се мести во ноздринките, Посегам по очилата И станувам. МАРИНА ЦВЕТАЈЕВА Таму каде што таа обитува сега, никој не може да влезе. Само таа може да излезе да се прошета низ проѕирните ноќи и да го чека денот што иде. Таа седи на планинските врвови на континентот и удира со тапанот напревен од нејзината одежда, распнат врз главите на ненепишаните строфи. ПЕЧУРКИТЕ Не можеа да дојдат до градината, до куќата, до белите платна. Се поцрнуваше, ништо не беше како што беше од тоа се плашеа и од некои други сни кои ги налаѓаа. Луѓе надоаѓаа и ги отвораа портите, влегуваа во дворовите и си ги бараа стадата. Овде не се, со страв им одговараа, зашто знаеја дека тие стада пред нивното доаѓање беа тука. Под дрвјата, по подовите на конаците лежеа болните луѓе што не знаеја од каде дошле, ни стадата ги нема, само изнемоштени луѓе од долгиот пат низ шумата, низ скрките, патем наоѓаа печурки ги јадеа, а некои од нив умираа, стравот од печурките стоеше и ништо не беше, како што беше, со луѓето, со конаците, МАРГАРЕТ ЈУРСЕНАР МЕМОАРИ ЗА СОНОТ Си мислеше, треба да напишам мемоари за себе. Но се друго и се местеше и никако време не и остануваше. Животот и течеше во години се таложеа спомени но за мемоари не. И дојде тоа време. Соништата ја совладуваа наблегнуваа ја возбудуваа тие неми пластови во сонот да ги распласти тие сни и судбини" во нови сни дневни распрскани, побегнати од самите сни од сивата магла на ноќта што се спушташе врз нејзиното заспано тело. 10

11 КАРАДАК Сонцето заоѓа, светлината е совладана од темнината што се искачува нагоре. Првите куќи во подножјето сега се во мрак. И додека сонцето заоѓа се открива белиот превез на снегот врз венецот од планината. Мажот и жената го вкусуваат ноемврискиот ручек. Сликите се менуваат со брзината на сонцето во бег кон ноќта нема во облаци обвиткана. Каде се ѕвездите, прашува жената - еве ги, црта со малата лажичка мажот додека го вкусува снежниот крем од далечната планина. Планината е во густ мрак. Компот од вишни кисели со сладот на самракот влегува во телото на жената. ОПОМЕНА НА ЛИПАТА Под крошната на липата лежат тие, мажот и жената го вдинзуваат минжвиот мирис на расцутените цутови врз нежните листенца сместени. Опојниот мирис ги успиваше влегуваше врз нивниот тукушто започнат сон. Бегајќи од од пчелите устремени врз медните цутови мажите скокаа кон високите гранки, а жените кон пониските, ги брстеа плодовите на липата да се сушат распослани врз нивните кревети спремни да бидат за чајот во ладните зимски ноќи кога се сони сонот во златните цутови суви. Се будат тие зашушкани мажот и жената меѓу гранките на липата со цутови во устите дали вака беше кога заспавме" во обид да го најдат патот за слегување о никако, никако надолу само нагоре" ги устремуваше мирисот на чајот додека тие се обидуваа да разберат што се случи додека спиеја. Само продолжија да сонуваат дека можеби повторно се на тлото зелено на меката земја топла, ронлива избегани од крошната на липата залетани веќе кон небесата. ГРОЗЈЕ Ги отфрлам осончените лушпи на гроздовите зрна, го отфрлам тој зрак на природата, сонцето, килибарот на нивната кора, гроздот разреден се шета по чинијата зрната измешани се во нивните суштини. Ништо не е по вредно одколку гроздот дрочен но неговата судбина останува нема пред иднината е срочен неговиот живот. БУГЕНВИЛИЈА Ги отфрлам осончените лушпи на гроздовите зрна, телото не може да ја прими, таа осончена темнина се е сега поинак од годините пред ова кога се отфрли осончената лушпа на гроздот порочен. Кои се патиштата по кои дојде ти гранче што овде се разгрануваш, ти гранче кое расцутуваш во цутови розови вгнездени еден во друг, рој од изненада пој од далечната Индија. Ти цвету бугенвилија во милозвучна хармонија ги шириш твоите доблести на мојата тераса, за да ме потсетуваш на заминатата пријателка со име на Руска царица. Бугенвилија, кога ти прецутуваш твоите латици разлетани се во просторот, тие нежни пеперуги паѓаат пред моите нозе и остануваат долго, додека станат суви мали суштества кои заминуваат по патот од каде што дошле. 11

12 ЖЕНА ВО ПОСЕТА КАЈ ПРЕБОНД ДЕН ВТОРИ Чуден шум го покрена Пребонда. Ги начули ушите. По вчерашното невреме денес немаше ветре ни за лек. Трските нешто ги раздвижуваше. Легна на земја, како во битка. Едното уво точно му кажуваше колку коњи галопираат кон неговата војска, другото пак без грешка го одредуваше бројот не само на војниците пешаци туку и колку од нив се вооружени со копја а колку со лак и со стрела, колку со мечови и со друго оружје. Она што сега му го кажа едното уво е дека нешто што не гази по земјата му се приближува полека, како да се дума на која страна да фати. Се исправи на нозе. Шумолот на трските веќе стана јасен. Погледна кон небото. Некаде околу доцна прва половина од денот. Не е Толкувачот. Не е ни војска. Ниту негова ниту туѓа. Не е животно. Досега ќе му се приближеше. Навлезе малку подлабоко во трските. Чекаше. Чекаше подготвен да се брани. Со голи раце. Против што и да е. Не знаеше што да очекува. Се разочара во себеси. Помисли дека со губењето на слободата ги изгубил и своите војнички способности. Како поинаку да си ја објаснеше немоќта да открие што му се приближува. Подготвен да рипне врз тоа нешто чијшто здив веќе беше јасен, Пребонд длабоко вдиша и пред да го нападне тоа нешто пред неговите очи се појави жена. Во долга туника во бои на сè што видел зелено, која ѝ ги обвиваше нозете како бршлен трска, со неуредно распуштени црни коси на едната страна и со оние црни очи за коишто мислеше дека ги сонувал. Жената се сврте околу себе, очигледно барајќи нешто. Мене, си помисли Пребонд. Што друго би барала во мочуриштето оваа жена. Мора да е жената на Толкувачот. Беше време да излезе од своето засолниште во трските. Знаеше дека ја преплаши жената. Затоа и излезе нагло од трските и од зад грб. Малку погрубо од што сакаше со едната рака ја зграпчи за половината, а со другата и ја прекри устата за да не почне да вика. Таа почна да прета во неговите раце. Тој и шепна: - Јас сум Пребонд. Ако ме разбираш и ако си жената на Толкувачот кимни со главата. Жената во неговите раце го стори тоа, и Пребонд ја пушти исто толку нагло како што ја зграпчи. Таа се затетерави, но не падна. Нребонд излезе пред неа. Погледот ѝ беше насочен кон земјата. Не го крена. Во рацете имаше некое врзопче. Му го подаде. Јадење - му рече со шепот. - Од Толкувачот. Зборуваше ромејски. По толку време поминато како заробеник но престолнината, по години дружба со Толкувачот и следејќи ја традицијата дека треба да го знаеш јазикот на непријателот, Пребонд не само што разбираше ромејски туку и одлично го зборуваше. Но се изненади што жената на Толкувачот му одговори потврдно со главата дека е таа, а тој тоа го побара од неа на неговиот јазик. Го зборуваш ли мојот јазик? - ја прашува тој По малку. Повеќе разбирам - му одговара сè уште со шепот, но на ромејски. Дали треба да ми пренесеш нешто од Толкувачот? - го продолжува разговорот Пребонд, иако му станува јасно дека пред него стои жена што не зборува многу. Те бараат. Под дрво и под камен. На море. Влегоа кај твоите Варвари. Префектот уште не е вратен, но се шират гласови дека бил многу бесен. На ова Пребонд се поднасмеа. Сигурен си тука, рече Толкувачот. Остануваш тука додека тој не каже поинаку. Сега треба да одам. - Го знаеш ли патот? - ја прашува Пребонд Таа одмавнува со главата. - Како ме најде тогаш? Тешко. Вчера дојдовме со Толкувачот, нешто ми објаснуваше да одам само по мојата лева страна, но мислам дека четири пати ја вртев таа страна. - Дали знаеш да броиш? - ја прашува Пребонд. - До десет - одговара таа. - Дојди, седни - и тој седнува и ѝ покажува со рака да седне до него на земја. Таа не покажува со ништо дека ќе го направи тоа. Пребонд разбира дека ќе мора поинаку. Инаку беше човек без трпение. Не смееше сега ниту да избувне ниту да брза. Мораше да ја подучи како да се движи низ мочуриштето а да не остава траги. - Значи вака. Ќе фаќаш во раката по тричетири трски. Кога од градот ќе влегуваш во мочуриштето, прво ќе одиш десет чекори десно, па десет чекори лево, па три 12

13 чекори право, па единаесет чекори лево, па осум десно. Па повторно истото се додека не стигнеш до мене. Дали сакаш уште еднаш да ти повторам? - Да, но прво да ми кажеш како да ги бројам откако ќе заминам од тука. Оваа жеиа е умна, си помисли Пребонд. И се охрабри. Неверицата и невербата дека животот му е во рацете на една жена наеднаш се претворија во восхит и верба. Неколкупати потоа ѝ ги повтори чекорите, трските што треба во снопје да ги фаќа. - Ќе дојдеш и утре, нели? - ја праша тој на заминување. - Да, секој ден, ми рече Толкувачот. И замина без да му каже уште нешто друго. Нему во воздух му остана прашањето: Како се викаш? Сиот ден како низ трските да слушаше до-до-до и уште нешто друго, но не дослушуваше. Или пак жената не му кажа како се вика. ДЕН ТРЕТИ Долг му се гледа денот на Пребонд. Подолг од сите денови што ги поминал затворен во градот. Ех, сега да е во битка! Може денот ќе му е кус за да погуби што е можно повеќе царски глави. Тогаш ноќта е долга. Во воен поход времето е мошне важен елемент за исходот негов. Затоа Пребонда го сметаат за голем воин. Дури и царот. Така и го фатија последниот пат. Пребонд не знаеше дека царот ги собрал големите умови и им наредил да ја проучат тактиката негова. Не знаеше дека ги цртале на ѕид сите негови досегашни походи. Испишувале и броеле. Војниците негови победници, оние што царската војска ги убила, но и царевите паднати војници во битките. Затоа инстинктот на воин не му помогна во последниот поход што со војската негова го презеде за освојување на градот. Можеби требало со поголемо внимание да ги слуша приказните за неговите претходници. Не дека не учеше како да војува од нив. Напротив. Ги усовршуваше оружјата што тие ги направиле, ги учеше на поголема издржливост своите војници, бараше од нив најголема верност. Сега, вака сам во ова мочуриште и по месеци поминати во затворската темница каде што освен мислите свои немаш со кој друг да глаголиш, Пребонд узнава дека било потребно да се менува тактиката на војувањето. Толку лесно падна овој пат во рацете на царската војска. Дури срамно. Барем да паднеше убиен во битката! Единствената утеха му беше што веќе им бегал и што пак ќе им избега од како што мислат тие добро чуваниот затвор. Набргу му стана јасно дека и плановите за бегство му ги проучувале царските двори. Затоа овој пат прибегна царот кон нешто друго. Кон уцена. Овој збор не постоеше во неговиот јазик. Толкувачот му го објасни. А и да не му го објаснеше, самиот мошне бргу ќе го разоткриеше неговото значење. Лично префектот му ја пренесе пораката од царот. Неговите заробени војници ќе останат во живот, и не само тоа ќе бидат и понатаму војници, но во неговата војска, се додека тој е во затвор. Но војниците негови одбивале послушност и покорност по цена на живот. Затоа од него беше побарано да им командува служење во царската војска. Тоа ќе беше предавство. Предавство кон сите негови браќа, Брсјаци, Сагудати, Ринхини. Тоа ќе беше предавство кон оние родови што пред неколку векови тргнаа од зад Карпатите и во за нив непознати и невозможни услови освојуваа нови територии. Им остана уште Солун. Бастион што никако да падне. Не сакаше кнезот Пребонд да биде запаметен како прв водач што се откажал од писанието му, а уште помалку како предавник. Со денови одбиваше да преговара за овој предлог. Можеби уште ќе одбиваше ако Толкувачот не му ја пренесеше пораката од неговите војници дека тој им треба жив и дека за него ќе направат се, само тој треба да даде наредба. И дека повеќе сакаат да се војници отколку заробеници. На Пребонда му се смати умот по оваа порака. Не сакаше да мисли дека неговите војници го издаваат. Шеташе како споулавен од ѕид до ѕид во затворската темница. Градот не можеше да спие. Звукот од оковите негови беше говорот на неговата мака. Којшто учените луѓе на царот го разбраа како двоумење, како нерешителност. И како учени луѓе му сервираа неколку глави од најјунаците му меѓу заробените и знаеја дека ќе попушти. Пребонд можеше сè да поднесе, но кукавичко убивање на кој и да е војник, макар и непријателски, никако. Два дена и две ноќи од сите затвори во царството затворените Ринхини и другите нивни истокрвни соборци како орда ги упатуваа накај Градот. Мал беше Градот во своите бедеми за да ја собере сета Пребондова војска. Градот видел и ќе види уште многу чудесии, но како оваа никогаш повеќе. Пребонд окован мораа да го качат на запрежна кола за да може да го видат сите негови поданици. На јазикот нивни, што малкумина го разбираа во Градот, Пребонд им се обрати на своите војници. Не како заробеник, туку како победник. Доцна го сфати крајниот исход на оваа налудничава или повеќе очајничка идеја на царот. Пребонд, како што му доликува на еден кнез, одржа говор каков што би одржал пред битка. Да можеше само царот да ја види оваа глетка, ќе му беше јасно зошто губи на сите попришта и зошто му е потребна Пребондовата војска за новата војна што ја почна со Арабјаните. Пребонд беше горд на глетката пред него. И сега ја имаше пред очи. Ги замислуваше трските во мочуриштето како секоја да е војник еден негов. И колку и да ги корнеш понатаму има други и други и други. Сега тие се одбраната негова. Како и во битка. Опкружен е со војниците негови подготвени да гинат за неговиот живот. Ја чекаше жената на Толкувачот. Не беше гладен. Му остана малку од вчерашното јадење. Сакаше да слушне што се случува во царството по неговото бегство. Не знаеше кога треба да дојде. Се надеваше дека денес полесно ќе го пронајде. Не сакаше да се сомнева во нејзините способности, затоа што зависеше од нив. Сакаше да дојде час поскоро. Инаку мислите однатре ќе го сотреа. 13

14 Во очекувањето ја дочека, овој пат не на штрек, туку на нозе, не скриен во трските, туку како домаќин што чека претпорта најавени гости. Дојде? - ја праша кога му се појави целосно од зад последниот грст трски што ги фаќала во снопје по патеката што сама си ја прави во мочуриштето. Таа кимна со главата, со очи свртени кон земјата. Од половината одврзува лека полека појас во неколку кругови притоа благо лелеејќи со колковите. Појасот ќе ти го оставам. Отпарај го. Внатре имаш кравајчиња од урда и малку лој од гуска. Не знам во што да ги носам а да не привлечам внимание додека излегувам од градот. - И му го подава појасот. Пребонд речиси незаинтересирано го зема. - Што има ново? - ја прашува - Префектот се врати и веднаш нареди да се затворат сите порти на градот. И од градот смеат да излегуваат само војниците што се во потрага по тебе. - Како се движиш ти? - Движењето низ градот е слободно. Толкувачот ми остави еден отвор од бедемот. Оттаму излегувам и таму влегувам. Пребонд не знаеше што уште да ја праша. Таа молчеше. И гледаше во земја. Пребонд беше навикнат соговорникот да го гледа в очи. Дури и врагот ромејски како заробеник. Но оваа жена беше нешто друго. Можеби и тој треба да гледа во земја додека и зборува. Можеби во некоја точка ќе им се сретнат погледите. Пред да си замине, жената на Толкувачот му рече: - Се викам Дора. Доилката Дора. Така ме викаат сите. Кнежевиот глас што изговара нешто како до-до-до. ДЕН ЧЕТВРТИ Во неговото племе пееја до-до-до-додоле кога на земјата ѝ требаше дожд. Убаво му звучеше она до-до-до што по вторпат го издвои како дел од името на жената на Толкувачот. Секако веќе не беше во ред да ја вика Жената на Толкувачот. Но исто така секако не се викаше До-до-до. Вчера се обиде на својот јазик да и го каже името. Му се виде некако тешко. Или повеќе чудно. Невообичаено. Затоа одлучи додека не ја праша уште еднаш кое ѝ е името во мислите свои да ја нарекува Додо. Му се допадна како звучеше. Полека го џвакаше последното кравајче од вчера. Тоа беше јадење на сиромашните. Сега му се чинеше кралска гозба. За да не го мачат тешки мисли се занимаваше со тоа што Додо ќе му донесе денес за јадење. Би било убаво да донесе и малку вино. Односно одамна немаше вкусено оловина. Ромеите беа луди по неа, но не ја правеа. За нив нектарот е виното. Секако дека Додо нема да му донесе олонина. Ниту вино. Барем вода. Утрината ја лизна последната капка нода што му остана во бардето уште од денот на бегството. И ете јп, а не ја очекуваше. Претходните два дена му доаѓаше квечерина. - Дојде? Многу рано - и погледна во сонцето. - Зошто дојде толку рано? - Толкувачот ми рече така. Да сум доаѓала по првото доење било подобро. - Доење?! Ти си леунка?! - Не, јас сум доилка. Ти реков вчера дека сите ме викаат Доилката Дора. - Доилката Дора? Значи, се викаш Дора. Таа пак кимнува со главата. - Не те разбрав вчера. Мислев дека си Додо. Жената на Толкувачот, односно Дора ја искриви устата во нешто што требаше да биде срамежлива насмевка. - Додо. Ми се допаѓа. Никој не ме викал така. На Пребонда како да му се разлеа нешто низ жилите. Не знаеше што. Како да виде благо црвенило на образите на жената на Толкувачот. На Дора. На Додо. Погледна в земја. Како да се засрами малку. Веднаш одмавна со главата. Великиот кнез на Ринхините никогаш од ништо не се срами. Камоли од жена. Затоа, речиси грубо ја праша дали има порака од Толкувачот. Таа скоро шепотејќи, малку подисплашена од неговата осорност во гласот, му одговори: - Не, треба само да ти кажам дека те бараат токму така како што предвидел тој. Дека засега си сигурен тука. Додека му зборуваше, Пребонд сфати дека можеби малку ја подисплашил. Не сакаше да го стори тоа. Тој всушност се искара самиот себеси, но како да ѝ го објасни тоа на Дора. Нема да ѝ го објаснува, Тој нема потреба никому да му се правда за своите постапки. Камоли на жена. За повторно да не каже нешто од што ќе зажали, впрочем тој и тоа не смееше како кнез да си го дозволи, побара што му донела за јадење. Додека беше загатен со себепрекорот, не виде од каде Дора извади една лејка која штотуку му ја подаваше, без да го крене погледот. - Вода. Ти носам вода. Прости, малку ми се потурила додека одев низ мочуриштето. Пребонд го крева погледот и на горниот дел од туниката на Дора забележува видлива мокра дамка и накострешени пупки од нејзините гради. 14

