ZAMAK U SRPSKIM ZEMQAMA POZNOG SREDWEG VEKA

Transcription

1 Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006 Recueil des travaux de l Institut d etudes byzantines XßIIÇ, 2006 UDK: (497.11) 13/14 Marko Popovi} ZAMAK U SRPSKIM ZEMQAMA POZNOG SREDWEG VEKA U radu se razmatra tip utvr ewa sa primarnim rezidencijalnim funkcijama vladarskog ili vlasteoskog dvora, koji bi se na podru~ju srpskih zemaqa sredweg veka, sli~no evropskim primerima, mogao ozna~iti terminom zamak. Izlo`ene su strukturalne odlike zamka koje ga izdvajaju od utvr ewa, kod nas obi~no ozna~avanih op{tim terminom œsredwovekovni gradœ. [irom nekada{wih srpskih zemaqa rasuti su tragovi starih utvr ewa, naj~e{}e bezimenih ruina zasutih {utom i obraslih vegetacijom, koje se jo{ uvek opiru vremenu svedo~e}i o minulim epohama. Te ru{evine, koje po pravilu dominiraju isturenim visovima, ili su tek nagove{tene svojim jedva uo~qivim tragovima, privla~ile su pa`wu i razigravale ma{tu mnogih generacija, o ~emu svedo~e brojne legende o wihovim nekadawim `iteqima. Interesovawe nau~ne javnosti za ova drevna odbrambena upori{ta i{lo je naporedo sa prvim ozbiqnijim pristupima istorijskim istra`ivawima. Do sada je, tokom terenskih prospekcija, evidentirano vi{e stotina lokaliteta sa ostacima starih utvr ewa. 1 Ve}ina ih je u potpunim ru{evinama, koje tek ~ekaju svoje istra`iva~e. Samo je mali broj arheolo{ki istra`ivan ili ima uo~qive ostatke fizi~kih struktura, koje pru`aju mogu}nost za dono{ewe utemeqenih zakqu~aka o nekada{wem izgledu, funkciji i vremenu nastanka, ili etapama razvoja. Naj~e{}e su u pitawu tragovi utvr ewa bez jasno vidqivih nadzemnih ostataka, kojima se hronologija gra ewa ne mo`e pouzdano odrediti. Ako je suditi prema rezultatima do kojih se do{lo prilikom arheolo{kih iskopavawa, tamo gde su vr{ena, ili samo na osnovu analize povr{inskih nalaza, kao i karakteristi~nih toponima, 2 na ovom tipu lokaliteta naj~e{}e su u pitawu 1 A. Deroko, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Beograd 1950; I. Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Beograd 1970; P. Mijovi}, M. Kova~evi}, Gradovi i utvr ewa u Crnoj Gori, Beograd Ulciw 1975; I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini vo Makedonija, Skopje 1996; M. Popovi}, Sredwovekovne tvr ave u Bosni i Hercegovini, Zbornik za istoriju B i H, 1, Beograd 1995, 33 56; Isti, Vladarski i vlasteoski dvor u Bosni i Hercegovini, Zbornik za istoriju B i H, 2 (1997) Osim tragova praistorijskih brdskih naseobina, lokaliteti sa ostacima utvr ewa iz starijih epoha, kako anti~kih i kasnoanti~kih, tako i ranovizantijskih, obi~no nose karakteristi~ne toponime: Gradina, Gradi{te, Gradac i sl.

2 190 Marko Popovi} ostaci kasnoanti~kih ili ranovizantijskih utvr ewa. Lokaliteti sa sredwovekovnim fortifikacijama, gotovo po pravilu se prepoznaju po boqe sa~uvanim fizi~kim strukturama, uo~qivim u ve}oj ili mawoj meri iznad ravni tla, a u pojedinim slu~ajevima i upe~atqivim masama svojih bedema i kula. Kada su u pitawu sredwovekovna utvr ewa, interesovawe na{e nau~ne javnosti bilo je naj~e{}e usmereno na ve}e i boqe o~uvane komplekse, o kojima ima podataka u izvornoj istorijskoj gra i. Na tim lokalitetima su prete`no i vr{ena arheolo{ka istra`ivawa, koja su omogu}ila produbqenije analize fizi~kih struktura i pouzdanija datovawa. Ne ulaze}i u kriti~ka razmatrawa ishoda dosada{wih istra`ivawa sredwovekovnih fortifikacija u oblastima nekada{wih srpskih zemaqa, zadr`a}emo se samo na nekim pitawima koja su neposredno u vezi sa temom na{eg izlagawa. U terminolo{kom smislu, ova nekada{wa upori{ta odbrane, gotovo bez izuzetka, ozna~avana su pojmom sredwovekovni grad. 3 Ako po emo od nekada- {weg zna~ewa te re~i, kao odrednice koja se prevashodno odnosi na utvr eno mesto, ne bi trebalo da bude zabune. Re~ grad, u starosrpskom, kao i u drugim slovenskim jezicima izvorno se odnosila na ogra eni, braweni, odnosno fortificirani prostor, bez obzira na wegovu veli~inu ili slo`enost struktura. ^ak su i manastirska obzi a tokom sredweg veka ozna~avana tim pojmom. 4 Pomenu}emo samo neke primere. U opisu ktitorske delatnosti kraqa Stefana Uro{a II ostalo je zabele`eno da u Hilandaru pored ostalog on œsazda grad sa velikom tvr avomœ. 5 I u ne{to poznijem opisu gra ewa manastirskog komplesa u De~anima, jasno se navodi nalog ktitora da se œna vratima toga grada podigne veliki pirgœ. 6 To sredwovekovno zna~ewe zadr`alo se i u poznijim vremenima. Primera radi, treba pomenuti da je jo{ pre jednog stole}a ogra eni manastirski kompleks u Studenici lokalno stanovni{tvo nazivalo gradom. Razvojem naseqa, pojam grada se {iri na utvr ena podgra a, odnosno urbanizovane prostore, a potom i na neutvr ene urbane naseobine, dobijaju}i tako svoje sada- {we zna~ewe. 7 Na`alost, ova re~, izmewenog zna~ewa, u savremenom srpskom jeziku ~esto se, bez odgovaraju}eg obja{wewa, koristi za ozna~avawe sredwovekovnih utvr ewa. To prose~no obrazovane ~itaoce, ali i neke od poslenika nauke, navodi na neutemeqene zakqu~ke o etapama urbanizacije srpskih zemaqa u sredwem veku. Da bi se krenulo ka razre{ewu ovoga problema nephodno je pristupiti razvrstavawu, odnosno tipolo{kom opredeqivawu sredwovekovnih utvr ewa, u strukturalnom i funkcionalnom smislu, i to kako fortificiranih celina tako i wihovih pojedinih delova. To bi tako e podrazumevalo i jasno terminolo{ko odre ivawe, {to je u evropskoj kastelologiji, kada su u pitawu glavni govorni jezici, ve} davno obavqeno. U tom pravcu, kod nas su na- 3 V. St. Karaxi}, Srpski rje~nik, Be~ 1818, 106 (grad, die Festung, arx); Vojna Enciklopedija 3 (1972) ; Likovna enciklopedija Jugoslavije 1 (1984) V: S. Popovi}, Krst u krugu, Beograd, kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. \. Dani~i}, Zagreb 1866, Isto, M. Popovi}, Les villes medievale serbe developpment et forme, Problemi slavànskoè arheologii, Trudá VI me`dunarodnago kongressa slovenskoè arheologiè, izd. V. Sedov, Moskva 1997,

