ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА. Жаһандық кәсіпкерлік мониторингі: Қазақстан 2016/2017

Transcription

1 ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА Жаһандық кәсіпкерлік мониторингі: Қазақстан 2016/2017

2 «: Қазақстан 2016/2017» баяндамасы бұл Қазақстан Республикасында Назарбаев Университеті Жоғары бизнес мектебінің басшылығымен Экономикалық зерттеу институтымен ынтымақтастықта жиналған деректерге негізделген баяндама. Бұл баяндаманың басты міндеті белгілі мемлекеттермен салыстыру арқасында Қазақстандағы кәсіпкерлік жағдайын бағалау болып табылады. Баяндама саяси қайраткерлерге Казақстандағы кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайын жақсарту арқылы мемлекетіміздің экономикалық әл-ауқатын арттыруға көмектеседі деп үміттенеміз. АЛҒЫС СӨЗ GEM жобасының ғылыми зерттеу тобы Назарбаев Университетінің әкімшілігіне, Қазақстан Республикасы ұлттық экономика министрлігіне, Экономикалық зерттеу институтына, Сауда саясатын дамыту орталығына, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасына және «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорына осы жобаны жүзеге асыру барысында қолдау көрсетіп, ұсыныстар жасағаны үшін алғыс білдіреді. Сонымен қатар зерттеу тобы жобасының үйлестіруші қызметкерлеріне осы жобаны жүзеге асыру барысында тұрақты түрде ұсыныстар жасап, көмек көрсеткені үшін алғыс білдіреді. Редакциялық алқа: Д-р. Дмитрий Ханин, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Д-р. Венката Субраманян, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Әсел Увалиева, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Еркен Тұрғанбаев, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Бақыт Оспанова, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Нұрлан Құлбатыров, Экономикалық зерттеу институты Шыңғыс Турез, Экономикалық зерттеу институты Ғылыми зерттеу тобы: Д-р. Дмитрий Ханин, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Д-р. Венката Субраманян, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Әсел Увалиева, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Еркен Тұрғанбаев, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Бақыт Оспанова, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Айман Едігеева, Жоғары бизнес мектебі, Назарбаев Университеті Нұрлан Құлбатыров, Экономикалық зерттеу институты Шыңғыс Турез, Экономикалық зерттеу институты Осы баяндаманы жазу барысында GEM мәліметтері қолданды, алайда мәліметтерді талдау мен есептің мазмұны үшін авторлар жауапты. Баяндама мәліметтерін қолдану кезінде баяндамаға сілтеме жасау міндетті. Барлық құқықтар авторлар есебіне тиесілі, ақпарат пен объектілерді құқық иеленушілердің алдын ала жазбаша келісімінсіз қолдануға, таратуға, көшірме жасауға тиім салынады. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/2017

3 АЛҒЫ СӨЗ Жыл сайын, жобасы әлемнің 100-ден астам елінде кәсіпкерлік жағдайын зерттейді. Жоба аясында жуық сарапшылар мен кәсіпкерлерден сұхбат алынады. Назарбаев Университетінің Жоғары бизнес мектебі Қазақстанда консорциумның өкілі ретінде осы ғаламдық жобаға үлес қосатынын мақтан тұтады. Ұлттық зерттеу тобы екі мыңнан астам адаммен сұхбат жүргізіп, Орталық Азиядағы жетекші экономикадағы іскерлік белсенділік туралы деректер жинайды. Сонымен қатар, ұлттық зерттеу тобы бұл мәліметтерді қолданып, Қазақстанның көрсеткіштері мен көршілес елдердің, аймақтардың және жаһандық деңгейдегі көрсеткіштерімен салыстырмалы сараптама жасайды. Бұл Назарбаев Университетіндегі қазақстандық зерттеу тобы дайындаған жылдар аралығында жинақталған мәліметтерді сараптайтын үшінші баяндама. Баяндама Қазақстандағы кәсіпкерлік даму үдерісінің мықты жақтарын және кемшіліктерін анықтап, сипаттайды. Республика белгілі салаларда айтарлықтай жетістіктерге жетті, алайда шешімін таппаған мәселелер де жеткілікті. Ұсынылып отырған зерттеу жұмысының негізгі нәтижелерін төмендегідей қорытындылауға болады: (a) 2014 жылдан бастап кәсіпкерлерлік қаржыға қолжетімділік деңгейі өсті; (b) үкіметтің кәсіпкерлікті қолдау саясаты негізінде оң тұрғыдан бағаланады, алайда жемқорлық пен бюрократия еліміздегі кәсіпкерліктің дамуын тежеп отыр; (c) ҒЗТКЖ-ны шағын және орта бизнеске ұсыну жеткіліксіз деңгейде қалып отыр; (d) Қазақстанда кәсіпкерлік ынтасы бар адамдар көп және олар өз ісін ашқаннан кейін 5 жыл ішінде қызметкерлер санын ұлайтуды жоспарлайды; (e) кәсіпкерлік мүмкіндіктерді бағалау және кәсіпкерлік белсенділіктің себептері Қазақстанның әр түрлі аймақтарында ерекшеленеді. Біз жыл сайынғы зерттеудің нәтижелерін кәсіпкерлік саласындағы саясатты қалыптастырып, шешім қабылдауға қатысатын адамдарға, соның ішінде мемлекеттік билік органдарына, салалық қауымдастықтар мен одақтарға және корпоративтік көшбасшыларға Қазақстандағы кәсіпкерлік климатын жақсарту жөніндегі іс-шараларды дамыту барысында пайдалы болады деп үміттенеміз. Профессор Патрик Дюпарк Назарбаев Университеті Жоғары бизнес мектебі деканы Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/2017

4 Құрметті оқырмандар! Өздеріңіз білетіндей, 2016 жылы қыркүйекте мемлекет басшысы Үкіметтің жұмысының негізгі басымдықтары ретінде бұқаралық кәсіпкерлікті насихаттауды белгіледі. Бизнесті жүргізу үшін қолайлы жағдайлар жасау - елдегі бизнестің табысты дамуының кепілі. Сіздерге ұсынылып отырған (Global Entrepreneurship Monitor) аясында дайындалған Ұлттық баяндама елдегі іскерлік белсенділіктің деңгейі мен көлемін бағалауымен маңызды. Ұлттық баяндамада Қазақстандағы бизнесті дамытудың күшті және әлсіз тұстары және кәсіпкерлікті бастау мен әлеуетті кәсіпкерлердің көңіл-күйі басқа елдермен салыстырмалы тұрғыда сипатталады. Ұлттық баяндама кәсіпкерлік саласында зерттеу жүргізетін және осы салады шешім қабылдайтын адамдар үшін пайдалы болады деп үміттенемін. Ұлттық баяндаманы дайындауға қатысқан GEM ұлттық құрамасына ерекше алғыс білдіремін. Айжан Төлепбекова Кәсіпкерлікті дамыту орталығының басшысы «Экономикалық зерттеу институты» АҚ Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/2017

5 Мемлекетімізде кәсіпкерлік жағдайын зерттейтін «Жаһандық кәсіпкерлік мониторингі» (GEM) жобасы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік белсенділікті күшейтуге мүмкіндік беретін стратегияны анықтауға көмектеседі. Ұлттық баяндама аясында Қазақстанның ұлттық тобы мемлекетімізде кәсіпкерлікті дамытудағы мәселелерді анықтауға мүмкіндік беретін комақты деректерді талдаудың нәтижелерін ұсынады. Бизнес-қауымдастықтың мүдделерін қорғайтын «Атамекен» Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы» жобасын елдегі бизнес-ортаны жақсартудың қазіргі мәселелері мен механизмдерін анықтау құралы ретінде қарастырады. Ұлттық баяндамада мемлекетіміздегі кәсіпкерліктің дамуының шынайы жағдайын көрсетіп, тез арада шешілуді қажет ететін мәселелерге назар аударады деп үміттенеміз. жобасын жүзеге асыру үшін ұлттық зерттеу тобына қолдау көрсеткенімізге қуаныштымыз! Біз жобасын қолдауды жалғастыруға дайынбыз, ал оның нәтижелерін Қазақстанның бизнес-қауымдастығын дамыту және қолдау мақсатында қолдануға болатыны сөзсіз. Рустам Жүрсінов Басқарма Төрағасының орынбасары «Атамекен» Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/2017

6 МАЗМҰНЫ Алғыс сөз... 2 АЛҒЫ СӨЗ... 3 ҚЫСҚАША МӘЛІМЕТ КІРІСПЕ «ЖАҺАНДЫҚ КӘСІПКЕРЛІК МОНИТОРИНГІ» ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫ GEM ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ МОДЕЛІ GEM ӘДІСТЕМЕСІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ 2016 ЖЫЛДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК БЕЛСЕНДІЛІК Кәсіпкерлікке қоғам көзқарасы Кәсіпкерлікті бағалау Қазақстандағы ерте кәсіпкерліктің белсенділік көрсеткіші Кәсіпкерлік белсенділіктің себептері Кәсіпкерлік белсенділікті аяқтау КӘСІПКЕР БЕЙНЕСІ Жас бойынша жіктелу Гендерлік жіктеу КӘСІПКЕРЛІКТІҢ РӨЛІ ӨҢІРЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР САРАПШЫЛАР СҰХБАТЫ НЕГІЗІНДЕ КӘСІПКЕРЛІК ДАМУЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ҰЛТТЫҚ САРАПШЫЛАР СҰХБАТЫ (NES) КӘСІПКЕРЛІК ДАМУЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЫ Қаржыландырудың қолжетімділігі Мемлекеттік саясат Мемлекеттік бағдарламалар Білім беру және кәсіби дайындық ҒЗТКЖ-ны ұсыну Коммерциялық инфрақұрылым Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/2017 6

7 3.2.7 Ішкі нарық Физикалық инфрақұрылым Мәдени және әлеуметтік қалыптар Үлкен жастағы санатқа жататын кәсіпкерлер Кәсіпкерлік жүйенің құрылымдық жағдайлары туралы кешенді түсінік ҚАЗАҚСТАН КӘСІПКЕРЛІК ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҺАНДЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ ЫНТАЛАНДЫРУ ЖӘНЕ ТЕЖЕУ ФАКТОРЛАРЫ КӘСІПКЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ҰСЫНЫСТАР ЕСКЕРТПЕЛЕР Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/2017 7

8 ҚЫСҚАША МӘЛІМЕТ Қазақстан (GEM) жобасына 2014 жылдан бері қатысып жатыр. Бұл баяндамада біз Қазақстан бойынша үш жыл ішінде ( жылдар аралығы) жинақталған GEM деректері салыстырмалы талдауының нәтижелерін ұсынып отырмыз. Сонымен қатар біз Қазақстан көрсеткіштерін БРИКС тобына кіретін елдердің (Бразилия, Ресей, Үндістан, Қытай және Оңтүстік Африка Республикасы), Азия мен Океания аймағының және GEM орташа көрсеткіштерімен салыстырып, сараптама жасадық. Қазақстан - БРИКС елдері сынды қарқынды дамып келе жатқан және экономикасының жаһандық бәсекелестігін қамтамасыз етуге ұмтылатын, сондай-ақ елдегі кәсіпкерліктің дамуына белсенді түрде қолдау көрсететін мемлекет. GEM жобасы Қазақстандағы кәсіпкерлік экожүйені басқа елдермен салыстырмалы түрде бағалауға және жаңа кәсіпорындар құру мен өсуін ынталандыру мақсатында қолданыстағы құрылымдық жағдайлардың күшті және әлсіз жақтарын анықтауға мүмкіндік береді. Біздің зерттеуіміз қазақстандық қоғамда кәсіпкерлерге құрметпен қарайтынын және көптеген адамдар өз ісін бастауды қалайтыны, кәсіпкерлік ниеттері бар екенін көрсетеді. Алайда, әлеуетті кәсіпкерлер сәтсіздіктен сескенеді (бұл көрсеткіш Қазақстанның әр түрлі өңірлерінде айтарлықтай ерекшеленеді). Сонымен қатар, көптеген жаңа кәсіпорындар қажеттіліктен ұйымдастырылады, әр түрлі себептермен бизнестен шығатын жаңа кәсіпорындардың саны көп. Қазақстандық кәсіпкерлер өз бизнесін ашуда көптеген жұмыс орындарын құруға ниет білдіретіні жағымды үрдіс юолып табылады; бұл елдегі жұмысқа орналасу мүмкіндігіне және тұтастай экономикаға оң әсер етуі мүмкін. Қазақстанда ғылыми-зерттеу жұмыс нәтижелерін шағын және орта бизнеске беру процесі әлі де жеткілікті түрде дамымаған. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесі жақсы жұмыс істейтініне қарамастан, мемлекеттік қолдауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен ұйымдарда білікті қызметкерлер жетіспейтін көрінеді. Технопарктер мен бизнес-инкубаторлардың саны өсіп келеді, бірақ олардың тиімдігін арттыру керек. Ұлттық сарапшылар сыбайлас жемқорлық пен бюрократия Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретінін тежеуші фактор деп атап көрсетеді (дегенмен, қазіргі уақытта Қазақстан Дүниежүзілік Банкінің мәліметіне сәйкес әлемдегі бизнес жүргізудің ең қолайлы орындарының бірі болып табылады). Шағын бизнес ірі кәсіпорындар мен квазимемлекеттік ұйымдар монополиясынан қорғауды қажет етеді. Сонымен қатар, мектепте және жоғары білім беру деңгейінде кәсіпкерлікті оқытуға назар аудару қажет. Зерттеушілер мен кәсіби қызметкерлер, мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері үшін осы баяндаманың маңыздылығы GEM деректерін пайдалану бізге Қазақстандағы кәсіпкерлік жағдайын салыстырмалы тұрғыдан бағалап, шешілуі тиіс мәселелерді анықтауға мүмкіндік бергенінде жатыр. Бұл шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына және Қазақстан Республикасындағы іскерлік климатын жақсартуына ықпал етіп, Қазақстанның экономикалық еркіндігі пен оның азаматтарының әл-ауқатын арттыруға көмек болады деп үміттенеміз. Бұл баяндама Назарбаев Университетінің Жоғары бизнес мектебі мен Экономикалық зерттеу институты бірлестігі негізінде GEM-нің Лондондағы және Мадридтегі қызметкерлерінің кеңесін ескеріп дайындалған. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/2017 8

9 1Кіріспе

10 1 КІРІСПЕ 1.1 «ЖАҺАНДЫҚ КӘСІПКЕРЛІК МОНИТОРИНГІ» ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫ (GEM) бағдарламасы 1997 жылы Лондон бизнес мектебі мен АҚШ-тағы Бабсон Колледжінің жетекші ғалымдарының арасындағы бірлескен жоба ретінде бастау алған болатын. Мұндай бағдарламаның мақсаты еларалық тұрғыда үйлестірілетін өзекті деректер тобын анықтау жолымен, кәсіпкерліктің елдің экономикалық өсуіне қосатын үлесін бағалауда жатыр. Экономикалық даму мен өсуді дәстүрлі талдау, ең алдымен, жетекші корпорациялар тарапынан қосылатын үлеске шоғырланған. Дәстүрлі әдістемемен салыстырғанда GEM экономикаға жаңа және шағын кәсіпкерлік субъектілері тарапынан қосылатын үлесті ескереді және талдайды. GEM алғашқы зерттеуі 1999 жылы жүргізіліп, есебі де дәл сол жылы дайындалды. Зерттеуге 10 ел қатысты. Одан кейінгі уақыт аралығында GEM жобасы 100-ден астам ұлттық топтардан тұратын консорциумға дейін өсті, және бүгінгі күні әлемдегі кәсіпкерлікті зерттеумен айналысатын аса маңызды ұзақ мерзімді зерттеу деп аталуға құқылы. жобасы 2016 жылы әлемнің 70% халқы тұратын және әлемдік ЖІӨ 85% өндірілетін 66 экономикада өткізілді жылы GEM зерттеуіне қатысқан мемлекеттер 1.1 кестесінде келтірілген. Аталмыш мемлекеттер географиялық аймақтар мен экономикалық даму деңгейлері бойынша топтастырылған жылдан бастап 1 GEM Портердің 2, экономикалық даму деңгейлерінің анықтамалары: ресурстық-бағдарлы, тиімділікті-бағдарлы және инновациялықбағдарлы экономика негізінде Дүниежүзілік экономикалық форум елдерінің сынаптамасын пайдалана бастады. Дүниежүзілік экономикалық форумының сынаптамасына сәйкес ресурстық-бағдарлы экономика деңгейінде ауыл шаруашылығы мен табиғи ресурстарды өндіру салаларында қызмет ететін кәсіпкерлер көпшілікті құрайды; бұл экономика табиғи ресурстар мен (біліксіз) жұмыс күшіне негізделеді. Тиімділікті-бағдарлы деңгейде экономика бәсекелестігі өсіп, оның дамуы индустриализациямен және ірі, капитал үдемелі компаниялардың Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

11 басымдылығымен ерекшеленеді. Бұдан кейін экономика инновациялық-бағдарлы деңгейге өтіп, кәсіпкерлік ғылыми жетістіктермен тығыз байланыста дамиды да, қызметтер секторы ұлғаяды. 1.1 Кесте GEM жобасына қатысқан мемлекеттер, географиялық аймақ пен экономикалық даму деңгейі бойынша жіктелуі, 2016 ж. Ресурстықбағдарлы экономика Тиімділікті-бағдарлы экономика Инновациялықбағдарлы экономика Африка Буркина-Фасо, Камерун, Сенегал Марокко, Мысыр, Оңтүстік Африка Республикасы Азия және Океания Үндістан, Иран, Қазақстан Грузия, Қытай, Индонезия, Иордания, Малайзия, Сауд Арабиясы, Таиланд, Түркия Австралия, Гонконг, Израиль, Катар, Корея Республикасы, Тайвань, Біріккен Араб Әмірліктері Латын Америкасы және Кариб мемлекеттері Аргентина, Белиз, Бразилия, Гватемала, Колумбия, Мексика, Панама, Перу, Сальвадор, Уругвай, Чили, Эквадор, Ямайка Пуэрто-Рико Еуропа Ресей Федерациясы Болгария, Хорватия, Мажарстан, Латвия, Польша, Македония, Словакия Австрия, Ұлыбритания Германия, Греция, Кипр, Ирландия, Испания, Италия, Люксембург, Нидерланд, Португалия, Словения, Финляндия, Франция, Швеция, Швейцария, Эстония Солтүстік Америка Канада, АҚШ Дереккөз: GEM Жаһандық есебі 2016/2017 Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