15 Среќа што Дора немаше навика да го гледа тој што е спроти неа. Инаку ќе го видеше Пребонд, кнезот над кнезовите, јунакот над јунаците, црвен како булка. Можеби Дора не го виде, но усети некоја вознемиреност токму во пределот на градите. Сакаше да си ги покрие со рацете, но не можеше. Во едната рака се уште подадена кон Пребонда ја држеше лејката која Пребонд од што беше збунет никако да ја подземе, а во другата врзопче со ручекот и вечерата за Пребонда. Таа прва се созема. На, земи ги. Морам да одам. Во исто време и двајцата подаваат раце еден кон друг, не гледвјќи се. И наместо да ја фати лејката со вода, Пребонд ја фаќа раката на Дора. Како да го удри гром. По долго време допира жена. Кожа на жена. Но никогаш толку мазна. Толку мека. Како коприна. Ако пред малку нешто ѝ ги разбуди пупките, сега нешто ја стопи. Додека великиот кнез ја држаше за рака, Дора чувствуваше како гори од утробата па нагоре. Како нешто ја жежи по целото тело. Сакаше да си ја повлече раката кон себе. Пребонд цврсто ја држеше. Стоеја така еден наспроти друг, со помалку од половина чекор оддалечени. Без зборови, без движења. Како меѓу нив да е некаква тврдина. Се гледаа а не можеа да се видат. Впрочем, Пребонд ги затвори очите. Сакаше да го стави овој миг во умот свој за да може после да му се насладува. Дора не трепнуваше со очите. Се стаписа и го исплаши дека вака ќе останат здрвени во мочуриштето и кога ќе ги најдат таа ќе биде изгорена од нешто дотогаш непознато, а тој во рацете ќе ја има нејзината туника. Оваа мисла и го покрена здивот. - Навистина морам да одам. - Сега шепотеше уште посилно. Пред одењето морам да ѝ скројам една туника на господарката, а треба да довезам и една стола. Пребонд ги отвора очите. Сака да ја погледне. Но што ако и таа го гледа. Очигледно е дека е поприсебна од него. Можеби се одважила да го гледа. Тогаш навистина би умрел од срам. Иако е кнез, иако досега не знаел за срам, сега му беше многу срам. Од себеси, од Дора, од војниците негови, кои за среќа не можат да го видат. Добро е што не се умира од срам, си помисли Пребонд. Инаку залудно ќе беше бегството негово. Добро е што не се гори вистински ако од внатре оган те јаде, си помисли Дора. Инаку пепел ќе се стореше. Штом ѝ ја пушти раката, Дора мигновно ја снема во трските. Таа сакаше да исчезне засекогаш, тој се надеваше дека не ја гледа за последен пат. ДЕН ПЕТТИ Повторно струење од здив ја наруши тихоста во мочуришето. При крај на денот се стивнуваше. Сите птици во јата некаде полетаа, патките најверојатно во своите трскени гнезда си ги забија клуновите. Овој миг, кус, кога денот и го отстапува своето место на ноќта, Пребонд го имаше само за себе. Иако со месеци во самица, Пребонд не се чувствуваше осамено. Не му дозволуваа. Ниту оковите, ниту затворските чувари, ниту затворениците, ниту властодршците. Не беше желен ниту за глаголење. Освен со Толкувачот. Пет дена е во мочуриштето. Мислеше два-три ќе остане само. атоа си мислеше -ако се тревожи првите денови - дека тоа ќе е беспотребно. А и договорено беше Толкувачот да го избави од калта веднаш по бегството. Во приквечерјето на петтиот ден очите му истекоа ѕурејќи се меѓу трските очекувајќи го Толкувачот. Да биде искрен, повеќе посакуваше да ја види Дора. Иако таа не може да го избави оттука. Денот помина без Толкувачот. И без Дора. Опуштено му се насладуваше на спокојот во природата. Дури и тој се чувствуваше спокоен. Не многу чист, не многу сит, не многу нежеден, усетуваше дека царевата вражја војска нема така лесно да го пронајде. Од претходните вечери знаеше дека ова спокојство нема долго да трае. Штом сонцето ќе му го снема од видикот жабите ќе закрекаат, комарците крвта ќе почнат да му ја пијат. Затоа сега се вознемири бидејќи сети далечни движења на трските, како благо ветре да ги ниша. А ветар немаше. Добро, си помисли тој, и утревечер ќе го има истиот спокој. Значи не го вознемирува губењето на тишината, туку нечие доаѓање. Доаѓањето на Дора. Знаеше дека е Дора. Не дека некој друг не може да дојде во мочуриштето. Ја чувствуваше Дора во лелеењето на трските. Тоа беше непобитна вистина. Дека е Дора му кажуваше неговото дишење. Забрзано. Чукањето на неговото срце. Забрзано. Вртењето на неговата глава кон трските од коишто наскоро ќе излезе Дора како нивна господарка. Брзо. Пред да ја види, си вети дека кога ќе излезе жив оттука и кога ќе се врати кај неговите ќе ја раскажува скаската за господарката од мочуриштето по име Додо, на којашто коси и се цветовите од трските, ставата ѝ е сноп трски, здивот ѝ е зелен и е неприкосновен господар на сите животни во мочуриштето. Односно, нивни чувар. Му беше јасно дека така ја гледа Дора. Како чувар. Негов чувар. Чувар на неговата слобода. Дојде? Мислев нема да дојдеш - како да ја прекори Пребонд, Дора така се почувствува. Прекорено. Впрочем, за неа тоа не е ништо ново. 'Голкувачот и со поглед ја прекоруваше, жената на перфектот ја прекоруваше за секое разболување на децата што ги дои, главната слугинка на префектот ја прекоруваше за секоја капка разлеано млеко од нејзините гради. Прекорот од еден кнез дури е и чест за Дора. Но не вечерва. Вечерва требаше да биде пофалена а не прекорена. За малку не ќе дојдеше воопшто. Зошто? - ја прашува Пребонд. Зотоа што го затворија градот. Ги затворија сите порти на градот. Поставија стражари во сите стражарници, донесоа ново оружје во сите оружарници од градот. Го ограничија движењето низ градот. Како се движиш ти? Опасно е. Јас сум доилка. Јас два пати на ден одам да го дојам помалото дете на нрефектот. Пребонд стана свесен за тоа колку понапред ги гледал работите Толкувачот. Толкувачот знаеше дека ако потрагата по Пребонд не заврши добро првите денови дека ќе го затворат градот. Знаеше дека од сите жени во градот само тие што служат во куќата на перфектот ќе имаат слобода на движење. Меѓу нив и Дора. Сега непријателот сигурно знае дека бегството на Пребонд било добро организирано. (Фрагмент) 15

16 води низ мудро ехо" на иднината. Кругот на времињата расте и ја води поетската вода" кон нови светови на поетскиот океан на Мервин. Како разговараат времињата во поезијата на Мервин? Разговараат низ филозофски круг"? кој умее да си поигрува со: причина - последица, пред - потоа, зошто? - затоа? Каде што логиката преминува во остроумен металогизам. Таква е сторијата на црквата" во песната Пепел" каде што црквата двапати војниците ја запалија", а верниците ја градеа и обновуваа. Поентата дека црквата" сега: сега пак имаме црква на местото од другите од пепел е направена без покрив и врата ПОЕТСКО ЕХО" НА ИДНИНАТА (Поезијата на Вилијам С. Мервин, лауреат на Струшките вечери на поезијата 2005) ВНАТРЕШНИ ПРОЦЕСИ НА ПОЕЗИЈАТА Големите поезии имаат свои внатрешни, интимни светови од кои расте" поезијата. Навдум невидливи", тие светови се отвораат дури при најблискиот контакг со поетското. Поетскиот великан Вилијам С. Мервин раскошно се распостила пред нас во македонски препев, во издание на Струшките вечери на поезијата Поетско ехо" на инднината е потрага по внатрешните процеси на Мервиновата поезија. Како парадокс, метафората ехо на иднината", во научна смисла отвора перспектива за поетски процеси водени од некои иднински светови" кои зад себе оставаат ехо. Ехото е акустичка дразба, но и филозофски концепт, кој отвора размисли околу играта на времињата: идни - минати - итн... НОВИ СВЕТОВИ Каде е ехото на идинината"? Во тематските сфери што навестуваат нови светови"? Во новите форми на поетското? Во синергијата на поевеќе компоненти? РАЗГОВОРИ НА ВРЕМИЊАТА Внатрешните процеси прераѓаат нови светови" во кои разговорот на времињата: минати, сегашни, идни - се и ништо на светот не може да потврди дека е наша сведочи дека ракописот на пепелта е апсолутен и дека зад него нема докази за идентитетот. Пепелта го засекува, го укинува кругот на времињата и го прогласува минатото за триумфално. Црквата в шума", нашата", веќе ја нема. Постои некоја друга. Синтагмата: на местото од другите" отвора историски слоеви на минатото. Историјата секогаш се врти околу исказот: на местото на другите". Било да се објекти, врежани имиња" на верниците, покрив, врата... Замената, транформацијата, рематеријализацијата - се само тивки историски процеси водени од агресии, палежи, сквернавења, злосторства. А каде е местото на поезијата во сево ова? Што гледа" поезијата, а што никој друг не може да види? Какво ехо" слуша таа? Какви пораки на историските синкопи", на недокументираните внатрешни истории прима таа? Какви поенти ни праќа овој тип поракаметалогизам? Тивката иронија избива од дното" на песната. Потврдата на постоењето, на идентитетот, имињата, потписите, писмото - сето тоа запалено од војничкиот оган - се крунисува" со пепел! Крунисувањето на тој процес е ненаметливата иронија, која го води кругот на: штетата и обновата. И тука нема интерпункциски знаци, како и во сета (внимавајте: сета) негова поезија, во знакот на перпетуум мобиле, во знакот на реката кшто непрекинато тече, во знакот на нешто без почеток и крај... Таква сака да биде и е мервиновата поезија. Универзалната сема на овој зафат е неспорна оти и црквата, и потписите, и палежот, и обновата, и пепелта, но и обвновата на пепелта и пепелта на обновата - можа да бидат и наши и сечии, севременски, безвременски. Каква што е верата. И во црквата и верата во зборот. Според тоа, поезијата на Мервин е универзална, со ништо неомеѓена, каде што врвен храм - е песната. 16

17 Незапален храм. Храм со потпис на кој ни палежот ни пепелта не му можат ништо. А тука пепелта" е само стадиум, универзална сема, сема на процес - кој триумфира - со песна! Парадоксално, но некои од песните на Мервин, се раѓаат - токму од некоја пепел. ФИЛОЗОФЕМСКИОТ ПОЕТСКИ СВЕТ - МУДРОНОСНА ИГРА Филозофемскиот поетски свет на Мервин е жива" недофатна мудроносна игра, која владее со цели мисловни програми, чија аксиологија воспоставува заднински, навидум невидлив ред и поредок, кој умно се крие зад" површинските слоеви на наменски поетски неред". Тој неред е нова оркестрација, која во време на поезијата составува нов филозофемски свет, наполно обновителен за самата поезија и се околу неа. Така владее поетското царство" на големиот Мервин, кој одлично поетски комуницира и на македонски јазик. НАВИДУМ НЕРЕД" - НОВА ОРКЕСТРАЦИЈА ОБНОВИТЕЛЕН ФИЛОЗОФЕМСКИ СВЕТ Во вечерта на животот" поетот ја лоцира пената Питачи и кралеви": Навечер сите неискористени часови се испразнети и чекаат питачите да ги зберат да ги отворат и да најдат сонце во секој од нив своето питачко име да му го кажат и да му пеаст Добро е низ ноќта Неискористените животни жанси, кон вечерта на животот, испразнети, очекуваат да бидат прибрани од питачите. Сиот иеискористен животен енергетски сок? ближејќи се кон својот залез, од немајкаде му се подава на питачкиот свет. Потрагата по сонце е слика - ремекдело... впечатлива, незаборавна, страотно чиста! А сега следуваат величествените стихови цитирани и од критиката: но секој од нас си има свое кралство на болки. Арс поетика ИСКУСТВО Поетскиот свет на Мервин се занимава со себеси на филозофски начин. Песната Ненапишано" е водечка во овој домен. Зборовите се кријат" е влезот во песна: Во внатрешноста на овој молив клечат зборови што никогаш не биле напишани никогаш изречени никогаш научени тие се кријат Но иако се кријат": тие се будни внатре мрачни во мракот не слушаат но не сакаат да излезат ни за љубов ни за добро време ни за оган. Зборовите клекнати се кријат во внатрешноста" на моливот, и тоа токму овој молив. Членувана е формата за именката моливот". Ненапишани, неизречени, ненаучени - ете такви се зборовите што се клекнати во моливот. Од неговата внатрешност се очекува - се. Ниту мракот може да ги истроши: па дури и кога мракот ќе се истроши тие се уште ќе бидат тука скриени во воздухот и мнозина во иднина ќе минуваат низ нив ќе ги вдишуваат но помудри нема да станат. Поетовата љубомора" кон зборовите: ненапишани, неизречени, ненаучени, а вкусени од иднината и од оние што нема да им дораснат ниту ќе станат помудри од нив, е искрен однос на поетот кон калапот" на зборот кон нивната утроба низ која ќе транзитираат мнозина". Понатаму, поетот се прашува: каков ракопис ќе да е тој што не сакаат да го откријат и на кој ли тоа јазик е испишан дали би го препознал дали би можел да го читам да ги одредам вистинските имиња на се и сешто. Токму тука дојдовме до една од најискрените загрижености на поетот, а тоа е именувањето. Давање вистински имиња на нешата е атавистички порив на поезијата, исконска потреба, но и врвен идеал. На сите времиња и на сите поезии. И сомнежот во т.н. вистински имиња" е успешен зафат на поетот, кој вака го дели со нас: можеби ги нема многу можеби постои само еден збор а тоа е се што ни треба тој е овде во овој молив секој молив на светот е таков. Еден збор. Поетот гласно размилува дека во секој молив" е содржан тој и таков еден збор". Моливот е една глава. Една глава - еден збор. Моливот е планета со која (некогаш) царува - само еден збор!? 17