3 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 191 ~iweni tek prvi poku{aji. Ovde vaqa ista}i veoma podsticajan rad o izvornom zna~ewu termina kula kod vizantijskih i srpskih fortifikacija. 8 Ne upu{taju}i se u celovito razre{avawe ovog slo`enog problema, koji svakako zahteva posebnu studiju, ovom prilikom poku{a}emo da odredimo, u prostornom i funkcionalnom smislu, tip utvr ewa, to jest, dela utvr ewa koji bi se mogao odrediti pojmom zamak. U pitawu je termin, poznat i u drugim slovenskim jezicima, koji je kod nas do sada retko bio u upotrebi. Odgovara engleskom Castle; francuskom chateau; nema~kom Schloss, ali i Burg; italijanskom i {panskom castello; ruskom zamok, u zna~ewu fortificirane rezidencije, odnosno utvr enog vladarskog ili vlasteoskog dvora. Me utim, iako je osnovni pojam jasan, vaqa ista}i da ni u zemqama Zapadne i Sredwe Evrope ova terminologija nije dosledno primewena, s obzirom na postojawe mno{tva raznolikih primera. Drugim re~ima ~esto je te{ko razgrani~iti utvr ewa koja imaju prete`no vojno-strate{ku ulogu od onih gde rezidencijalni kompleks odnosi prevagu, budu}i da su ~esto te obe funkcije me usobno povezane. Taj problem se pojavquje na pojedinim podru~jima i u terminolo{koj ravni. Na podru~ju francuskog i nema~kog govornog podru~ja postoji praksa bli`eg, odnosno jasnijeg terminolo{kog odre ivawa. Tako se za mawa utvr ewa na va- `nim strate{kim polo`ajima, sa jasnom vojnom funkcijom, bez obzira na obim rezidencijalnog stanovawa, koristi termin chateau-fort, odnosnoburg, dok se ona koja prevashodno predstavqaju utvr ene rezidencije ozna~avaju kao chateau, odnosno Schloss. Me utim ova podela nije uvek dosledno sprovedna pa nije redakslu~ajdasezajednoistoutvr eweurazli~itimprilikamapojavqujuoba navedena termina. Sa druge strane, od vremena Renesanse termini chateau i Schloss prelaze i na rezidencijalne palate-dvorove izvan urbanih sredi{ta, bez obzira na to da li imaju elemente fortifikacije ili su u celini neutvr ene. 9 Za razliku od navedene francuske ili nema~ke prakse, engleski castle i italijansko-{panski castello imaju {ire zna~ewe koje obuhvata obe navedene funkcije, bez obzira na to koja je od wih primarna. Va`no je napomenuti da ovaj posledwi, moglo bi se re}i œmediteranski terminœ sa istim {irim zna~ewem, prelazi i u sredwovekovni srpski jezik u oblicima ka{teo ili kostel. Ovi termini, koji se sre}u u dubrova~kim dokumentima i oblastima bli`im Pomorju, prevashodno ozna~avaju mawa utvr ewa strate{kog zna~aja bez primarnih rezidencijalnih funkcija. 10 U tom smislu veoma je podsticajan podatak iz ugovora o savezu, koji su godine sklopili Dubrov~ani sa bugarskim carem protiv kraqa Uro{a, gde se pomiwu pored gradova (grade) srpskog Pomorja, po svemu sude}i fortificiranih urbanih naseobina, i kasteli (kostele) kao utvr ena vojna upori{ta. 11 Ovaj rani primer terminolo{kog razli- 8 J. Kali}, Was verstand man in den mittelalterlichen serbischen Stadten unter œkulaœ?, Balcanoslavica 7 (1978) L. Villena, Proposal for a multilingual Glossary on medieval military architecture, Bulletin IBI (International Burgen-institut) / 1969, Arnheim 1974, Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma Ç/2, Beograd Sr. Karlovci 1934, 120 (dokument kraqa Stjepana Toma{a o savezu sa Dubrov~anima g.) i 177 (pismo hercega Vlatka, oko g.). 11 Q. Stojanovi}, nav. delo, 20.

4 192 Marko Popovi} kovawa vrsta fortifikacija u srpskoj sredwovekovnoj jezi~koj praksi zahteva posebnu razradu, koja izlazi iz okvira ovoga rada. Pre nego {to pre emo na razmatrawe na{e gra e, neka nam bude dozvoqeno da se ukratko osvrnemo na nastanak, postupni razvoj i pojavne oblike ovog tipa sredwovekovnog utvr ewa. Kao {to je poznato, zamak nastaje u zemqama Zapadne Evrope u nemirnim vremenima veka, sa ciqem da posedniku zemqe, kako lokalnom vlastelinu tako i predstavnicima krupnog plemstva, ukqu~uju- }i i vladara, omogu}i bezbedan boravak, a po mogu}stvu i pribe`i{te za lokalno stanovni{tvo. Ova utvr ewa, prvobitno gra ena u vidu zemqano palisadnih fortifikacija, tokom 11, a naro~ito 12. veka dobijaju zidane strukture, koje se u narednim stole}ima posebno usavr{avaju, slede}i razvojne tokove evropske vojne arhitekture zasnovane na iskustvima iz krsta{kih ratova. 12 Prviisredi{wielementzamkapredstavqalajemasivnastambenakula keep ili donjon sa dvori{tem okru`enim obzi em, spoqnim rovom i brawenim ulazom. Prostor dvori{ta, u tom ranom razdobqu, bio je namewen pomo}nim zdawima boravi{tu posluge, skladi{tima, kowu{nici i sl. 13 U daqim etapama razvoja, posebno tokom 13. i 14. veka, zamak dobija sve slo`enije strukture, ali i nove vojno-strate{ke funkcije. Pored don`ona, koji gubi centralnu poziciju, ali ostaje posledwe upori{te odbrane, grade se visoki solidni bedemi sa vi{e kula, ispred kojih se obrazuju i spoqne linije odbrane. Glavnu unutra- {wu funkcionalnu promenu predstavqa pojava rezidencijalnih zdawa koja, oslowena na bedeme, okru`uju sredi{we dvori{te. Tu se, uz odaje namewene stanovawu, kao najzna~ajniji prostor izdvaja velika dvorana u kojoj se odvijao javni `ivot sredwovekovnog dvora. 14 Uz neke od zamkova pojavquju se i podgra a, kao za~etak urbanih struktura koje se naknadno fortificiraju obrazuju}i slo`ene brawene celine. Zapadnoevropski zamkovi grade se u okviru feudalnih poseda, uz poku{aj prilago avawa prednostima reqefa, {to je naro~ito izra`eno u zemqama nema~ke krune, gde su gotovo po pravilu gra eni na dominantnim, te{ko pristupa~nim visovima. 15 Pored ovog uobi~ajenog tipa, javqaju se i zamkovi u okviru sistema urbanih fortifikacija, naj~e{}e kao vladarske rezidencije, koji zadr`avaju svoju unutra{wu strukturu sa don`onom i stambenim zdawima. U tom smislu, podsetimo se Tauera u Londonu, Luvra ili prigradskog Vensenskog zamka u Parizu, sigurno posledweg i najboqeg predstavnika te vrste u evropskoj vojnoj 12 G. Fournier, Le Chateau dans la France medievale, essai de sociologie monumentale, Paris 1976; P. Warner, The Medieval Castle, New York 1971; E. Fugedi, Castle and society in the medieval Hungary ( ), Budapest 1986; T. E. Lawrence, Crusader Castles, A New Edition With Introduction and Notes by D. Pringle, Oxford 1988; Ch. Clouson, Castles in medieval society, Oxford A. Chatelain, Donjons romans des Pays d Ouest, Paris 1973; R. Ritter, Chateaux, donjons et places fortes l architecture militaire francais, Paris 1953; P. Heliot, Les origines du donjon residentiel et les donjons-palais romans de France et Angleterre, Cahier de civilisation medievale XVII,(Poitiers 1974), Istorija privatnog `ivota 2, Od feudalne Evrope do renesanse, priredili F. Arijes Dibi, Beograd 2001, ; F. i X. u sredwovekovnom zamku, Beograd 2005, O. Piper, Burgenkunde, Bauwesen und Geschichte der Burgen zunachst innerhalb des deutschen Sprachgebeietes, Munchen 1912, 1 37.