12 1.2 GEM ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ МОДЕЛІ GEM тұжырымдамалық моделі әрқашан қоршаған ортаға әсер ететін адамдардың белсенді, инновациялық және тәуекелге негізделген мінезқұлқын мойындайтын кәсіпкерліктің көп көлемді өлшемін қамтиды. GEM зерттеуі кәсіпкерлік пен экономикалық даму арасындағы өзара байланысты ескере отырып, келесі мақсаттарға арналды: Қоғамдық құндылықтар, жеке қасиеттер жəне кәсіпкерлік экожүйе туралы ақпаратты ескере отырып кəсіпкерлік белсенділікке əсер ететін немесе кедергі келтіретін факторларды анықтау. Кәсіпкерлік белсенділіктің жекелеген елдердің экономикалық өсуіне ықпал ету дәрежесін бағалау үшін платформаны қамтамасыз ету. Экономикадағы кәсіпкерлік әлеуетті арттыру мақсатында саяси фактордың ықпалын анықтау. GEM тұжырымдамалық моделі ұлттық экономикалық өсуді сыртқы ортамен өзара әрекеттестікте жүретін адамдардың мүмкіндіктерді анықтаудағы және пайдаланудағы жеке қабілетінің нәтижесі деп анықтауымен ерекшеленеді. 1.1 суретте GEM кәсіпкерлік үдерісті бөлетін негізгі құрамдас бөліктері мен қарымқатынастары және кәсіпкерлерді ұйымдастырушылық даму деңгейіне сәйкес жіктеуі көрсетілген. 1.1 Сурет GEM тұжырымдамалық моделі Әлеуметтік, мәдени, саяси мәнмәтін Нәтиже (әлеуметтікэкономикалық даму) Жалпыұлттық мәнмәтін Кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайлары Негізгі жағдайлар Тиімділікті арттыратын факторлар, Инновациялар мен іскерлікті жетілдіру Кәсіпкерлікке қатысты әлеуметтік құндылықтар Жеке қатынас (психологиялық, демографиялық, ынта) Кәсіпкердік нәтиже (жаңа жұмыс орындары, жаңа қосымша құн) Кәсіпкерлік белсенділік Цикл бойынша әлеуетті, жаңа бизнес, қалыптасқан кәсіпорын, бизнестен шығу Ықпал бойынша қарқынды даму, инновация, интернализация Түрі бойынша TEA, SEA, EEA Дереккөз: GEM Жаһандық есебі 2016/2017 Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

13 Әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық мәнмәтін қоғамның экономикалық дамуының үш кезеңінде (ресурстық-бағдарлы, тиімділіктібағдарлы және инновациялықбағдарлы экономика) трансформациялауды есепке ала отырып, ұлттық құрылымдық жағдайды (NFC) және кәсіпкерлік экожүйесінің сапасын сипаттайтын кәсіпкерлік құрылымдық шарттары (EFC) арқылы анықталады. EFC құрылымдық шарттарына төмендегідер кіреді: кәсіпкерлікті қаржыландыру, мемлекеттік саясат, кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары, ҒЗТКЖ-ны ұсыну, коммерциялық және кәсіби инфрақұрылымның қолжетімділігі, ішкі нарық қарқыны мен реттелуі, физикалық инфрақұрылымның қолжетімділігі, сондай-ақ әлеуметтік және мәдени қалыптар суретте көрсетілгендей, GEM тұжырымдамалық моделі кәсіпкерліктің кешенді кері байланыс жүйесінің бөлігі болып табылатынын мойындайды. Ол әлеуметтік құндылықтар, жеке қасиеттер мен кәсіпкерлік белсенділіктің әртүрлі нысандары арасындағы қарым-қатынасты анықтайды. Сонымен қатар ол кәсіпкерліктің ұлттық құрылымдық жағдайлардың жаңа жұмыс орындарын құруға және қосымша құнды немесе әлеуметтік құндылықтарды құруға ықпал етуі мүмкін екенін мойындайды. Кәсіпкерлік белсенділік адамның әрекет ету үшін өз мүмкіндіктері мен қабілеттерін (ынтасы және дағдыларын) бағалау мен ортаның әртүрлі жағдайларымен өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Кәсіпкерлік белсенділік нақты ортаның құрылымдық жағдайларының әсеріне ұшыраса да, бұл іс-әрекет әлеуметтік құндылықтар мен экономикалық даму арқылы осы ортаға пайда әкеледі. Кәсіпкерлікке қатысты әлеуметтік құндылықтар: қоғамның қаншалықты кәсіпкерлікті жақсы мансап ретінде қарастырады; кәсіпкерлердің жоғары әлеуметтікінде қарастырады; кәсіпкерлербақ-тың кәсіпкерлікке деген назары ұлттық кәсіпкерлік мәдениетін дамытуға (немесе ықпал етпеуге) әсер етеді. Жеке белгілер: бірнеше демографиялық факторлар (жынысы, жасы және географиялық орналасуы), психологиялық факторлар (дағдылар мен қабілеттер, қол жетімді мүмкіндіктер, сәтсіздіктен қорқу) және ынталық аспектілер (мәжбүрлі немесе мүмкіндікті жүзеге асыратын кәсіпкерлер, кірістерін жақсарту үшін жаңа кәсіпорындар құру және т.б.). Кәсіпкерлік белсенділік: кәсіпорынның қызмет ету циклінің кезеңдеріне (әлеуетті, жаңа кәсіпорын, қалыптасқан кәсіпорын, бизнестен шыққан), қызмет түрлеріне (қарқынды өсу, инновация, интернационализация) және белсенділік саласына (ерте кәсіпкерлік белсенділік - ТЕА, әлеуметтік кәсіпкерлік - SEA, қызметкерлерінің кәсіпкерлік белсенділігі - ЕЕА) сәйкес анықталады. Қызмет ету циклдары мен кәсіпкерлік сипаттамалары 1.2 суретте келтірілген. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

14 1.2 Сурет GEM анықтамалары мен кәсіпкерлік деңгейлері Бизнестен шығу Әлеуетті кәсіпкер: мүмкіндіктер, білім және дағдылар Ерте кәсіпкерлік белсенділік (TEA) Ниеті бар кәсіпкер: істі бастауға кірісті (0-3 ай) Жаңа іс иесі (3,5 жылға дейін) Қалыптасқан іс иелері (3,5 жылдан көп) Ойлар Компанияны құру Ерте кәсіпкерлік Ұзақтық Жеке белгілер Жыныс Жас Уәждеме (мүмкіндік, қажеттілік) Индустрия Сектор Ықпал Істің дамуы Инновации Интернализация Дереккөз: GEM Жаһандық есебі 2016/2017 Әлемдегі кәсіпкерлік туралы кешенді көзқарасты қалыптастыруға бағытталған GEM жобасының мақсатын ескере отырып, жоба халықтың қарымқатынасын, сондай-ақ кәсіпкерлік белсенділіктің әртүрлі түрлерімен айналысатын адамдардың қасиеттері мен әрекеттерін бағалайды. Әрбір қатысушы елдегі зерттеу топтары жыл сайын кемінде 2000 ересек адамның (18 жастан 64 жасқа дейін) кездейсоқ өкілдік үлгісін қамтитын еңбекке қабілетті ересек тұрғындар сауалнамасын (APS) жүргізеді. Ересек тұрғындар сауалнамасы Ұлттық сарапшылар сауалнамасымен (NES) толықтырады, бұл елдегі кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайларына ықпал ететін факторлар бойынша ұлттық сарапшылардың пікірлерін жинақтауға көмектеседі. Әрбір кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайына сай келетін төрт сарапшысыдан сұхбат алынуы тиіс, қосылып, бұл әр ел үшін 36 сарапшыны құрайды. Кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайы туралы кешенді түсінік қалыптастыру үшін сарапшылар кәсіпкерлердің, мемлекеттік қызметкерлердің, зерттеушілердің және тәжірибесі мол адамдар арасынан іріктеледі. 1.3 GEM ӘДІСТЕМЕСІ GEM жеке деңгейде қатысуды кәсіпкерлік қызметтің көптеген кезеңдері тұрғысында бағалайды, бұл ретте әрбір кезеңге қатысу деңгейін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл өте маңызды, себебі кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі кезеңдеріне қатысу деңгейі елге байланысты өзгешеленеді; дегенмен, толыққанды кәсіпкерлік қоғам барлық кезеңдерде белсенділік танытатын адамдарды қажет етеді. Мысалы, елде жаңа компаниялар пайда болуы үшін, қоғамда әлеуетті кәсіпкерлер болуы тиіс. Үдерістің біршама кейінгі сатысында, бизнес бастаған адамдар оларға бизнесін гүлдену жағдайына дейін жеткізуге мүмкіндік беретін қабілетке және қолдауға ие болуы тиіс. GEM зерттеулеріне сәйкес кәсіпкерліктің көп деңгейлі санаттары төменде келтірілген. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

15 1.2 Кесте GEM кәсіпкерлік кезеңдері Әлеуетті кәсіпкерлер Кәсіпкерлік ниеті бар тұлғалар Пайда болған кәсіпкерлер Жаңа кәсіпкерлер Тұрақтанған бизнес иелері Өз бизнесін тоқтатқан кәсіпкерлер сыртқы ортадағы мүмкіндіктерді көретін, өз ісін ашуға қажетті әлеуетке ие және сәтсіздікке ұшырау қаупімен тоқталып қалмайтын тұлғалар. болашақта (жуырдағы 3 жылда) өз бизнесін ашуды жоспарлап жүргендер. өз бизнесін ашуға қадам басқан, бірақ үш айдан астам уақыт бойы еңбекақы және басқа сыйлықақы түрлерін төлемеген тұлғалар. 3 айдан 42 айға дейінгі мерзім ішінде жұмыс істеп тұрған жаңа бизнеске ие тұлғалар. 42 айдан астам уақыт бойы жұмыс істеп келе жатқан дамыған бизнесті басқарушы тұлғалар. өткен бір жыл ішінде қандай да бір себеппен өз бизнесін жапқан тұлғалар. Ресми тіркелген компаниялар деңгейіндегі мәліметтерді зерттеумен салыстырғанда GEM жобасы аясында мәліметтерді жеке кәсіпкерлік деңгейінде зерттеу кәсіпкерлік белсенділік туралы толығырақ мәлімет жинауға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, GEM формальды емес қызметті те, формальды қызметті де қарастырады. Бұл маңызды, өйткені көптеген елдерде кәсіпкерлердің көпшілігі ресми емес салада жұмыс істейді. Бұған қоса, GEM жобасының жеке бағыттылығы сол кәсіпкерлердің кім екенін: мысалы, олардың демографиялық сипаттамаларын, ісін бастауға талпындырған уәждерін, және өз ісін дамытуға деген ұмтылыстарын түсінуге мүмкіндік береді. GEM қоғамдағы кәсіпкерлікке деген біршама ауқымды қарым-қатынасты да бағалайды, бұл адамдардың қызығушылық деңгейін немесе олардың кәсіпкерліккке қатысуға деген қалауларын, сондай-ақ кәсіпкерлердің жұмсаған күштерін қоғамдық қолдау деңгейін көрсете алады. GEM дерекқоры жекелеген адамдардың да, сол сияқты кәсіпкерлік субъектілерінің де сипаттамаларын, сондай-ақ жаңа бизнес ашудың себептері мен салдарларын да зерделеуге мүмкіндік береді. GEM зерттеуінде қолданатын негізгі өлшеуіш ерте кәсіпкерлік белсенділік (TEA) көрсеткіші болып табылады. Ол 1.5 суретінде басқа түспен белгіленіп көрсетілген. TEA коэффициенті ересек тұрғындар арасында (18 64 жас аралығында) жаңа стартаптар (немесе ниеті бар тұлғалар) мен жаңа компаниялар кеңінен тарағанын білдіреді. Басқаша айтқанда, TEA мемлекеттегі кәсіпкерлік белсенділік динамикасын көрсетеді. Іс-әрекеттері жаңа коммерциялық ұйымдарды құрумен байланысты әр адам осылайша ұлттық кәсіпкерлік деңгейіне әсер етеді. Алайда, бұл кәсіпкерлер олардың бейініне және қосқан үлесіне қарай әр түрлі болуы мүмкін екенін түсіну маңызды. Осы себепті, GEM жобасында нақты қоғамда көрініс алатын жан-жақты ерекшеліктерді сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі ұсынылған. Әрбір Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

16 елдің кәсіпкерлер санын ғана емес, сондай-ақ басқа аспектілерді де, мәселен, құрылатын жұмыс орындарының санын, адамдардың өз ісін дамытуға қатысты ұмтылыстарын, кәсіпкерлікке әр түрлі топтардың (әйелдер, жастар) қаншалықты дәрежеде қатысатынын қарастыру маңызды болып табылады. GEM деректерінің салыстырмалығын қамтамасыз ету үшін бұл деректер жобаға қатысушы барлық мемлекеттермен келісілетін зерттеу Кестесі негізінде жиналады. Төменде жыл сайын жинақталатын деректердің екі негізгі көзі көрсетілген. Еңбекке қабілетті ересек тұрғындар сауалнамасы (APS) Бұл деректер жинағы ересек тұрғындардан, атап айтқанда 18-ден 64 жасқа дейінгі адамдардан сауалнама алуды білдіреді. Қатысушы елдердің әрбірі сауалнаманы кездейсоқ таңдалған, бірақ жалпы халық қасиеттерін көрсететін іріктеме негізінде жүргізеді. Сауалнама іріктемесім кем дегенде ересек адамды құрайды. Сауалнамалар жылдың бір ғана мезгілінде (әдетте, сәуірден маусымға дейін), GEM концорциумымен ұсынылған стандартты сауалнаманың көмегімен жүргізіледі. Біртектілік мен бақылауды қамтамасыз ету үшін, GEM халықаралық жобалау тобы әр елдегі APS қызметінің таңдалған жеткізушісімен тікелей шарт жасасты. Бастапқы деректер Лондон бизнес мектебінің талдаушысына тексеру және біркелкі статистикалық есептеу үшін, мұндай деректер қатысушы елдерге қолжетімді болғанға дейін тікелей жолданады. Зерттеуді ұлттық зерттеулер жүргізуге маманданып жүрген жергілікті зерттеу ұйымы Экономикалық зерттеулер институты (ЭЗИ) жүргізген болатын. ЭЗИ 2016 жылғы шілде-қыркүйек айларында 2100 респонденттен сауалнама алды. Сұрақ парақтары қазақ және орыс тілдеріне аударылды. Сол сияқты, мұндай сұқбаттарды жүргізу тілін өздері таңдаған респонденттермен жеке сұқбаттар да жүргізілді. Іріктеменің қайталап таныстырмалылығын қамтамасыз ету үшін, облыстар бойынша бөліктелген ықтималдық іріктеме пайдаланылды. Іріктеме жыныстық тиесілігі және тұрғындар топтары бойынша, сосын облыстың және елді мекендердің көлемдері бойынша бөліктелді. Қазақстанның барлық 14 облысы, сондай-ақ екі ірі қаласы Астана мен Алматы іріктемеге кіргізілген болатын. Елді мекендерді белгілеудің үш өлшемі пайдаланылды, атап айтқанда қалалар және ірі қалалар, шағын қалалар және ауылдар, және кенттер. Ұлттық сарапшылар сұхбаты (NES) Бұл GEM жобасының маңызды компоненті, ол әрбір елде бизнес ашуға қажетті жағдайлар туралы түсінік береді. GEM теңдестірілген және сапалы іріктемені қалыптастыру үшін сарапшыларды іріктеу барысында сақталуы қажет болған бірқатар критерийлерді қарастырады. Кәсіпкерлік моделінің әрқайсысынан төрт сарапшыдан сауалнама алынуы тиіс, нәтижесінде бұл бір елге 36 сарапшыны құрайды. Кәсіпкерлер мен іскерлік сала өкілдерінің саны кем дегенде 25 %-ын, ал кәсіпқойлардың саны 50 %-ын құрауы тиіс. Іріктемені теңестіру барысында географиялық орналасуы, жынысы, мемлекеттік немесе жеке сектор және тәжірибе деңгейі сияқты қосымша аспекттер де ескерілуі тиіс. Қазақстанда ұлттық сарапшылармен сұхбат жүргізу 2016 жылы Назарбаев Университетінің зерттеушілерімен және қызметкерлерімен жүзеге асырылды. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

17 Сарапшылар ретінде Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуына тікелей немесе жанама түрде әсер ететін тоғыз түрлі саланың мамандары тартылды. Бұл салаларға білім беру, қаржы, мемлекеттік саясат, ғылыми зерттеу қызметі, коммерциялық және физикалық инфрақұрылым кіреді. Сарапшылардың негізгі бөлігі Назарбаев Универиситетінің Жоғары бизнес мектебінде жүзеге асырылатын «Бизнестің жол картасы 2020» бірыңғай мемлекеттік бағдарламасының «Шағын және орта бизнес топ-менеджментаін оқыту» бағдарламасы түлектері құрайды. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

18 Қазақстандағы 2кәсіпкерлік

19 2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК 2.1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ 2016 ЖЫЛДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ 2016 жылы Қазақстан экономикасы 2015 жылы басталған үдерістердің ықпалында болды, себебі әлемдік экономикалық үрдістер барлық экономикалық көрсеткіштерге теріс әсерін тигізуде. Дегенмен, мұнайдың әлемдік бағасының жоғары құбылмалылық және тұтынуды қысқарту кезеңінде экономиканы қолдауға бағытталған Үкімет шаралары ЖІӨ-нің 1,1% деңгейдегі өсімін қамтамасыз етті жылы құрылыс, ауыл шаруашылығы және көлік салалары ЖІӨ-нің өсіміне ықпал еткен маңызды секторлар болды. Бұдан басқа, негізгі капиталға инвестициялар көлемі 5,1%-ға ұлғайып, 2016 ж. 7,7 триллион теңгеге (шамамен 22,9 млрд. АҚШ доллары) жетті. Тікелей шетелдік инвестициялардан түсетін пайда 2015 жылмен салыстырғанда 4,2 есеге ұлғайып, 14,3 млрд. АҚШ долларға жетті жылы халықаралық сауда айналымы қысқарып, жалпы тауар айналымы 61,9 млрд. АҚШ долларын құрады, бірақ белсенді сауда теңгерімі 11,6 млрд. АҚШ доллары деңгейінде қалды. Қазақстан экономикасына әсер ететін маңызды факторлардың бірі инфляция деңгейі болып табылады жылы қазақстандық ұлттық валюта теңге құбылмалы айырбастау бағасын енгізу есебінен 45%-ға құнсызданды. Алайда 2016 жылы инфляция деңгейі шамамен 8,5% құрады, бұл Ұлттық банктің өзінің ақша саясатында айқындаған нысаналы көрсеткішке тең. Құбылмалы теңге бағамын енгізудің негізгі экономикалық салдарының бірі тұтынушылар тарапынан теріс сенім себебінен халық тұтынуының азаюы болды жылы "Nielsen" тұтынушылық сенімінің көрсеткіші Қазақстан үшін 78 балға тең болды, бұл Қазақстанды тұтынушылар жұмысқа орналасу мүмкіндігін пессимистік бағалайтын, өз байлығы туралы төмен пікірде болатын және ақшаны зауықсыз жұмсайтын экономика ретінде жіктейді. Бұл үрдіс 2015 жылмен салыстырғанда 2016 жылы бөлшек сауданың 2,5%-ға төмендеуімен де расталады. Бірақ бұл үрдіс жылдары өзгереді деп күтіледі (іс жүзінде соңғы есептер осы болжамдарды қолдайды), себебі Дүниежүзілік банк деректері бойынша экономикалық өсім 3-4%-ға тең көрсеткішке жетеді. Қазақстан Үкіметі экономикалық бейінді әртараптандыруға бағытталған бастамалар енгізіп жатыр. Үкімет саясаты ішкі сұранысты, сондай-ақ мұнай игеруге және мұнай экспортына байланысты емес саланы ынталандыруға бағытталған. Мысалы, Дүниежүзілік банк деректері бойынша 2016 жылы қаржылық шоғырландыру кейінге қалдырылды, банк секторы қосымша инвестициялар алды, ал экономикалық қолдау кеңейтілді. Іс жүзінде Қазақстанның Ұлттық банкі минималды резервтерге қойылатын талаптарды төмендету және теңгемен депозиттер бойынша ұсынылатын пайыздық мөлшерлемені арттыру жолымен ұлттық валютаның төмендеп бара жатқан өтімділігі және тұрақсыз қаржы нарықтары мәселесін шешуге баса назар аударды. Сонымен қатар, Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