18 Оваа отворена Агѕ РоеИса полемика отвора цел вулкан размисли, дилеми, прашања. Дали океанот зборови - може да се прецеди", да се прочисти и да се сведе - само на еден единствен збор откако заедно со поетот сфативме дека вистинските именувања" се илузија, реткост оти, да потсетиме, поетот со резерва вели: можеби ги нема многу Прво започнува со дилемата дека можеби воопшто ги нема, а потоа ретерира со суптилизацијата -дилема, додавајќи го зборчето многу". И сето тоа е неодоливо привлечно и незаборавно како поетска акција, оти внатрешната невидлива автоиронија - е содржана во парадоксот дека на поетот сега и овде, во оваа песна, му требаат повеќе зборови и дека сепак се служи со востановените т.н. вистински имиња", иако сомнежот во нив - е отворен, основан и јасен. можеби ги нема многу можеби постои само еден збор а тоа е се што ни треба тој е овде во овој молив секој молив на светот е таков. Еден збор. Поетот гласно размилува дека во секој молив" е содржан тој и таков еден збор". Моливот е една глава. Една глава - еден збор. Моливот е планета со која (некогаш) царува - само еден збор!? Оваа отворена Агѕ РоеИса полемика отвора цел вулкан размисли, дилеми, прашања. Дали океанот зборови - може да се прецеди", да се прочисти и да се сведе - само на еден единствен збор откако заедно со поетот сфативме дека вистинските именувања" се илузија, реткост оти, да потсетиме, поетот со резерва вели: можеби ги нема многу Прво започнува со дилемата дека можеби воопшто ги нема, а потоа ретерира со суптилизацијата -дилема, додавајќи го зборчето многу". И сето тоа е неодоливо привлечно и незаборавно како поетска акција, оти внатрешната невидлива автоиронија - е содржана во парадоксот дека на поетот сега и овде, во оваа песна, му требаат повеќе зборови и дека сепак се служи со востановените т.н. вистински имиња", иако сомнежот во нив - е отворен, основан и јасен. Еден збор. Во натрешнота на моливот? Овој молив? - Да Такви се Роеѓ/сапораките на поетот Мервин. ПЕСНАТА ЗБОРОВИ" Логичката пермутација во стиховите: Кога болката на светот наоѓа зборови тие звучат како радост и ние често ги следиме со нашите стапала од земја метафората болката на светот" воедно е сублимна метонимија низ која се прецедува" значењето, но од друга страна, сосема парадоксално, таа е и воопштувачка, генерализирана хипербола. Во тој реверзибилен процес делот ја претставува целината, но и целината делот. И преку таа игра речиси несетно расте" логичка пермутација, која може да се сведе на оската: болката - звучи како радост". Да погледнеме како е кога имаме обратна ситуација: но кога радоста на светот наоѓа зборови тиесеболни. Трансформацијата на исказот е следна: радоста е болна". Парадоксалниот резултат што го добиваме може да се објасни преку детализацијата: радосни зборови" / болни зборови". Првите се резултат на болката на светот", која успела да га најде" зборовите што ја опишуваат неа, а тие всушност - излегле зборови нарадост". И обратно, кога радоста на светот" наоѓа зборови, тогаш тие се болни". Во што е внатрешната игра или равенка на оваа поетска ситуација? - Суштината на оваа металогичка игра е во тоа што кулминацијата и највисоката концентрација на бодката на светот", кога е поетски изразена - звучи како радост, а радоста на светот" како болка". Иако нема директни поетски релации меѓу поетиката на македонскиот поет Гане Тодоровски, можеме да најдеме поетска врска меѓу знамениот крик на Гане: Зборот го болувам, а болот го зборувам"! и сведените синтагми стопени" во изведениот парадокс: болката на светот - преку поетските зборови - звучи како радост", а радоста на светот - се изразува преку болни зборови". Што значи сето ова? - Значи дека високата, највисоката, врвната болка - во поезијата заличува на радост и обратно. Металогичките операции сакаат да ги објаснат најинтензивните емоционални екстази преку своите опозити. Пронаоѓањето на зборовите е пат, пат што се развива, созрева и ферментира преку сложени операции и процеси. Но клучот на сета загатка можеби се крие во последните стихови: и ние често им вртиме грб со нашите раце од вода. Токму така, ние им вртиме грб на зборовите, внимавајте: кои звучат" како радост (или) тага". Зошто правиме така? И со што? - Со раце водени, раце од река што ни истекува, со недефинирана форма или аморфна маса, која во секоја секунда добива понова, пообновена форма. Им вртиме грб на вистините, кои само преку опозитите стануваат повидливи. Денот станува вирадост". И обратно, кога радоста на светот" наоѓа зборови, тогаш тие се болни". Во што е внатрешната игра или равенка на оваа поетска ситуација? - Суштината на оваа металогичка игра е во тоа што кулминацијата и највисоката концентрација на бодката на светот", кога е поетски изразена - звучи како радост, а радоста на светот" како болка". Иако нема директни поетски релации меѓу поетиката на македонскиот поет Гане Тодоровски, можеме да најдеме поетска врска меѓу знамениот крик на Гане: Зборот го болувам, а болот го зборувам"! и сведените синтагми стопени" во изведениот парадокс: болката на светот - преку поетските зборови - звучи како радост", а радоста на светот - се изразува преку болни зборови". Што значи сето ова? - Значи дека високата, највисоката, врвната болка - во поезијата заличува на радост и обратно. Металогичките операции сакаат да ги објаснат најинтензивните емоционални екстази преку своите опозити. Пронаоѓањето на зборовите е пат, пат што се развива, созрева и ферментира преку сложени операции и процеси. Но клучот на сета загатка можеби се крие во последните стихови: и ние често им вртиме грб 18

19 со нашите раце од вода. Токму така, ние им вртиме грб на зборовите, внимавајте: кои звучат" како радост (или) тага". Зошто правиме така? И со што? - Со раце водени, раце од река што ни истекува, со недефинирана форма или аморфна маса, која во секоја секунда добива понова, пообновена форма. Им вртиме грб на вистините, кои само преку опозитите стануваат повидливи. Денот станува видлив - преку ноќта. Ноќта се чита, само - преку денот. Така и болката - може да биде допрена, сетена и доживеана преку радоста оти насмевката ја препознаваме само преку ненасмевката и обратно. Болката - преку нгболката. Но само преку опозитната неболка. Екстремите, спротивностите, на еден умен и доживеан начин се хранат едни со други. Храна на болката се скриените резерви на радост и обратно. Болот Ганев што го кажува поетот, но и зборот Ганев што го болува поетот се металогички сестри" на логичката инверзија во оваа куса блескава песна на Мервин. Зборот за поетот Тодоровски - е радост! Та така, длабејќи уште повеќе, откриваме подлабок значенски слој во кој може да се сретнеме со тансформацијата и деривацијата: радоста ја болувам (преку зборот), болот го радувам (преку зборот)". Се се одвива - преку зборот. Сите процеси на сознанија, матурација, откривања, филозофемски катови - се случуваат преку зборот". Најдениот збор". Самиот најден збор за поетот Мервин - е радост". Та колку тој и да сака да изрази највисока тага или бол, тој мора да ја мине катарзата на драмата на новороденчето што вреска и плаче од бол, но тоа е највисок чин на радост. Така е и со зборовите, како што беше и кај Шоповото раѓање на зборовите", колку и да е болен чинот на соопштување на болните теми, тие всушност - се светлина, осветлување на тажното и темното. Но и кога највозвишената радост сака да се добере до зборот или да се опише со збор, тогаш таа мора да го мине патот на болката за да биде (само)осознаена, за да може да се распознае и посилно да се доживее. Во парадоксот и во логичката инверзија (која е поретка во поезијата, а почеста во прозата или во драмата) може да собере цели океани на значење, особено на ново, обновено и освежено значење. Не дека тука се е можно туку дека патот кон убавото води преку мака, пот, болка, страдање, а и дека патеката на несреќата, болката и тагата - може да постигне своја оптималност и совршеност само преку интимата со среќата и радоста... Водачот, сведокот на сета таа сецивилизациска (надворешна), но и длабоко интимна и индивидуална (внатрешна) драма - е Неговото Величество - зборот. Нему поетот и му се поклонува, нему најмногу му Парадокси. Металогизми. Логички инверзии. Зошто? Затоа што самиот чин на именување, гласно наоѓање на зборовите и нивно прогласување за овластени претставувачи на состојби - далеку посложен, суптилен и сетилен процес одошто изгледа навидум. Нивното величество зборови", како што е и насловот на истоимената песна, бара од нас да го редефинираме односот кај востановените врски на: означеното и означителот, бара да ја разнишаме нивната стадардна брачна" врска, која одамна требаше да се освежи", бара да не им веруваме на етикетите оти тие се само успешна мамка, лажен (или вистински?) патоказ, можен влез" во нова игра, игра на надмудрувања, на дожиавувања што сакаат да поентираат со партија шах. Парадоксалната енергија на оваа поетика има длабоко Агѕ Роепса потекло. Невидливата есеистичка заднина" на песните од ваков. вид е голем капитал за поетиката на Мервин. верува, нему и му се доверува - да го изрази, доизрази, дорадува, доболува... Сето ова е само бисерче од низата на ехото на иднината" на великанот поет - Вилијам С. Мервин. ЕХО" НА ИДНИНАТА Поетското ехо" на индината, потрага по внатрешните процеси на поезијата на поетот Мервин. Тие процеси прераѓаат нови светови во кои разговорот на времињата: минати, сегашни и идни - се води џиз мудро ехо" на иднината. Кругот на времињата расте и ја води поетската вода" кон нови светови на поетскиот океан на Мервин. 19

20 Најчесто се препречува, кога водите спласнат. Но знае и да се изјуначи: тогаш им се спротивставува на надојдените мисли јасни. ДОЦНА ЕСЕН Сланата сонцето го испревари, младата шума ја испопари; небаре сред лето испожарена, безмилосно кога тоа зажарува. ДВЕ ТОЧКИ Двете точки имаат нарав чудна, со нив треба секогаш да си будна. Мирните очи на домашно куче, погрешно да не ги напишеш, внимавај да не ти се случи, зашто тогаш како в ноќ темна, блеснуваат отспротива фарој неземни Во светлоста на тие фаришта, сите тогаш ќе се чудат како уплашено лидаш, и со нови води ги полниш преполнетите баришта на својата стрестната будност Дури сега како да сфати, и друг како него имало катил; дека баш убаво го насамарил, онаму тоа каде што си цари! Како можеше така да се случи, кога е единственото високоучено, кога само тоа прави и лечи рани, трезно или сосем испијането! Сведнува глава пред секоја бреза, како во душата да сака да и влезе: ќе ја спаси ли од други лути слани, и од западни и од северни страни! Пак напролет ќе разлиста сета, повторно раскошно ќе цвета, сал лутава уште да помине зима, даја презиме леденава пантомима! ТОЧКА Точката - брана на реката зборови, помала од секоја буква, пред неа нема приговори. Ако е долга реката браните се понаблизу; понекогаш се подзаборава, подолг си останува низот. СТРАШЕН СОН Синоќа измислив апашки сон, сега се плашам да излезам вон. Што ми требаше таков сон да сонам, сега каде да бегам,- страшило ме гони! 20

21 ПУСТИНСКА ЖЕД Сите сме жедни. Карванот врви. Земјата е жедна: скришум пие. Камилата е жедна, но не се стрви. Леле, колку сме жедни сите ние. Песокта од сонцето водата ја крие. Зашто сонцето пожедно е од нас. Камилата прежива и солзи лие. Никаде оазичка плодородна. Кога ќе се најде изворска длапка, Сонцето џбурнува, ненаситно пие, Се што се пие испива до капка; А ние - жедни, проколнуваме ние. ПЛАЖА МАМА ТАТО Кој вели дека мама Само ме галела, - О, знам јас, не еднаш дланката нејзина Образ ми палела. Кој вели дека тато Само за рака ме водел, - Ех, да беше само еднаш, Лутиот негов глас кога Срце ми бодел... Поради сонцето немаме вода, Пустината е како слама сува, По пустина карванот ни броди, Жед и песок - пустина глува! ЖЕЛБИ И ЖАЛБИ Внуче: Надвор снеже сипе, карвани се прават. В снег да се валнам и јас глава давам! Дедо: Каде токму сега, ни наврна снегов. Коската ме жига, притисок се дига! Ех, топло да беше, душичка да згрешиш Внуче: Дојде лето - врисок, среде води плисок! Силно сонце пече дедо што ќе речеш!? Дедо: Ех, голема белја, Дедо ти го снајде: Какво фајде сега, Да го нема снегот На оваа жега, Под сенка јас бегам! Не заграб - колометражна! Долга, ситнопесочна плажа. Што се смешкаш? Да не лажам! Викни тогаш арбитража. Тие сами нека кажат... Згора беше камен влажен, троскот пецкав - саботажен; се фативме жени, мажи: крши, фрлај, не дај враже: дојди снимај репортажа! Сега ти е страшна плажа: костимчиња - трикотажни; ред се чека за масажи; секој весел, никој тажен сонче пече: жарје - ражен! - А каде ти е таа плажа? Каде ми е? Зар не кажав! Толку многу изнакажав: Едно море - се под стража, Ти ќе најдеш. Само тражи! СНЕГОТ СЕ ПРЕМИСЛУВА Зима е. Време му е веќе. А снегот да наврне нејќе. Ќе надојде облак, небо ќе стемне, се што е на земја, пред мразот ќе ѕемне. И само толку колку 21

22 до најава идна. Никако да бидне. Само снегулка две ќе срони, колку снег да си сонил И зад ридје облакот си оди, некој за узда насила го води, небаре магаре или "вол е измамено тагува нашето поле! Кон врв планина јас зјапам: го покрила, леле, бела капа! НОВА КНИГА Книгата е секогаш нова кога прв пат се зема в рака. Дотогаш секој нејзин збор е вкован, најадрен спокојно тој чека така. Чека некој за знаење гладен, да забрише прав, да и светне лика, нови простори да и даде, нов живот, нова прилика. Затоа не вели дека е нова, само онаа која нови корици има; Нова е и најстарата, ако со троа внимание читателот ја прима. СЛИКАР И ПРОЛЕТ Премален, Со последни сили, Сликарот ја плисна белата боја До каде око му гледаше; Жолтиот круг на Сонцето Го постави Среде бледосиното небо; На невидливиот ветар Му го наполни мевот студ и мраз И легна да се одмори. Се преработи сликарот. Си го заслужи одморот. Од рана пролет сипеше бои: Зелена каква што е тревата, Какви што се крошните на дрвјата; Жолтеникава каква што имаат јагликите, Сина каква што имаат синоличките, Црвена и розова Каква што имаат трендафилите. Дуваше ветер, корнеше дрвја, Носеше кровни конструкции, Врнеа дождови, тепаше градушка, Плавеше полиња и градови, Растеруваше препечени капачи. Тешки облаци го замаглуваа сонцето. Сега си ја среди работата: И Сонцето го постави високо на небо И студој и мразови Заштити од пискотлив ветар. Едно изуми сликарот: Сонцето е вечно, ни старее, ни смалаксува, На ветрот му се испразнува мевот. Сонцето пекна, Што дека беше зима, Како со рака ја избриша Уште незасушената бела боја, Истече во порој и реки, Исполни езера и мориња. Мораше да се буди сликарот: Неговата грешка беше! Кутриот тој каде ја згреши!? ПРЕВРНА Се смири. Дождот зад ридот Отиде со брата си да се види. Да го праша: Колку вода над градови плиснал Колку детски глави изнакиснал Дали сака децата да му се плашат!? Братот негов За лош дожд се гласи Тешки снегој И поплавни води таложи и носи; Деца пиштат, Сништа ништи, Жени кубат коси, Секој гледа глава да си спаси! Ама, брат е! Брат брата не рани, но тешко кој го нема! 22

23 Не една поговорка залуд вели. Ама, сепак, зошто тој да е катил? Зошто врз него сета анатема? Зошто од него плачои и лелек!? Тоа сака брату да рече! Заврни, брату, во мрачнава вечер. Кроток дождец ромори и мири, Додека децата валнати спијат, Скроти си ја својата лудирија, Од цветови и грмушки мирис В нивни души блажина ти шири! ЗАМИНА СОНЧКО ДА СПИЕ Г рицни-плукни,грицни-плукни, гриц, гриц, гриц, гриц стрвно, последниот црвен резен го дојаде Сончко и зад далечните помодрени ридови полека слезе. ЅУНИЦА ЗАБОРАВНИОТ ДЕДО На креветот седи дедо, пред себе во празно гледа. Дошло време да се спие, сонот негде клечи скриен. Секој заспан нешто сонил, дедо својот сон го гони. Каде одел, каде шетал, каде својот сон го спретал!? - Го загубив сонот, чедо; не може да спие дедо... Сончко се скри. Од лубеницата исплуканите семки на темното небо затрепкаа ѕвезди; застрелушени ѕемнат, наѕирнуваат, каде ли тој Сончко забрзано езди? Во кој висок дворец тој распашанко, толку доцна на ноќна посета е канет, кога до каде што очите ни гледаат секое дете е легнато и кротко нани! БЕЛИНА Првин малку подзаснежи (Колку да се забележи потем сплете густи мрежи сега снежи, снежи, снежи Покри планини и брда, Покри полиња и села Сокри се што беше грдо; Земјата ја покри цела! Бело се е до кај гледам, од белина очи печат, бело, бело сека педа; бели солзи скришно течат. Над пола езеро небото се стушти, на пола езеро завеса се спушти. Зад завесата многу вредни момци, со пили, чекани, со клешти, ѕвонци зачукаа, запилија, кршеа и ковеа, зад завесатата тешки трактори сновеа. Градеа и поткренуваа големо нешто, сложно, уиграно, прекрасно вешто. И само што втрештени погледнавме кон таму се смири се: небото се разведри само. Завеса се подигна: сјајна езерска панорама! Пред нас се појави величенствен лак на огромен шарен мост. На него наплескани сите можни бои. Чудесен тој пред нас нов и убав стои. Од едниот до другиот езерски брег, каде бистри води плават каменчиња, каде на плажите си играа дечиња, неговите краци се спуштиле како кога добитокот сведнува глави за да се напои свежа езерска вода... 23