5 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 193 arhitekturi, 16 zatim Hrad~ana u Pragu 17 ili nama bliskih kraqevskih zamkovaubudimuivi{egradu. 18 Za razliku od zapadnoevropskih iskustava, tokovi razvoja vojne arhitekture u Vizantiji i zemqama koje su se razvijale u wenom okru`ewu i{li su drugim putem. U vreme kada nastaju zamkovi na evropskom zapadu, u Vizantiji nije postojala potreba za takvim vidom bezbednog rezidencijalnog stanovawa. Carski dvor se nalazio u dobro utvr enom Konstantinopoqu, dok je lokalna aristokratija boravila, uglavnom, u utvr enim oblasnim urbanim sredi{tima, a ne neposredno na svojim zemqi{nim posedima. U morfolo{kom smislu, vizantijska vojna arhitektura poznaje tip fortifikacija koji po spoqnim odlikama podse}a na zamak, ali se od wega razlikuje svojim prevashodnim vojno-strate{kim funkcijama. 19 To bi na prvom mestu mogla biti citadela ili kula, kao upori{te posledwe odbrane, u kojem boravi zapovednik utvr ewa. Formalne sli~nosti su jo{ ve}e ako zamak uporedimo sa kastelima malim utvr ewima na strate{kim visovima, koji predstavqaju dominantni tip vizantijskih fortifikacija u doba carske dinastije Komnina. 20 Vaqa re}i da je uz ostala dostignu}a vojne arhitekture Romeja, i komninski kastel imao uticaja na puteve razvoja zapadnoevropskih fortifikacija. Tek u poznijim razdobqima, nakon latinskog osvajawa Carigrada, u gr~kim zemqama na Balkanu pojavqujuseprvautvr ewasatipolo{kimodlikamazamka. 21 Da bi se jasno razgrani~ili funkcionalno razli~iti tipovi utvr ewa, koji su u korpusu svojih fortifikacija ~esto veoma sli~ni, potrebno je ukratko se zadr`ati na wihovoj komparativnoj analizi. Zamak u okviru slo`ene utvr ene celine, svojim osnovnim elementima odbrane, ne razlikuje se gotovo uop{te od tvr avske citadele ili kule-akropoqa, odnosno unutra{weg utvr ewa kada su u pitawu vizantijske fortifikacije. Zajedni~ka im je odlika solidna bedemska ograda, odre eni broj kula na najpogodnijem polo`aju za odbranu, i braweni ulaz. Posebnu ulogu u sistemu odbrane u oba slu~aja ima glavna kula don`on, koja se mo`e nalaziti u sredi{tu utvr enog prostora ili, {to je ~e{}e u kasnijim epohama, u okviru bedemske ograde. U odbrambenom smislu, glavna kula-don`on i citadela-zamak imaju funkciju posledweg upori{ta od- 16 G. Janneau, Cites et places fortes en France, L Architecture militaire, Paris 1979, D. Menclova, ]eske Hrady, Praha 1972, tom I , tom II ; E. Hru{ka, Developpment du chateau de Prague, Billetin IBI (International Burgen-institut) 32/1973, Munchen 1977, L. Gerevich, A Budai var feltarasa, Budapest 1966; G.Buzas, The remains of the Royal palace at Vissgrad from the Angevin period, ed. J. Laszlovaszky, Medieval Vissgrad, Budapest 1995, C. Foss, D. Winfield, Byzantine Fortifications, An Introduction, Pretoria 1986, ; A. W. Lawrence, A Sceletal History of Byzantine Fortification, The Annual of the Britisch School at Athens 78 (1983) W. Muller-Wiener, Mittelalterliche Befestigungen im sudlichen Jonien, Istanbuler Mitteilungen 11 (1961) 5 122; Foss, The Defenses of Asia Minor Against Turks, Greek Orthodox Theological Review 27 (1982) ; M. Popovi}, Lesforteressesdusysteme defensif byzantin en Serbie au XIe XIIe siecle, Starinar XLII (1993) K. Andrews, Castles of the Morea, Princeton 1953, ; A. Bon, La Moree Franque ( ), Paris 1969,