20 үкімет шығыстары сұраныс жағында тұрған экономикалық факторларды қарқындату мақсатында ұлғайды. Олар инновациялар мен инфрақұрылымға инвестициялау жолымен кеңейтілді, бұл 7.11%-ға ұлғайды. Мемлекеттік саясат шағын және орта бизнес кәсіпорындарын қолдауға шоғырланған, себебі бұл секторда Қазақстанның жұмыс істейтін халқының 37%-ы шоғырланған. Қазақстанда экономикалық өсім баяулағанына қарамастан, 2016 жылы шағын бизнес секторы 6,9%-ға тең тұрақты ұлғаюды көрсетті. Шағын бизнес секторы Қазақстанның экономикалық саясатының негізгі аспектісі болып табылады, ал нормативтік ережелер жеке кәсіпкерлікке жәрдемдесу мақсатында өзгертіліп жатыр. 2.2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК БЕЛСЕНДІЛІК Әлемнің басқа елдері сияқты Қазақстан да жаңа жаһандық мәселелерге тап болды, ол өзінің бәсекеге қабілеттілігін сақтау мақсатында саясатын бейімдеуі қажет. Бұл экономика өсімінің жылдық жылдамдығы 5-6% деңгейінде болатын жаңа экономикалық үлгіні әзірлеуді талап етеді. Қарқынды экономикалық өсімді қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Президенті 2017 жылы «Экономиканың үшінші жаңғыруы» бастамасын ұсынды, бұл экономикалық өсімнің жаңа үлгісін қалыптастыруды, жеке сектордың рөлі басым болатын экономиканың технологиялық жаңғыртуын, өндірісті әртараптандыруды, шикізаттан басқа экспорт тауарларын ынталандыруды және адам капиталының сапасын тұрақты арттыруды көздейді. Іскерлік ортаны жақсарту және кеңейту экономиканы жаңғырту басымдықтарының бірі болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда ШОБ қосылған құнның 25% құрайды және еңбекке қабілетті тұрғындардың 37% қамтиды. ЭЫДҰ елдерінің көпшілігіндегі жұмыспен қамтылудың бұл көрсеткіштер тиісінше 57% және 60-70% құрайды. Сонымен қатар ШОБ кәсіпорындарының көпшілігі (60%) қосылған құны төмен секторларда жұмыс істейді. Қазақстан Үкіметі 2030 жылға қарай ЖІӨгі ШОБ үлесін екі есе арттыруды (базалық деңгей 2011 ж. соңына ЖІӨ-нің 17,5%-дан екі есе өсіп, 36%-ы құрауы керек) және 2050 жылға қарай ЖІӨ-гі үлесін 50%-на дейін арттыруды көздейді ж. Үкімет елдегі іскерлік ортаны жақсартуға бағытталған бірнеше маңызды реформалар енгізді. Біріншіден, Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексі елдегі кәсіпкерлік еркіндігін қамтамасыз ететін заң, экономикалық және әлеуметтік шарттар мен кепілдемелерді жүйелендірді. Кодекс кәсіпкерліктің әлеуметтік жауапкершілігін ынталандыру, мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке шектеулі қатысу, кәсіпкерлік саласындағы өзін-өзі реттеуді дамыту, сондай-ақ бизнес пен мемлекеттің өзара жауапкершілігі қағидаттарын айқындайды. Екіншіден, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы саясатты әзірлеуде өз рөлін күшейтті; нормативтік актілерді алдын ала қарауға бизнес өкілдерінің қатысуы міндетті шарт болып табылады, ал саяси консультациялық органдар Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

21 қатысушыларының жартысын бизнесқауымдастықтар құрауға тиіс. Үшіншіден, «Бизнестің жол картасы » атты Үкімет бағдарламасы бизнесті төрт өлшем бойынша жанжақты қолдауды көздейді: кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемені субсидиялау, қарыздарға кепілдік беру, гранттар ұсыну, сондай-ақ кәсіпкерлерді оқытуға және олардың біліктілігін арттыруға бағытталған сервистік шаралар. Төртіншіден, Үкімет Қазақстанда қолайлы бизнес ахуалын қалыптастыру мақсатында бизнестің әкімшілік кедергілерін және шамадан тыс заңнамалық жүктемесін азайтуды жалғастырып жатыр. Мәселен, Үкімет тексеру санын қысқартуға және ШОБ басқару процесін жеңілдетуге бағытталған стандарттарды қамтитын жаңа Салық кодексін әзірлеп жатыр. Сонымен қатар, Үкімет мемлекеттік активтерді мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру саясатын іске асырумен белсенді айналысуда жылы соңына қарай аяқталуы жоспарланатын кешенді жекешелендіру жоспары мемлекеттің экономикаға қатысуын ЖІӨ-де 15%-ға дейін төмендету мақсатына қол жеткізу үшін іске асырылады, бұл ЭЫДҰ елдерінің деңгейіне сәйкеседі. Өткен жылы кәсіпкерлікті реттеуге мемлекеттік қатысуды азайту мақсатында «Өзін-өзі реттеу туралы» Заң қабылданды, бұл коммерциялық ұйымдардың кейбір салаларды реттеуге тікелей қатысу жолымен нарық қағидаларын өздігінен айқындауына мүмкіндік берді. 2.1 Кесте Қазақстан Дүниежүзілік Банктің «Doing Business» рейтингісінде Көрсеткіштер 2017 ж. Рейтинг 2018 ж. Рейтинг Нашарлау/ жақсару Мекемелерді ашу Құрылысқа рұқсат алу Электр желілеріне қосылу Меншікті тіркеу Несие алу Миноритарлы инвесторларды қорғау Салық салу Халықаралық сауда Келісім-шарттардың орындалуын қамтамасыз ету 9 9 Төлем қабілетсіздігін шешу Дереккөз: Дүниежүзілік банктің «Doing Business 2018» есебі Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

22 Қазақстан Дүниежүзілік банктің 2017 жылғы 31 қазанда жарияланған «Бизнесті жүргізу 2018» рейтингінде 36- орын алды, бұл өткен жылмен салыстырғанда 1 орынға төмендеуін көрсетті жылы Қазақстан аталмыш рейтингте Қытайдың (34), Ресейдің (35), Словенияның (37) және Беларусьтің (38) жанында тұр. Қазақстан өз көрсеткіштері бойынша Венгрия (48), Бельгия (52) және Италия (46) экономикасынан асып түседі. Қазақстан үкіметтік веб-сайт арқылы қалың жұртшылыққа қолжетімді кадастрлық жоспарлар әзірледі, транспаренттілікке ынталандыратын заңнама енгізді, корпоративтік басқару туралы заңдарды нақтылады, кеден шығыстарын азайтты және кедендік тазарту рәсімін жеңілдетті. Дүниежүзілік банк мамандары Қазақстанда келесі салаларда жүргізіліп жатқан реформаларды атап көрсетеді: Меншікті тіркеу. Қазақстан жоғарлатылған транспаренттілікті және жерді реттеу жүйесіндегі дауларды шешу тетіктерін жақсарту арқылы меншікті беріп, алмастыруды жеңілдетті. Инвесторларды қорғау. Қазақстан мүдделі тараптардың құқықтарын және ірі корпоративтік шешімдерді қабылдауда олардың рөлін арттыру жолымен миноритарлық инвесторларды қорғауды күшейтті, бұл ретте корпоративтік ашықтықты және соттың қарауы барысында корпоративтік ақпаратқа қолжетімділікті кеңейтуді талап ететін иелену және бақылау құрылымын айқындады. Шарт талаптарын мәжбүрлі орындау. Қазақстан көпшілік жағдайда сақталатын негізгі сот процестері үшін қосымша уақытша стандарттар енгізу жолымен шарттарды орындау рәсімін жеңілдетті. Кәсіпкерлікке қоғам көзқарасы Кәсіпкерлікке қатысты қоғам көзқарасы белгілі бір мәдениеттің тұрғындары кәсіпкерлік мәртебесін немесе беделін қалай айқындайтынын, шағын бизнестің/жаңа кәсіпорын иесінің мансаптық тартымдылығын қалай бағалайтынын және кәсіпкерлікке қатысты БАҚ назарының деңгейін қалай өлшейтінін анықтайды. Кәсіпкерлік жоғары бағаланатын мәдениеттерде кәсіпкерлік ниеттер жоғары болуы ықтимал. GEM Жаһандық есебі 3 көрсеткендей, тиімділікті-бағдарлы экономикада, кейбір географиялық өңірлерде (мысалы, Африка) мен мемлекеттерде (мысалы, Буркина-Фасо және Мысыр) кәсіпкерлікті аса жоғары бағалайды. Қазақстанда кәсіпкерлік 75%-ға жуық респонденттер үшін жақсы мансаптық таңдау болып табылады, дегенмен 2016 жылы олардың саны 2014 жылға (78,6) қарағанда төмен (74,3) болды, бұл мұнай бағасының құлдырауы және валюта бағамдарының құбылуы нәтижесінде экономикалық жағдайдың нашарлауынан орын алуы ықтимал, сонымен қатар бұл шағын бизнес үшін жағдайды болжау мүмкіндігін төмендетті. Бұл көрсеткіштер экономиканың үш түріндегі және Азия мен Океания аймағындағы барлық тиісті орташа көрсеткіштерден жоғары болып табылады. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

23 2.2 Кесте Қазақстандағы кәсіпкерлікке қоғамдық көзқарас Жақсы мансап 78.6* Қоғамдағы мәртебесі жоғары БАҚ жақсы жағынан бейнелейді *Ескертпе: сауалнамаға қатысқандардың 78,6% кәсіпкерлікті жақсы мансап ретінде белгіледі деп түсіну қажет Қазақстанда табысты кәсіпкерлер үшін жоғары мәртебенің екінші көрсеткіші барлық төрт орташа көрсеткіштерден жоғары болып табылады. Алдыңғы көрсеткішке қарағанда, ол жылдарда төмендемей, керісінше жоғарлады жылы Қазақстанда халықтың көпшілігі табысты кәсіпкерлер қоғамда жоғары мәртебеге ие болады деп санайтын адамдар саны кәсіпкерлікті жақсы мансап ретінде бағалайтындардан төмен болды. Бұл қызық нәтиже, себебі көпшілік елдерде бірінші көрсеткіш жоғарылау, ал кейде екіншіден едәуір жоғары болады. Мәселен, Израильде адамдардың 64%- ы кәсіпкерлікті жақсы мансаптық таңдау деп есептейді, бірақ адамдардың басым көпшілігі (85%) табысты кәсіпкерлікті мақтан тұту факторы ретінде қабылдайды 4. Керісінше, Хорватияда адамдардың 62%-ы кәсіпкерлікті жақсы мансаптық таңдау деп есептейді және шамалы респонденттер (46%) табысты кәсіпкерлерді қоғамда жоғары мәртебесі бар деп санайды 5. Кейбір елдерде осы екі көрсеткіш арасындағы елеулі айырмашылықтарға қарағанда, Қазақстанда екі көрсеткіш бірдей жоғары болып табылады, бірақ екінші көрсеткіш біріншіден жоғарылау (2015 және 2016 жылдарда). Бұл табысты кәсіпкер болуға қарағанда шағын бизнестің иесі болу мүмкіндігінің әсері төменірек болуымен түсіндірілуі ықтимал. 2.1 сурет Қазақстан көрсеткіштерін салыстыру: кәсіпкерлікке қоғамдық көзқарас, 2016 ж Жақсы мансап Қоғамдағы мәртебесі жоғары БАҚ жақсы жағынан бейнелейді Қазақстан Үндістан Қытай Ресей ОАР Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

24 2014 жылы БАҚ-тың Қазақстан кәсіпкерлігіне назары басқа екі көрсеткішке қарағанда, жоғары бағаланды. Керісінше, 2015 және 2016 жылдарда ең жоғары балдар қоғамда кәсіпкерлікті жоғары бағалау көрсеткіші үлесіне келді. Сонымен қатар, 2015 жылы шамалы адам БАҚ кәсіпкерлікке жеткілікті назар аударады деп есептеді. Қазақстанның көрсеткіштері барлық орташа көрсеткіштерден едәуір жоғары болып табылады. Сонымен қатар, Қазақстанның барлық үш көрсеткіш бойынша нәтижелері көршілес Ресейден жоғары, бірақ Қытай мен Оңтүстік Африканың көрсеткіштеріне жетпейді. Жалпы GEM зерттеуі Қазақстанда кәсіпкерлікке мансаптық таңдау ретінде қатынасанда кәсіпкерлікке мансаптық таңдау ретінжағымды екенін көрсетті жылғы көрсеткіштер 2015 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда төменірек болса да, олардың арасында елеулі айырмашылықтар жоқ. Халықтың кәсіпкерлікке қатысты жағымды қатынасының басымдығын есепке ала отырып, өзін-өзі жұмыспен қамтуға қоғамдық қызығушылықтың өсімін күтуге болады. Сонымен бірге ұлттық сарапшылардың пайымдауына (NES) сәйкес, бұл үшін старт-ап компанияларын қаржыландыру қолжетімділігін арттырып, шағын және орта бизнесте инновациялық тәсілдемелерді ынталандыруды қамтамасыз ету керек. Кәсіпкерлікті бағалау Кәсіпкерлікті қабылдау мен бағалау маңызды аспект болып табылады, себебі ол әлеуетті кәсіпкерлер мүмкіндіктерді қалай айқындайтынын, өз-өзіне деген сенім және сәтсіздіктерден қорқыныш деңгейін көрсетеді. Мүмкіндіктерді айқындау қабілеті, өзіне сенушілік және сәтсіздіктердің алдында қорқыныш деңгейінің төмендігі өз кәсіпорнын бастаудың алғышарттары болып табылады. Дегенмен, әлеуетті кәсіпкерлер үнемі жаңа бизнесті бастаудың баламалы шығындарын қарайтынын түсінген жөн. Жоғары жалақысы бар жұмысқа орналасу мүмкіндіктері бар дамыған экономикада өмір сүретін адамдар өз кәсіпорнын бастаған кезде көп нәрседен айырылады, себебі олар өздігінен жұмыс істеу үшін барлық қолда бар мүмкіндіктерден бас тартады. Ресурстық-бағдарлы және тиімділіктібағдарлы экономикадағы кәсіпкерлерге қарағанда инновациялық-бағдарлы экономикаларда әлеуетті кәсіпкерлер аз мүмкіндіктерді қабылдайтындығы және өздерінің кәсіпкерлік мүмкіндіктері туралы төмен пікірде болатындығы, бірақ сәтсіздіктен қорықпайтындығы таңданарлық мәселе емес. Қазақстанда жақсы мүмкіндіктерді қабылдау ресурстық-бағдарлы экономикадағы GEM орташа көрсеткішімен бір деңгейде болады. Алайда, еліміздің көрсеткіші жақсы кәсіпкерлік мүмкіндіктерді қабылдау тұрғысынан 63-орын (GEM елдері арасында) алатын Ресейге қарағанда жоғарылау, бұл ретте Қазақстан 29-орын алады. БРИКС елдерімен салыстырғанда Қазақстан Үндістан (27-орын) мен Бразилия (35-орын) арасында тұр. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

25 2.3 Кесте Қазақстандағы кәсіпкерлік әлеуетті бағалау Әлеуетті кәсіпкерлер Кәсіпкерлікпен айналасуға мүмкіндігі бар 26.5* Кәсіпкерлікпен айналасуға қабілеті бар Сәтсіздік қорқынышы бар Кәсіпкерлікпен айналасуға ниеті бар *Ескертпе: сауалнамаға қатысқандардың 26,5% кәсіпкерлікпен айналасуға мүмкіндіктері бар деп санайды деп түсіну қажет Қазақстанда әлеуетті кәсіпкерлер өз мүмкіндіктерін жоғары бағалайды. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан тиімділікті-бағдарлы экономикаларға жақындау. БРИКС тобындағы еледер арасында Қазақстан (30-орын) Бразилияға (24-орын) жақындау және өз мүмкіндіктерін өте төмен бағалайтын Қытай (61-орын) және басқа да Азия елдерінен, сондай-ақ Ресейден (62- орын) біраз алда. Мұны жақсы не жаман деп айту қиын, бірақ бұл қазақстандықтардың өзіне және өз тиімділігіне сенушілігінің белгісі болуы мүмкін. Кәсіпкерлік мүмкіндіктердің жоғары бағалануына қарамастан, Қазақстанда сәтсіздік қорқынышы да жоғары болып табылады. Қазақстан 48- орын алады да, осы көрсеткіш бойынша Оңтүстік Африкаға (44-орын) жақын және Ресей (10-орын) мен Қытайдан (6- орын) артта қалды. Қазақстан азаматтары кәсіпкерлік белсенділік үшін көптеген мүмкіндіктерді көреді, олардың осы мүмкіндіктерді іске асыруға қажеттінің бәрі бар деп түйіндеуге болады, бірақ жоғары сәтсіздік қорқынышы көптеген әлеуетті кәсіпкерлерді өз бизнесін бастаудан тоқтатуы мүмкін. 2.2 сурет Қазақстан көрсеткіштерін салыстыру: кәсіпкерлікті бағалау, 2016 ж Мүмкіндіктерді бағалау Қабілеттерді бағалау Сәтсіздік қорқынышы Кәсіпкерлік ниеттер Қазақстан Бразилия Үндістан Қытай Ресей ОАР Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