24 МАРИНА МИЈАКОВСКА Сопствена соба (1929) на Вирџинија Вулф е првиот и најважниот манифест на феминистичката теорија и критика. Есејот е резултат на две предавања на Вулф што биле одржани во октомври 1928 година на дватa колеџа пред Друштвото за уметностите на Њунам и Одтаа на Гритон. Од предавањата за жените и романот во сублимиран и прецизен облик е настанат најважниот теориски манифест за женското творештво. Со Вулф почнала третата, односно; според Елејн Шоволтер, можеме да говориме за женската фаза на женското творештво. Овој есеј е субверзија на машкиот поредок, децентрирање на категориите пол/род и анализа на женската креативност и писмо; односот на жената-читател и жената-писател V.S. романот како жанр. Вулф која и самата е писателка создала манифест врз основа на сопствените лични писателски практики, сопственото практично знаење и креативноста на женскиот гениј кои ги претворила во теориски трактат на тоа што подоцна ќе биде именувано како женско писмо. Вулф во овој манифест се внела себеси целосно, колку телесно толку и емоционално и духовно, лично и колективно. Нејзината љубов, живот, длабоко впишан во нејзиното творештво, исто така отвора нова страница во женското пишување и во женското објавување на другата, нескриена и нецензурирана сексуалност. 1 Вулф го избрала есејот како жанр, бидејќи тој е типично машки жанр што подразбира: објективност, егзактност, знаење и убедувачко изнесување на точни и прецизни факти. Преку ваков сериозен жанр може да се говори за сериозноста на темата за жените и романот. Во Сопствена Соба има повеќе дијалози помеѓу женатаписател, нараторот и реципиентот. Таа дијалогизира со одредени историски личности и личности од уметноста. Текстот на Вулф е една голема полемика со традицијата и со читателката или идната писателка. Тоа што е иманентно за овој есеј е женската фантазија и заведувањето со пишувањето, различните родови перспективи и спектарот од нова светлина врз одреден општествен и културен контекст т.е; Англија или срцето на европоцентризмот. Според Маја Бојаџиевска (...) таа пронаоѓа и инагурира нов облик на човечки однос заснован на моделот на женскиот дискурс како конверзација помеѓу еднакви. 2 Креативното во есејот се: пластичните описи парадигматични за романите, текот на свеста на женскиот наратор, а отчукувањето на часовникот и сопствената соба се симбол што означува прекин на времето, епохите, временската дистанца помеѓу минатото и иднината. 1 Slapšak, Svetlana. Ženske ikone XX veka. (Beograd: Biblioteka XX veka : Čigoja štampa : Knjiżžara Krug, 2001), Вирџинија Вулф. Сопствена соба. (Скопје: Сигмапрес, 1998), 99. Женскиот субјект во овој есеј е нефиксиран, флуиден и растопувачки, а такава е и женската природа. Тоа е резултат на различните гласови и гледни точки на женскиот субјект. Затоа уште со есејот Сопствена соба можеме да говориме за постоењето на еден флуиден јазик и флуиден женски наративен субјект. Во есејот од шест поглавја Вулф ги сумирала основните постулати на феминистичката теорија и критика. Таа е 'мајка' на сите идни феминистки кои подоцна се занимавале со програмскиот и практичниот тек на развојот на женската идеологија и мисла. Започнувањето на првата глава со сврзникот НО, и завршувањето на последната шеста глава со истиот сврзник НО, значи исклучување, разлика, пауза во патријархалната мисла и хомогеност. Сврзниците но и или се клучни во развојот на мислата на Вулф затоа што со нив се прави исклучување на тоа што постои и негово первертирање со тоа што не постои или е замолчено и незабележано низ вековите. Клучната реченица со која почнува овој брилијантен и студиозен есеј гласи: Но, можеби ќе речете, ве замоливме да зборувате за жените и романот - каква врска има тоа со имање сопствена соба? (Вулф:1998, 5) Уште на почетокот со оваа клучна Но-реченица, Вулф врши превредување на патријархатот, родовите улоги и релациите помеѓу половите преку два аспекта: животот на жените низ историјата и нивното место низ ходниците на литературата. Таа уште на почетокот се повикала на нејзините претходнички и притоа укажала на важноста на нивните први чекори во создавањето женска литература. Кога зборувала за главните фигури преку кои се спроведува патријархалната свест: судија, професор, свештеник, професорот Икс, оставила зад нивното име шифтови или празни места. Тоа оставање на празни места во врска со релацијата пол-говор и пол-знаење означува дека недостасуваат женските авторитети за да ја искажат сопствената положба низ вековите и историјата. Низ вековите машките субјекти на знаењето ги оценувале жените и ги вреднувале како род. Но жените треба самите да почнат да пишуваат за себе и да ја создадат историјата за себе. Во есејот Вулф го сумирала англискиот неканон односно; литературата создавана од жените во Англија. Тука спаѓаат: Фани Берни, Џејн Остин, Сестрите Бронте (кои пишувале поезија под псевдонимите Карер, Елис и Актон Бел), Мери Расел Митфорд, Џорџ Елиот (Мери Ен Еванс), Елизабет 24

25 Гаскел, 3 и други. Без нивната трага во тишината Вулф не би можела да го напише овој брилијантен есеј за викторијанската жена, за историјата на идеите, за тоа што е summa summarum женско творештво. Вулф истакнала дека тие авторки ѝ направиле пат за да може да пишува за женското авторство и да може да даде конкретни препораки за тоа како треба да пишуваат писателките денес и писателките утре. Преку следниов цитат Вулф ги истакнала трите причини зошто го напишала есејот и зашто се одлучила за ваков наслов. Насловот е релација помеѓу конкретен просторен објект-соба и објект-тело. Затоа таа вели: Насловот жените и романот може да значи, а вие можеби и сакавте да значи, жените и нивната природа; или пак може да значи жените и романите што тие ги пишуваат; или пак може да значи жените и романите што за нив се пишуваат; или пак може да значи дека сиве овие три нешта се некако тесно поврзани и дека вие сакате од мене да ги разгледам во тоа светло. (Вулф: 1998, 6.) Според Андреа Златар: За Врџинија Вулф Сопствена соба не е теориска метафора за просторот на духовноста, туку експлицитен и материјален услов што го поставува за жените да можат да пишуваат, уметнички да создаваат. 4 Сопствена соба има силно метафорично и симболично значење. Тоа значи да се има сопствен живот, да се има сопствен дом-тело и тоа тело да живее во конкретен простор-дом. Имањето сопствена соба значи економска сигурност и слобода за креативен израз и индивидуална реализација. Патот од конкретната сопствена соба е пат кон сопствената соба во самата себе и во светот на канонизираната и неканонизираната женска литературата. Сопствената соба е свртување кон себе и внатрешните соби на женското битие. Според Вулф авторката создава дело што ќе го остави зад себе како трага во просторот и со тоа ќе го означи сопственото присуство во историјата на идеите. Субјектот на искажувањето на фактите во есејот е лизгаво и флуидно јас кое си поигрува со идентитетите. Еднаш е јас- Вирџинија, еднаш е ние, вие, или фиктивно јас на Мери Кармајкл или било која жена што твори. Затоа Вулф вели: Викајте ме Мери Бретон, Мери Сетон, Мери Кармајкл, или како веќе сакате - тоа воопшто не е битно. (7) Преку ваквото децентрирање и лизгаво јас и поигрување со идентитетите и гледните точки се врши превреднување на стварноста и универзализација на знаењето така што тоа знаење ќе се однесува на секој субјект. Според Вулф нема фиксен родов идентитет, туку тој е лизгав, променлив и течен како водата од реката и женската телесна вода. Наративниот субјект еднаш е Мери Сетон, потоа разговара со Мери Сетон, дијалогизира и со самата себе и има цитати од други автори и 3 Исто, 5. 4 Андреа Златар. Текст, тело, траума: Огледи за современата женска книжевност. (Скопје: Центрифуга, 2009.), 98. дела. Како што се движи така и мислата шета и патува внесувајќи промени, свежа енергија што испарува и донесува нови капки. Како што мисли женскиот наративен субјект црта цртежи со кои ја истакнува креативноста на мислата и чинот на несвесното како транспарентен женски израз. Ваквата игра со гледните точки и со позициите од кои се говори е овозможена низ иронијата како стил преку кој се прекршува вистината со лагата (фикцијата и имагинацијата). Еден цитат одлично ја отсликува таквата женска игра со јазикот: Од мојата уста ќе протечат лаги, но можеби во нив ќе има малку вистина; до вас е да ја побарате таа вистина и да одлучите дали некој дел од неа вреди да се зачува. (Вулф: 1998, 6-7) Преку дијалогизирањето со замислената Мери Кармајкл, Вирџинија Вулф создала модел за идеалната писателка. Идеалната писателка треба да пишува секојдневно, да нема омраза и гнев кон другиот пол, да нема страв да пишува, да пишува како жена што не заборава дека е жена. За Вулф зрното чиста вистината е знаењето или фактот за женскиот субјект, а таквата вистина ќе биде основа за жените писателки за да пишуваат за вистината за самите себеси. Жените мора да се стават себе си во текстот и да протечат како флуид изнесувајќи ги сопствените внатрешни светови, но и да ја прикажат стварноста на верното набљудувачко око. Образованието и религијата се водат според патерналистички закони. Во црквите се вложувало злато и сребро, се отворале фабрики, места на универзитетите, библиотеки, а во нив главно место имаат мажите. Женското молчење или синдромот на тивката жена се прикажани преку две метафори: преку фиктивниот лик на замислената сестра на Шекспир која Вулф ја именувала како Џудит Шекспир и Ангелот од куќата. Според Миглена Николчина огнот го обележува молчењето на минатото (сестрата на Шекспир си ги гори своите скици и нема творештво); огнот е ветувањето за иднината (Мери Кармајкл ќе го запали факелот и ќе го означи женското творештво); а одлаганиот и, сепак, постојано предлаганиот исход е во сегашноста.за жените важела метафората за Ангелот од куќата: немале триесет илјади фунти годишно, немале право на образование, немале економска независност за да бидат свои на своето. Мајките не можеле ништо да им остават како наследство освен домашните обврски: плетењето, чистењето и готвењето. Жените немале пари, независност, образование, а автоматски не го поседувале ни правото на самите себеси. Според Вулф: Најмногу што тие можеле е да подигнат голи ѕидови од гола земја. (Вулф: 1998, 22.) Во есејот изнесени се патријархалните забрани, цензури и негации изразени преку забраната една жена да гази по тревата на универзитетот затоа што не е студент и е жена, жена нема право да влезе во библиотеката без придружба на член на универзитетот или само со препорака. Во библиотеката на Британскиот Музеј чувари на знаењето и вистината за половите се само книгите напишани од мажи автори: Текери, Лем, Тенискон и други. Вулф до клучните тези дошла врз 25

26 основа на соочувањето со следниве дилеми: За да се дојде до чистиот флуид, до есенцијалното масло на вистината зошто едниот пол беше богат, а другиот сиромашен? ; Како делува сиромаштијата врз романсиерството? ; Кои услови се неопходни за да се создаде едно уметничко дело? Историјата е еднострана, искривена и непотполна. Ништо не се знае за жените пред XVIII век. Жените трпеле репресија во бракот и семејството. Жените се појавуваат како ликови во машките дела и се прикажани само од нивна ограничена призма. За жените пишуваат само мажите свештеници, учители, научници маркирани под буквата М или машкиот пол. Нема книги за вистината на жените, туку тоа е едно искривување на истата. Тоа е експлицитно во следниов цитат: Книгите како стручни трудови беа безвредни. Беа напишани под светлата на црвената боја на чувствата, а не под светлината на белата боја на вистината. Затоа мора да бидат вратени на главниот пулт. (Вулф: 1998, 30) Ако жената во репресивниот среден век пишувала поезија, драма или проза и останувало само да полуди поради забраните изречени од патријархалните норми. Безименоста им тече во крвата на жените онака како што во нив тече маслото на тишината. Во XIX век ни една жена нема сопствена тивка соба и можност да создава. Тоа било срам за една викторијанска жена. Таа живеела по принципот на забраните ти не можеш или ти не си способна за ова. Еден цитат на Вулф одлично ја објаснил ваквата состојба: Ќе ми требаат канџи од челик и клун од месинг само за да ја пробијам лушпата. Како воопшто ќе ги најдам зрната на вистината вметнати во ова огромно количество хартија? (Вулф: 1998, 25) Вулф направила дискрепанца помеѓу сигурноста и благодетите на едниот пол и сиромаштијата и несигурноста на другиот пол односно својот пол и неговата позиционираност во општеството. И за двата пола животот е тежок и борба, меѓутоа мажот е супериорен пол. Вулф не ги критикувала само мажите туку и жените. Таа била свесна за нивните недостатоци и јасно и концизно ги изнела и интервенирала во поправањето на истите. Со престанувањето на мачната работа и со вклучувањето на жените во социјалниот живот ги нема огорченоста и омразата кај жените. Вредностите можат да се сменат и жените да учествуваат активно во сите дејности и сфери на општествениот живот. Вулф во есејот објаснила дека жените пишувале романи набљудувајќи ги чувствата и карактерот. Така пишувале романи со чувства ставајќи го телото во темата. Вредностите на жената како разлика од вредностите на мажите се пренесени и отсликани во овие први романи. Вулф во овој есеј прави и дефинирање на романот како жанр. Таа сметала дека тој е најподатлива форма за женско изразување и како огледало го отсликувал животот. Романот се создава од врската помеѓу човечките суштества и соодветствува со вистинскиот живот. Вулф прва ставила акцент на телото и телесното испишување затоа што жените мора да го испишуваат телото во текстот. Еден цитат од есејот вели: На некој начин книгата мора да биде прилагодена на телото и би можело да се претпостави дека книгите пишувани од жени ќе треба да бидат покуси, позгуснати од книгите пишувани од мажи и така обликувани што за нив нема да бидат потребни долги часови постојана и непрекината работа. (Вулф : 1998, 68) Сопствена соба дава конкретни препораки до жените писателки за тоа како треба и како не треба да пишуваат. Вулф сметала дека жените не треба да пишуваат како мажите, бидејќи тие не живеат исто како нив. Секој род си има своја посебна историја и приказна што треба да се раскаже и прикаже. Жените треба да ги опишат своите скриени животи и приватното да стане јавно, да се осветли душата и нејзините длабочини, а пред сè како на екран да се прикаже женското секојдневие. Вулф истакнала дека на тилот секој човек има точка голема како пара што самиот не може да си ја види. Преку ваквата метафорчна слика, доаѓаме до следново дека едниот пол не може тоа да го направи за другиот пол точно и прецизно да ја опише таа скриена точка или глас. Жените и мажите мора да се набљудуваат себеси. Преку фактите што ги напишале мажите за жените во нивните дела, жените треба да тргнат од таквите факти, да станат освестени и да почнат да ги менуваат лажните вистини со потврдувањето на сопствените факти. Во шестата глава на крајот на есејот се поентира со клучните тези како промислен програмски тек на женската идеологија за пишувањето. Вулф овој есеј како што го почнала така и го завршила со поентирање со но-реченица со која што завршува со клучните тези за женското пишување како праксис: Но, тврдам дека ќе дојде ако ние работиме за неа, и дека да се работи така, дури и во сиромаштија и анонимност, сепак вреди. (Вулф: 1998, 96.) Во овој финален дел од есејот на Вирџинија Вулф може да ги најдеме следниве клучни тези за женското пишување на романи: - Она што е важно е да пишуваш она што ти се пишува, никој не може да каже дали тоа ќе биде важно, вечно или само неколку часови. (Вулф: 1998, 90.) 26

27 -Петстотини фунти годишно и собата значат моќ да мислиш со својата глава. Интелектуалната слобода зависи од матријалните вредности. (Вулф: 1998, 94.) -Да заработувате и да имате исполнет живот во присуство на стварноста. (Вулф: 1998, 94.) -Да пишувате секакви книги и теми. Само така прозната уметност ќе добие. Прозата ќе биде подобра кога ќе е рамо до рамо со поезијата и филозофијата. (Вулф: 1998, 94.) -Да бидете повозвишени, подушевни. Најважно е да се биде свој. Мислете на нештата такви какви што се. (Вулф: 1998, 94.) -Писателот треба да ја открие, прибере и да ни ја пренесе стварноста. (Вулф: 1998, 94.) За Сопствена соба на Вирџинија Вулф можеме да констатираме дека е пред-манифест на женско писмо. Женското писмо ги влече своите корени, одлики и теми токму од овој брилијантен есеј на Вулф, а женското писмо се појавува терминолошки дури во 70-те години на XX век. Сопствена соба можеме да заклучиме дека е манифест на женското пишување и женското авторство како feminine writing. Вулф не прави строг рез помеѓу женското писмо наспроти машкото писмо, туку настојува андрогиниот 5 ум кај авторката да ја создава книжевноста. Со потенцирањето на машкиот дел има машка, а со акцентирањето на женскиот дел од умот ќе се создава женската литература. Идејата за антрогинот е идејата за флуидниот јазик и флуидната свест на писателката што пишува романи. Миглена Николчина во Смисла и мајкоубиство, концептот на андрогинот го сметала за алтернативна историја. Преку андрогиноста како свиок Вулф ги прикажала отсутната историја на мајките и присутна историја на мајките. Андрогинот е меѓупростор или времена маска преку која се овозможува да се слушнат машките и женските гласови. Абигејл Бреј сметала дека: Вулфовата репрезентација на креативниот ум не е детерминирана од биолошкото сфаќање на машко/женските умови или половите идентитети. Таквиот ум е способен за репецтивна перспектива и одговорно размислување токму, бидејќи тој не е лимитиран од точката на гледање на машкиот и женскиот ум. Истражувањето на Вулфовата перцепција во нејзиното пишување бара да се постигне размислување коешто е континуирано флуидно, во процесoт на станување. 6 5 Повеќе за андрогинот во студијата: Маја Бојаџиевска. Андрогин: Утопија на совршениот пол. (Скопје: Сигмапрес, 1999.) 6 Abigail Bray. Hélѐne Cixous : Writing and sexual difference. (New Jork: Palgrave Macmillan, 2004), 111. Елен Шоволтер во текстот Нивната сопствена литература, дала негативна критика за овој есеј на Вулф. Критиката се однесува на тоа дека Вулф создала еден пластичен и омеѓен свет во кој ги аплицирала субјективните ставови за пишувањето низ окото на елитистичкиот женски субјект и во него ја нема обичната жена. Есејот на Вулф сам во себе има точки на контрадикторност. Контрадикторноста кај Вулф е во тоа што еднаш упатува на тоа жената да пишува како жена, а од друга страна пак ја заговара универзалноста преку идејата за андрогинот како машко/женски родов субјект. Тука Вулф се губи во субјективноста со бегството од нејзиниот вистински родов идентитет на жена. Торил Мои во есејот Јас не сум жена писател: За жените, литературата и феминистичката теорија денес, ја критикува Вирџинија Вулф заради контрадикторноста во Сопствена соба. Критиката е насочена кон тоа дека Вулф од една страна сметала дека на жената писателка ѝ треба традицијата, а од друга страна за писателката е фатално да мисли на својот пол/род како жена. Според Вулф жената мора да гледа на реалноста без да се вознемирува со барањата за родовиот идентитет на авторката. Идентификувањето со женскоста е исто толку страшно како и идентификувањето на писателката со безродов идентитет. Според Торил Мои: Жените мора да пишуваат, но кога пишуваат тие не мора да мислат на себеси како жени; тие едноставно мора да бидат самите себе, и, над сѐ, тие мора 'да мислат на нештата во себеси', што би се рекло, да присуствуваат во 'реалноста', за да 'се најде тоа и да се собере тоа и да се комуницира со тоа до крај од нас'. 7 Критиката на Торил Мои е упатена кон тоа дека треба да се одбегне барањето за тоа какво треба да биде женското пишување. Секој писател треба да го пронајде својот личен глас и пат и личната визија и фокус при пишувањето. Секоја жена писател пишува како жена, не како општа категорија на жена, туку како посебна и уникатна жена. 7 Toril Moi. I m not a woman writer: About women, literature and feminist theory today. In: Feminist Theory, vol.9(3), 2008,