6 194 Marko Popovi} brane. Ono {to ih bitno razlikuje u morfolo{kom, ali i funkcionalnom smislu jeste postojawe rezidencijalnog stambenog kompleksa u zamku, ponekad sa dvorskom crkvom ili kapelom. Toga po pravilu nema u citadeli, koja prevashodno ima vojne funkcije, sa prostorima za sme{taj posade, zapovednika utvr- ewa, kao i skladi{ta naoru`awa, opreme i zaliha namirnica. Ista razlika se uo~ava i prilikom upore ivawa zamkova kao posebnih korpusa, sa iskqu~ivo vojno-strate{kim utvr ewima tipa burga ili vizantijskog kastela. Nakon napred izlo`enog poku{aja da u op{tim crtama defini{emo pojam zamka i izdvojimo ga od drugih tipova utvr ewa, na{u pa`wu usmeri}emo ka srpskoj praksi u razvoju fortificiranog rezidencijalnog stanovawa. Utvr ewa na podru~ju srpskih zemaqa, kao {to je poznato, u ranijim razdobqima poznog sredweg veka predstavqala su vizantijsko nasle e stole}a, ili su gra ena u vidu skromnih zemqano-palisadnih utvrda, kao {to je to izgleda bio slu~aj u Bosni. Tokom 13. i prvih decenija 14. veka, uz retke izuzetke, ne uo~ava se pojava podizawa novih utvr ewa. Izuzetak u tom smislu predstavqaju samo srpski primorski gradovi i zaposednuta vizantijska urbana sredi{ta na jugu. ^ini se da u tim vremenima utvr ewa nemaju vitalnu funkciju, posebno kada su u pitawu sredi{we oblasti dr`ave. Ve}i zna~aj, kako izgleda, mogla su imati samo utvr- ewa u grani~nim oblastima. 22 U ovom razdobqu ni dvorovi srpskih vladara i vlastele nisu fortificirani, {to bi ukazivalo na ose}awe relativne sigurnosti, naro~ito u odnosu na mogu}a dejstva spoqnog neprijateqa. 23 Zamak kao vladarsko, a i vlasteosko sredi{te, ili dvor u okvirima bedema {to je bilo predmet i na{ih ranijih razmatrawa predstavqao je u srpskim zemqama, u odnosu na onovremenu evropsku praksu, relativno poznu pojavu. Tek sa nastupawem nemirnih vremena, od sredine 14. veka, glavne vladarske i vlasteoske rezidencije sme{taju se u utvr ene prostore, {to }e u daqem razvoju nagovestiti i prototip urbane prestonice. Nagove{taji ove transformacije i promena u organizovawu dvorskog kompleksa uo~avaju se ve} znatno ranije. Vladarski refugijum, istina samo kao privremeno boravi{te, ako je suditi prema fizi~kim strukturama, ve} u Rasu 24 po~iwe da nali~i na zamak, a sli~an slu~aj je sigurno bio i sa Petri~em, nedaleko od kompleksa kosovskih dvorova. 25 U funkcionalnom smislu, me utim, to jo{ uvek nisu bile utvr ene rezidencije u kojima vladar du`e boravi. Osim tih refugijuma u blizini vladarskih kompleksa, neka me u retkim utvr ewima u unutra{wosti dr`ave Nemawi}a mogla bi se tako e smatrati, uslovno re~eno, fortificiranim dvorovima. Na prvom mestu bio bi to Zve~an, stari vizantijski kastel sa crkvom Sv. \or a. On je, po svemu sude}i, krajem 13. i u prvim decenijama 14. veka, imao 22 M. Popovi}, Defensive Systems in the Eastern Part of Yugoslavia, Balcanoslavica 11 12, Prilep , 11 32; Isti, Lesforteressesdanslesregions des conflits byzantinoserbes au XIVe siecle, in: Byzantium and Serbia in the 14th century, Athens 1996, M. Popovi}, Vladarsko boravi{te Stefana Nemawe u Rasu, Stefan Nemawa Sveti Simeon Miroto~ivi, istorija i predawe, izd. J. Kali}, Beograd 2000, M. Popovi}, Tvr ava Ras, I. Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi i dvorci na Kosovu, Beograd 1975,

7 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 195 zna~ewe povremene vladarske rezidencije, da bi kasnije postao vlasteosko oblasno sredi{te. U okviru bedema citadele, pored ostataka crkve otkrivene su cisterne, kao i tragovi rezidencijalnih zdawa, od kojih su jo{ sredinom 19. veka postojale impozantne ru{evine. 26 A. Giqferding je bio u prilici da zatekne visoko o~uvane zidove jednog monumentalnog dvospratnog zdawa, prema lokalnoj tradiciji œkraqevske pala~eœ, na ~ijim je zidovima gra enim opekama bilo i tragova slikane dekoracije. 27 Funkciju kraqevskog zamka mogao je imati i Jele~, nedaleko od vladarskih boravi{ta u Rasu, gde tako e postoje tragovi stambenih zdawa o ~ijem pravom zna~ewu tek treba da pru`e podatke budu}a arheolo{ka istra`ivawa. 28 Izraziti primer dvora u zamku predstavqao bi Magli~, podignut u prvim decenijama 14. veka na bregu iznad Ibra, kao utvr ena rezidencija arhiepiskopa Danila II (sl. 1). U nevelikom prostoru opasanom jakim bedemima i kulama, me u kojima se posebno isti~e sna`na brani~ kula ili don`on, nalazila se dvospratna palata sa dvoranom kao i ukopanim podrumom, zatim stambena i pomo}na ekonomska zdawa, cisterna i jednobrodna crkva, koja je bila kao i ona u Zve~anu, posve}ena Sv. \or u. 29 U izmewenim geopoliti~kim uslovima tokom druge polovine 14. veka, kao {to je ve} istaknuto, u srpskim zemqama dolazi do bitnih promena u organizaciji vladarskog, kao i vlasteoskog boravi{ta. Dvor se sa slobodnih neutvr enih prostora seli u okvire bedema, strukturalno se pretvaraju}i u zamak, kao model bezbedne rezidencije, bliske onovremenoj evropskoj praksi. Podsticajan primer iz tog prelaznog razdobqa odslikava transformacija Bobovca od refugijalne tvr ave u vladarski zamak i dr`avno, mo`da boqe re- }i, regalno sredi{te kraqa Srbqem i Bosni. Krajem 14. i u prvim decenijama 15. veka u ovom utvr ewu gradi se dvorski kompleks kao posebno izdvojena celina nad liticama ju`nog dela opasanog bedemima. 30 Na ovom prirodno brawenom polo`aju stajale su dve palate sa cisternom i pomo}nim zdawima. U mawoj, gorwoj palati nalazile su se stambene odaje, dok je u drugoj znatno ve}oj gra evini, koja je imala tri do ~etiri eta`e, postojala velika dvorana, kao i vi{e prostorija razli~itih namena. U okviru bedema zamka, na prilazu vladarskim palatama, nalazila se mala dvorska kapela koja je imala i funkciju grobne crkve bosanskih kraqeva. Izgradwom dvora i transformacijom u kraqevski zamak, Bobovac postaje u vi ewima savremenika stolno mesto bosanskog kraqevstva. U odnosu na funkciju vladarske rezidencije gde se du`e boravilo, dvor u Bobovcu bio je relativno mali. Na to je, po svemu sude}i, uticao ogra- 26 V. Jovanovi}, Sredwovekovni grad Zve~an, Starinar XIII XIV, , A. Giqferding, Putovawe po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo 1972, I. Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Beograd 1970, I. Zdravkovi}, Istra`iva~ki i konzervatorski radovi na gradu Magli~u 1960 i godine, Zbornik za{tite spomenika kulture 14, (1963) 45 56; S. Djordjevi}, Fortifications of Magli~, ed. S. ]ur~i}, E. Hadjitryphonos, Secular medieval Architecture in the Balkans and its presevation, Thessaloniki 1997, P. An eli}, Bobovac i Kraljeva Sutjeska, Sarajevo 1973,