26 Кәсіпкерлік ниеттер әлем бойынша қатты өзгешеленеді. Жалпы алғанда, ресурстық-бағдарлы экономикалар ең жоғары кәсіпкерлік ниеттерді (30%) көрсетеді, ал инновациялық-бағдарлы экономикалар кәсіпкерлік ниеттердің ең төмен (15%) көрсеткіштеріне ие. Қазақстанда кәсіпкерлік ниеттер (2014 ж. 15,4%-дан 2016 ж. 16,8%-ға дейін) инновациялық-бағдарлы экономика орташа көрсеткіштеріне (15%) өте жақын. Керісінше, Ресейде кәсіпкерлік ниеттер өте төмен (2%). Қазақстанның көрсеткіштері Үндістанның көрсеткіштеріне жақынырақ, бірақ Қытайға (21. 3) немесе Бразилияға (27,7) қарағанда төмендеу болып келеді. Қазақстанда кәсіпкерлік ниеттер жоғарлауы мүмкін, себебі Қазақстан азаматтары жақсы мүмкіндіктер көреді және өздеріне сенеді, бірақ сәтсіздік алдындағы үрей кәсіпкерлік ниеттерін жүзеге асыруға кедергі келтіруі мүмкін. Сәтсіздік алдындағы қорқыныштың төмендеуі елдегі кәсіпкерлік ниеттерді арттыруға ықпал етуі мүмкін, бұл жаңа бизнесті көбірек құруға әкеледі. Қазақстандағы ерте кәсіпкерліктің белсенділік көрсеткіші Ерте кәсіпкерлік белсенділік (TEA), қызметкерлердің кәсіпкерлік белсенділігі (EEA) және тіркелген бизнесті иелену көрсеткіші кәсіпкерлік сияқты түрлі кәсіпкерліктің әр түрлі аспектілерін туындап жатқан кәсіпкерлік (ТЕА), қолданыстағы кәсіпкерлік (құрылған бизнесті иелену) және жұмыс істейтін кәсіпкерлік - өлшейді. GEM зерттеуінде қолданатын негізгі өлшеуіш ерте кәсіпкерлік белсенділік (TEA) көрсеткіші болып табылады. Ол ересек тұрғындар арасында (18 64 жас аралығында) жаңа істі бастау үстіндегі немесе бизнесті жаңадан бастаған адамдар пайызын өлшейді. Бұл көрсеткіш кәсіпкерліктің бастапқы екі кезеңіндегі адамдарды біріктіреді: ниеті бар кәсіпкерлер және жаңа іс иелері. Қазақстанда TEA көрсеткіші жылдары аралығында біршама төмендеді, бұл Үкіметтің құбылмалы теңге бағамы туралы шешім қабылдауынан кейін болуы ықтимал жылы қазақстандық TEA (11,3) ресурстық-бағдарлы (16,8) және тиімділікті-бағдарлы (14,2) экономикаларға қарағанда аздау және инновациялық-бағдарлы (9,1) экономикалардан біршама жоғары болып табылады. Бұл көрсеткіш орташа есеппен Азия және Океания аймағы көрсеткішінен төмен (11,3), бірақ Үндістанға (10,6) және Қытайға (10,3) өте жақын. Айта кету керек, Қазақстанда TEA мәні бұрынғысынша Ресейден едәуір жоғары (6,3 және 55-орын). Біз бұл серпін екі негізгі себеппен түсіндіріледі деп ойлаймыз. Біріншіден, Қазақстан өнеркәсіптік мемлекет. Сәйкесінше, Қазақстанда TEA мәні инновациялықбағдарлы экономикаға жақын болатындығы айқын. Екіншіден, теңгенің құлдырауы шағын бизнестің көптеген түрлерінің жабылуына әкелді. Басқаша айтқанда, шетелде сатып алынған тауарлар қазақстандық тұтынушылар үшін аса қымбат болды. Бұл кәсіпкерлердің туындайтын кедергілерден өтуге құштарлығын төмендетеді. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

27 2.4 Кесте Қазақстандағы кәсіпкерлік белсенділік Бизнестің құрылуы 8.1* Жаңа бизнесті иемдену Бизнестің ерте кезеңі (ТЕА) Тіркелген бизнесті иемдену Бизнесті жабу деңгейі Қызметкерлердің кәсіпкерлік белсенділік көрсеткіші (EEA) 0.7 *Ескертпе: сауалнамаға қатысқандардың 8,1% өздерін бастама алған кәсіпкерлер қатарына жатқызады деп түсіну қажет Қазақстанда тіркелген бизнес көрсеткіштері басқа қарқынмен сипатталады жылы Қазақстанда тіркелген бизнес көрсеткіштері (2,4) ресурстық-бағдарлы (11,2), тиімділіктібағдарлы (8,6) және инновациялықбағдарлы (6,7) экономикаларға қарағанда төмен болды. Олар Азия және Океания аймағы (8,3) және Ресей (5,3) үшін орташа көрсеткіштерінен де төмен болды. Бұл Қазақстанда жаңа бизнестің аса тұрақты болмауын және өзінің тіршілігін тез тоқтатынын көрсетеді. Оңтүстік Африкада тіркелген бизнес көрсеткіші (2,5) Қазақстандағы көрсеткішке ұқсас болғанына қарамастан, олар басқа аймақтардағы және мемлекеттердегі көрсеткіштермен салыстырғанда өте төмен болып табылады. Бизнесті жабу көрсеткіші өзге бейнені көрсетеді. Осы көрсеткішке сәйкес, қазақстандық бизнес көптеп жабылмайды. 2.3 сурет Қазақстан көрсеткіштерін салыстыру: кәсіпкерлік белсенділік, 2016 ж TEA көрсеткіші Тіркелген бизнес көрсеткіші Бизнесті жабу көрсеткіші ЕЕА көрсеткіші Қазақстан Бразилия Үндістан Қытай Ресей ОАР Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

28 Russia Kazakhstan India Iran Cameroon Burkina Faso Malaysia Bulgaria Morocco Macedonia South Africa Hungary Jordan Croatia Georgia Slovakia Mexico Jamaica China Poland Saudi Arabia Panama Indonesia Uruguay Latvia Egypt El Salvador Argentina Turkey Thailand Brazil Guatemala Lebanon Chile Peru Colombia Belize Ecuador Italy Germany Spain France United Arab Emirates Greece Korea Finland Sweden Qatar Slovenia Taiwan Portugal Switzerland United Kingdom Luxembourg Hong Kong Austria Puerto Rico Ireland Netherlands Israel Cyprus USA Australia Estonia Canada 2.4 Сурет GEM жобасына қатысушы мемлекеттердегі ерте кәсіпкерліктің белсенділік деңгейі, 2016 ж. 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Factor-driven Economies Efficiency-driven Economies Innovation-driven Economies Дереккөз: GEM Жаһандық есебі 2016/2017 GEM Жаһандық есебінде 6 көрсетілгендей, TEA және EEA көрсеткіштері қарама-қарсы бағыттарда жұмыс істейді, себебі ұлттық экономиканың түрлі кезеңдері қаралады. «2016 жылы ресурстықбағдарлы экономика үшін TEA орташа көрсеткіші инновациялық-бағдарлы экономика көрсеткіштерінен екі есе жоғары болды (тиісінше 17% мен 9%), тіркелген бизнес көрсеткіші де сондай қатынасты көрсетті (тиісінше 11% мен 6,7%), бірақ қызметкерлердің кәсіпкерлік белсенділігі тиімділіктібағдарлы экономикада едәуір қарқынды болды.» 2016 жылы ресурстық-бағдарлы экономикадағы EEA көрсеткіштері ең төмен (1,2) және инновациялық-бағдарлы экономикаларда ең жоғары (5,1) болды, бұл ретте тиімділікті-бағдарлы экономикадағы EEA көрсеткіші олардың арасында орналасты (2,3). Азия және Океания аймағында (3) бұл көрсеткіш тиімділікті-бағдарлы экономикаға қарағанда жоғары болып табылады. Бұл көрсеткіш Ресейде, Қазақстан мен Оңтүстік Африкада (0,7) бірдей төмен болып табылады. Қазақстандағы бизнес қызметкерлердің өнімділігін арттыру үшін олар арасында кәсіпкерлік қызметке деген қатынасты тәрбиелеуді қажет етеді. Бұл міндет Қазақстанда инновациялық бизнес құру көрсеткішін арттыру сияқты маңызды болып табылады. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

29 Кәсіпкерлік белсенділіктің себептері 2016 жылғы Жаһандық есепте жарияланған мотивациялық индексіне сәйкес, ресурстық-бағдарлы экономикада жақсарту мүмкіндігін жүзеге асыруға талпынатын кәсіпкерлер (IDO) қажеттіліктен ісін ашатын кәсіпкерлерге қарағанда 1,2 есе көп. Бұл көрсеткіш тиімділікті-бағдарлы экономикада жоғары болды (мүмкіндігін жүзеге асыруға талпынатын кәсіпкерлер (IDO) қажеттіліктен ісін ашатын кәсіпкерлерге қарағанда 2,3 есе көп), ал инновациялық-бағдарлы экономикада бұл көрсеткіш одан да жоғары (3,9) болды. Қазақстанда мотивациялық индекс төмен, сондай-ақ ол соңғы үш жылда төмендеді: 2014 жылғы 1,2-ден 2016 жылғы 0,8 дейін. Бұл Қазақстанда жақсарту мүмкіндігін жүзеге асыруға талпынатын кәсіпкерлерге қарағанда қажеттіліктен бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер көп екенін білдіреді. Қазақстанның мотивациялық индексі Ресейден (1,3), Бразилиядан (1,0), Үндістан (1,2) мен Қытайдан (1,5) едәуір төмен. 2.6 Кесте Қазақстандағы ерте кезеңдегі кәсіпкерлік белсенділігінің (ТЕА)себептері Азия и Океания аймағы, 2016 Қажеттіліктен бизнесті ашу (% TEA) 26.3* Мүмкіндікті жүзе асыру (% TEA) Мүмкіндіктерді жақсарту үшін (% TEA) Қажеттілік және мүмкіндікті жүзеге асыру себептерінің арақатынасы (мотивациялық көрсеткіш) *Ескертпе: сауалнамаға қатысқандардың 26,3% кәсіпкерлікпен қажеттілік туындағандықтан айналысады деп көрсетті деп түсіну қажет Қазақстан қазіргі уақытта өте төмен даму деңгейінде тұрған венчурлық экожүйені жақсарту жолымен жақсарту мүмкіндігімен ынталанатын кәсіпкерлер санын ұлғайтуды қажет етеді. Венчурлық жүйенің даму деңгейі қазақстандық кәсіпкерлердің қажеттіліктен кәсіпорындар құруға үдерісін түсіндіреді. Қазіргі уақытта Қазақстанда технопарктер мен бизнес-инкубаторлар саны өсіп келеді, елде венчурлық экожүйені құру бойынша келісілген ісшаралар жүзеге асырылып жатыр. Бұл жақсарту мүмкіндігін жүзеге асыратын кәсіпкерлер санының күрт өсуіне алып келеді деп үміттенеміз. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

30 2.4 сурет Қазақстан көрсеткіштерін салыстыру: ерте кезеңдегі кәсіпкерлік белсенділіктің (ТЕА) себептері, 2016 ж Қажеттілік Мүмкіндікті жүзеге асыру Мүмкіндікті жақсарту Қазақстан Бразилия Үндістан Қытай Ресей ОАР Кәсіпкерлік белсенділікті аяқтау Белгілі бір елдегі кәсіпкерлік белсенділігінің тағы бір маңызды сипаттамасы бизнестің жабылу деңгейі болып табылады, яғни бизнесін жапқан немесе кәсіпкерлігін тоқтатқан сұхбаткерлердің пайызы. Бизнестен шығу себептері кәсіпкердің өзі таңдауымен байланысты болуы мүмкін (сату, зейнеткерлікке шығу, бизнестен алдын-ала жоспарланған шығу немесе басқа мүмкіндіктерді іздестіру). Сонымен қатар, мұндай себептер кәсіпкерлік қызметті тоқтатуға мәжбүр ететін кейбір мәселелерге (табыстылықтың жеткіліксіздігі немесе олардың болмауы, несиелерді төлеудегі қиындықтар, бюрократия) байланысты болуы мүмкін 7. Қазақстанда бизнестен шығу таңдауға негізделген себептер 26,6 (2014) бастап 14,5 (2015) дейін төмендеді және 2016 жылы тағы да 16,7- ге дейін өсті. Бұл көрсеткіштер басқа ресурстық-бағдарлы (17.2), сондай-ақ тиімділікті-бағдарлы (18.0) және инновациялық-бағдарлы (18.1) экономикаларлағы көрсеткіштерге сәйкес келеді. Дегенмен, Қазақстанда (46.8) табыстылық жеткіліксіздігі бизнестен шығу себебі ретінде ресурстық-бағдарлы (34.2), тиімділіктібағдарлы (38.2) және инновациялықбағдарлы (33,1) экономикалармен салыстырғанда жиі кездеседі; бұл көрсеткіш басқа азиялық елдерде (35,6) де төменірек. Бұл көрсеткіш 33,9 (2014) бастап 46,8 (2016) дейін өсті. Әлбетте, бұл үдеріс теңгенің өзгермелі айырбас бағамына қатысты кейбір бизнес түрлерінің бәсекеге қабілеттілігінің төмендегеніне (мысалы, Қытайдан сатыр алынған тауарларды сату) байланысты болуы мүмкін. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

31 2.7 Кесте Қазақстанда кәсіпорынды жабу себептері Сату, зейнетке шығу, істен шығу, басқа мүмкіндік Табыс әкелмейді 33.9* Қаржыландыру мәселелері Бюрократия Жеке себептер *Ескертпе: сауалнамаға қатысқандардың 33,9% істі жабудың себебі ретінде істің табыс әкелмейтінін көрсетті деп түсіну қажет Керісінше, Қазақстандағы қаржыландыру мәселелері салыстырмалы түрде аз және бұл себептің көрсеткіші 2014 жылы 14,2-ден 2016 жылы 5,6-ға дейін төмендеді. Бұл көрсеткіш елімізде ресурстық-бағдарлы (10.3), тиімділікті-бағдарлы (8.8), инновациялық-бағдарлы экономикаларға (9.3) және басқа да Азия елдеріне (12.2) қарағанда төмен. Қазақстандағы бюрократтық мәселелер салыстырмалы түрде мардымсыз болып көрінеді, дегенмен 2016 жылғы көрсеткіш (5.4) өткен жылмен салыстырғанда жоғары (3.7). Бұл ресурстық-бағдарлы (5.5), тиімділіктібағдарлы (6.2) және инновациялықбағдарлы (6.1) экономикалардағы орташа көрсеткіштерінен төмен, бірақ басқа Азия елдеріне қарағанда жоғары (2,9). Бизнестен жеке себептер негізінде шығу (18) ресурстық-бағдарлы (26,6), тиімділікті-бағдарлы (19,7) және инновациялық-бағдарлы экономикаларға (30,2), сондай-ақ Азияның басқа елдеріне (26.6) қарағанда төмен. Бұл көрсеткіш 2015 жылы (24,2) жоғары, бірақ 2014 жылы төмен (16) болды. Бұл көрсеткіштер, жалпы алғанда, салыстырмалы топтағы басқа аймақтар мен елдердегі көрсеткіштеріне сәйкес келеді, дегенмен, Қазақстандағы табыстылық төмендігінен бизнесті жабу себебі жиі кездеседі. Бизнесті жабу себептері арасында ең жиі басқа жұмыс немесе бизнес мүмкіндік болып табылады. Бұл мән 2014 жылы (19,6) өте жоғары болды, бірақ 2015 жылы 7,4 дейін төмендеді және 2016 жылы (7,5) өзгеріссіз қалды. Бұл көрсеткіш Азия және Океания аймағы (10,7) және Ресей (10,4) көрсеткішімен салыстырғанда төменірек, Қытайдағы басқа мүмкіндіктерді жүзеге асыру үшін бизнестен шығу (7.9) көрсеткіші ұқсас болып келеді де, бірақ Бразилиядағы (4,2) көрсеткіштен жоғары болды. Зейнеткерлік Ресей мен Бразилияда бизнестен шығу себебі болмады. Қазақстанда бизнестен шығу осы себебі 2014 жылы (3.5), 2015 жылы (3.6) және 2016 (3.9) ұқсас болып келеді. Бұл көрсеткіш 2016 жылғы Азия мен Океаниядағы орташа көрсеткішке (3,5) сай болды. Қорытындылай келе, табыстылықтың болмауы қазақстандық кәсіпорындар сәтсіздікке ұшырап, бизнестен шығуының ең маңызды себебі болып табылады. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

32 2.5 сурет Қазақстан көрсеткіштерін салстыру: істі жабудың себептері, 2016 ж Сату, зейнетке шығу, істен шығу, басқа мүмкіндік Табыс әкелмейді Қаржыландыру мәселелері Бюрократия Жеке себептер Қазақстан Бразилия Үндістан Қытай Ресей ОАР 2.3 КӘСІПКЕР БЕЙНЕСІ Қазақстандық кәсіпкердің бейнесін анықтау мақсатында кәсіпкерлердің демографиялық және өзге сипаттамалары пайдаланылып талдау жүргізілді. Осы талдау көмегімен халықтың түрлі топтарының (жасы, жынысы, этникалық қатысымдылығы және білім деңгейі) кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін экономикаға ашықтық дәрежесі, олардың мотивациясы анықталды. Зерттеу нәтижелері бойынша қиындық тудыратын мәселелер және түрлі әлеуметтік топтардың экономикаға кеңінен қатысуын ынталандыру мүмкіндіктері анықталды. Жас бойынша жіктелу Қазақстандағы кәсіпкерлер арасында 25 пен 34 жас аралығындағы (16.5%) кәсіпкерлер баысм бөлікті құрайды жас аралығындағы (7.4%) және жас арлығындағы (9.4%). адамдармен салыстырғанда жас аралығындағы (9.6%) адамдардың өз ісін ашуға ниеттері жоғарырақ болғанын атап өту қажет. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

33 2.6 сурет Ерте кәсіпкерлік белсенділік көрсеткішінің жас бойынша жіктелуі, Қазақстан бойыша % 6.9% 12% 10.6% 7.6% 10.1% 14.1% 16.8% 8.2% 15.9% % 9.4% 9.6% 7.4% 16.5% Кесте Жас топтарында ерте кәсіпкерлік белсенділіктің көрсеткіші, Қазақстан бойынша Age *% 10.1 % 9.4% % 15.9 % 16.5% % 8.2 % 7.4% % 10.6 % 9.6% % 7.6 % 8.4% *Ескертпе: жас аралығындағы сауалнамаға қатысқандардың 12% өздерін ерте кәсіпкерлер тобына жатқызды деп түсіну қажет Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