28 НИКОЛА ИЛИЈОВСКИ ДЕНОВИ НА СЀ И НИШТО Има добри и лоши денови Добрите не ги препознаваме без постоењето на лошите и обратно. Деновите се магнети во времето. Нашето постоење е составено од денови. Некогаш многу, некогаш малку. Никогаш доволно. Има денови кога сѐ е релативно и истовремено неважно Има денови без сонце, без радост, без желби Има денови на љубов и поделби Има во нив од сѐ по нешто Сѐ што вреди да се спомне и сѐ што треба да се заборави. Некои песни имаат поголемо значење ако се ненапишани Има и денови што се одамна избришани. Го има и тоа што го нема Понекогаш го нема и тоа што го има Во плимата осека и во осеката плима. Има денови што ја носат годината Оти има и години што им натежнуваат на деновите Понекогаш има многу од сѐ и од ништо. Има денови за раѓање И денови за умирање Има денови за жонглирање и фолирање Има денови плодни, денови благородни Има денови јалови, денови празни. Но и празното не е за потценување Има денови брзи и денови на двоумење Има денови бавни и денови здодевни Има денови кога умираме и повторно сме родени. Во некои денови треба многу нешта да се случат: Да се измеша меѓу себе ништото и сештото Општото и посебното Дијалектиката и метафизиката Лудоста и логиката. (Водородот и кислородот, секако) Има денови на вода И денови на оган денови водени денови огнени денови потопени денови изгорени Има денови на одлуки и денови на грешки Има денови лесни и денови тешки. Има денови апсолутни и денови релативни. Има денови за тагување и денови за сонување Можеби денот е сон и сонот е ден Којзнае. ГРАДИНА ОД ШУМСКИ ЈАГОТКИ Твоите усни се градина од шумски јаготки. Ветровите се гласници на Ерос. Кон небото паѓаат нашите желби. Ти лудуваш во себе како што лудува зборот пред да стане песна. Твоите усни ги породуваат сите шеќери на летото. Езерото е метафора на постоењето. Се раѓам, кога умирам секој ден по малку, до крајот на ноќта. Огнот е посредник меѓу моите и твоите сомнежи. Јас сум скитник 28

29 кој талка во себе. Ти си љубов што ме скротува додека сонувам. Твоите усни се јаготки во шумата на младоста. Кога те гледам Јас одново се откривам во поетиката на езерото и не тагувам оти сум само игра во времето. ЦУТЕЊЕ НА КАЈСИЈАТА Расцутуваш во континуитетот на времето како игра без причина. Твоите гранки допираат до моите видици и повторно со отворени очи го сонувам летото. Расцутуваш по слободна волја. Твоите пчели се мои полудени стихови Твоите слатки плодови ќе бидат мои дарови. Расцутуваш под милоста на сонцето и твојата смисла е приближно релативна како и времето. Ветровите ги галат твоите бели цутови и по обичај те чувам со очите како што се чува тишината, оти во овој миг на вистината само таа е апсолутен факт што одолева на звукот што го прави моето мастило. СЕ СЕЌАВАШ ЛИ ЏОНЕ На Џон Ленон Се сеќаваш ли Џоне Оти ние одамна заборавивме. Почнавме да се делиме и пребројуваме И да го цитираме Макијавели. Со споредните нешта ги маскиравме важните и сега спиеме без да сонуваме. Се сеќаваш ли Џоне Дека времето има обичај да се преповторува. Почнавме да работиме како волот за сламата И често да го цитираме Шопенхауер. Сега се потсетуваме на сѐ што сме кажале Кога бевме опиени, колку сме излажале. Се сеќаваш ли Џоне Оти ние одамна заборавивме. Почнавме од почеток и уште почнуваме И често го цитираме Ниче. Со молчење ги решаваме проблемите и во маглата гледаме сонце. Се сеќаваш ли Џоне Дека времето има обичај да се преповторува. Почнавме одново да слушаме рокенрол И да го цитираме Сартр Сега пак ја откриваме слободата и се обидуваме да чекориме по нејзините рабови. НОЌНИОТ ВОЗ Ноќниот воз беше премин меѓу две времиња: она што беше и тоа што доаѓаше. Одеше зад ноќта како бувот што оди зад тишината. И ние несвесно преминувавме на другата страна од денот. Ноќниот воз имаше многу имиња и во сите се содржеше битието на ништото. Одевме зад ноќта и пред нас патот беше празен. Затоа лесно беше да се заборави тоа што останало во ноќта. Понекогаш неговата сирена се слуша во сонот Оти времето има два премини Еден за вчера и еден за утре. 29

30 БОРЧЕ ПАНОВ 1. Тешко му е на поетот да говори за поезијата исто како на цвеќето за градинарството рекол Жан Кокто, но поетот Стојан Тарапуза ни ја покажа силата на зборовите и со тоа експлицитно ни ја докажа мислата на Платон дека Поезијата е поблиска до вистината, отколку историјата. Во поезијата на Тарапуза токму вистината е силата со која таа станува своевидно волшепство и на тој начин поетот станува, како што пак би рекол Кокто НЕКОЈ, кој секогаш ја зборува вистината. 2. Зборови има многу и секакви, убави, грди и уште некакви, со нив се плетат разговори, со нив се водат војни и спорови. Зборови, зборови маѓосни, Често сте птици најрадосни, Имате сила што лекува, Со вас се расте и векува! (од песната Силата на зборовите) Што е тоа што е чудесното во поезијата на Тарапуза? Несомнено, неговиот потски израз е говор, којшто истовремено се обраќа и до детето, но и кон детето што светка во очите на возрасните со што се добива една чудесна димензија на еден универзален поетски јазик, којшто пленува со раскошот на својата едноставност. Се викам Стојан Тарапуза. Тарапуза ми е прекар. Вистинското презиме ми е Митев. Роден сум на година во Злетово, гратче кај Пробиштип. Имав среќно и безгрижно детство. Дење му помагав на татко ми во дуќанот го изучував ковачкот занает...ни говори Стојан Тарапуза за своето детство и ни раскажува како во пузата од ковачкиот оган на татка си ги разгорувал сеќавањата за приказните кои тогаш ги слушал од дедо му, баба му, мајка му и татко му, коишто му го разгорувале љубопитството и му ја збогатувале фантазијата. Нивниот свет е богат, шарен, безграничен, каков што е светот на детството нагласува Стојан Тарапуза. Токму поради тоа неговото поетско презиме денес е синоним на цел еден трезор, изобилство, или ТАРАарапана на поетскиот жар во ПУЗА(та), или врелата пепел со жар на неговиот поетски непрегор. Неговата прва поетска објава носи наслов Црвено растење (поезија за возрасни) во 1961 година, а потоа објавил уште една поетска книга за возарасни Во каменот ден по што, како што самиот вели, сфатил дека поезијата е своевидна магија и најубаво проклетство. Од тогаш, до денес, поетот Тарапуза објавил преку 50 поетски книги. Во 1966 година ја објавува својата прва поетска книга за деца Грејни сонце, по која следуваат Полно кајче желби и Дамбара думбара по која се реди цела една низа од поетски книги од која, еве, само да потсетиме на десетина наслови: Ѕуница пауница, Златица крилатица, Зборови по дворови, Шарки жарки, Зеници ѕвезденици, Цветулки со светулки, Под стреата на ѕвездите, Брзалки без врзалки, Бранчиња со ранчиња, Очите на денот, облак се поти Од нула до кула и многу друго - се до најновите Пресликано време, за која во 2014 година ја доби највисоката награда за позија за деца Ванчо Николески, која ја доделува Друштвото на писателите на Македонија, потоа Мудрословија во 2016 и најновата повторно поетска книга за возрасни со наслов Скаменет сон 2017 г. Во своето интервју по добивањето на наградата Ванчо Николески со неговиот помлад колега Горјан Петревски, објвено во Стожер 2015 г. на прашањето како би го дефинирал пресудниот момент - своето творештво целосно да го сврти кон децата, Стојан Тарапуза во одговорот потенцира дека почувствувал внатрешен порив да се изразува попевливо, поигриво, поедноставно и поразбирливо. 3. Еден од најголемите антички филозофи од претсократовскиот период Хераклит на едно место нагласува дека: Човекот станува најблизок на самиот себеси кога ја постигнува сериозноста, која ја има секое дете додека си игра 30

31 Ако бараме одредено толкување на поетскиот феномен на Стојан Тарапуза, тоа е токму тоа. Низ целокупното свое творештво, тој се враќа кон себе и со сета сериозност на детската игра го остварува својот стих на кој му дава звучност, богата метафоричност, експресивност, мисловност, една нежна лиричност, често испреплетена со хуморни нотки, но и со сјајот на мудрословието. При ова тој особено внимава на економичноста на изразот при што, колку песната е поигрива дотолку повеќе таа се остварува со минимум број на слогови, особено во делот не неговите маестрални брзозборки - секогаш со ефектни рими, кои кај него се како јадици на помтењето поради шти неговите песни, покрај ингениозноста на изразот и многу лесно се паметат. Јас не сум Пушкин, ни Превер, Ни царски кум, ни девер Јас не сум ни Његош, ни Цанкар, Ни голем богаташ банкар, Јас не сум ни Блок ни Гете, Но твој сум опријател, дете. Ти имаш свој југ и север Јас цвет од сонце на ревер - му се обраќа поетот Стојан Тарапуза на детето и го поканува на едно посебно растење. Кога јас бев дете, тој дојде во моето училиште и ни ја кажа оваа песна од која го запометив само тоа дека тој ми е пријател кој има цвет од сонце на ревер...и навистина тој тогаш имаше цвет на реверот кој блесна со една чудесна светлина поради што јас и денес, после 40 години го гледам во таа просторија која има магиско место во моето сеќавање и идното доживување на мојот југ и север, како и на моите запад и исток низ кои ги откривав и Пушкин и Превер и Његош и Цанкар и Блок и Гете. И денес знам - Да, тој не е ниеден од нив, но денес, во светот на поезијата, тој стои рамо до рамо со нив и тоа во поезијата за деца книжевен жанр којшто за мене не само што е најблагородниот, туку е и најтешкиот поетски израз во кој можат да се остварат само големи поети од европски и светски ранг каков што е СТОЈАН ТАРАПУЗА! Македонската книжевност, почитувани може да се гордее со еден ваков поетски трон! 4. Нобеловецот Орхан Памук во едно свое интервју има речено дека По некое време, или среќата ќе ги обезвредни поетот и неговата поезија, или вистинската поезија ќе му ја упропасти среќата Поетот Стојан Тарапуза во сите свои книги и песни пее за среќата.тој и како родител е пак дете со сета радост на растењето, Нема таков друг поет кој уште од раѓањето го слави никнењето на запчето, изговорот на првите зборови, играта при капењето на детенцето, детската соба, првите сензации на детето. Скоро е неверојатна таа огромна незжност, таа безузсловна љубов што отсјајува од неговиот стих: Подај ги сине рачињата нежни Цветчиња две се ѕвездички снежни Склопи ги, ајде нека ме згрнат Пролетни желби во нас да врнат Стегни ги, ти си птица од јато Украс на тато... Очињата на Сузе Рипки се што зборат- Мама штом ја видат Пламнуваат, горат... Стихови се тоа што стие не гушнуваат и во нас ги побудуваат и нашите сеќавања, како што е и едно мое сеќавање кога мојата, тогаш малечка ќерка, по едно мое повеќедневно отсуство од дома ми рече: Тато, срцето ми пее, зашто пак си дома. Поетот Стојан Тарапуза, почитувани, во нас гради кула од сонце, дворец од злато и не` кани: Повели тато, Повели мамо, Повелете сите Во таа кула, ноќите, мрак не пластат и бурите страв не растат-ни нагласува Тарапуза. Тој само ги разгорува сите желби во нас кои поникнуваат од сеприсутната љубов во поезијата на поетот Стојан Тарапуза. Во неговата поезија, улиците се од светлина за кои тој ни вели: кој по нив ќе патува со сонцето ќе се ракува. Ова е поезија која гради карактер на добар човек, го гради детето и му вели дека нема мое и твое, дека такво (то) нешто нема неба, но дека затоа љубовата е нешто сјајно, а животот нешто трајно. 5. Кога нешто убаво ми се случува, Радоста цел ме отклучува Токму радоста, или среќата што цели не` отклучуваат е срцето на поезијата на Стојан Тарапуза и затоа, ниту среќата може да го обезвредни поетот Тарапуза и неговата поезија, ниту пак поезијата може да му ја упропасти среќата како што вели вели Орхан Памук, бидејќи тие две димензии кај него се сплотени во единство. Вистинска среќа и радост е кога низ поезијата на Тарапуза чувствуваме дека Уживањето и гледањето на детската убавина ги прави нашите срца да ни бидат преголеми за срцето како што нагласува американскиот поет Ралф Емерсон. Поезијата на Стојан Тарапуза е една ширна и вишна резонација во која тој буквално го пресликал времето со сите мотиви на неговиот живот, но и животот на многу генерации деца. За него нема недопрена и неопеана тема, низ секој негов стих тој не` потсетува дека не постои ништото, дека се e значајно, дека убавината е во се. Тој буквално ја потврдува вистината што ја кажал итали- 31

32 јанскиот поет и филозоф Џакомо Леопради дека Децата наоѓаат се` во ништото, а возрасните ништо во се` Во една од многуте свои маестрални песни Синолички, преку една прекрасна синестетичка визура: од синило, полн со мирис/ и воздухот цвета, Тарапуза во секој микро елемент и низ призмата на симплоката го доловува сето величие на божјото совршенство од постонакот на светот до денес. Ова е од исклучителна важност, бидејќи тој на овој начин на сите нам ни го враќа човекот преку детето. Кај него борови, или зборови како во песната Борови се имамнентна слика на убавината со која сите ние - разговор заврзувеме и кон светлината се забрзуваме. Неговота збороигра, која најчесто почнува како онаманатејски звук, било да е тара бара, иде биде, иже миже, ока трока, цирибари, цинци минци, друс друс опа се` е во функција на едно и детско и наше секојдневие кое низ неговиот звук станува волшебно. 6. А каква е љубовта во поезијата на Трапуза, можеби тоа најсуштествено може да се долови преку песната Љубов во која потокот кон реката вјаса, дека таа љубов со векови трае, а каква е сал морето знае поентира поетот, откривајќи ни ја таа бескрајна димензија на еден толку едноставен а брилијантен начин на кој би му позавиделе и најголемите метафизички поети. За крај би сакал да нагласам и еден редок порив да се пишува кратки поeтски прозни записи особено изразени во неговата книга Од нула до кула во која Тарапуза уште еднаш, исто како и Леопарди погоре поентира дека од ништо се почнува до нешто се стига! На тој пат до нештото, љубопитството кај Тарапуза е бран сред река, сред море, врз него нема ни седло, ни самар, со него влегуваме и во подземен дамар. Ми се чини дека нема таков поет кој може детето на толку едноставен начин да го внесе во една метафизичка димензија за надлабоките тајни на човековиот дух. Тој го повикува детето да го отвори книгите, бидејќи кога се отворени, тие во духовни ливади се претворени, дека од гласот не желбите секој смев не пие, но дека можат да пијат само вредните што создаваат, што творат и за поубав живот се борат и при тоа, тој пак сите не кани во една иказна што заличува на приказна за така да сонуваме и ново јаве да создавме, нагласувајќи дека тој што твори од страст гори и со своите дела говори. 7. За овој македонски Хефест на поетскиот магиски оган, би можело во недоглед да се пишува и зборува, но, на крајот од оваа моја беседа за него и за неговото импознатно творештво можам само да нагласам дека македонската книжевност навистина може да се гордее со една ваква поетска величина. Тарапуза ми е голем пријател, еден од ретките со кој сме искрени пријатели и како луѓе и како творци. На првата информација дека тој е добитник со торжествената награда Книжевното жезло на Друштвото на писателите на Македонија за книжевен опус, јас на шега му реков дека од сега натаму ќе го нарекувам поетски патријарх, шега на која овие неколку месеци се до овој миг слатко сме се смееле. Токму поради сево ова што досега го искажав за него, во името на Друштвото на писателите на Македонија најсрдечно му ја честитам оваа значајна книжевна награда и му посакувам уште долго да ги сруши барикадите помеѓу детската публика и возрасните и уште долго да создава и да не` радува со уште многу дела какви што само тој умее да ги создава. КАМЕН На ова време апежливо во нас што коренува до кога ли ќе немуваш Годините машкост те натврдиле ноќите вечност те затвориле деновите како да ти прозборат Смолчан студенливко во тебе вековите ветрот го залегнале змии и гуштери под тебе настаниле Каменувај! ОБРАЌАЊЕ КОН ПЕСНАТА Ние не сме како другите песно Другиге патуваат кон сонцето се враќаат како ден Ние сме време течеме во каменот растеме како ноќ Ние не сме како другите песно на другите просторот им е патека во очите ќе го запалат ли слепи се 32