8 196 Marko Popovi} ni~eni prostor za podizawe zdawa nad neosvojivim liticama stena. Izgleda da je izvanrednim uslovima za odbranu, koje je pru`ao zamak u Bobovcu, `rtvovana udobnost wegovih `iteqa. 31 Ulazak kompleksa vladarske rezidencije, kao i plemi}kih dvorova, u brawene okvire utvr ewa jasno se uo~ava na primerima Kru{evca i Stala}a. U prvom slu~aju rezidencijalni kompleks sa dvorskom crkvom-lazaricom naknadno je opasan bedemima. 32 U susednom Stala}u zamak sa stambenim kompleksom kojim je dominiralo zdawe œpalateœ sa dvoranom, jasno se izdvaja u sastavu ve}e utvr ene celine, ~ije zna~ewe jo{ uvek nije pouzdano razja{weno. 33 Naime, u okviru prostranog obzi a koje se pru`a od zamka daqe prema severozapadu nisu otkriveni relevantni arheolo{ki tragovi na osnovu kojih bi se moglo pouzdano zakqu~iti kakva je bila funkcija tog fortificiranog prostora, povr{ine vi{estruko ve}e od samog zamka. Vladarski zamkovi u urbanim sredi{tima srpskih zemaqa, u Beogradu, Smederevu, a potom i Jajcu, javqaju se tek u prvoj polovini 15. veka, kao veoma pozna pojava u odnosu na onovremenu evropsku praksu. Zamak despota Stefana u Beogradskom gradu sigurno je predstavqao najslo`eniji primer utvr ene srpske vladarske rezidencije (sl. 2). Sastojao se od dve prostorne celine. Predwi deo zamka zauzimale su pomo}ne zgrade dvora. Iza tog prostora, odvojen pregradnim bedemom i velikom don`on kulom, nalazio se stambeni deo dvora sa zgradama oslowenim na bedeme i dvoranom sa velikim prozorima prema Dowem gradu. 34 Utvr ena rezidencija despota \ur a Brankovi}a u Smederevu predstavqala je posledwe veliko ostvarewe te vrste u srpskom graditeqskom nasle u. Izgra ena je za samo dve godine ( ) u vidu dobro utvr enog zamka, koji je trebalo da zameni izgubqeni beogradski dvor. U pitawu je bio relativno mali, posebno fortificirani prostor u okviru znatno {ireg utvr enog kompleksa urbane prestonice (sl. 3). Dvorska zdawa, prislowena uz bedeme, obrazovala su trougaono dvori{te sa bunarom u sredi{tu. Najzna~ajnija, a verovatno i posebno reprezentativna zgrada, od koje su ostala sa~uvana ~etiri prozora bifore u bedemu prema Dunavu, imala je kao glavnu prostoriju veliku dvoranu na spratu. Bila je to, po svemu sude}i, sala magna audientiae, kojasepomiwe kao mesto gde su vo eni pregovori i potpisan dr`avni ugovor sa Mleta~kom republikom godine. Stambeni deo dvora nalazio se u prostranoj, kame- 31 M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor u sredwovekovnoj Bosni, Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 2, Beograd 1997, M. Kova~evi}, Profana arhitektura sredwovekovnog Kru{evca, Starinar XXX (1980) 13 28; M. Popovi}, Utvr ewa Moravske Srbije, Sveti knez Lazar, Spomenica o {estoj stogodi- {wici Kosovskog boja , Beograd 1989, D. Mini}, O. Vukadin, S. \or evi}, Sredwovekovni grad Stala}, Ra{ka ba{tina 1, Kraqevo 1975, ; D. Mini}, The Role of Stala} in Serbia of Prince Lazar, Balcanoslavica 11 12, Prilep , M. Popovi}, Beogradska tvr ava, Beograd 1982; 70 71; J. Kali}, Opis Beograda u XV veku, Zbornik Filozofskog fakulteta XII 1 (1974)

9 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 197 nom gra enoj zgradi-palati izdu`ene pravougaone osnove, koja je bila prislowena uz ju`ni bedem. 35 U nemirnim vremenima koja su prethodila turskim osvajawima, primer suverena sledilo je i plemstvo, naro~ito velmo`e koje su upravqale pojedinim oblastima dr`ave. Tako i vlasteoski dvor postepeno prelazi u brawene okvire bedema, u zamkove od kojih neki, izgleda, postaju regionalna upravna sredi{ta i deo sveukupnog odbrambenog sistema {to predstavqa temu koju tek treba detaqnije prou~avati. Taj proces, koji se jasno uo~ava od sredine 14. veka, do punog izra`aja do{ao je tokom prvih decenija narednog stole}a. Usled slabe istra`enosti, te{ko ga je pratiti u pojedinostima, posebno kada su u pitawu fizi~ke strukture. Ostaci zamkova koji su prepoznati u Dobrunu, 36 Lipovcu, 37 Petrusu, 38 zatim na Bora~u u Gru`i, 39 a mo`da i u Kozniku, 40 Bovanu, 41 Trubarevu, 42 kao i na vi{e drugih lokaliteta tek ~ekaju svoje istra`iva- ~e. Na osnovu ne{to boqe poznatih primera sa podru~ja bosanskog kraqevstva, poput Kqu~a na Sani (sl. 5), zamkova porodice Kosa~a u Sokolu, Kukwu, Samoboru i Blagaju, 43 zatim zamka Pavlovi}a u Bora~u, 44 kao i niza drugih sli~nih utvr ewa u kojima bi tek tokom budu}ih istra`ivawa trebalo prepoznati zamkove, mo`e se uo~iti da se boravi{ta visokog plemstva po svojim osnovnim sadr`ajima nisu bitno razlikovala od utvr enih vladarskih dvorova. Svode}i dosada{wa saznawa o zamkovima na podru~ju srpskih zemaqa, vaqalo bi se osvrnuti na neke wihove odlike i ukazati na probleme koje tek treba re{avati. U odnosu na povr{ine brawenog prostora, kod na{ih utvrda ovoga tipa uo~avaju se znatne razlike. Kao najzna~ajniji u tom smislu izdvaja se Beogradski zamak sa povr{inom od preko 3000 m 2,azatimsledeMagli~(oko 2000 m 2 ) i Koznik (1800 m 2 ), dok je Smederevski zamak bio prostorno ne{to skromniji (oko 1600 m 2 ). Kod mawih zamkova, povr{ina opasana bedemima kre- }e se izme u 350 i 1000 m Sli~no je i u Bosni, gde ve}ina utvr ewa koja bi- 35 M. Popovi}, La residence du Despot Djuradj Brankovi} dans le Chatelet de la Forteresse de Smederevo, Balcanoslavica 7, Prilep 1978, M. Popovi}, Sredwovekovni Dobrun, Starinar LII (2002) M. Popovi}, Lipovac tragovi sredwovekovnog vlasteoskog boravi{ta, Saop{tewa XXXÇç, Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture, (2002) D. Madas, Trial Researches at the medieval Town of Petrus, Balcanoslavica 8, Beograd 1979, 37 45; D. Madas, M. Brmboli}, Petrus sredwovekovno utvr ewe, Arheolo{ki pregled 23 (1982) ; novija arheolo{ka istra`ivawa su u toku, rezultati nisu objavqeni. 39 V. Jovanovi}, Bora~ et ^estin, Balcanoslavica 11 12, S. \or evi}, Koznik, Ra{ka Ba{tina 2, Kraqevo 1980, Isti, Bovan near Aleksinac, Contrubution to the study of the medieval Fortresses in Serbia, Starinar XLII (1991) D. Mini}, Sredwovekovno utvr ewe u Trubarevu, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru- {tva 6 (1990) M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor, M. Popovi}, Utvr ewa zemqe Pavlovi}a, Zemqa Pavlovi}a, sredwi vijek i period turske vladavine, izd. M. Vasi}, Bawa Luka Srpsko Sarajevo 2003, Bovan 350 m2, Bora~, naju`i braweni prstor oko 600 m2, Trubarevo 900 m2, Lipovac oko 1000 m2, isl.