34 Гендерлік жіктеу Зерттеу көрсеткендей, Қазақстанда әлеуетті кәсіпкерлер арасында ерлер мен әйелдердің саны шамамен бірдей, бұл елдегі жұмыс күшінде әйелдердің салыстырмалы түрде жоғары үлесімен түсіндіріледі. Тұтастай алғанда, Қазақстандағы әйелдер кәсіпкерлік көрсеткіштері ТЕА көрсеткішін және қажеттіліктен және мүмкіндікті жүзеге асыру үшін кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың қатынасын ескере отырып, салыстырылатын елдер мен өңірлерге ұқсас келеді. 2.9 Кесте Гендерлік жіктеу бойынша ерте кәсіпкерлік белсенділігінің көрсеткіші (ТЕА қатысатын ересек тұрғындар пайызы, әр жыныс үшін жеке көрсетілген) TEA-ге қатысатын ерлер (ересек ер тұрғындарының пайызы) TEA-ге қатысатын әйелдер (әйел тұрғындарының пайызы) TEA-ге мүмкіндіктерді жүзеге асыру үшін қатысатын ерлер (ересек ер тұрғындарының пайызы) TEA-ге мүмкіндіктерді жүзеге асыру үшін қатысатын әйелдер (әйел тұрғындарының пайызы) TEA-ге қажеттілік туындағандықтан қатысатын ерлер (ересек ер тұрғындарының пайызы) TEA-ге қажеттілік туындағандықтан қатысатын әйелдер (әйел тұрғындарының пайызы) %* 11.1% 10,1 % 10.2% 70 % 71% 67,7 % 64% 26,3 % 25% 28,9 % 32% *Ескертпе: сауалнамаға қатысқан 12% ерлері ерте кәсіпкерлік белсенділікке қатысады деп түсіну қажет 2.4 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ РӨЛІ Жұмыс орындарын құруға қатысты болжам және инновациялар деңгейі GEM-нің белгілі бір елдегі экономикалық өсім көрсеткіштерін бағалау үшін қолданатын негізгі көрсеткіштері қатарына кіреді. APS сауалнамасын жүргізу барысында сұхбаткерлерге қазіргі кезде бизнесте қанша қызметкер (иелерінен басқа) қатысатыны және алдағы бес жылда қанша адамды жұмысқа алу жоспарланғаны жөнінде сұрақ қойылады. Қызметкерлердің ағымдағы және күтілетін санының арасындағы айырмашылық өсу болжамын сипаттайды кестеде қазақстандық кәсіпкерлердің келесі бес жылда салыстырмалы топтағы басқа елдермен салыстырғанда жаңа жұмыс орындарын құруға деген ниеті көрсетілген (0-ден 6-ға дейін). Қазақстандық кәсіпкерлер жаңа жұмыс Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

35 орындарын құруда оптимистік күтілім танытады. Қазақстанда бизнестің ерте даму кезеңінде бизнестің 41%-ы ғана жаңа жұмыс орындарын құруды жоспарламайды және 24,7% келесі бес жылда бір-бес жұмыс орнын құруға үміттенеді, ал қалған 34,4%-ы алдағы бес жылда 6-нан астам жаңа жұмыс орындары ашуды жоспарлайды Кесте Қызметкер санын арттыру бойынша болжам (ерте кәсіпкерлер пайызы) жұмыс орны жұмыс орны 16.3* дан көп жұмыс орны *Ескертпе: ерте кәсіпкерлік белсенділікке қатысатын 16,3% кәсіпкерлер 1-5 жұмыс орнын құруды жоспарлап отыр деп түсіну қажет Қазақстанда бір адам қатысатын кәсіпкерлік субъектілерінің саны 27, жылдан бастап 41-ден 2016 жылы 47,9-ге дейін өсті. Бұл көрсеткіш ресурстық-бағдарлы (43), тиімділіктібағдарлы (46) және инновациялықбағдарлы (43) экономикалары, Азия және Океания аймағы (42.1) көрсеткіштерінен сәл асады. Сонымен қатар, Қазақстанда 1-ден 5-ге дейін жұмыс орнын құруды жоспарлап отырған кәсіпорындардың саны алғашқыда 16,3 (2014) бастап 24,7 (2015) дейін артты, содан кейін 2016 жылы 19,1-ге дейін түсті. Бұл көрсеткіш ресурстық-бағдарлы (37), тиімділіктібағдарлы (35) және инновациялықбағдарлы экономикаларға (33), Азия және Океания аймағына (40,5) қарағанда төмен. Дегенмен, Қазақстан 6 немесе одан да көп жұмыс орындарын құруға қатысты кәсіпкерлердің үміттері бойынша жақсы көрсеткіштер көрсетті. Біріншіден, аталмыш көрсеткіш 2014 жылы 14,9-дан 2015 жылы 34,4-ге дейін өсті және 2016 жылы 33,1-ге дейін сәл төмендеді. Бұл көрсеткіштер ресурстық-бағдарлы (19), тиімділікті-бағдарлы (19) және инновациялық-бағдарлы экономика (24), сондай-ақ Азия және Океания аймағы (40.5) үшін орташа көрсеткіштерінен жоғары. Сонымен қатар, Қазақстан БРИКС елдерінің кез-келгеніне қарағанда жоғары көрсеткіштерге ие: Бразилия (4,4), Үндістан (5,2), Ресей (18,7), Қытай (26,7) және ОАР (27,6) ). Жалпы алғанда, 2016 жылы GEM жобасына қатысқан 9 елде ғана қазақстандық кәсіпкерлерге қарағанда жаңа жұмыс орындарын құру бойынша болжам жоғарырақ болып отыр. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

36 2.7 сурет Қазақстан көрсеткіштерін салыстыру: қызметкер санын арттыру бойынша болжам, 2016 ж жұмыс орны 1-5 жұмыс орны 6-дан көп жұмыс орны Қазақстан Азия және Океания Ресурстық-бағдарлы Тиімділікті-бағдарлы Инновациялық-бағдарлы Инновация - бұл ұлттық экономиканың өсуіне ықпал ететін кәсіпкерліктің тағы бір маңызды нәтижесі. Қазақстанда кәсіпкерлердің инновациялар деңгейі бастапқыда 2014 жылы 22,2-ден 2015 жылы 18,4-ке дейін төмендеді, алайда 2016 жылы 19,6-ға дейін көтерілді. Бұл көрсеткіш ресурстық-бағдарлы (19) экономикаларға сәйкес келеді, алайда тиімділікті-бағдарлы (24) және инновациялық-бағдарлы (31) экономикалардағы көрсеткіштерден төмен. Қазақстандағы жаңа кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі Ресей (5,4) және Бразилиямен (12,4) салыстырғанда әлдеқайда жоғары, ал Оңтүстік Африка (22) көрсеткіштерінен төмен. 2.8 сурет Ерте кәсіпкерлер арасындағы инновациялық деңгейі Қазақстан, 2014 Қазақстан, 2015 Қазақстан, 2016 Азия және Океания, 2016 Ресурстық-бағдарлы, 2016 Тиімділікті-бағдарлы, 2016 Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

37 2.11 Кесте Ерте кәсіпкерлік белсенділігінің экономика секторлары бойынша бөлінуі Қазақстан 2015 Қазақстан, 2016 Азия және Океания, 2016 Ресурстықбағдарлы, 2016 Тиімділіктібағдарлы, 2016 Инновациялықбағдарлы, 2016 Ауыл шаруашылығы Тау-кен өнеркәсібі Өндіріс және көлік Сауда Ақпараттық технологиялар және байланыс/ Қаржы/ Қызметтер Қазақстанда жаңа кәсіпорындардың көпшілігі көтерме/бөлшек сауда секторында құрылды. Іс жүзінде олардың үлесі 2015 жылы 46,6-дан 2016 жылы 51,5-ке дейін өсті. GEM Жаһандық есебіне 8 есебіне сәйкес, инновациялықбағдарлы экономикалармен салыстырғанда ресурстық-бағдарлы және тиімділікті-бағдарлы экономикаларда кәсіпкерлердің жартысы көтерме/бөлшек секторларында істерін ашты. Қазақстан көрсеткіштері тиімділікті-бағдарлы экономикалардың (52) және Азия мен Океания аймағы (53.8) орташа көрсеткіштеріне өте жақын. Инновациялық-бағдарлы (33) елдерде бұл көрсеткіш айтарлықтай төмен болды Қазақстанның тау-кен өнеркәсібіндегі көрсеткіштері орташадан төмен екенін атап өткен жөн жылы олар 3,8-ге тең, ал 2016 жылы бұл көрсеткіш 2,8 деңгейінде болды. Бұл нарықта ірі компаниялардың басымдылығымен байланысты болуы мүмкін. Салыстырылып отырған топтарда бұл көрсеткіш Қазақстаннан жоғары: 2016 жылы ресурстық-бағдарлы экономикаларда 5-ке, ал тиімділіктібағдарлы экономикаларда 6-ға тең болды. Басқа ресурстық-бағдарлы мен тиімділікті-бағдарлы экономикалардағыдай, Қазақстанда АТБ/қаржы/қызметтер салаларында бастамалар саны аз болып келеді. 2.5 ӨҢІРЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР Қазақстанның барлық территориясында істі ашу үдерісі бірдей талаптарды қамтиды, алайда әр түрлі өңірлерде тұратын кәсіпкерлік ниеті бар тұрғындар бұл үдерісті әр түрлі бағалайды (2.9 сурет). Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

38 Астана қ. Алматы қ. Ақмола обл Ақтобе обл Алматы обл Атырау обл Батыс Қазақстан обл Жамбыл обл Қарағанды обл Қостанай обл Қызылорда обл Маңғыстау обл Оңтүстік Қазақстан обл Павлодар обл Солтүстік Қазақстан обл Шығыс Қазақстан обл 2.9 сурет Қазақстан өңірлерінде бизнесті ашудың жеңілдігі 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Әр түрлі аймақтардағы кәсіпкерлік белсенділіктің себептерін талдау кәсіпкерлікті бағалау тәсілдеріндегі айырмашылықтарды көрсетеді. Қазақстандық кәсіпкерлердің істі ашудағы себептері 2.10-суретте көрсетілген. Ақтөбе мен Павлодар облысындағы және Астана қаласындағы кәсіпкерлердің көпшілігі үшін өз ісін кәсіпкерліктің мүмкіндікті жүзеге асырудың жолы болып табылады Солтүстік Қазақстан облысында сауалнама қатысқан кәсіпкерлер табыс табудың басқа баламасы болмауынан және осыған ұқсас жұмыстың жоқтығынан іскерлікпен айналысуға мәжбүр болғанын атап көрсетті, оларды еріксіз кәсіпкерлер қатарына жатқызуға болады. Алматы облысы кәсіпкерлерінің жартысы аталған екі себептің үйлесімін таңдады, яғни өңірдегі сауалнамаға қатысқандардың 50% ерікті және еріксіз түрде кәсіпкерлікпен шұғылданады. Қызылорда облысында сауалнамаға қатысқан адамдардың 100% тұрақты жұмыспен қамтылғандығын, бірақ басқа мүмкіндіктер іздейді. Аталған көрсеткішті екі түрлі тұрғыдан бағалауға болады: өңірдің жұмыспен қамту деңгейі айтарлықтай жоғары, алайда жұмыспен қамтылған халықты жалақы мөлшері қанағаттандырмайды. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

39 Астана қ. Алматы қ. Ақмола обл Ақтобе обл Алматы обл Атырау обл Батыс Қазақстан обл Жамбыл обл Қарағанды обл Қостанай обл Қызылорда обл Маңғыстау обл Оңтүстік Қазақстан обл Павлодар обл Солтүстік Қазақстан обл Шығыс Қазақстан обл 2.10 сурет Қазақстан өңірлерінде кәсіпкерлік белсенділіктің себептері, 2016 ж. Шығыс Қазақстан обл Солтүстік Қазақстан обл Павлодар обл Оңтүстік Қазақстан обл Маңғыстау обл Қызылорда обл Қостанай обл Қарағанды обл Жамбыл обл Батыс Қазақстан обл Атырау обл Алматы обл Ақтобе обл Ақмола обл Алматы қ. Астана қ. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Мүмкіндікті қолдану Басқа жұмыс істеу мүмкіндігінің болмауы Жоғарыда аталған екі жағдайдың тоғысуы Жұмысым бар, бірақ жақсырақ мүмкіндік іздеп жатырмын 2.11 сурет Қазақстан өңірлерінде кәсіпкерлік белсенділік мүмкіндігін бағалау 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

40 Ең үлкен белсенділік халықтың табыс деңгейінің жоғарғы мәнінің аясында Маңғыстау облысында белгіленген. Ірі агломерацияларда және мұнай өндіретін аймақтарда кәсіпкерлік үшін мүмкіндіктер мол. Жан басына табысы төменірек аймақтарда (Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары) кәсіпкерлікпен айналасуға ұмтылатын тұрғындар саны азырақ болып келеді. Кәсіпкерлік белсенділікті жүзеге асыру мүмкіндігі бойынша мәліметтер 2.11 суретте келтірілген. Қазақстан өңірлерінде қорқыныш сезімін жеңудің жеке қасиеттерін бағалау жөніндегі мәліметтер 2.12 суретте келтірілген. Құлдырау қорқынышын жеңуде өз күшіне сенімді ретінде Астана, Алматы қалаларының және Павлодар облысының әлеуетті кәсіпкерлерін ерекше атап өтуге болады. Алматы облысында сауалнамаға қатысқандардың тек 32% ғана өз ісінің тоқырауынан қорықпайды. Сонымен қатар Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан және Қарағанды облыстарының сұхбаткерлерінің пессимистік ыңғайын айта кету керек, онда барлық сауалнамаға қатысқандардың ішінде сәтсіздікке ұшыраудан тек 40-45% ғана қорықпайды Сурет Қазақстан өңірлерінде қорқынышты жеңуді бағалауы, 2016 ж. Шығыс Қазақстан обл Солтүстік Қазақстан обл Павлодар обл Оңтүстік Қазақстан обл Маңғыстау обл Қызылорда обл Қостанай обл Қарағанды обл Жамбыл обл Батыс Қазақстан обл Атырау обл Алматы обл Ақтобе обл Ақмола обл Алматы қ. Астана қ. 31% 40% 45% 46% 69% 67% 77% 67% 56% 69% 59% 61% 58% 71% 81% 81% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

41 Сарапшылар сұхбаты негізінде кәсіпкерлік дамуының құрылымдық 3жағдайын талдау

42 3 САРАПШЫЛАР СҰХБАТЫ НЕГІЗІНДЕ КӘСІПКЕРЛІК ДАМУЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 3.1 ҰЛТТЫҚ САРАПШЫЛАР СҰХБАТЫ (NES) Ұлттық сарапшылар сұхбаты (NES) GEM қалыпты әдіснамасының бір бөлігі болып табылады. Ол кәсіпкерлік белсенділіктің дамуына ықпал ететін ұлттық экономика мен әлеуметтік инфрақұрылымының элементтерін бағалайды. Бұл сұхбаттар қосымша сарапшылардың пікірлерін анықтауға мүмкіндік береді. NES нақты кәсіпкерлік жағдайларын өлшейтін ұлттық деңгейде келісілген көрсеткіштердің (EFCS) болмауына байланысты GEM тарапынан дамытылды. NES жаңа және өсіп келе жатқан компаниялардың өнімділігін арттыратын (немесе тежейтін) қоршаған ортаның факторларын анықтауға бағытталған және әлемдік деңгейде өзара салыстыруға болатын үйлестірілген деректердің жалғыз көзі болып табылады. Жыл сайын GEM жобасына қатысатын экономикасының әрқайсысында кем дегенде 36 мамандардан сұхбат алынады. NES сауалнамасы сарапшылардың әр түрлі мәселелер бойынша пікірлерін жинауға мүмкіндік береді. Сауалнама сұрақтары нақты кәсіпкерлік негіздемелік жағдайларын (EFCS) өлшейтін көрсеткіштерді анықтау мақсатында жасалады. NES ұлттық және аймақтық деңгейдегі басты сарапшылардан нақты кәсіпкерлік негіздемелік жағдайлары туралы сенімді деректер алу үшін мұқият әзірленген. Ұлттық және аймақтық сарапшыларды таңдау кезінде олардың тәжірибесі мен абыройы ескеріледі. 3.2 КӘСІПКЕРЛІК ДАМУЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЫ Кәсіпкерлік дамуының құрылымдық жағдайлары іскерлік белсенділік жүзеге асырылатын қоршаған ортаны айқындайтын белгілі бір шарттардың тіркесімі болып табылады. GEM мониторингі барысында төмендегідей кәсіпкерлік шарттары бағаланады: қаржыландыру, мемлекеттік саясат, салықтар мен бюрократия, мектептегі кәсіпкерлік білім беру мен кәсіби дайындық, жоғары оқу орындарында және біліктілікті арттыру бағдарламаларында кәсіпкерлік білім беру мен кәсіби дайындық, ғылыми зерттеу нәтижелерін табыстау, коммерциялық және кәсіби инфрақұрылымының қолжетімділігі, ішкі нарық серпіні, ішкі нарықты реттеу, физикалық инфрақұрылым мен қызмет инфрақұрылым қолжетімділігі, әлеуметтік және мәдени қалыптар. Аталмыш жағдайлар туралы ақпаратты жинау ұлттық сарапшылардың сұхбаттары негізінде жүргізіледі. Қазақстанның сарапшылары Лайкерттің 9-балдық өлшемін (1- «толығымен келіспеймін», 9 «толығымен келісемін») қолданып кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайының әрқайсысы бойынша бірнеше тұжырымдаманы Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

43 бағалады. Жауаптардағы 1-4 арасындағы орташа көрсеткіш сарапшылардың тұжырымдамамен әр түрлі деңгейдегі келіспеушілігін, 5 бейтарап ұстанымды, ал 6-9 аралығындағы орташа көрсеткіш әр түрлі деңгейдегі келісуді білдіреді. Стандартты ауытқу сарапшылардың келісу дәрежесін көрсетеді. Стандартты ауытқу төмен болған сайын сарапшылардың белгілі тұжырымдама бойынша пікірлері бір-біріне сол мөлшермен жақын болады. Сарапшылардың тұжырымдамалар бойынша білдірген пікірлерінің орташа көрсеткіштері мен стандартты ауытқулары Кестелерінде келтірілген. Қаржыландырудың қолжетімділігі Қаржыландырудың қолжетімділігі кәсіпкерлік экожүйесінің өте маңызды элементі болып табылады, себебі көптеген кәсіпкерлер жаңа бизнес бастау үшін қосымша қаражатты қажет етеді жылы (3,38) қазақстандық сарапшылар 2014 жылмен (2,0) салыстырғанда акцияларды сату арқылы қаражататты тарту мүмкіндігін жоғарырақ бағалады, 2016 жылы (3,57) бұл баға тағы да көтерілді. Сол сияқты борыш шоғырландыру арқылы қаржыландыру мүмкіндігін бағалау да 2014 жылы 2,51-ден 2016 жылы 4,78-ге дейін өсті. Әлбетте, шоғырландырылған борыш арқылы қаржыландыру мүмкіндігінің бағасы акцияларды сату арқылы қаржыландыру мүмкіндігі бағасынан жоғары. Бұл Қазақстандағы шынайылықтық көрінісі: борышты шоғырландыру акцияларды сатудан гөрі қолжетімді болып келеді жылы қазақстандық сарапшылар жаңа және дамып келе жатқан компанияларға (6,51) 2015 жылмен (4,11) және 2014 жылмен (2,74) салыстырғанда мемлекеттік субсидиялардың қолжетімділігіне өте жоғары баға берді. Бейресми қаржыландырудың қолжетімділігі 2016 жылы (6.16) 2015 жылға (5.15) және 2014 жылға (2.27) қарағанда өте жоғары бағаланған. Осы үрдіске ұқсас, бизнес-періштелермен қаржыландырудың бағалануы 2016 жылы (5.16) 2015 жылға (3.21) және 2014 жылға (1.82) қарағанда жоғары болды. Венчурлық компания арқылы қаржыландыру көрсеткіштері де өсіп келеді: 2016 жылы (4,51), 2015 жылы (3,50) және 2014 (1,74). Сарапшылардың бағалауы бойынша, бұл үрдіс IPO арқылы қаржыландыру мүмкіндігін бағалауда да сақталады: 2014 жылы , 2015 жылы , ал 2016 жылы Краудфандинг арқылы қаржыландырудың қолжетімділігі 2016 жылы (5.3) 2015 жылмен (3.87) және 2014 жылмен (2.51) салыстырғанда өсті. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