33 нам земјата ни е семенка во срцето ќе не оплоди ли птици сме Ние не сме како другите песно другите ја цртаат иднината ние ја испитуваме сегашноста Ние не сме како другите песно ПОМЕЃУ ДВЕ ПТИЦИ ПОМЕЃУ ДВЕ СРЦА Беше тоа најтивка војна помеѓу две војски и дојде како мирис на тела потајно што се довикуваат отпрвин заради едно големо око што се роди да биде сонце во нивниот ден потоа заради една долина што се оплоди и во нив срасна како цвет Беше тоа најнежна војна помеѓу две птици над исти води и во најдобро време што не се заборава а само се оддалечува како од брегот по бурата бран и како ѕвезда од небото кога паѓа Беше тоа најдолга војна помеѓу две срца со најтопла љубов од која и мечот сганува цвет. * * * Цвет што сака да се престори во птица птица што сака да се престори во цвет гледајќи се растат и се љубат тревките од нежност ќе полудат. ИЗМИСЛУВАМ НАЧИН КАКО ДА ЉУБАМ Како мало дете залудено од среќа измислувам начин како да те љубам како да те плодам денот кога гори кога млада вода раздвижува тело Како зрак во стебло влегувам и чекам птица да ми пее тревка да ме смисли Потоа во поход тргнувам кон цветот и в сон го освојувам налетот на ветрот го пресоздавам и тоа е крштевање прво блажина што носи додека те љубам Како само дете залудено од среќа измислувам начин како да те љубам создавам и предел но штом ќе те допрам исто ми се чини како да те губам. ЉУБОВТА НЕ Е САМО ВИВНАТ ПОЖАР Љубовта не е само вивнат пожар во невидливите дамари на телото не е ни блага поплава во таинствените долапи на срцето туку е и неизлечива болка на душата и копнеж пожежок од јазикот на сушата Нејзината сила е вулканска нејзиниот устрем е небесен... Од неа до жилки сме отворени и во највирни реки сме престорени Љубовта не е само зајарболен огномет во ѕвездените гнезда на телото и сончев водоскок во цветните полјанки на срцето туку е и вилна мисла криловита и жарна желба силовита и топол збор што погалува и глас што отвора што разгалува Нејзината возбуда е во зближувањего во слатката наслада од додворувањето во безграничната драж на давањето во магичната моќ на создавањето животог го оплодуваш ТЕ СОЗДАДОВ Те создадов кога млечни води дојдоа во цвет и кога крвта ми расцвета в тело.со мене патува и една птица смеата на цветот и песната на животот Кога заспивам заспива и светот мојот живот во огледало. Те создадов кога млечни води дојдоа во цвет а цветот немаше ни облик ни тело Од громот на времето ти позајмив глас и волшебна кула да стражариш како небо Те венчав со птиците но крилја не сакаше зашто ги осмислуваш вековите и во си што постои ѕвездите ги населуваш Своето царство во легенди го продолжуваш и со бисер од школка 33

34 АЛИ АЛИУ Еќрем Баша (Eqrem Basha) (1848). Поет, раскажувач, романсиер, преведувач. Роден е во Дебар каде завршил основно и средно училиште. Албански јазик и книжевност студирал во Приштина. Со новинарство се занимава уште како студент, на почетокот во весникот Бота е ре, а подоцна во Рилиндја. Во ТВ Приштина работеше како уредник на драмската програма и одговорен уредник на културната програма, до 1990 год., кога телевизијата присилно е затворена од страна на српските власти. Потоа извесно време работи во неделникот Коха. Баша е меѓу основачите и одговорен уредник на Издавачката куќа Дукаѓини. Дописен член на Академијата на науките и уметностите на Косово (АНУК) е од 2001, а редовен од 2004 год. Ги објавил следните наслови: Талкање по магла, (раскази,1971), Опусите на маестрото (поезија, 1971), Станицата на племиќите (поезија, 1972), Полип-тикон (поезија, 1974), Ѕвездоморе(поезија, 1977), Утрото на едно попладне (раскази, 1978), Атлетот на белите соништа (поезија, 1982), Млечниот пат (поезија, 1986), Слана во срцето (поезија, 1989), Маршот на полжавот (раскази,1994), Црната птица (поезија, 1995), Куќата на тагата (раскази, 2009), Вратите на молкот (роман, 2001), Алпинистот (роман, 2004), Свијокот на иксот (роман, 2011), Рана (роман, 2013). Автор е и на сценарија за филмови, на кратки драмски текстови, на есеи, критики и монографии. Со критичко-есеистички осврти преставувал повеќе сликари и вајари во разни прилики. Во 1999 престижната париска издавачка куќа Фајард (Fayajrd), му ја издаде збирката со раскази Lesombresdelanuit. Книги со избори од неговата поезија се објавени на повеќе јазици, меѓу кои: на српски, полски, англиски, есперанто и француски. Романот Алпинист е преведен на англиски и македонски јазик. Раскази и есеи му се објавени во најпрестижните списанија во светот: во Франција, Германија, САД, Австрија, Швајцарија, Бугарија, Турција и БиХ. Делови од неговото поетско творештво презентирано е на повеќе светски јазици, меѓу кои и на арапски, јапонски, виетнамски и хебрејски. Се занимавал и со преводи од француски јазик. Меѓу другите ги преведувал и: Марло, Диб, Јонеско, Сартр, Ками, Бекет, Леви-Штраус и др. Преведувал и од италијански и словенските јазици. Творештвото на Баша преставува трага на вознемиреноста на нашиот амбиент во текот на траењето на неговото творештво, заросена со една доза на апсурдот. Позната посебност на неговата творечка природа е спонтаноста и природноста со која ги совладува жанровските можности во книжевното творештво: и во поезијата, и во романите, и во раскажувачката проза е глас на себеси. Таков е и во есеистиката, посебно кај размислувањата околу ликовната уметност. Иако поезијата се стреми да оди од општото кон личното, делкајќи го предметот и стеснувајќи ја рамката каде е сместен предметот, додека кај прозата оди на спротивна насока, во творечкиот свет на Баша двата правци стојат еден до друг и на спонтан и природен начин се влеваат еден во друг. Баша не поставува строги рамки ниту за просторот, ниту за времето што се раскажува и се што е тука во границата на реалното и иреалното, меѓу сонот и јавето, сите движења се одвиваат меѓу маглата и полумаглата, но истовремено длабоко верни, убедливи за тоа што го кажуваат, за потполната вистина што ја носат, за тоа што го живеете и доживувате. Едноставно, неговата поезија пее за нашите денови низ една разочарувачка радост, низ едно иронично горко смеење, што го следи нашето отуѓување, отуѓувањето во нас. Значи станува збор за еден дискурс што си игра со нашето луто смешкање, со едно надворешно олабавување како завеса што дистанцира, со една строга внатрешна иронија. Станува збор за една поетика што го стави во функција раскажувањето, поетскиот коментар на едно 34

35 поднебје временски и просторно читлив, феноменот во него, со една изразита творечка надлежност, преку модерниот израз, преку дискурсот со актуелни тензии на опстанокот. Главниот наслон на прозата е мимезисот, рефлексијата, трансформирањето на реалниот свет, кај поезијата рефлексот на отпорот е кон оваа реалност, а во целокупното книжевно творештво на Баша, не само што се нема строга граница на одвоеност, туку и во духот на модерните и постмодерните настранувања, тие комуницираат, дават и примаат истовремено од нивната природа и можност. Така, во ова прилика, во творештвото на Баша се достига една органска форма на симбиозата меѓу нив, што е ретко креативна и оригинална посебност. И во сите прилики, неговите книжевни текстови рефлектираат природна доверливост, едноставност и непретенциозност, вистинитост и искреност, спонтана скромност, елитарно културно и книжевно оформување, убавина на раскажувањето и, сите заедно, пружат посебно естетско задоволство. Еќрем БАША УВОД ВО МИСЛАТА НА ОСАМАТА Една заборавена од сите една напуштена куќа со растурени ѕидови со искривен покрив со дивјачки во дворот и неоткорнат пиреј со врата искривена и со згниен праг - едно куче ја чува Еден човек ситен и заборавен со брада небричена со коса накострешена талка наваму-натаму како споулавен обезнадежен и обезличен - кучето си го бара БАЛАДА ЗА ЧОВЕКОТ КОГО НЕ ГО ПОЗНАВАШЕ СВЕТОТ Секое утро на светот му се обраќаше со писмо На непознати адреси со нејасни имагинации И на нив ги лепеше марките на своите јадови Човекот кого не го познаваше светот ЈТегнуваше и стануваше претставувајќи се Со кренати раце ги канеше своите идоли Талкаше по станици - чекаше гости кој не идеа Човекот кого не го познаваше светот Секое зајдисонце пред порти Го чекаше поштарот да му врати одговор На писмата од светските иксови Човекот кого не го познаваше светот Низ неговите раскази провејува тенок вкус на апсурдот, лирско-поетска атмосфера, метафоричен рефлекс, временско и просторно портретирање преку анонимни ликови. Еден мозаик на осамени гласови, трансформирани и отуѓувани, разочарани или депресивни што го покриваат нашиот секојдневен простор, што го покриваат универзалниот и општовременски простор, еден отворен мозаик каде што секој од нив ја става неговата коцка, неговата граница. Тие доаѓаат компактни, заеднички што се однесува до наративната поетика што лесно се дефинира, уште со првите зборови на текстот како книжевно творештво само на Еќрем Баша кај нас. Присутни, но месени во студиото на авторот, се универзалните наративни искуства, каде се преплетуваат познати школи, комбинирани наративни поетики, антички наративни искуства, хомерични, бунтовни школи и искуства, орвелски, модерни и постмодерни, сите совладани во неговото творечко искуство. Плетењето на поетските школи и плетењето на наративни јазици свештени, службени, реторични, социјални, библиски, филозофски, што сите заедно, го носат наративниот дискурс толку посебен во неговиот плетен релјеф, јасен и магловит, а во прозата на Еќрем Баша доаѓаат како повеќеслојна комуникативна визија. Порака по порака - зборови и покани Над неговата кола трошка прашина Ниту пајажини ќе имаше во собата На човекот кого не го познаваше светот И еден ден му сврши животот - немаше боја Му се исуши пенкалото - машината не му работеше - кој е овој несреќник рекоа кога го најдоа Човекот кого не го познаваше светот Го закопаа од погребалното претпријатие Го ставија во гроб со една плоча згора На неговата адреса стигна единственото писмо Фактурата на погребот На човекот кого не го познаваше светот СОВЕТИ И ДЕТАЛИ ЗА ЕДЕН УРБАНИСТИЧКИ ПРОЕКТ Најнапред градот постави го спроти сонцето За да болскоти и изутрина и квечерум Потоа проектирај го одводот 35

36 Кој ќе ги понесе сите остатоци Од атентатите на ноќите мрачни Во центарот на градот Стави го споменикот на непознатиот јунак Полесно да дише Кога се менуваат годишните времиња И не сади Небодери Што му прават сенка на човекот Кога ќе ги обележиш улиците Секоја од нив нека тргнува од срцето За да проструи крв Во секој дел на градот Доколку нема река Истури ги солзите на огорчените Доколку нема паркови Извиши планина со накострешена коса И Пред се Проектирај ги соларните ќелии Зашто градот Прво се поставува кон сонцето ЦРНА БАЛАДА НА ЕДЕН БЕЛ ДЕН Шефот на бандата икс со црн шешир Со црни ракавици со црн капут Црни очи црна коса брада црна Заедно со десет другари со црни наочари И една долга црна лимузина Во еден град со црна среќа провалија една продавница Сред бел ден И оттаму по широкиот пат Поитаа во дувлото да го делат пленот Црното победи во тој бел ден Трагите ги покри густата магла Шефот на бандата икс со црн шешир Со десетте другари со големата лимузина Во црното дувло го поделија белиот плен Направија пресметка - сметката беше точна Шефот на бандата икс стана супершеф Со шефот ипсилон станаа деловни пријатели Шефот на бандата икс со црн капут После една недела стана шеф на икс ипсилон зет Со три потшефови и делта војници На еден свечен банкет ја создаде Црната држава со црни патишта и црни градови Со црна полиција и војска и апарати црни Министри и собрание црно - во еден бел ден ЧОВЕКОТ ШТО СЕ ГЛЕДАШЕ ВО ОГЛЕДАЛО И СВЕТОТ ШТО МУ ГИ ЧЕШЛАШЕ ВЛАКНАТА Еден човек се разбуди растресен Крај неговиот кревет Црната мачка ги чешлаше влакната -курво ниедна - и се развика на мачката Немаш ли друга работа - ова е моја работа - рече мачката И продолжи да си ги чешла влакната Човекот којшто се разбуди растресен Замина во кујна да го испие утринското кафе Пред огледалото жена му ги чешлаше влакната - курво ниедна - и се развика на жена си Немаш ли друга работа - ова е моја работа - рече жената И продолжи да си ги чешла влакната Тој кој што се разбуди растресен Тој што се разбуди растресен Што на мачката и рече курво ниедна Што на жена си и рече курво ниедна и рече и на продавачката на весници - курво ниедна Немаш ли друга работа - ова е моја работа - му рече продавачката И продолжи да си ги чешла влакната На клупа во паркот го прелиста весникот На првата страница Актерката си ги чешлаше влакната - курво ниедна - и рече на фотографијата Немаш ли друга работа - ова е моја работа Рече фотографијата И продолжи да си ги чешла влакната Човекот којшто се разбуди растресен Што на мачката и рече курво ниедна Што на жена си и рече курво ниедна И рече и на продавачката на весници - курво ниедна Што и рече на фотографијата - курво ниедна Стана од клупата во паркот Застана пред излогот на една продавница Го извади чешелот И продолжи да си ги чешла влакната 36

37 САМО НОЌ Запалени лампиони на главната улица Се слушаат пискотници на тркалата Брзата помош Кочење на автомобилите И чукање на вечниот часовник Само ноќ е И во неа уморен патник Еден сендвич со сирење, мувлосан мајонез И сигнал на далечниот воз Што го сече светот на два дела И носи патници од секаде Само ноќ е Човекот се покрива со топлото ќебе Ја сонува Шарлота Ремплинг И студените дојки Запаленото ќумбе кај бараката на дрварите Иглите што плетат чорапи За зимските скомрази Една отворена книга Таму кај што Ерика зборува без љубовната екстаза Две јајца со две трошки сол Едно море што бучи далеку И еден брод што не е никаде Само ноќ е Едно соло дишење Нотите на една мелодија која везден се повторува Меланхолија на човек Кој со сопствената рака пукаше во осамата И не јауби ОДА НА СРЕДИНАТА Ние средните Се родивме негде на средина Плачевме со мецо-глас Не покриваа со среден пуплин Ни скап Ни евтин Ние средните Ниту се дигнавме Ниту пак паднавме Оставивме празнина малку на почетокот Малку кон крајот За да не ни се кршат сечилата Ние средните На сред бел ден јадеме На среде трпезата ја ставаме Сред трпеза седнуваме Среде список се наоѓаме Сред разговор зборуваме Среде појасот ставаме колан Сред чело имаме една точка Ние средните Јаболкото го касаме на средина Ние средните Ни млади ни стари се жениме Ние средните Ни паметни ни глупави Ни силни ни слаби Ние средните Сред средето на животот Живееме еден среден живот Сред овој век И сред средето на средината Се учиме Ние средните И не застануваме на крајот на патот И не го започнуваме од почетокот Туку застануваме тука некаде На средина Ние средните Одиме по средината на патот. СТУДЕНО две автомобилски светла двајца полицајци ја чуваат студената ноќ една птица што умре во сообраќајка паѓа во студената ноќ бессона и свечен погреб за неа стојам среде патот во студената ноќ и барам мостри за некролози ГУГУТКА И го пресекоа вратот уште на денот кога се роди и и рекоа - ти си птица дива ако сакаш како ангел летај по небото но и квачката е попитома од тебе И заврзаа црна лентичка околу вратот и ја научија да пее цел живот една-единствена песна и и рекоа - птица си дива па ако сакаш давај ни и злато ама и пајката е попитома од тебе И ја скротија судбината во мигот птиците на небото кога се делеа од птиците на земјата па цел живот ја оставија да скита по небесата и да пее гу-гу-гу гу-гу-гу гу-гу-гу 37