10 198 Marko Popovi} smo mogli opredeliti kao nekada{we zamkove ima skromnu brawenu povr{inu od 100 do 1000 m 2. Izuzetak bi predstavqali samo zna~ajniji vladarski zamkovi poput Bobovca ili zamka u Jajcu. 46 Jasno se da uo~iti da osnovni braweni okvir predstavqa bedemsko platno sa odgovaraju}im brojem kula, a u pojedinim slu~ajevima oja~ano i predwom linijom odbrane u vidu spoqnog bedema sa rovom. Glavna kula don`on kod srpskih zamkova, za razliku od zapadnoevropske prakse, predstavqa iskqu~ivo upori{te odbrane i ne slu`i za stanovawe. 47 Wen polo`aj je, sa izuzetkom Beograda, uvek u okviru bedemske ograde, {to je slu~aj i sa glavnom brani~-kulom tipa citadele, poput one u Novom Brdu, ili u mawim tvr avama tipa kastela, odnosno burgova koje su imale iskqu~ivo vojno-strate{ki zna~aj. Oblici osnova bedemima brawenih prostora, koji bi se mogli opredeliti kao zamkovi, ne razlikuju se od drugih sli~nih malih utvr ewa, gotovo po pravilu podizanih na te`e pristupa~nim visovima. Polo`aji bedema, broj i raspored kula, kao i pristupne komunikacije prilago avani su oblicima reqefa i wihovim prednostima za odbranu. U tom smislu te{ko bi se mogao prepoznati neki ustaqeni model. Izuzetak predstavqa izvestan broj mawih utvr- ewa-zamkova gra enih krajem 14. i tokom prve polovine 15. veka na podru~ju bosanskog kraqevstva, koje odlikuje izdu`ena osnova sa kulama na kra}im stranama. Izraziti primer ovoga tipa utvr ewa predstavqa Dobor kod Modri~e, ~ija je izgradwa zapo~eta godine, a okon~ana u narednim decenijama. 48 Glavna kula kru`ne osnove sa ulazom na spratu nalazila se na jednom kraju, dok je na drugom bila podignuta masivna polukru`na kula. Obe su bile povezane bedemima koji su zatvarali relativno mali izdu`en braweni prostor. Ispred ovog osnovnog dela utvr ewa, prema pristupa~noj strani, nalazio se spoqni bedem u funkciji predwe linije odbrane. Istom tipu utvrde, sude}i prema jednoj graviri iz godine, odgovarao bi i nekada{wi Vi{egradski zamak (sl. 4). Stari grad u Sopotnici kod Gora`da imao je tako e sli~nu izdu`enu osnovu sa dve kru`ne kule na krajevima, a prostorno re{ewe blisko ovom imaju Dobrun, Kozman na u{}u Sutjeske u Drinu, Tori~an, Vinac i drugi. 49 Stambeni kompleksi u okviru zamkova srpskih zemaqa, sude}i prema o~uvanim ostacima, funkcionalno odgovaraju onovremenoj evropskoj praksi. Dvorske œpalateœ oblikom svojih osnova i na~inom gra ewa predstavqale su veoma jednostavna, ali po svemu sude}i funkcionalna zdawa. Osnovni korpus gra evine ~inili su obimni zidovi gra eni lomqenim, pritesanim kamenom, sa kre~nim malterom kao naj~e{}im vezivom. Upotreba klesanog kamena bila je sasvim retka i ograni~ena iskqu~ivo na obradu prozora ili portala. U okviru stambenih zdawa, prema na{im dosada{wim saznawima, nije bilo zasvedenih 46 M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor, G. Simi}, Don`on kula u fortifikaciji sredwovekovnih gradova, monografija u pripremi za {tampu. 48 I. Bojanovski, Dobor u Usori, Na{e starine XIV XV, Sarajevo 1981, M. Popovi}, Sredwovekovne tvr ave u BiH, 38.

11 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 199 prostorija. Umesto svodova primewivane su drvene me uspratne konstrukcije. Unutra{we pregrade, stepeni{ta i tremovi bili su tako e od drveta, a u pojedinim re im slu~ajevima, neki zidovi su mogli imati bondru~nu konstrukciju. Osnovni krovni zastor, po svemu sude}i, bila je drvena {indra, budu}i da me u ostacima utvr enih stambenih kompleksa uglavnom nema tragova krovnih opeka, niti pouzdanih svedo~anstava o olovnom pokriva~u. U celini posmatrano, uloga drveta kao gra evinskog materijala bila je izuzetno zna~ajna. Obilna upotreba drvene gra e, ukqu~uju}i i reprezentativne rezidencijalne gra evine, bilo je uobi~ajeno u unutra{wosti Balkana tokom ~itavog sredweg veka. U graditeqskom nasle u srpskih zemaqa o tome svedo~e arheolo{ki prou~eni ostaci dvorova u Bobovcu i Kraqevoj Sutjesci, Kru{evcu, Stala}u i Smederevu, kao i ~itavom nizu manastirskih celina. Za razliku od ove pojave za koju bi se moglo re}i da predstavqa tradicionalni na~in gra ewa dobro prilago- en klimatskim uslovima kao i resursima gra evinskog materijala na jadranskom primorju, u zamkovima susedne Ugarske, kao i daqe ka zapadu Evrope, stambena zdawa su solidnije zidana, sa svodnim konstrukcijama u prizemnim eta`ama, uz ~estu upotrebu klesanog kamena. Me u ostacima zna~ajnijih rezidencijalnih zdawa u zamkovima na na{em podru~ju, kao {to je to uobi~ajeno i u onovremenoj evropskoj praksi, posebno se izdvaja dvorana. Ova, moglo bi se re}i, najzna~ajnija odaja sredwovekovnog dvora u pojedinim slu~ajevima se nalazila u okviru posebnog zdawa, kao {to je to bilo u Magli~u, Stala}u, Smederevu i Golupcu. ^ini se jo{ ~e{}e kao izdvojena prostorija u okviru palate, na {ta bi ukazivali primeri iz Zve~ana, Kru{evca, Bobovca a, po svemu sude}i, i Beograda. Pored veli~ine prostora, dekorativno oblikovani prozori, a verovatno i druge pojedinosti arhitekture kamini, pe}i, kao i oslikani zidovi, neke su od odlika dvorane o ~emu bi pored Zve~ana 50 svedo~ili i noviji nalazi iz zamka u Petrusu. 51 Sakralna zdawa u okvirima bedema na{ih zamkova predstavqala su, kako izgleda, retku pojavu. Ostaci nevelikih crkava za sada su prona eni samo u Zve~anu, 52 Magli~u, 53 Bora~u u Gru`i 54 i Bobovcu, 55 {to ne iskqu~uje mogu}nost postojawa mawih kapela u okviru stambenih dvorskih zdawa ili u nekoj od kula zamka, na {ta ukazuje o~uvani primer iz Golupca. 56 Ograni~eni prostor opasan bedemima o~igledno nije bio podesan za sme{taj posebne dvorske crkve ili kapele, ali su zato takva sakralna zdawa mogla biti u neposrednoj blizini ili okolini zamka. Tako je u Smederevu pretpostavqena dvorska crkva bila oko 300 metara udaqena od rezidencijalnog kompleksa u Malom gra- 50 A. Giqferding, nav. delo, D. Madas, nav. delo, V. Jovanovi}, Sredwovekovni grad Zve~an, I. Zdravkovi}, Istra`iva~ki i konz. radovi u Magli~u, 50, sl Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, Centralna Srbija, izd. \. Bo{kovi}, Beograd 1956, 95 97, sl P. An eli}, nav. delo, G. Simi}, Goluba~ki grad, Starinar XXXIII XXXIV ( ) 77.