44 3.1 Кесте Сарапшылардың кәсіпкерлікті қаржыландыру мәселесін бағалауы Жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар акция арқылы қаржыландыруға қол жеткізе алады Жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар қарыз алу арықыл қаржыландыруға қол жеткізе алады. Жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар мемлекеттік субсидия ала алады. Жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар бейресми инвестор болып табылатын (отбасы, достар, әріптестер) жеке тұлғалардан қаржы тарта алады. Жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар Бизнес періштелерден келетін қаржыландыруға қол жеткізе алады Жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар венчурлық капиталға қол жеткізе алады. Жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар өз акцияларын IPO-да орналастыру арқылы қаржы тарта алады. Жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар краудфандингке(жеке несие берушілерден қаржы тарту) қол жеткізе алады * *Ескертпе: сарапшылардың ойынша жаңа және өсіп келе жатқан компаниялар акцияларын сату арқылы қаржы тарта алмайды деп түсіну қажет 3.1 сурет Қаржыландыру мүмкіндіктерін бағалау Мұнда 1 = Акцияларды сату арқылы қаржыландыру 2= Қарыз алу арқылы қаржыландыру 3= Бейресми инвесторлар 4= Бизнес періштелер 5= Венчурлық капитал 6= IPO 7= Краудфандинг 8= Мемлекеттік субсидиялар Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

45 2016 жылға арналған кәсіпкерлікті қаржыландыру жағдайын бағалау 2015 және 2014 жылдарға қарағанда оң үрдісті көрсетті. Дегенмен, акцияларды сату және IPO арқылы қаржыландыру сияқты кейбір салалар сарапшылардың алаңдаушылығын тудырады жылғы қаржыландырудың қолжетімдігі брйынша жоғары бағалар Қазақстан экожүйесін Қытай және Үндістанмен бірдей деңгейге шығарды, алайда бұл шектен тыс оптимистік баға болып көрінеді және белгілі сақтықпен қабылдануы тиіс. Мысалы, венчерлық қаржыландыру мен бизнесперіштелердің қаржыландыруы және елімізде енді ғана дамып келеді. Алайда, мұндай жоғары бағалар Қазақстандағы бизнестің даму қарқынын айғақтайды. Акцияларды сату және IPO арқылы қаржыландырудың қолжетімділігін жақсарту қажет, ал жаңа және дамып келе жатқан компаниялар үшін борышты шоғырландыру арқылы қаржыландырудың қолжетімділігі өсуі керек. Борышты шоғырландыру, акцияларды сату және IPO арқылы қаржыландырудың қолжетімділігін жақсарту күрделі үдеріс, ол акция иелерінің бизнестен шығуын қамтамасыз ететін ұлттық қор биржаларының құруды талап етеді. Мемлекеттік саясат Төмендегі кестеде GEM Жаһандық есебінің екі санаты бар: (1) мемлекеттік саясат: қолдау және өзектілік; және (2) мемлекеттік саясат: салық және бюрократия жылдар аралығында мемлекеттік саясат және кәсіпорын құрудың салыстырмалы қарапайымдылығы ретінде сипатталуы мүмкін бірінші санаттағы қазақстандық сарапшылардың бағалауы жақсарды. Мәселен, кәсіпкерлік саласындағы мемлекеттік саясатқа қатысты сарапшылардың орташа бағалауы 2014 жылы 2,97-ден 2015 жылы 4,20-ге дейін өсті және 2016 жылы 4,05-ге дейін сәл төмендеді. Сол сияқты, сарапшылар жаңа кәсіпорындарға қолдау көрсету Қазақстандағы ұлттық басымдық болып табылатындығына жоғары баға берді жылы (6,06) және 2016 жылы (6,05) орташа көрсеткіштер 2014 жылмен (4,06) салыстырғанда жоғары болды. Сарапшылар жаңа кәсіпорындарға қолдау көрсету жергілікті деңгейде Қазақстандағы басымдық болып табылатындығына күмән келтірді. Мәселен, тиісті орташа көрсеткіш 2015 жылы 5.26, 2016 жылы , ал 2014 жылы деңгейінде болды. Жаһандық есептің екінші санатына (мемлекеттік саясат: салық және бюрократия) келетін болсақ, сарапшылар жаңа кәсіпорын құру үшін қажетті барлық рұқсаттар мен лицензияларды алуға кететін уақыт жөнінде алаңдаушылық білдірді. Сарапшылар бұл аспектті 2014 жылы (2.27) өте төмен деңгейде бағалады жылы (4.05) әлдеқайда жақсы нәтижелерге қол жеткізілді, бірақ 2016 жылы көрсеткіш (3.3) тағы да төмендеді. Керісінше, кәсіпкерліктің қолайлы салық саясатын бағалау 2014 жылы 3,09-дан, 2016 жылы 5,16-ға дейін тұрақты түрде өсті. Сонымен қатар, сарапшылар салық саясатының болжамдылығы мен дәйектілігін оң бағалайды, бұл көрсеткіш 2014 жылы 3,14-тен 2015 жылы 5,51-ге дейін артып, 2016 жылы 5,38-ке дейін төмендейді. Сонымен қатар, сарапшылардың пікірінше, қазақстандық кәсіпкерлер Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

46 үшін мемлекеттік бюрократия күрделі мәселе болып отыр, себебі орташа балл 2014 жылы 2.26-дан 2015 жылы 3,70-ге дейін көтеріліп, ал 2016 жылы 3,57-ге дейін азайды. 3.2 Кесте Кәсіпкерлікті құру және дамытуға мемлекеттік саясаттың әсерін бағалау Мемлекеттік саясат (мысалы, мемлекеттік сатып алу) жаңа компанияларға кезеңмен қолдау көрсетуге бағытталған Жаңа және дамып келе жатқан компанияларға қолдау көрсету ұлттық деңгейдегі басым міндеттердің бірі болып табылады. Жаңа және дамып келе жатқан компанияларға қолдау көрсету жергілікті билік органдар деңгейіндегі басым міндеттердің бірі болып табылады. Жаңа компаниялар апта ішінде қажетті рұқсаттар мен лицензияларды ала алады. Салық салудың көлемі жаңа және дамушы компаниялар үшін ауыртпалық болып табылады. Жаңа және дамушы компанияларға қатысты салық салудың және мемлекеттік реттеудің өзге де түрлері практикада болжамды және кезекті. Жаңа және дамушы компанияларда мемлекеттік органдар қызметкерлердің, қаулыларымен және лицензиялау қағидасына сәйкес айтарлықтай қиындықтар туындайды * *Ескертпе: сарапшылардың ойынша мемлекеттің саясаты жаңа компанияларға жеткіліксіз деңгейде қолдау көрсетеді деп түсіну қажет Қазақстандық сарапшылардың бағалауын GEM орташа көрсеткіштерімен салыстыра отырып, жаңа және дамып келе жатқан кəсіпорындарға қолдау көрсетуге бағытталған Қазақстанның мемлекеттік саясатын бағалау өте жоғары екенін байқауға болады жылы Қазақстан осы санаттағы GEM елдерінің арасында 5.27 баллмен (мемлекеттік саясат: қолдау және өзектілік) 9-шы орынды иеленді. Қазақстандағы көрсеткіштер Үндістан (5,6) көрсеткіштеріне жақын болып, Қытай (5,2), Оңтүстік Африка (5,8), Бразилия (3,5) және Ресей (3.2) елдерінен жоғары болды. Қазақстандық сарапшылардың бағалауы ресурстықбағдарлы (4.7), тиімділікті-бағдарлы (3.9) және инновациялық-бағдарлы (4.3) экономикалар үшін орташа GEM көрсеткіштерінен жоғары болды. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

47 3.2 сурет Мемлекеттік саясатты бағалау Мұнда 1= Мемлекеттік саясат жаңа кәсіпорындарын қолдайды 2= Жаңа кәсіпорындарды қолдау ұлттық үкімет басымдығы 3= Жаңа кәсіпорындарды қолдау жергілікті билік органдарының басымдығы 4= Лицензиялар мен рұқсаттарды бір апта ішінде алуға болады 5= Салықтар / ауыртпалық 6 = Реттеуді болжауға болады 7= Құжаттарды толтыру қиын емес Бұрын көрсетілгендей, қазақстандық сарапшылар мемлекеттік бюрократияға теріс бағаларын берді. GEM елдерінің арасында 4,3 көрсеткішімен Қазақстан осы санаттағы (мемлекеттік саясат: салық және бюрократия) 24 орынды иеленді. Бұл көрсеткіш ресурстықбағдарлы (4.4) экономикалар үшін орташа көрсеткішке жақын, алайда тиімділікті-бағдарлы (3.6) және инновациялық-бағдарлы экономика үшін орташа көрсеткіштен жоғары. Қазақстанның БРИКС елдеріндегі орташа көрсеткіштерімен салыстырғанда Үндістанға (4,3) ұқсас, Қытайдан (4,7) төмен және Ресейден (3,0), Оңтүстік Африкадан (2,7) және Бразилиядан (2.2) едәуір жоғары болды жылдан 2015 жылға дейін мемлекеттік қолдау бойынша қазақстандық сарапшылардың бағалауы айтарлықтай артты, бірақ 2016 жылы олар 2015 жылға қарағанда төмендеді. Мәселен, салық саясатын бағалау өте қолайлы болды да, үкіметтің бюрократиясы және кәсіпкерлердің онымен күресу қабілеті төмен бағаланды. Қазақстандық сарапшылар жергілікті деңгейде кәсіпкерлікті қолдау жеткіліксіз деп санайтынын атап өту керек. Дегенмен, Қазақстан GEM және БРИКС елдерімен салыстырғанда, (1) мемлекеттік саясат: қолдау және өзектілік және (2) мемлекеттік саясат: салық пен бюрократия санаттарында көрсеткіштері жоғары болды. Кәсіпкерліктің ерте даму кезеңіндегі адамдардың кәсіпкерлік ниеттерін жүзеге асыру үшін мемлекеттік бюрократияның кәсіпкерлік белсенділікке әсерін азайтуға ұмтылу өте маңызды мақсат болып қала бермек. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

48 Мемлекеттік бағдарламалар Қазақстандық сарапшылар бір мекеме арқылы кәсіпкерлерге түрлі көмек алу мүмкіндігін 2015 жылы (4.41) және 2016 жылы (5.57) жоғары бағалады. Бұл бағалау 2014 жылмен салыстырғанда (3.00) үлкен өзгерісті көрсетеді жылы (2.47) кәсіпкерлерге көмек көрсету үшін технопарктер мен бизнесинкубаторлар әлеуетін бағалау төмен болдыда, 2015 жылы (4.00) және 2016 жылы (4.03) бұл көрсеткіштер өсті жылы кәсіпкерлердің барлық қызметтерді бір мекеме арқылы алуға қабілеттілігі өте жоғары (5.57) бағасы технопарктер мен бизнесинкубаторлардың тиімділігін төмен бағалаумен (4.03) жанаспайды. Сарапшылардың пікірінше, кәсіпкерлік қызметті қолдайтын мемлекеттік бағдарламалардың саны жеткілікті болды деп санайды және бұл көрстекішті олар 2015 жылы (6,09) және 2016 жылы (6,05) 2014 жылғы (3,76) төмен деңгеймен салыстырғанда өте жоғары бағалады. Дегенмен, 2014 жылы (2,53), 2015 (3.66) және 2016 (3.59) жылдармен салыстырғанда мемлекеттік қолдау бағдарламаларын жүзеге асыратын мекемелер мен ұйымдардың қызметкерлерінің біліктілігі мен тиімділігін бағалау төмен болды. Сол сияқты, кез-келген адамның жаңа кәсіпорын ашуға қолдау алуға мүмкіндігін бағалау да төмен болды: 2014 ж. (2.6), 2015 жылы (3.8) және 2016 жылы (4.11). Мемлекеттік бағдарламалардың тиімділігін жалпы бағалау жоғары болды: 2014 жылы -2.88, 2015 жылы және 2016 жылы Кесте Кәсіпкерлікке қолдау көрсететін мемлекеттік бағдарламаларын бағалау Жаңа және дамып келе жатқан компаниялар үшін мемлекеттік қолдау көрсетудің кең ауқымы бір мекемеге жүгінген кезде алу мүмкін болады. Техно-парктар мен бизнес-инкубаторлар жаңа және дамып келе жатқан фирмаларға тиімді қолдау көрсетеді Жаңа және дамып келе жатқан компаниялар үшін мемлекеттік қолдау көрсетудің саны жеткілікті Мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері жаңа және дамып келе жатқан компанияларға білікті және тиімді қолдау көрсете алады. Жаңа және дамып келе жатқан компанияларға қолдау көрсету бойынша мемлекеттік бағдарламаларға мұқтаж әрбір жан, қолдау көрсетуге ие бола алады. Жаңа және дамып келе жатқан компанияларға қолдау көрсету бойынша мемлекеттік бағдарламалар тиімді болып табылады * *Ескертпе: сарапшылардың ойынша жаңа компаниялар үшін бір мекеме арқылы мемлекеттік қолдау алу мүмкіндігі бар деп түсіну қажет Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

49 3.3 сурет Мемлекеттік қолдау бағдарламаларын бағалау Мұнда 1= Қызмет бірыңғай қолдау көрсету қызметімен көрсетіледі 2= Бизнес инкубаторлар тиімді 3= Қолдау бағдарламаларының саны жеткілікті 4= Мемлекеттік қызметкерлер білікті және тиімді жұмыс істейді 5= Кез келген адам қажетті көмек ала алады 6 = Мемлекеттік бағдарламалар тиімді Қазақстан үшін осы санаттағы орташа көрсеткіш (4.6) ресурстық-бағдарлы (4,4), тиімділікті-бағдарлы (3.9) экономикалардың орташа көрсеткіштерінен жоғары болып, инновациялық-бағдарлы (4.8) экономика көрсеткішінен төменірек болды. Қазақстанды БРИКС елдерімен салыстырғанда, еліміздің көрсеткіштері Үндістан (4,7) және Қытай (4,4) көрсеткіштеріне жақын екені анықталды, ал Бразилиядан (3.4), Оңтүстік Африкадан (3.0) және Ресейден (2.9) жоғары болды. Сарапшылар, мемлекеттік бағдарламалар жеткілікті болған жағдайда, кәсіпкерлер бір мекеме арқылы әртүрлі қолдау түрлерін ала алады деп есептейді. Дегенмен, сарапшылар қызметкерлердің біліктілігі мен мемлекеттік қолдау бағдарламаларының тиімділігіне, сондай-ақ технопарктер мен бизнесинкубаторларға көрсетілетін қолдаудың сапасына үлкен алаңдаушылық білдірді. Кəсіби жəне тиімді қызметкерлерді жалдау мақсатында кәсіпкерлерді қолдайтын мемлекеттік органдардың қызметкерлерінің біліктілігін жəне тиімділігін бағалау əдістері болуы керек. Сонымен қатар, Қазақстандағы технопарктер мен бизнесинкубаторлардың санын және тиімділігін арттыру үшін жұмыс жүргізу қажет. Білім беру және кәсіби дайындық Қазақстанда кәсіпкерлік білім беру мен оқытуды бағалау жылдар аралығында артты, бірақ кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру немесе мемлекеттік қолдау көрсету санаттарына қарағанда, өзгеріс қарқыны төмендеу болды. Мәселен, мектептер мен жоғары оқу орындарында оқыту шығармашылықты, өзін-өзі қамтамасыз етуді және жеке бастаманы көтермелеуді ынталандыру көрсеткіші 2014 жылы (2.67), і 2015 жылы (3.81) Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

50 және 2016 (3.38) төмен болды. Сонымен қатар, көптеген сарапшылар бірінші және екінші деңгейдегі оқу орындарында оқыту нарықтық экономиканың қағидаттары туралы білім беретініне күмәнданды: 2014 жылы ең төменгі деңгейден (2.55) 2015 жылы (3,64) және 2016 жылы (3.22) көрсеткіштеріне жетті. Сарапшылар мектеп пен жоғары оқу орындарында кәсіпкерлікке оқыту және жаңа кәсіпорындар құруды үйрету жеткіліксіз деп санайды. Бұл бағыт бойынша көрсеткіштер төмендегідей өзгеріп отырды: 2014 жылғы ең төмен көрсеткіштен (2,03) 2015 жылы жоғары көрсеткішке (3,09), одан кейін 2016 жылы төмендеуге (2,54) дейін. Сарапшылардың жоғары оқу орындарында кәсіпкерлікті оқыту және жаңа кәсіпорындар құруды үйрету мүмкіндіктері туралы оң пікірлері болды, ең төменгі орташа көрсеткіш 2014 жылы (2,39) болып, ең жоғарғы көрсеткіш жылы (3,56) берілді және 2016 жылы орташа деңгейде (3,32) бағаланды. Сарапшыдар басқару және бизнес білім беру саласында, сондай-ақ кәсіпкерлікті оқыту және жаңа кәсіпорындарды құруды үйрету санатына жоғары баға берді: 2014 жылы , 2015 жылы және 2016 жылы Сарапшылар кәсіби білім беру жүйесінде кәсіпкерлікті оқыту бойынша жоғары бағалар берді: 2014 жылы орташа көрсеткіш 2,87 болды, одан кейін ол 2015 жылы (4,88) және 2016 жылы (4,97) жоғарылады. 3.4 Кесте Кәсіпкерлік саласындағы білім беруді бағалау Бастауыш және орта білім беру жүйесі білім алушылардың шығармашылық, өз-өзіне жеткіліктілік пен жеке бастаманы ынталандырады. Бастауыш және орта білім беру жүйесі білім алушыларға нарықтық экономикалық ұстанымдары туралы сәйкес ұсыныс береді. Бастауыш және орта білім беру жүйесі кәсіпкерлік мәселе мен жаңа компанияларды құруға жеткілікті назар аударады. Арнайы орта және жоғарғы білім беру жүйесі жаңа фирмаларды негіздеу мен дамыту аясында жақсы және тиімді дайындықты ұсынады. Бизнес және басқару саласындағы білім беру деңгейі жаңа фирмаларды негіздеу мен дамыту аясында жақсы және тиімді дайындықты ұсынады. Арнайы орта, кәсіптік білім беру мен біліктілікті көтеру жүйесі жаңа фирмаларды негіздеу мен дамыту аясында жақсы және тиімді дайындықты ұсынады * *Ескертпе: сарапшылардың ойынша бастауыш және орта білім беру жүйесі жеткіліксіз деңгейде қатысушыларды жеке бастамасын дамытуға ынталандырады деп түсіну қажет. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