38 Трајче КРСТЕСКИ ( ) Затоа што беше еден од оние артисти кои живеат со несреќа во кариерата да играат единствено споредни улоги, го доби името Епизодист. Со време, тој грд назив што го отсликува човековиот неуспех во животот му стана единственото име. Подоцна, по некоја година, откако свикна на него, кога некој случајно ќе го ословеше со вистинското, дури по време, после една подолга пауза ќе сватеше дека нему му се обраќаат. Ќе се збунеше, ќе поцрвенеше, не знаејќи дали е тоа поруга или пак, ете, некој се сетил на него, на оној вистинскиот што некогаш, пред многу години, млад и надежен, стапуваше на сцената со само нему познатиот внатрешен восклик. Го вежбаше гласот, го чуваше грлото, бескрајно внимаваше на својата фигура, и во животот и на сцената беспрекорно овладеа со движењата. Телото и душата им ги посвети на театарот. Меѓутоа, како што тоа обично се случува со талентите, така и неговиот остануваше несогледан и неразбран. Но, тоа не го очајуваше. Напротив. Се трудеше да се докаже, да блесне со заслепувачки сјај сред полумрачната бина и еднаш за секогаш да стави крај на големата неправда што од ден во ден, од улога во улога, му се нанесуваше. По десетина ситни, незабележителни улоги, кога почна да се загрижува што сè уште не му дозволуваат да ги покаже своите вистински вредности, му го измислија понижувачкиот прекар. Се случи тоа после една силна, неважна кавга во театарското бифе кога се трудеше на еден млад артист да му укаже на недостатоците и да го упати во тајните на глумечката вештина. Младиот артист наместо со благодарност да ја прифати оваа добронамерност, се навреди, пламна и во низата навредливи зборови што ги изговори со лутина, го спомна и зборот епизодист. Калемот веднаш се фати. Спонтано, како тоа да е најнормално, го завикаа Епизодист. И покрај пријателите, и ти што го сакаа, и тие што го мразеа. Можеби направи грешка што веднаш не се побуни, веднаш не стави на знаење дека не го прифаќа таквиот неправеден, дури и понижувачки однос. Мислеше дека брзо ќе биде заборавено, уште повеќе што во тоа време ја очекуваше својата голема улога. Го замислуваше ненадејниот пресврт што ќе следува по спуштањето на завесата и по долготрајниот аплауз, само нему наменет. Тогаш сите од театарот ќе треба да се покаат. Ќе му честитаат и притоа ќе мораат да смислат друго име што ќе биде достојно на неговата величина. Но, таа улога никако не доаѓаше. Наместо разочарување, кај него нараснуваше занесот и верувањето. Сè повеќе сцената, тој непрегледен простор на неговата иднина, му ветуваше успеси и радости, награди и слава. Длабоко во себе ги ослушуваше ракоплескањата од партерот што му ги упатуваше публиката на отворената сцена, ги слушаше зависливите погледи од другите артисти, додека неговиот, долго време вежбан реверанс, авансцената ќе значеше достоинствено оддолжување што еден голем уметник може да ѝ го изрази на верната публика. Овие соништа од кои пријатни трпки му минуваа по телото, полека, од постановка во постановка се распрснуваа како магличави облачиња на летно небо. Непомирен со судбината да биде единствено успешен епизодист, почна да си создава друга илузија. При секоја распределба на улогите, кога ќе добиеше некој отпадок, некој лик што е речиси безначаен за претставата, се заветуваше, себе, некому непознат, можеби на цел свет, дека и од таа ништожност ќе сочини блескава ролја. Затоа десетици пати го препрочитуваше текстот, потоа преминуваше на проучување на ликот. Му приоѓаше од сите страни. Репликата, се разбира беше содржана само со неколку зборови или од две три реченици, ја изговараше беспрекорно со својот мек баритон, темелно, ги вежбаше сите движења и гестови. И на најневажната улога, да речеме како тоа кога требаше да влезе од левата страна на сцената, носејќи послужавник в раце, да дојде до средината и да го остави на масата велејќи: Господине, повелете, вашиот чај, а потоа да излезе од десната ѝ посветуваше необично внимание. Остануваше долго после пробите. Кога другите артисти пиеја во театарското бифе, а некои одамна веќе се опиле, тој неуморно, до доцна во ноќта ги вежбаше тие десетина чекори по сцената и стотина пати изговараше: Господине, повелете, вашиот чај. Околу полноќ, кога ќе дојдеше ноќниот чувар за да провери дали е сè во ред и да ги изгасне светлата тој ја прекинуваше пробата. Меѓутоа, претходно ќе го натераше чуварот да седне во партерот и неколку пати пред него ќе ја одиграше улогата. Доволно е, ќе речеше суво чуварот што во меѓувреме зевнуваше, Време е да го затворам театаров. Тој, очекувајќи барем збор два, пофалба или охрабрување, се сепнуваше, воздивнуваше неколку пати и се чудеше како чуварот, во кога тогаш не гледаше чувар, туку публика или барем еден нејзин дел, не е во состојба да ја согледа големината на неговиот напор. Не можеше да сфати дека луѓето имаат толку крути срца што ништо, па ни тој до совршенство доведен уметнички чин не може да ги допре. Тогаш беше убеден дека улогата треба да ја одигра уште еднаш, и уште онолку пати, се додека кај чуварот не ги разбуди заспаните чувства за убавото. Затоа и понатаму упорно продолжуваше да вежба пред него, кој најпосле, беше принуден да се качи на сцената, да го пречека на средината, и откако овој божемно ќе го оставеше послужавникот и ќе ја изговореше репликата, ќе го потчукнеше по рамото и ќе му речеше: Ајде. Доволно беше. И утре има ден. Па вие навистина претерувате со овие глупости. Како тргнат од некој преубав сон што човек сака да го продолжи и по будењето, запираше и долго со молбен 38

39 поглед гледаше во чуварот. Треба да се чека премиерата си мислеше бавно одејќи, како да не сака да го напушти театарот, по мрачните ходници на зградата преполни со расфрлени реквизити додека во него, во правилни интервали, самиот себе си се повторуваа зборовите: Господине, повелете, вашиот чај. Така, полека, неусетно, низ долгото време исполнето со надеж, дојде денот на неговата последна претстава. Стариот и ислужен артист требаше да се пензионира. Се случи театарот да го поставува Хамлет. Со стегната срце ја очекуваше последната улога, верувајќи дека барем сега, на крајот, ќе се исполни сонот да добие улога со која ќе се вознесе и ќе ги наплати годините на бескрајно чекање и трпение. Хамлет, љубовта на секој артист, си мислеше. Но престар сум јас за принцот. Полониј? Полониј убаво би го дал јас. Ако не Полониј, тогаш Клаудиј, данскиот крал Една по една се распрскуваа ролјите и се откинуваа од него како живи делови, како и сите тие години поминати во театарот. Грутката од срцето му се искачуваше кон грлото и беше само прашање на миг кога ќе се претвори во грч, плач, липтеж. Најпосле, режисерот погледна во него. А за нашиот Епизодист, рече, Најубавата улога со која уште еднаш ќе го потврди својот гениј. Улога што според мојот план треба да и даде посебен печат на претставата и која треба публиката да ја крене на нозе. Тоа е Призракот на Хамлетовиот татко. Честитам. Пред очите на Епизодист се смрачи. Очекуваше многу повеќе. Тоа требаше да биде неговата последна претстава. Имаше право на вистинска улога, на конечно исполнување на сонот да создаде нешто по што ќе го запаметат. Призракот? Пак епизода. Некој блед лик нелик, сениште во дното на сцената обвиено со магличеста мрачка, сенка што ќе се појави во првиот чин и потоа исчезнува, паѓа во заборав. Така и тој. Сакаше крајот, крајот како артист, да го дочека на сцената и барем еднаш, ако не целосно, барем дел одракоплескањето и нему да му биде упатено. Погледна во тие околу себе со очи што бараат милост. Бараше по тие лица. Погледот му се запре на задоволното и надуено лице од младиот артист штотуку излезе од Академијата, а веднаш среќник да го игра Хамлет. Неговите очи и неговите развлечени усни како да се ругаа, како да му се ругаа нему, на стариотзаслужен артист. Да ја имав твојата среќа момче, си рече, да ми се случеше мене ова што тебе ти се случува, пред триесеттина години, сега ти поинеку ќе гледаше во мене, а не со тој надмен поглед на злобник. Ја прифаќаш ли улогата?, праша режисерот. Нешто најпрвин го боцна, штрекна и го прободе. Стана, пречека сите да ги свртат погледите кон него, да запре џагорот и почна да рецитира: Чуј ме, Се наближи часот Јас морам бргу да се вратам пак Во огнот темен на мојата мака. Ги изговори зборовите на Призракот на Хамлетовиот татко и излезе следен од погледите на артистите, зачудени, зашто никој од нив во минатото не бил свидетел на таква реакција од Епизодистот. Тој секогаш молчел, секогаш со тажна насмевка ги прифаќал улогите што му се доделуваа. На врата застана и продолжи: Ќе го имате тој лик, онаков каков што никогаш и никаде не бил, ниту ќе биде одигран. Зашто штом ме чуеш одмазди ме за се. Во полутемните ходници на старата театарска зграда од мирис на прашина и на старост, Епизодист се движеше бавно, лесно, чиниш не ја допира земјата, а во него навираа стиховите: кои навеваше посебен Пред тебе стои на татко ти духот, Во ноќно време осуден да лута, А дење жеден во оган да гори Дур гревот земен не изгори сосем Според вообичаеното, Епизодист почна да живее со својата нова улога. Пробаше со часови, работеше деноноќно, а чуварот попушти на неговите молби и го оставаше сам по цели ноќи на мрачната сцена. Последната улога, мислеше Епизодист. Морам да ја одиграм совршено. Го ослушнуваше ехото на зборовите, сопствениот глас во празната сала и сето тоа ја создаваше визијата на Призракот, онаква каква што во свеста веќе си ја создаде стариот артист. Како што се ближеше премиерата така ги засилуваше пробите. Ослабе, се слина, но беше пресреќен зашто некогаш откриваше и совладуваше некој нов детаљ што го надоградуваше ликот и го движеше кон идеалниот. Меѓутоа, кога режисерот ја поставуваше сцената, дојде на идеја што го порази Епизодист. Тој замисли на сцената, на нејзиниот горен дел да постави механизам за кој со јаже ќе биде прикачен Призракот. Така, лебдејќи над штиците ќе биде поверодостоен, На крајот, кога Призракот ќе ги изговара зборовите со кој Хамлет ќе бара да се заколне дека ќе ја изврши одмаздата, средишниот дел од сцената ќе се отвори, Призракот ќе пропадне и последните зборови ќе бидат изречени од подземјето. За Епизодист настапи најголемо измачување. Немаше веќе можност сам да ја вежба улогата, зашто по завршувањето на пробите заминуваше и сценскиот работник што раководеше со механизмот. Бараше од него да останува и по пробите, но тој му удоволи само еднаш. Почна да го фаќа очај. Стоеше на сцената, погледот му беше вперен нагоре, тамо од каде што врзан со јажето и нишајќи се како да лета требаше да ги изговара репликите. Очајот му се зголемуваше со наближувањето на премиерата. Постојано го копкаше помислата дека мора да најде начин да полета, дека единствено така ќе го оствари она за кое толку долго копнееше, да создаде дотогаш невидена улога. Еднаш чуварот го затекна како качен на декорот, на терасата од тврдината, се обидува да полета. Замавта низ воздухот, ја започна реченицата, но гласот му се стопи во тресокот што при падот одекна во празната сала. Што направи?, свика чуварот и потрча да му помогне да стане. Епизодист ги стегна забите и низ нив, наместо офкање заради болките што го штрекаа во убиената нога се цедеа зборовите: Пред тебе стои на татко ти духот, во ноќно време осуден да лута Слушај ти будаличиште, сега викаше чуварот. Ќе се отепаш и ќе ми донесеш некоја беља. Викаше и го туркаше кон излезот, додека Епизодист се опираше. Не смееше да ја напушти сцената. Не. Треба да се обиде уште еднаш, уште илјада пати. Сега кога му се причини дека е на прагот да полета и улогата да ја доведе до совршенство. Навистина, падна, но сепак само еден миг, еден значаен миг, дел од секунда, успеа да се задржи во воздухот и да му се спротивстави на слободното паѓање. Кога по него се затвори вратата од театарот и го чу немилосрдното вртење на клучот во бравата, звук што дефинитивно го оддели од сцената, тој се потпре на ѕидот и полека се лизгаше надвор додека не седна. Свежината на ноќниот воздух му го стресе телото, но тоа како да не беше неговото тело. Повторуваше: Без света причест, без исповед трајна, Со сите мои престапи на вратот Ме прати така пред страшниот суд. (Фрагмент) 39

40 ВАСИЛЕ ДИМЕСКИ 8. Истинала земјата и очите ти се затворони иели некој Да велам истинала земјата и очите ми се затворени И пепел ги покрил вели тој И пепел ги покри велам Не знам оти ама ваков каков што си ни ѕверка ќе сетиш до тебе штом ќе се шмугне ни птица кога ќе слета Не ме чуди ако си умрел И вака се умира велам исправен на нозе 1. Сеуште устата не ти е полна со земја и ни глогов трн израснал над твојата глава ни некој те беше воспеал те овенчал со вечна слава зборуваше татко ми Седеше замислен врз еден камен потпрен на небото и гулаб бел наоколу колваше ѕвезди 2. Мајка ти и јас пред некое време зборувавме за тебе Таа велеше и јас велев оти си тргнал по патот вечен оти ти пораснале крила оти ни оган ќе ти ги изгори рацете ни студ душата ќе ти ја смрзне а змијата што си ја раснеш в гради ќе ја плукнеш ќе се исуши на жешкото сонце среде камењарот Како меурче од сапуница ќе се кренеш горе си велев и после сите вомјази земни после страдањето ќе се сретнеме во воздухот Никој овде не ги урива кулите камбанариите не ги замолкнува 3. Овде од рано утро сите ние те чекаме и небесни птици постојано лебдат на Небово О возбудо Божја насекаде наоколу камбаните постојано ѕвонат ѕвонат 9. Мртов ли си ме праша тој постојано што ме прашува Не знам штипни ме удри ме по прсти реков Удри ме силно удри ме како кога на змија и се смачкува главата 10. И ѕвездите истинале ноќва и птицата на гранката и раката на питачот и само еден прст останал да виси во воздухот Му паднала душата велам Долу во калта На дрвјата им испопаднала косата Затоа сега само вознемирена птица го 6ара Небото Ни очи и беа останале ни крила и еден пердув сал си се ниша во воздухот Те жалам и ти веќе си истинал си одлетал рече 11. Во дворот песот трча наоколу и лае од страв На некој друг пес лае што ти се пикнал во душата Забите му се наострени Трча песот наоколу и лае 12. Овде нешто чудно се случува кога и мртвиот некогаш знае да зборува 40

41 Излегува тој се провира надвор од своето тело и зборува Под стреата пред портата скришум во дворот зборува зборува Можеби затоа толку многу тежи зборот на мртвите 13. Ако не те покрила земјата ќе те однесе водата зборуваше птицата и тажачките што ќе те најдат студен и бел меѓу белутраци меѓу црни птици меѓу мршојадци меѓу два врутоци суви во девет лакти платно во тажачки песни ќе те завиткаат Најтажните песни ќе ти ги пеат ќе леат солзи и ќе те слават ќе те воспеваат Не реков ќе ме заборават мигум Тревата ќе стане катран ќе стане црна ќе стане отровна крв која се шири во воздухот 14. О слатка смрт што ми го запираш срцево реков да не бувта да не чука толку силно Ти ли ги запираш да не течат реките да не шумат шумите та сега ни капка крв не капнува од изворите што дури ни птиците не можат да си ги рашират крилата Тесно е Небото кафез е за душите што го беа загубиле патот 15. Ништо сега не е како што беше ништо не е невино не е ни сино и го нема веќе тој коњ што слегува од планините ни тој во полето што беше побрз од темното око на брзиот од мислата од некоја ровја ненадејно штом ќе те удри Си копнееш сал а смртта молкум молкум по тебе ги искинала синџирите Можеби затоа повеќе од еден век јајцето се крие во кафезот 16. Ете оти и сега во реката има само една жена од камен што ја распослала својата црна кожа и косата Ја гледам Очите и се потечени Малку потаму во некој длабок вир гробарите копаат гроб Мојот 17. Нека биде длабок реков никојда не го откопа никој да не дојде до дното на душата оти внатре во тајните ходници во најниските спратови на постоењето меѓу корењето со солзи во очите спие само тажната облека на нашата Прва Мајка Има таа очи ко небото сини ко морето длабоки и гледа одозгора Копајте копајте длабоко велам се дури не го преорате Небото црно Долу има уште едно Небо 18. На кој јазик сонуваш прашува Орелот навален над мене На мојот реков Секој овде сонува на својот јазик На својот јазик умираат луѓето и птиците умираат на својот јазик и дрјвата в шума штом ќе се исушат Како поинаку ќе ја слушнев прастарата хим на Морето како ли ќе стапнев на брегот на Белото Езеро 19. Уште не сиумрел очите не ти распукале рече татко ми и замина Зад него се затвори Небото 40. Овде пак исполегнале мртовци на улиците и еден мртов коњ што ме гледа матно 41

42 моли главата да му ја поткренам Врз зелен камен да му ја поткренам врз кора од дрво 41. Дури и мртов ме гледа двајца си реков Јас и тој до мене што знае да брои кој кога си заминал кој кога ги натопил нозете во матната вода која жена си го оставила мажот што е тоа што се крие во распуканиот воздух Ете оти на брегот и сега едно суво дрво упорно си ги откопува нозете и сиво магаре лета кон Небото Галичник во Река а јас сеуште не ја исправив главата во висина на погибијата 70. Мајко змијо каде е твојата ќерка змија под кој камен оти токму сега јас и втората сенка моја ја бараме куќата на Сознанието И Каин и Авел ги бараме на брегов пуст 42. Ова е последниот ден од историјата на Гоадот си реков а јас ништо не направив ништо не изустив не посегнав да го изгаснам огнот 43. Некогаш низ сите градски улици во црквата во олтарот на црквата си игравме мртовци со едно дете што излезе од реката Беше суво и беше опалено Градскиот саат покажуваше два попладне а два попладне беше време за ручек беше и време кога го изнесуваат мртовецот од дома Шагал тогаш ја гледаше својата невеста во благословена состојба и кравичката што пасе хибридна трева на Небото 44. О промисло Божја што знаеш кога да си го прибереш родот Еве токму сега една земја се крева во чад и на сите патишта по еден невин знак на намерниците им го покажува патот 45. Само јас ништо не направив не кренав меч главата не ја исправив во висина на погибијата и држев само горчливо семе во рацете отровен еликсир од кој постојано градиве ми се полнат Него го носат Него го носат си реков Можеби затоа сега пискотници се слушаат од 71. Ја виде ли птицата што се фрли в море по своите малечки што исчезна во морските браној зборуваше една друга птица во воздухот Очите и беа потечени црни Не реков ништо не видов ни очите кога ми паднаа Ти ништо не гледаш рече не гледаш ни кога одвисоко паѓа некоја ѕвезда опашарка кога се крева кога се излева морето кога и риби и школки излегуваат преплашени на песокот 42