12 200 Marko Popovi} du. 57 Sli~ni primeri su prepoznati ili naslu}eni u Dobrunu, 58 Lipovcu, 59 Temskoj, zatim kraj zamka Kosa~a u Sokolu, 60 a mo`da i Sopotnici kod Gora- `da. 61 U neposrednoj blizini zamka u Kozniku, ~iji je posednik mogao biti Radi~ Postupovi}, veliki ~elnik despota Stefana, ~ini se da je postojala i crkva o kojoj za sada svedo~e samo nalazi kamene plastike. 62 Sli~nih slu~ajeva ima sigurno znatno vi{e ali neki, usled propusta tokom terenske prospekcije, nisu uo~eni. Evidentirani ostaci fortifikacija obi~no su posmatrani izdvojeno od obli`wih sakralnih zdawa crkava i manastira, bez poku{aja wihovog hronolo{kog i funkcionalnog povezivawa. Zamkovi kao utvr ene rezidencije u srpskim zemqama poznog sredweg veka ne predstavqaju jedini vid stanovawa vladara i vlastele. Uz zamkove kao trajnija boravi{ta, najverovatnije u {iroj okolini, postojali su i daqe neutvr eni dvorovi, kao {to je to bio slu~aj i u drugim evropskim zemqama. Me u takvim primerima, od kojih su neki tek uo~eni, a neki i istra`eni, mogao bi se navesti Bobovac sa neutvr enim dvorom u Kraqevoj Sutjesci, 63 zatim Blagaj sa dvorom u Bi{}u, 64 kao i dvor despota \ur a u Nekudimu, 65 uoblastikojajebilabliska smederevskom zamku. Na oko dva sata hoda od zamka Bora~, u Belom poqu u Gru`i, nalazio se jedan od dvorova despota Stefana, u kojem je ovaj srpski vladar boravio po~etkom leta godine, mesec dana pre svoje smrti. 66 Za na{a prou~avawa naro~ito je zanimqiva pojava zabele`ena u sredwovekovnom Beogradu, jedinstvena na na{em podru~ju, gde se pored utvr enog boravi{ta u unutra{wem gradu, kako ga imenuje Konstantin Filozof, pomiwe i spoqni dvor despota Stefana izvan zamka, u okviru urbane strukture opasane bedemima. 67 Izna{egrazmatrawajasnosemo`euo~itidaozamkovimausrpskimzemqama poznog sredweg veka raspola`emo relativno malim brojem pouzdanih i u ve}oj ili mawoj meri istra`enih primera. To ukazuje na potrebu detaqne i promi{qene terenske prospekcije, kao i arheolo{kih istra`ivawa na ~itavom nizu indikativnih lokaliteta. Postoji, tako e, i ~itav niz pitawa koja mo`emo smatrati pravim istra`iva~kim izazovom. Pomenimo samo neka. Reci- 57 M. Popovi}, Ka problemu sredwovekovnih crkvi Smederevskog grada, Starinar L /2000 (2001) M. Popovi}, Sredwovekovni Dobrun, M. Popovi}, Lipovac, M. Kova~evi}, Crkva pod sredwovekovnim gradom Sokolom, Starinar XVIII (1968) 224; D. Popovi}, Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992, \. Mazali}, Hercegova crkva kod Gora`da i okolne starine, Glasnik Zemaqskog muzeja u Sarajevu LII (1940) S. \or evi}, Koznik, P. An eli}, nav. delo, M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor, B. de la Brokijer, Putovawe preko mora, Beograd 1950, M. Dini}, Srpske zemqe u sredwem veku (Oblast centralne Srbije u sredwem veku), Beograd 1978, Konstantin Stefana Lazarevi}a despota srpskog, ed. V. Jagi}, Glasnik SUD XLII (1875) 286.

13 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 201 mo, poku{aj da se toponimi iz istorijske gra e prepoznaju na terenu, ili, komparativna analiza naziva, kori{}enih u 14. i 15. veku za imenovawe utvr ewa i onih fortifikacija koje bi se, na osnovu morfolo{kih i funkcionalnih odlika mogle prepoznati kao zamkovi. U svakom slu~aju, krupni saznajni iskoraci na ovom planu mogu se najpre o~ekivati u integralnom metodskom pristupu i sadejstvu arheologije i drugih istorijskih disciplina. Marko Popovi} THE CASTLE IN LATE MEDIEVAL SERBIAN LANDS Studies of fortifications in the medieval Serbian lands have not paid sufficient attention to typological classification of structural remains, whichinturnisclearly reflected on terminological level. Such defensive strongholds have been almost invariably designated by the term srednjovekovni grad (medieval town), which, generally speaking, should not create any confusion. In the Old Serbian and other Slavic languages the term grad originally denoted a fortified enclosure regardless of its size or the complexity of its layout. With the growth of settlements, however, the term became extended to include fortified outlying wards or urbanized areas, and subsequently even unfortified urban settlements, whereby it acquired its modern meaning. Unfortunately, the term in its thus modified meaning is often used in the Serbian language to denote medieval fortifications; if unaccompanied by additional clarification, such usage gives rise to confusion and misinterpretation. The first step towards solving this problem would be a typological classification of medieval fortifications according to structure and function, and both of fortified complexes and of their constituent parts, which in turn calls for a precise use of terminology. With no pretensions to a comprehensive solution to this complex problem, which obviously requires a separate study, the author of this paper seeks to characterize, in spatial and functional terms, the type of medieval Serbian fortifications, i.e. part of fortifications, that may be subsumed under the term zamak, corresponding to the English castle; French chateau; German Schloss, but also Burg; Italian and Spanish castello; Russian zamok; meaning the fortified residence of the monarch or a lord. The author looks at definitions of the castle in west-european architecture, finds that this type of fortified residences does not occur in the lands of the Byzantine commonwealth before the 13th 14th centuries, i.e. before the capture of Constantinople by crusaders, offers a comparative analysis of similar forms, and goes on to discuss the emergence of castle-type fortifications in medieval Serbian lands. The fortifications in Serbian lands dated to early periods of the late Middle Ages mostly belong to the Byzantine legacy of the 11th 12th centuries. The 13th and early 14th centuries did not witness any new fortifications except in frontier areas. In that period not even the residences of the Serbian kings and lords were fortified, which indicates a general sense of security, especially from an external enemy.