51 Қазақстандық сарапшылардың мектеп деңгейінде кәсіпкерлікке оқытуға төмен баға беруі GEM орташа көрсеткіштеріне сәйкес келеді. Осы санаттағы GEM-нің ресурстықбағдарлы экономикалардың көрсеткіші 2,8 болды, тиімділікті-бағдарлы экономикалардың орташа көрсеткіші 2,9 болды, ал инновациялық-бағдарлы экономикалар үшін орташа көрсеткіш 3,4 болды. Жалпы алғанда, Қазақстан (3,0) осы санаттағы GEM елдерінің арасында 34-ші орынға ие болды. Қазақстанның көрсеткіші БРИКС елдеріне қарағанда төмен; мысалы, Үндістан (4.0), Қытай (3.4) және Ресей (3.1) көрсеткіштері жоғарырақ. Жоғары оқу орны деңгейінде кәсіпкерлік білім беру көрсеткіші ресурстық-бағдарлы экономикаларда 4,6, тиімділіктібағдарлы экономикаларда 4,5, ал инновациялық-бағдарлы экономикаларда 4,7 болды. Қазақстанның көрсеткіші (4.2) GEM орташа көрсеткіштерінен төмен болды. БРИКС елдерімен салыстырғанда бұл көрсеткіш Қытайдан (5,3), Үндістаннан (5,1) және Ресейден (4,7) төмен, бірақ Бразилиядан (4.1) және Оңтүстік Африкадан (3.8) жоғары болды. 3.4 сурет Білімді бағалау Мұнда 1= Мектеп шығармашылықты қолдайды 2= Мектепте нарықтық экономика негіздерін оқытады 3= Мектепте кәсіпкерлік негіздерін оқытады 4= Университеттер мен колледждер жақсы дайындықты қамтамасыз етеді 5= Бизнес пен басқару саласындағы білім жақсы дайындықты қамтамасыз етеді 6 = Кәсіптік білім жақсы дайындықты қамтамасыз етеді ҒЗТКЖ-ны ұсыну Қазақстандық сарапшылар жоғары оқу орындарынан және ғылыми-зерттеу институттарынан жаңа және дамып келе жатқан компанияларға білімді беру мәселесі алаңдаушылық туғызады деп санайды жылы бұл мәселе бойынша қазақстандық сарапшылардың орташа бағасы тек 1,85 болды жылы (2.89) және 2016 (2.86) көрсеткіштер жоғарлағанына қарамастан, олар әлі де төмен деңгейде. Сарапшылар Қазақстандағы жаңа және дамып келе жатқан компаниялар білімге және ғылыми зерттеулерге және ірі компаниялармен бірдей қолжетімділікке ие бола алмайды деп санайды жылғы төмен баға (1,97), 2015 жылғы (2.89) және 2016 жылғы Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

52 (2,92) айтарлықтай өзгермеді жылы (1,76) және 2016 жылы (2,76) сарапшылар жаңа және дамып келе жатқан компаниялар жаңа технологияларға қол жеткізе алатынына күмәнданды; дегенмен бұл санат бойынша бағалар ҒЗТКЖ-ны және технологияларды ұсынуды өлшеуге арналған басқа санат көрсеткіштерінен жоғары болды. Сәл жоғары көрсеткіштер жаңа және дамып келе жатқан компаниялардың жаңа технологияларды сатып алуына мүмкіндік беретін мемлекеттік субсидияларды беру санатына қойылды жылғы ең төменгі нәтиже (2,64), 2015 жылғы (3.32) және 2016 жылғы (3,65) жоғарырақ көрсеткіштермен алмастырылды. Алайда, сарапшылар Қазақстанның ғылыми-техникалық базасы әлемдік деңгейдегі кәсіпорындар құруға ықпал етеді деген тұжырымға күмәнмен қарады. Бағалау 2014 жылы 2,64-тен 2016 жылы 3,65-ге дейін жетті. Сарапшылар, сонымен қатар, өздерінің идеяларын коммерцияландыруды қалайтын қазақстандық ғалымдар мен инженерлерге қолдауға қатысты күмән білдірді, көрсеткіштер төмендегідей өзгеріп отырды: 2014 жылы , 2015 жылы және 2016 жылы Кесте Кәсіпкерлерге ҒЗТКЖ ұсынуды бағалауы Жаңа технологиялар, ғылыми және өзге де білім алу университеттер мен ғылыми орталықтардан тиімді түрде жаңа және дамушы компанияларға ұсынылады. Жаңа және дамушы компаниялар ірі қалыптасқан компаниялар сияқты жаңа технологиялар мен ғылыми зерттеулерге қол жеткізе алады. Жаңа және дамушы компаниялар өздеріне жаңа технологияларды сатып алуға жағдай жасай алады. Жаңа және дамушы компаниялар жаңа технологияларды сатып алуға мүмкіндік беретін мемлекеттік субсидиялардың тиімді жүйесі бар. Ғылыми-технологиялық инфрақұрылым кем дегенде бір салада әлемдік деңгейде жоғарғы технологиялық кәсіпорындарды құру үшін тиімді қолдау көрсетеді. Инженерлер мен ғалымдарға жаңа және дамушыл компаниялар арқылы олардың идеясын коммерциялық енгізу бойынша білікті қолдау көрсетіледі * *Ескертпе: сарапшылардың ойынша, жаңа кәсіпкерлерге жаңа технологиялар мен білімді беру тиімсіз берілуде деп түсіну қажет Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

53 GEM зерттеуіне сәйкес ҒЗТКЖ-ны жеткізу ресурстық-бағдарлы экономикаларда 3.2, тиімділікті-бағдарлы экономикаларда - 3,5, ал инновациялықбағдарлы экономикаларда деңгейнде болды. Қазақстан GEM елдерінің арасында 3.1 көрсеткішімен 55-ші орынға ие болды. БРИКС елдерімен салыстырғанда Қазақстан Үндістаннан (4.8), Қытайдан (4.1) және Оңтүстік Африкадан (3.8) төмен нәтиже көрсетті, ал оның көрсеткіштері Бразилиядан (3.2) және Ресейден (2.7) жоғары болды. Жалпы, Қазақстандағы жаңа және дамып келе жатқан компанияларға ҒЗТКЖ-ны, технологиялар мен білім беруді жеткізу жеткіліксіз болып отыр. Мемлекеттік субсидиялардың өсуі жаңа және дамып келе жатқан компанияларға жаңа технологияларды және ҒЗТКЖ-ны жеткізудің нәтижелерін бермеді. Бұл жаңа және дамып келе жатқан компанияларды ірі және тұрақтанған компаниялармен салыстырғанда теңсіздік жағдайға қояды. Дегенмен, осы саладағы жағдай баяу болса да, жақсарып келеді. Технологияларды коммерциализациялау мүмкіндіктері жеткіліксіз, ал технопарктер мен бизнесинкубаторлар жаңа және дамып келе жатқан компанияларға үлкен әсер етпейді. Ғылыми-технологиялық институттар жаңа және дамып келе жатқан компаниялармен қарым-қатынасты белсенді түрде дамытуға және ұқсас компанияларды табуға және ғалымдар мен инженерлердің идеяларын жеңіл коммерцияландыруға қолайлы жағдайлар жасауға ұмтылу керек. 3.5 сурет ҒЗТКЖ ұсынуды бағалау Мұнда 1= ҒЗТКЖ компанияларға ұсыну 2= Компаниялардың ҒЗТКЖ-ға қолжетімділігі 3= Жаңа технологиялар бағасы қолжетімді 4= Жаңа технологияларды сатып алу үшін мемлекеттік субсидиялар 5= Ғылыми зерттеу жаңа технологияларды қолданатын венчурлық кәсіпорындарды құруға көмектеседі 6 = Зерттеуледің коммерциализациясын қолдау Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

54 Коммерциялық инфрақұрылым Қазақстандық сарапшылардың жаңа және дамып келе жатқан кәсіпорындарға көмек көрсете алатын қосалқы мердігерлер санын бағалау жылдар аралығында жақсарды; орташа көрсеткіш 2014 жылғы 3,0-тен 2015 жылы 4,83-ке дейін өсіп, 2016 жылы 4,7-ге дейін түсіп кетті. Қосалқы мердігерлердің қолжетімділігін бағалау көрсеткіштері төменірек болды жылы орташа көрсеткіш (2.4) 2015 жылы (3.48) және 2016 жылы (4.24) өсті. Сарапшылардың пікірінше, жаңа және дамып келе жатқан компанияларға қосалқы мердігерлерді табу оңай емес: 2014 жылы көрсеткіш 3,55 деңгейінде болды, 2015 жылы 3,95-ке дейін және 2016 жылы 4,32 дейін өсті. 3.6 Кесте Коммерциялық және кәсіби инфрақұрылымды бағалау Жаңа және дамушы компанияларға қолдау көрсету үшін қосалқы мердігерлердің,өнім берушілердің және кеңесшілердің саны жеткілікті Жаңа және дамушы компаниялар қосалқы мердігерлерді, өнім берушілерді және кеңес берушілерді тартумен байланысты шығындарды жабуға қабілетті. Жаңа және дамушы компаниялар үшін жақсы қосалқы мердігерлерді, өнім берушілерді және кеңес берушілерді табу қиындық тудырмайды. Жаңа және дамушы компаниялар үшін сапалы заң және бухгалтерлік қызметті алу қиындық тудырмайды. Жаңа және дамушы компаниялар үшін сапалы банктік қызмет көрсетуді (шоттарды жүргізу, валюта айырбастау бойынша мәміле, заемдық заттар және т.б.) алу қиындық тудырмайды * *Ескертпе: сарапшылардың ойынша жаңа және дамып келе жатқан компанияларға қолдау көрсету үшін қосалқы мердігерлердің, өнім берушілердің және кеңесшілердің саны жеткіліксіз деп түсіну қажет Сарапшылардың пайымдауынша, Қазақстанда жоғары сапалы заң және бухгалтерлік есеп қызметтерін алуға болады; бұл көрсеткіш төмендегідей өзгеріп отырды: 2014 жылы , 2015 жылы және 2016 жылы Сонымен қатар, сарапшылар банк қызметтерінің қолжетімділігін жоғары бағалады: 2014 жылы -3,46, 2015 жылы - 6,13 және 2016 жылы - 6,78. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

55 3.6 сурет Коммерциялық инфрақұрылымды бағалау Мұнда 1= Жаңа және өсіп келе жатқан компанияларды қолдау үшін қосалқы мердігерлердің, өнім берушілердің және кеңес берушілердің саны жеткілікті 2= Қосалқы мердігерлердің, өнім берушілердің және кеңес берушілердің бағалары қолжетімді 3= Қосалқы мердігерлерге, өнім берушілерге және кеңес берушілерге қол жеткізу оңай 4= Заң және бухгалтерлік қызметі қолжетімді 5= Банк қызметтері қолжетімді Қазақстанның коммерциялық және заңдық инфрақұрылымының орташа көрсеткіші 5,2 болды, бұл Қазақстанды GEM елдерінің арасында (Израильдің жанында) 19-шы орынға орналастырды. Қазақстандық көрсеткіш ресурстықбағдарлы (5.1) және инновациялықбағдарлы (5.2) экономикалардағы орташа көрсеткіштерге жақын болып, тиімділікті-бағдарлы (4.6) экономикалардың көрсеткішінен жоғары. БРИКС елдерімен салыстырғанда, Қазақстан Үндістанмен (5,2) бірдей көрсеткішке ие болып, Оңтүстік Африка (5,1) Ресей (4,9), Бразилия (4,5) және Қытайды (4,2) артта қалдырды. Қазақстан жаңа және дамып келе жатқан компанияларға банктік және бухгалтерлік қызметтер көрсету бойынша үздік нәтижелерді көрсетеді. Қазақстан жаңа және дамып келе жатқан компанияларға қосалқы мердігерлердің саны мен қолжетімділігін арттырды, бірақ бухгалтерлік және банктік қызметтермен салыстырғанда бұл көрсеткіштің өсуі мардымсыз болды. Қосалқы мердігерлердің физикалық тұрғыдан ғана емес, бағасы жағынан да жаңа және дамып келе жатқан компаниялар үшін қолжетімді болуы өте маңызды. Ішкі нарық Қазақстандық сарапшылар негізінен бақылау кезеңінде тұтынушылар тауарлары нарығының даму қарқынына қатысты өз бағасын өзгертті (3.03), сарапшылар тұтыну нарығын өте тұрақты деп анықтады жылы, тұтыну нарығы тұрақсыз (6.13) деп бағаланса, 2016 жылғы (4,78) сарапшылар бағалауы нарықтың тұрақтануын көрсетеді. B2B тауарлар мен қызметтер нарығының тұрақтылығы туралы сараптамалық бағалау жоғарыда көрсетілген үрдіске ұқсас болды: 2014 жылы көрсеткіш 3.06 деңгейінде болды, 2015 жылы бағасымен нарық өзгермелігін көрсетіп, 2016 жылы 4.68 Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

56 көрстекішімен тұрақтанды. Жаңа және дамып келе жатқан компаниялардың жаңа нарыққа шығу мүмкіндігіне келер болсақ, мамандар 2014 жылы (2.5) бұл мәселе жөнінде күмән білдіріп, 2015 жылы (4,3) және 2016 жылы (4,62) бағалауларын жақсартты. Сарапшылар 2014 жылы жаңа және дамып келе жатқан компаниялар үшін нарыққа кірудің қолжетімділігін (2.29) төмен бағалады, кейін 2015 жылы (4.38) жаңа нарықтарға қолжетімді болатынын ескере отырып, өз ойларын өзгертті; сарапшылар 2016 жылы (4,43) жаңа және дамып келе жатқан компаниялар үшін жаңа нарықтарға қолжетімділікке қатысты оң баға берді. Дегенмен, олар Қазақстандағы іскерлік бәсекелестіктің әділеттігіне қатысты алаңдаушылық білдірді жылы (2.27) көптеген сарапшылар қазірдің өзінде тұрақтанған компаниялар нарыққа жаңа және дамып келе жатқан компаниялардың кіруіне кедергі келтіреді деп санады жылы (3,93) сарапшылар бұл мәселеге қатысты оң баға беріп, бірақ 2016 жылы бағалауды сәл төмендетті 3.7 Кесте Ішкі нарық серпінін бағалау (3.84). Сарапшылар Қазақстандағы монополияға қарсы заңнаманың тиімділігіне күмәнмен қарады, олардың бұл мәселеге қатысты пайымдаулары 2015 жылы (4.28) мен 2016 жылы (3.38) өзгеріп отырды. GEM зерттеуінде ішкi нарық қарқыны санаты бойынша орташа көрсеткiштер ресурстық-бағдарлы (4,8), тиiмдiлiккебағдарлы (5,0) және инвестициялықбағдарлы (4,9) экономикаларда өзара ұқсас болды. Қазақстанның көрсеткіші (4.7) біршама төмен болғандықтан, мемлекетіміз GEM елдерінің арасында 36-шы орынға орналасты. Нарықтың жоғары құбылмалылығы әрдайым жақсы көрсеткіш болмайтындығын түсіну маңызды. БРИКС елдерінің ішінде Қытай (7.00), Үндістан (6.3), Ресей (5.8), Бразилия (5.7) және Оңтүстік Африка (5.2) Қазақстанға қарағанда бұл көрсеткіш жоғары болып келеді. Соған ұқсас көрсеткіштер Финляндияда, Ямайкада, Францияда, Колумбияда және Қазақстанда байқалады Тұтынушылық тауарлар мен қызметтер нарығы жыл 4.78* сайын күрт өзгереді Корпоративті клиенттерге арналған нарық (B2B нарығы) жыл сайын күрт өзгереді Жаңа және дамушы компаниялар жаңа нарықтарға еркін шыға алады. Жаңа және дамушы компаниялар нарыққа шығумен байланысты шығындарды төлеуге қабілетті. Жаңа және дамушы компаниялар нарықтарға шыға алады, және нарықта өз орнын алған компаниялар оған қарсы келе алмайды Тәжірибеде тиімді қолданатын монополияға қарсы заңнама әрекет етеді *Ескертпе: сарапшылардың ойынша, тұтынушылар тауарлары мен қызметтер нарығы жыл сайын өзгеру үстінде деп түсіну қажет Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

57 3.7 сурет Нарық серпінін бағалау Мұнда 1= Тұтынушы нарығының серпіні 2= Бизнес-бизнес нарығының серпіні 3= Жаңа компаниялардың нарыққа шығу мүмкіндігі 4= Нарыққа шығу құны қолжетімді 5= Қалыптасқан компаниялар нарыққа шығуға кедергі жасамайды 6 = Монополияларға қарсы заң тиімді және қолданысы кең Ішкі нарыққа қол жеткізу немесе реттеуді енгізу үшін GEM орташа көрсеткіштері ресурстық-бағдарлы экономикалар үшін 4.0, тиімділіктібағдарлы экономикалар үшін 4.0 және инновациялық-бағдарлы экономикалар үшін 4.6 болды. Қазақстанның көрсеткіштері (4,1) орта көрсеткішке сәйкес келеді. БРИКС елдерімен салыстырғанда Қазақстан рейтинг ортасында жайғасты: Үндістан (5,0) және Қытай (4,2) көрсеткіштері Қазақстаннан жоғары болса, Бразилия (3,7), Оңтүстік Африка (3,3), және Ресей (3.3) рейтингтің төменгі позицияларын иеленеді жылы Қазақстанда нарықтық құбылмалылықты немесе қоршаған ортаның турбуленттілігін сезіну айтарлықтай өсті, алайда 2016 жылы көрсеткіш төмендеді. Жаңа және дамып келе жатқан компаниялар баға белгілеудің тиімді емес шарттары, сондай-ақ монополияға қарсы заңнаманың жеткіліксіз сақталуы салдарынан нарықта тұрақтанған компаниялардың жосықсыз бәсекелестік мінез-құлқы салдарынан елеулі мәселелерге тап болады. Нарықта өздерінің рөлін нығайтқан компанияларға нарыққа жаңа және дамып келе жатқан компаниялардың кіруіне кедергі келтіруге тыйым салыну керек, яғни монополияларға қарсы заңнаманы күшейту қажет. Физикалық инфрақұрылым Қазақстандық сарапшылар 2014 жылға арналған физикалық инфрақұрылымның жай-күйін (2.89) өте жағымсыз деп бағалады. Алайда сарапшылардың бағалауы 2015 жылы (4.24) және 2016 жылы (3.97) жақсарды. Жаңа және дамып келе жатқан компаниялар үшін коммуникацияларға қол жеткізу құны туралы сарапшылардың бағалауы оң болды. Орташа көрсеткіш 2014 жылы 3,83, 2015 жылы 6,02 және 2016 жылы 6,68 деңгейінде болды. Жаңа және дамып келе жатқан компаниялар үшін бір аптаның ішінде коммуникацияға қол жеткізу мүмкіндігі де өте жоғары болды: Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