43 Дури ни стравот не можеш да го препознаеш ни крајот на векот 72. Првпат тогаш едно парталаво дете во мене си напиша песна и детето во стомакот на мајката си напиша песна и птицата во јајцето на својата ќерка Врни врни дожд преку ниви преку карпи сиви низ реката в долж или врни врни дожд да си најдам нож да си сечам леб 73. Ах каков леб Ноќва душава си ја изедов 74. Ноќва душава си ја изедов реков и еден црн пес мигум се испружи мртов на брегот и една срна што си ја бараше мајката срна и едно напуштено дрво Тажниот ветар постојано слегуваше од планините 75. И морето е како душата довикува во мене некој и затоа од рано утро морнарите собираат белешки спасуваат бродски дневници морнарски униформи спасуваат еполети Една невеста црна во потпалубата на бродот си ги Покриваградите 76. И ти си ги покриваше градите кога те гледав и косата кога сонуваше Гулаб бел сонуваше во твојата постела коњ во полено ширно О какви очи очиве да ми истечат во тревава во твојата плодност јас никаде досега такви не бев видел 77. Гракна гавран Скрцкаа трошниве греди на Земјава и се крена прав Запенети брзи коњи едниот бел другиот невидлив се бркаат во воздухот Потем од Галичник во Река се зададе темен облак а тажниот ветар се слегуваше од планините Крени го мечот ми рече ти чумата да ја нападиш 46. Ќе бидеш прогонет проколнат проклет ќе бидеш сам си реков ќе патуваш од една во друга пустина од гнила земја ќе си ги искршиш забите удирајќи во тврдите крила на ветрот ќе нема кој да те држи за рака ќе нема главата кај да ја потпреш ќе липаш и првиот век ќе биде како последниот Сепак ни тогаш ни потоа ќе нема таква сила да ти го одземе здивот Ќе паѓаш ќе се превртуваш ќе рониш солзи но никогаш доволно длабоко нема да паднеш 47. Последниот век ќе биде како првиот и првиот последен Сè друго ќе биде пресликано од Големата Празнина од Големиот Молк што ќе се спушти ноќва 78. О како него кренав мечов крвав како не замавнав та сега четворица гологлави мажи го носат Него ја носат Слободата никогаш толку ранета така мртва 79. Зар снеможив зар малаксав јас толку во мигот та Мајката на сите мајки црни ја фрли шамијата крај сина си мртов И еве ме виде таа мене мал за големи за бесмртни дела и свика плачете вие о бедни над својата судбина клета 43

44 БИСТРИЦА МИРКУЛОВСКА пресечена, мирна, тажна крај СВИРАВА Брегот влажен стапалкиве не ги сака низ тиња се движам в мака - В р б о клета, сестро врбо, судбо моја, жално дрво - Наречниците што рекле ќе се исполни Ех, пекол во душава клука, вие оф, болкава не се крие Од пенушкавата ќе пуштиш фиданки... а мојава душа Веќе нема што да рече Свитава си тече тече КАМЕЛИИ РАКУВАЊЕ Верувај ми, не го барав денес, го барала може сал мислана скрита во бессони ноќи бегајќи од мене низ влажнава есен бесцелно што скита. Верувај ми, се исплашив така од средбава наша небаре сум дете. Му подадов рака, ми подаде рака шумолеше над нас есенски ветер А мојава дланка се опушти тогаш ко крило на птица што бесцелно лета сакајќи да најде растреперен спокој. Верувај ми, почувстував тогаш небаре сум душа прогонета - клета гулабица морна со солза во око. ВРБАТА НА БРЕГОТ НА СВИТАВА - Имиресија од баладата ВРБА Карел Јаромир Ербен, чешки поет, 19 век Сум легнала здрава, свежа, а сега ко мртва лежам; надвор пука пролет рана, а јас не можам да станам; врз клепкиве магла тежи: гледам, една в р б а лежи Го слушаш валцерот од Травијата; ја плачеш судбата на Виолета; посакуваш да пишуваш сонети за страстите од древните палати, за виното во чашите што жари, за љубовта што како цветец вене к а м е л и ј а... фантазија што ече Виолета на Алфредо му ја дари Ги плачеш, всушност, сите клети жени што љубеле - а љубени не биле, што чекале - камелија дур свене во прегратка да сетат мажи мили - а нив ги немало ех, надеж клета - камелии камелии камелии ДАЛЕЧНИ ПРЕДЕЛИ Кога ми идеш на сон гледам далечни предели што наживо никогаш не ќе ги видам: реки безимени - полноводни - како копнежи недосонувани; раскошни стеблаци, со гранки разгранети небаре р а ц е спружени накај далечнине предели; некакви чудни цветови со миризби што ме заспиваат 44

45 во спокојни соништа за да ги сонувам оние далечни предели што наживо никогаш не ќе ги видам. I Те наслутувам во бессони ноќи со младешка душа, нежност и убост, а треперам сета да не ми дојдеш ко наврапит вио^ со машка грубост. Па да ги кршиш гранкиве кревки, мирисниов окит да не го срониш, пролетново цвеќе да не го свенеш и да си одминеш - без да те боли. - Не како маж - сал светлина, добрина те сонувам. И Те љубам" шепотам, па за тебе создавам некаква слика; и близок си ми, и далечен многу; те гледам - пустинска фатаморгана Илузија си - без име, без лика. II Илузија си - без име, без лика. Мирисно билје пред Гурѓовден скинав, под зглавникот си го наредив скришно со мисла-надеж насон да те видам. - На момата - наречниците рекле, од рода во рода велеле така -ноќта пред Гурѓовден во глуво доба насон п идел судениот сакан! Легната молкум го чекам сонот. Ноќта одминува, а јас сум будна, трепетна чекам, оџарени очи - за да го видам саканиот суден - Не сум го видела - сал повев сетив Сонуван сон си кој дарува почин. III Сонуван сон си кој дарува почин па утрава ми се полни со песна, со светлина и подадена рака кон оној кој ќе ја прифати чесно; со спокоен и доверлив поглед, со искрена и отворена душа; кој прифаќа и возвратно дарува, кој советува и знае да слуша за моиве талкања - лавиринти безизлезни и сонувања скрити кога те барам, исплашена викам, и како се будам употена сета обземена од возбудата клета исконскиот копнеж во мене блика, IV Исконскиот копнеж во мене блика па барам превези за да го скријам. Исплашена сакам да бегам, да викам а во.вдно ме привлекува силно. - Оф, момиче лично, бело, високо в шарено одајче само заспало, Насон му дошло момче непознато момето очите му ги видело - Леле, мајчице, очи - длабочини ме привлекуваат ама и плашат; ми ги размавтале слабите крилја високо вишно за да се извишам во очите безвреме да не втонам! - Сè ќе се случи? Зар пишано било? Сè ќе се случи? Зар пишано било? - ќе станам мома, невеста, жена, мајка Кога? Каде? И кој ќе биде мажот кој ќе ме поседува мене? Од Големата Мајка? Од Ева ли? Од Адама? Од неговото ребро? Обезличена јас нејќам да бидам сал фиданка за родовото стебло! - Предвреме размислуваш за дилеми што не можеш да ги разрешиш сама! Каде си ти тоа што ми го рече? Кајшто си течела реката - тече. Оф, не се менува она што било одамна речено на ТРЕТА ВЕЧЕР! V 45

46 ЉУДМИЛ СПАСОВ (ТИХИТЕ КАНДИЛА) Блаже Конески на двапати има пишувано за Св. Климент. Првиот текст потекнува од 1966 г., од прославата на 1050-годишнината од смртта на Св. Климент и има наслов Климент Охридски, а вториот текст претставува беседа одржана 1986 г. во новата зграда на МНТ, по повод на 1100 години од формирањето на Kлиментовата школа во Охрид 886 г. И двата текста носат важна порака до современиците: 1. Во првиот текст (Конески 1990: 7-18) по повод на 1050-годишнината од смртта (1966 г.) нагласката е дека Св. Климент, како претставник на својата генерација, ученик на Св. Браќа, најактивно се бори (и изборува) Словените да го најдат својот културен лик меѓу Источното и Западното Римско царство и да не бидат аморфна маса. Натаму, Конески ја истакнува важноста дека глаголицата е првото словенско писмо, па вели дека во времето на Св. Kлимент отстапувањето од глаголицата можело да се толкува како попуштање пред туѓото влијание... На крајот заклучува дека Охрид како културен центар има и денес важно значење за Словените, но и дека нивниот култ е најжив токму овде, во Охрид, Охридско и Македонија пошироко. 2. Вториот текст од 1986 г. по повод од 1100 г. од Климентовата школа е извонредно поттикнувачки и содржи една водечка, како и повеќе дополнителни важни пораки до современиците, до Македонците... Тој претставува образец на реторската вештина создадена на македонски јазик. Не можам да се оттргнам од впечатокот дека овој говор длабоко се поврзува со беседата на Григор Прличев одржана во јуни 1866 г., на крајот на учебната година, пред граѓанството во Охрид. Самиот Конески го има анализирано овој говор со едно нескриено воодушевување за него (Конески 1966: ). Да откријам уште една скриена врска меѓу двете беседи: првата, онаа на Прличев е создадена 1866 г., втората, онаа на Конески, е создадена 1986 г., значи двете ги разделува време од еден век! Самата по себе ваквата симболика го бранува нашиот мисловен тек! Затоа, нека ми биде овде дозволено да дадам и едно лично согледување при толкувањето на пораката на беседата на Конески. Да не заборавиме дека СФРЈ, како федерација во која учествуваше денешната Република Македонија, почна да се распаѓа 1990 г. во еден подолг процес сè до 1992 г. Конески преку овој текст дава совет како ќе треба Македонците да се постават по таквиот настан, кој, сигурен сум, го предвидуваше. Да се потсетиме дека Беседата за Св. Климент се пренесуваше низ сите тогашни телевизии, односно преку заедничката мрежа ЈРТ што значи дека се слушаше и се гледаше низ просторите на целата тогашна држава. На таков начин, пораката на Конески, на македонски јазик, беше пренесена насекаде. Беседата одржана на 25 ноември 1986 г. од страна на Конески (1990: 19-25), на денот на све-тецот, почнува со зборовите од мајка му на Прличев, која го храбри сина си пред неговото затворање, велејќи му да се угледа на Св. Климент, пред чија фреска кај нас горат безброј кандилца. Не бој се! вели таа Биди храбар што и да се случи! Натаму Конески ја искажува втората поимна оска на неговата беседа со синтагмата: кандилцата и светецот. Тој објаснува дека кандилцата што горат низ македонските куќи обележуваат солидарност на луѓето во тешки времиња, но и долга трага на опстојување низ вековите... Конески истакнува дека Св. Климент е заслужен: затоа што е прв епископ од словенски род; за воздејството на охридската школа врз развитокот на старата руска писменост; за поттикот да се основаат манастири на Света Гора (Зографски и др.); личноста на Св. Климент ја штитела автокефалноста на Охридската црква... Токму затоа, ни кажува Конески, Охридската црква не ги празнувала само Св. Кирил и Св. Методиј, туку и Св. Климент. За тоа ни кажува календарот на Асемановото евангелие. Со други зборови: меѓу култните светители од Охрид, Св. Климент е најважниот. Во црквата Св. Богородица Перивлепта (Нови Св. Климент), неговиот портрет е наспроти апостолот Св. Петар, значаен за екуменската црква. Во истата насока: Седмочислениците во црквата посветена на Св. Наум во Охрид, му даваат на Св. Климент централно место на иконата. Ова е токму така оти преку Св. Климент се кристализира македонската национална свест, вели Конески. Св. Климент и неговата дејност им припаѓаат и на други народи, неговото дело се вклучува во повеќе национални културни традиции, така и треба да биде, но токму овде треба да го повториме она за што се договоривме на почетокот, вели Конески и ја искажува метамислата на беседата дека тихите кандила пред иконите на Св. Климент гореле низ вековите само во нашиот регион, изразувајќи и молитва и надеж и човечка солидарност... Пораката на Конески е еднозначна. Нека ми биде дозволено да ја извлечам онака како што ја разбирам: Ние, Македонците, Климентовите потомци, сме поставени пред предизвикот уште еднаш, заедно со него, да бараме признание за својата самостојна културна акција и за својата национална независност! Да се потсетиме: Македонците застанаа пред предизвикот на формирање на самостојна држава 1991 г., 8 септември. Цитирана литература: Конески, Блаже, Еден говор на Григор Прличев, Македонски јазик, 17, 1966, стр Конески, Блаже, Ликови и теми, Култура, Скопје,

47 КНИЖЕВНИ ДОКУМЕНТИ (Обраќање до Издавачката куќа Мисла од Скопје, 1.XI г.) Со Вашето писмо од 23. IX година ме поканивте да го рецензирам ракописот на Драгица Најческа Пеперуга со натопени крила. Ви благодарам за таа покана, а во следните редови го изнесувам своето мислење за споменатиот текст. Најческа поставува еден сериозен проблем: како да најде рамнотежа во својот чувствен живот жена што е осудена да ги мине своите денови во атмосфера на нерадост, во брак заснован на себичност и студено налагање. На нејзиното право да доживее топлина на љубовта, му се противставуваат нормите на еден морал што го негира живото чувство. Токму во часот кога таа, по долга борба, успева да ја афирмира суштински својата личност во контакт со човекот што го сака, токму тогаш таа треба најјасно да почувствува дека е заправо немошна и победена. Треба да се истакне веднаш дека кон една ваква животна ситуација Најческа пристапува чесно и отворено, без да се плаши да ѝ гледа на вистината отворено в очи. Таа влегува смело во својот расказ, направо во еден од најдраматичните негови моменти. Жената што треба да ја крие како нешто срамно својата љубов, ја сознава со сета острина опасноста да ја загуби. Чувството на беспомошна љубомора ја опфаќа, таа со проклетство се нафрла на општествените конвенции, а мора да сознава секој час дека и самата им се потчинува. Осудата на лажниот морал не е и победа над него. Таа не може да се предаде исцело дури ни на омразата, премногу е богата личност да се исцрпи во тоа. Најческа во овој дел од својот текст ја слика добро и со подбор на интересни подробности женската психологија. Тој дел е правилно поставен не само во основните линии на психолошката анализа, ами е соживен со тие подробности, и се изделува по успешното водење на расказот во рамките на целокупниот текст. Структурата на текстот натаму ги содржи уште сле- дните основни делови, во кои доминира реминисценцијата. Најпрвин е тоа споменот за првата љубов. Најческа успева наместа со еден лирски полет да ги предаде девојчинските мечти. Има спонтаност во нејзината природа, а копнежот е искрен. Но првата љубов е и еден горчлив опит, што ја изместува рамнотежата на психичкиот живот на хероината на овој расказ. Таа влегува во следната етапа на својот живот и пак се наоѓаме во еден нов отсек на расказот. Се предава состојба на премалување, неснаоѓање. Како животот и луѓето да се согледуваат пореално, а всушност личноста се потчинува неусетно, во чувствениот живот се прават некакви компромиси, се јавува еден противречен однос она што е бледа имитација да не се разделува јасно и одеднаш од вистинското доживување. Резултатот од таа состојба е брак со човек себичен, сув и ограничен, заинтересиран пред сѐ за тоа да им се налага на другите. Најческа и во овој дел оперира со добар животен материјал, а нејзините забележувања често изненадуваат по својата проникливост. Покрај ликот на главната личност, овде се изделува како добро оцртан во овој текст уште еден лик на мажот. Во следниот дел на текстот се раскажува за околностите во кои се зародува љубовта на хероината спрема друг човек, за силината на тоа чувство, но и за немоќта во која таа е скована. Со сето тоа се враќаме на основната интонација на текстот, со која се обележува и неговиот почеток. Структуриран по ваков начин, текстот на Најческа се претставува како една доволно кохерентна целост. Најческа раскажува течно и лесно / може сепак да се забележи дека густината на нејзиното раскажување се засега понегде, главно во вториот дел и при крајот, од екскламативен израз/. Текстот се чита со интерес, со чувство дека авторката соопштува работи што навлегуваат во сериозни страни на животот. Ми се чини дека тој би можел да побуди посебен интерес меѓу младината и во тој поглед не треба да се превидува и неговата педагошка носивост. Како принос кон психологијата на жената, тој заслужува секакво внимание и во развојниот тек на нашата белетристика. Со сите овие добри страни текстот на Најческа заслужува по мое мислење да биде објавен, па јас, во заклучок на оваа рецензија, го формулирам тоа и како формален предлог до редакцијата на Мисла. 47

48 1. Во Украина една река го носи името Златна липа Во Ново Сараево, покрај Миљацка, има Алеја на липите Во Белград и во многу други градови има ресторани кои се викаат Под липата Хрватите дури цел еден месец го викаат липар, па и стотинките од паричната единица куна ги нарекуваат липи А во Прилеп сè уште е најпознат хотелот Липа иако не работи 2. Липаат липите и кога никој не ги слуша Липата се сонува цела година Опојниот мирис посебно се шири ноќе Жолтата боја за навек останува во очите А вкусот на липовиот чај во непцата 3. Само оној што засадил липа во својот двор На средсело или во гората Си го продолжил коренот и стеблото И знае дека ќе биде надживеан од липите Но само дури и тогаш наследниците ќе имаат што и за кого да раскажуваат Чувајте и Вие липови гранчиња во домот Против громови и пожари Липите ги помнат и чуваат спомените Тие се раскошни, миризливи и лековити Како што е и Липата на Матеја Матевски! Издавач Друштво на писателите на Македонија За издавачот Веле Смилевски (Претседател на ДПМ) Издавачки совет Проф. д-р Георги Сталев Поповски (Претседател) Редакција Петре Димовски (главен и одговорен уредник) Љубинка Донева (уредник) Јусуф Едип (уредник) 48 Лектор и коректор Душко Богдановски Компјутерска обработка Петре Димовски Адреса на редакцијата Ул. Максим Горки бр Скопје, Македонија Тел./факс: 02/ Правен застапник Љубица Спасовска, адвокат Печати РИ - Графика, Скопје Жиро-сметка: Депонент: Комерцијална банка АД Скопје ДПМ за Стожер Со решение бр /2 од година Секретаријатот за информации Стожер е запишан во регистарот на весници и за него се плаќа данок по повластена даночна стапка. Ракописите и фотографиите не се враќаат. Ревијата излегува со финансиска поддршка на Министерството за култура на РМ.