14 202 Marko Popovi} In Serbian lands, the castle functioning as the seat of the monarch or a lord was a relatively tardy development by comparison with contemporary European practice. It was only with the increasing sense of insecurity from the middle of the 14th century that the main royal and baronial residences began to move into walled enclosures, which heralded the prototype of the urban capital. This change in structuring the palace complex had been signalled much earlier though. To judge from structural remains, it was already at Ras that a royal place of retreat, albeit only as a temporary residence, began to resemble a castle, which must have also been the case of Petri~ not far from the residential complexes in Kosovo. Functionally, however, those had not yet been the ruler s permanent fortified residences. In addition to the refuges in the proximity of royal complexes, some of the rare fortifications in the interior of the Nemanji} state may also be regarded as fortified palaces, for example the old Byzantine castle at Zve~an, which functioned as an occasional royal residence in the late 13th and early 14th centuries. In this earlier period the first clear example of a palace within a castle would be Magli~, archbishop Danilo II s fortified residence on an elevation overlooking the Ibar river, built in the early decades of the 14th century. The changed geopolitical situation in the second half of the 14th century prompted change in the organization of royal and baronial dwellings. Moved from vulnerable open-land sites into enclosures, the palace underwent a structural transformation into a castle, the model of a safe residence much like contemporary European practice. An inspiring example from that transitional period is offered by the transformation of Bobovac from a refuge-type fortification into a royal castle and seat of the king of Serbs and Bosnia. In the late 14th and early 15th centuries this enclosure received a palace designed as a separately fortified complex on top of inaccessible cliffs. The entry of royal and baronial mansions into walled enclosures and their transformation into castles is clearly observable in Kru{evac and Stala} (last quarter of the 14th century). The urban centres of Serbian lands such as Belgrade, Smederevo and subsequently Jajce, received royal castles as late as the first half of the 15th century, a rather tardy development in relation to contemporary Europe. Despot Stefan s castle in Belgrade must have been the most complex example of a fortified royal residence. It consisted of two wards: the front one was occupied by service buildings and separated with a wall and a donjon from the residential structures built against the ramparts. In the turbulent times preceding the Ottoman conquest the sovereign s example was followed by the nobility, especially the great magnates governing parts of the country. Their palaces also moved into walled enclosures, into castles, some of which seem to have become regional seats of government and integral parts of the global system of defence, whichisanissueyettobegivendetailedstudy. Clearly traceable from the middle of the 14th century, this process was at its peak in the first decades of the following century. Given the inadequate state of investigation, it is difficult to trace in detail, especially with respect to physical structures. The remains of castles recognized at Dobrun, Lipovac, Petrus, Bora~ (Gru`a), andpossiblyalso Koznik, Bovan, Trubarevo and several other locations, have not been explored yet. From somewhat better-known examples from the territory of the Bosnian kingdom, such as the castles of the Kosa~a family at Sokol, Kukanj, Samobor and Blagaj, or the Pavlovi} family at Bora~, Klju~-upon-Sana, and a number of similar fortifica-

15 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 203 tions which may well prove to be castles, it is obvious that the mansions of the high nobility were not essentially different from fortified royal palaces. Summing up the available information about the castles in Serbian lands the author discusses some of their essential features and points to a number of distinct traits. A fact to be noted is the highly varying area enclosed by castle walls, ranging from sq m to over 3000 sq m as in the case of Belgrade Castle. The enclosure was commonly defended by a curtain wall with the corresponding number of towers, and sometimes strengthened with a front line of defence consisting of an outer rampart and ditch. The main tower of Serbian castles unlike west-european was intended solely as a defensive stronghold and contained no living quarters. With the exception of Belgrade, its position was always within the ramparts. Residential complexes within the Serbian castles, to judge from the surviving remains, correspond to contemporary European practice in terms of function. Judging by their plans and building methods, royal palaces were simple but apparently functional structures. They had massive walls of rough-hewn broken stone, while the use of dressed stone was exceptionally rare. They were divided into storeys by flat timber floor/ceiling systems. There were no vaulted ceilings. Internal partitions, stairways and porches were also timber-built. On the whole, timber was a highly important building material. Ample use of timber, even for representative residential buildings, was common in the interior of the Balkans throughout medieval times. In the architectural heritage of Serbian lands this is evidenced by the mansions at Bobovac and Kraljeva Sutjeska, Kru{evac, Stala} and Smederevo, and a number of monastic complexes. A remarkable component of the living quarters in a Serbian castle is the hall, commonly found in contemporary Europe. This, virtually most important part of medieval palaces, was either a free-standing building, as at Magli~, Stala}, Smederevo and Golubac, or, which seems more often to have been the case, a room within the palace, as suggested by Zve~an, Kru{evac, Bobovac and apparently Belgrade. Sacral buildings within the castle walls seem to have been uncommon. Remains of smaller churches have only been found at Zve~an, Magli~, Bora~ (Gru`a) and Bobovac, but chapels within the residential complex or castle tower are not to be ruled out, as indicated by the surviving example of Golubac. Obviously the space of such enclosures was not large enough to receive a free-standing church or chapel, but it may well have been just outside the castle walls or in close proximity. The castle was not the only type of royal or baronial residence in Serbian lands inthelatemiddleages. In addition to castles as more or less permanent dwellings, unfortified mansions continued to be built, probably in their environs, as was common in other parts of Europe. Among such examples, some recognized only recently, and some already investigated, are Bobovac, Blagaj at Bi{}e, Bora~ (Gru`a) with despot Stefan s palace at Belo Polje, as well as despot Djurdje s palace at Nekudim, an area gravitating to Smederevo Castle. It appears clear from this discussion that we presently have a relatively small number of reliable or properly investigated examples. That state of affairs requires a thorough and carefully planned field survey, as well as excavation at a number of well-indicated sites. At any rate, a major breakthrough in this field may be expected only from an integrated approach combining archaeology with other historical disciplines.

16 204 Marko Popovi} 1. Magli~ osnova i zami{qeni izgled zamka

17 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka Beogradski zamak restitucija izgleda na maketi

18 206 Marko Popovi} 3. Smederevski zamak (Mali grad) osnova i zami{qeni izgled

19 Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka Vi{egradski zamak godine izgled prema drvorezu B. Kuripe{i}a 5. Kqu~ na Sani osnova zamka