58 2014 жылы , 2015 жылы және 2016 жылы Сонымен қатар, негізгі коммуналдық қызметтердің қаржылық қолжетімділігіне қатысты сарапшылардың бағалауы өте жоғары болды: 2014 жылы - 3,91, 2015 жылы - 6,36 және 2016 жылы - 6,68. Дегенмен, сарапшылар жаңа және дамып келе жатқан компанияларға негізгі коммуналдық қызметтерге бір ай ішінде қол жеткізу мүмкіндігіне қатысты біраз күмәнмен қарады: 2014 жылы , 2015 жылы , ал 2016 жылы Бұл санаттағы GEM-нің орташа көрсеткіштері ресурстық-бағдарлы экономикалар үшін 6,0, тиімділіктібағдарлы экономикалар үшін 6,4 және инновациялық-бағдарлы экономикалар үшін 6,8 құрады. БРИКС елдерімен салыстырғанда, Қытай (7,3) және Үндістан (6,5) осы рейтингте Қазақстаннан (6,0) жоғары баға алып, Оңтүстік Африка (5,8), Ресей (5,6) және Бразилия (4, 7) Қазақстаннан төмен орналасты. 3.8 Кесте Физикалық инфрақұрылым мен қызметтерді бағалау Физикалық инфрақұрылым (жолдар, коммуналдық қызмет, коммуникация, қалдықтарды кәдеге жарату және т.б.) жаңа және дамушы компаниялардың дамуына қолдау көрсетеді. Жаңа және дамушы компания үшін байланыстың сапалы каналына (телефон, Интернет және т.б.) қол жеткізу өте қымбат болып табылмайды. Жаңа және дамушы компания апта бойында байланыстың сапалы каналына (телефон, Интернет және т.б.) қол жеткізе алады Жаңа және дамушы компаниялар негізгі коммуналдық қызметтердің (газ, сумен жабдықтау, электр энергиясы, кәріздендіру және т.б. ) құнына төлем жүргізуге қабілетті Жаңа және дамушы компаниялар ай бойында негізгі коммуналдық қызметтерге (газ, сумен жабдықтау, электр энергиясы, кәріздендіру және т.б.) қол жеткізе алады * *Ескертпе: сарапшылардың ойынша, физикалық инфрақұрылым жаңа компаниялардың дамуына жеткіліксіз деңгейде әсер етеді деп түсіну қажет Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

59 3.8 сурет Физикалық инфрақұлылымды бағалау Мұнда 1= Физикалық инфрақұрылым жаңа компанияларға көмектеседі 2= Негізгі коммуналдық төлемдер юойынша шығындар қолжетімді 3= Байланыс каналдарына қол жеткізу қымбат емес 4= Байланыс каналдарына бір апта ішінде қосылуға болады 5= Коммуналдық қызметке бір ай ішінде қосылуға болады Қазақстан өзінің физикалық инфрақұрылымын және жаңа және дамып келе жатқан компаниялардың коммуникация мен коммуналдық қызметтерге қол жеткізу мүмкіндігін жақсартты. Дегенмен, осы санаттағы оның 48-ші орыны одан әрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қазақстан өзінің физикалық инфрақұрылымын жақсартуға және негізгі коммуналдық қызметтерге қол жеткізу мерзімін қысқартуға талпыну керек. Мәдени және әлеуметтік қалыптар 2014 жылы қазақстандық сарапшылар елде жеке күш-жігермен қол жеткізген табысты ұлттық мәдениетте қолдау көрсеткішіне салыстырмалы түрде төмен баға берді (3.62). Алайда, 2015 жылы (5.09) және 2016 жылы (5.57) бұл көрсеткіштер әлдеқайда жоғары болды. Сонымен қатар, өзін-өзі қамтамасыз ету және жеке бастамаға қатысты сарапшылардың бағалауы 2016 жылы (5,16) және 2015 жылы (5,02) 2014 жылға қарағанда (3,43) жоғары болып, олар жеке жетістікке қолдау көрсету бағаларынан асып түсті. Қазақстанда бизнес-тәуекелдерді қабылдауды көтермелеу бойынша сарапшылардың бағалауы жоғарыдағы көрсеткішке ұқсас болды: 2014 жылы - 3,09, 2015 жылы - 4,65 және 2016 жылы - 5, жылы ұлттық мәдениетте шығармашылық және инновациялық көзқарастарды қолдау көрсеткішін бағалау 3,47 болды, ол 2015 жылы 5,02-ге, ал 2016 жылы 5,16-ға дейін өсті. Сарапшылар Қазақстандағы адамның өз өмірін басқарудағы жауапкершілігіне баса назар аудара отырып, төмен баға берді: 2014 жылы , 2015 жылы , 2016 жылы Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

60 3.9 Кесте Әлеуметтік және мәдени қалыптарды бағалаудың кәсіпкерлікке әсері Ұлттық мәдениет өз күшімен қол жеткізілген тұлғалық жетістік идеясына әржақты қолдау көрсетеді. Ұлттық мәдениет өз-өзіне жеткіліктілік, тәуелсіздік және жеке бастама сияқты құндылықтарды басып көрсетеді. Ұлттық мәдениет кәсіпкерлік тәуекелге қолдау көрсетеді. Ұлттық мәдениет шығармашылық тәсіл мен жаңа деген ұмтылысты қолдайды. Ұлттық мәдениет өз өміріне жауапкершілік алған тұлғалық (ұжымдық емес) жауапкершілікті қолдайды * *Ескертпе: сарапшылардың ойынша, ұлттық мәдениет жеке бастың жетістігінің идеясына қатысты бейтарап болып келеді деп түсіну қажет 3.9 сурет Әлеуметтік және мәдени қалыптарды бағалау Мұнда 1= Жеке сәттілік жоғары бағаланады 2= Мәдениет өзін-өзі қамтамасыз етуді қолдайды 3= Мәдениет тәуекелді қолдайды 4= Мәдениет шығармашылықты қолдайды 5= Мәдениет жауапкершілікті жоғары бағалайды Бұл санатта GEM орташа көрсеткіштері төмендегідей болды: ресурстықбағдарлы экономикалар үшін 4,5, тиімділікті-бағдарлы экономикалар үшін 4,7, инновациялық-бағдарлы экономикалар үшін 4.9. Қазақстанның көрсеткіші (5.1) үш орташа көрсеткіштен жоғары болды. БРИКС елдерінің арасында тек қана Қытай (5.8) және Үндістан (5.2) көрсеткіштері республикамыздың көрсеткішінен жоары болды. Оңтүстік Африка (4.0), Бразилия (3.9) және Ресей (3.4) бұл санатта төмен бағалауға ие болды. Қазақстан осы санаттағы көрсеткіші бойынша 21-ші орынға ие. Елде кәсіпкерлікті дамыту үшін мәдени және әлеуметтік қалыптардың кәсіпкерлікті қолдайтын аспектілерін, әсіресе төмен баға алған өз өмірін басқару бойынша адамдар жауапкершілігі мәселесіне көңіл бөлген маңызды. Сонымен қатар, адамдардың кәсіпкерлік тәуекелдерді алуын қолдау керек. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

61 Үлкен жастағы санатқа жататын кәсіпкерлер 2016 жылы қазақстандық сарапшылар бір жыл бойы (8.00) 50 жастан асқан адамдар Қазақстанда жұмыс табу қиынға соғатыны туралы бірауыздан келісті. Бұл елдегі жас бойынша кемсітушіліктің кең таралғанын көрсетеді, бұл мемлекеттік заңнама мен қоғамдық пікірдің өзгеруі арқылы тиісті түрде түзетілуі керек айқын әділетсіздік. Сарапшылар 50 жастағы және одан жоғары жастағы адамдар қазірдің өзінде бұрынғыға қарағанда ұзағырақ, сау және белсенді өмір сүретіні туралы мәлімдеменің шынайылығына күмәнмен қарады (5.05). Бұдан басқа, сарапшылар өздерінің бизнестерін бастау үшін 50 және одан жоғары жастағы адамдарды ынталандыруға бағытталған бағдарламалар мен салықтық жеңілдіктер бар деген пайымдаумен де келіспеген (2.68). Сонымен қатар мамандар 50 жастан асқан адамдардың тәжірибесі мен жинақталған білімі бизнеске сәтті кірісуге деген өз мүмкіндіктерін арттырады деген мәлімдемеге күмән келтірді: 2016 жылы Сарапшылар 50 жастан асқан кәсіпкерлердің бизнесті кеңейтуден гөрі, кірістерін толықтыруға мүдделі екендігі туралы мәлімдеме жайлы пікірлері әр түрлі болдса да, көпшілігінде бұл тұжырымдамамен келісті Кесте Үлкен жастағы адамдардың кәсіпкерлік белсендігін бағалау жастан асқан адамдарға 50 жасқа жетпеген адамдармен салыстырғанда жұмысты табу қиынырақ Қазіргі кезде 50-ден асқан адамдар бұрынғыға қарағанда ұзағырақ, сау және белсенді өмір сүреді 50 жастан адамадарды кәсіпкерлікпен айналысуға ынталандыратын бағдарламалар мен салықтық жеңілдіктер бар 50 жастан асқан адамдардың тәжірибесі мен білімі олардың істерінің сәтті болуына ықпал етеді 50 жастан асқан кәсіпкерлер бизнестің өсуіне қызықпайды, олар қосымша табыс көзін іздейді Көп адамдар 50 жастан асқан адамдар өз ісін ашуды емес, зейнетке шығуды ойлауы керек деп санайды *Ескертпе: сарапшылардың ойынша, 50 жастан асқан адмадарға жұмыс табу қиын деп түсіну қажет 8.0* Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

62 3.10 сурет Үлкен жастағы адамдардың кәсіпкерлік белсендігін бағалау Мұнда 1= 50 жастан асқан адамдарға 50 жұмысты табу қиынырақ 2= Қазір 50 жастан асқан адамдар жақсырақ тұрады 3= 50 жастан асқан адамдарды кәсіпкерлік белсенділікке ынталандыратын бағдарламалар 4= Тәжірибе 50 жастан асқан адамдардың сәтті іс бастауына әсер етеді 5= 50 жастан асқан кәсіпкерлер қосымша табысқа қызығады 6 = адамдар 50 жастан асқандар өз ісін ашпауы керек деп санайды Жалпы алғанда, осы санаттағы сарапшылардың бағалауы Қазақстанда жас ерекшеліктерінің кемсітушілігінің бар екендігін көрсетеді, сондықтан мемлекет егде жастағы адамдардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесу және егде жастағы адамдарға өздерінің істерін бастауға және дамытуға жәрдемдесуі керек. Қазақстанда жасқа байланысты кемсітушілік кең таралған, ал егде жастағы адамдар өз ісін бастауға ынталандырылмайды. Заңнама егде жастағы адамдарды жасқа байланысты кемсітушіліктен қорғауға, сондай-ақ атқарушы және заң шығарушы органдары жасына қатысты кемсітушілікке қарсы шаралар қабылдауы тиіс. Сонымен қатар, өз ісін бастауға тырысатын қарт адамдар үшін ерекше ынталандыру шаралары болуы керек. 3.3 КӘСІПКЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ ТУРАЛЫ КЕШЕНДІ ТҮСІНІК Деректерді қорытындылау мақсатында кәсіпкерлік жүйенің құрылымдық жағдайларының орташа көрсеткіштерін есептеу арқылы негізгі компоненттердің факторлық талдауы жүргізілді. Аталмыш көрсеткіштер 3.11 суретінде келтірілген. Кәсіпкерлік жүйенің құрылымдық жағдайлары 9-балдық өлшем негізінде бағаланды; бұл өлшемде 1 = толығымен қанағаттанарлықсыз, ал 9 = толығымен қанағаттанарлық дегенді білдіреді. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

63 3.11 сурет Қазақстандағы кәсіпкерлік жүйенің орташа көрсеткіштері, 2016 ж. Мәдени және әлеуметтік қалыптар Физикалық инфрақұрылым Ішкі нарық кедергілері Ішкі нарық серпіні Коммерциялық және заң инфрақұрылымы Ғылыми зерттеу нәтижелерін жеткізу ЖОО кәсіпкерлік білім Мектептегі кәсіпкерлік білім Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік Мемлекеттік саясат: салықтар мен бюрократия Мемлекеттік саясат: қолдау және оның өзектілігі Кәсіпкерлікті қаржыландыру Сарапшылар бағалауының орташа көрсеткіші: 1 = толығымен қанағаттанарлықсыз, 9 = толығымен қанағаттанарлық Қазақстан кәсіпкерлік жүйесінің талдауы бұл жүйенің бірқатар артықшылықтарын айқындады. Мәселен, Қазақстандағы кәсіпкерлікті мемлекеттік тараптан қолдау жақсы дамыған, кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту бағдарламалары бар. Дегенмен, Мектеп пен жоғары оқу орындары деңгейінде кәсіпкерлікке оқытуды жақсарту керек. ҒЗТКЖ-ны жеткізуді жетілдіру қажет. Зерттеу мекемелері жаңа және дамып келе жатқан компаниялармен өз білімдерін бөлісу керек, ал тұрақтанған компаниялардың бәсекелестікті тежеуге бағытталған әрекеттерін болдырмау шаралары тиімді түрде қолдануы керек. Сонымен қатар технопарктер мен бизнесинкубаторлар жұмысының тиімділігі арттырылып, олардың санын көбейту қажет. Кәсіпкерлік экожүйенің әр санатында жетілдіруді қажет ететін олқылықтар болуы мүмкін. Мәселен, Қазақстандағы акицялар арқылы қаржыландыру жоғары технологиялы кәсіпорындарды құрып, дамыту үшін жеткіліксіз болып отыр. БРИКС елдерімен жүргізілген салыстырмалы сараптама Қазақстанның әр мемлекеттен жақсы тәжірибе үлгілерін игеруге мүмкіндігі бар екенін көрсетеді. Мәселен, Қазақстан Қытай мен Үндістаннан кәсіпкерлікті қаржыландыру мен ҒЗТКЖ-ны жеткізу салаларында тәжірибе алмасуына болады. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

64 3.4 ҚАЗАҚСТАН КӘСІПКЕРЛІК ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҺАНДЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ Біз кәсіпкерлік экожүйесінің негізгі құрылымдық шарттарын сипаттайтын Қазақстан көрсеткіштерін БРИКС елдерімен, Азия және Океания аймағымен, GEM орташа көрсеткіштерімен салыстырамыз. "Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі" (GCR) рейтингтеріне сәйкес, GEM елдерді олардың бәсекеге қабілеттілік деңгейіне қарай салыстырады жылы Қазақстан ресурстық-бағдарлы елдер қатарына енгізілген болатын суреттерінде Қазақстанның кәсіпкерлік экожүйесін GEM, Азия және Океания аймағы кәсіпкерлік экожүйелерімен, ресурстық-бағдарлы экономикалармен және БРИКС елдерімен салыстыру нәтижесі көрсетілген. Көріп отырғанымыздай, Қазақстан барлық төрт топ бойынша аса жоғары деңгейге жетті. Дегенмен, мектеп және жоғары оқу орындары деңгейінде кәсіпкерлік білім беру және ҒЗТКЖ-ны жеткізу қазақстандық экожүйенің әлісіз жақтары болып, жақсартуды қажет етеді сурет Кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайларын салыстыру, аймақтар бойынша 2016 ж. GEM Азия және Океания Қазақстан Физикалық инфрақұрылым Ішкі нарық кедергілері Мәдени және әлеуметтік қалыптар Кәсіпкерлікті қаржыландыру Мемлекеттік саясат: қолдау және оның өзектілігі Мемлекеттік саясат: салықтар мен бюрократия Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары Ішкі нарық серпіні Мектептегі кәсіпкерлік білім Коммерциялық және заң инфрақұрылымы Ғылыми зерттеу нәтижелерін жеткізу ЖОО кәсіпкерлік білім Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

65 3.13 сурет Кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайларын салыстыру, экономиканың даму деңгейі бойынша 2016 ж. Қазақстан Ресурстық-бағдарлы GEM Мәдени және әлеуметтік қалыптар Физикалық инфрақұрылым Ішкі нарық кедергілері Кәсіпкерлікті қаржыландыру Мемлекеттік саясат: қолдау және оның өзектілігі Мемлекеттік саясат: салықтар мен бюрократия Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары Ішкі нарық серпіні Мектептегі кәсіпкерлік білім Коммерциялық және заң инфрақұрылымы ЖОО кәсіпкерлік білім Ғылыми зерттеу нәтижелерін жеткізу Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

66 3.14 сурет Қазақстанның кәсіпкерлік жүйесін салыстыру, 2016 ж. Бразилия Ресей Үндістан Қытай ОАР Қазақстан Мәдени және әлеуметтік қалыптар Физикалық инфрақұрылым Ішкі нарық кедергілері Кәсіпкерлікті қаржыландыру Мемлекеттік саясат: қолдау және оның өзектілігі Мемлекеттік саясат: салықтар мен бюрократия Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары Ішкі нарық серпіні Мектептегі кәсіпкерлік білім Коммерциялық және заң инфрақұрылымы ЖОО кәсіпкерлік білім Ғылыми зерттеу нәтижелерін жеткізу Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

67 3.11 Кесте Кәсіпкерліктің құрылымдық жағдайларын салыстыру бойынша мәліметтер, 2016 ж. GEM Азия және Океания Тиімділікті-бағдарлы Қазақстан Бразилия Ресей Үндістан Қытай ОАР Ресурстық-бағдарлы Инновациялық-бағдарлы Кәсіпкерлікті қаржыландыру Мемлекеттік саясат: қолдау және оның өзектілігі Мемлекеттік саясат: салықтар мен бюрократия Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары Мектептегі кәсіпкерлік білім ЖОО кәсіпкерлік білім Ғылыми зерттеу нәтижелерін жеткізу Коммерциялық және заң инфрақұрылымы Ішкі нарық серпіні Ішкі нарық кедергілері Физикалық инфрақұрылым Мәдени және әлеуметтік қалыптар Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

68 3.5 КӘСІПКЕРЛІКТІ ЫНТАЛАНДЫРУ ЖӘНЕ ТЕЖЕУ ФАКТОРЛАРЫ Осы бөлімде сарапшылардың Қазақстанда кәсіпкерлікті ынталандырудың және тежеудің негізгі үш факторлары жайындағы сұрақтарға жауаптары талданады кестесі сарапшылардың негізгі жауаптарын көрсетеді Кесте. Қазақстан сарапшылары кәсіпкерлікті тежеуші және ынталандырушы факторлар ретінде көрсеткен мәселелер, 2016 ж. Тежеуші факторлар* % Ынталандырушы факторлар* % Мемлекеттік саясат 56,76 Мемлекеттік саясат 70,27 Жемқорлық 56,76 Қаржылық қолдау 29,73 Қаржылық қолдау 51,35 Экономикалық климат 27,03 Ішкі нарықтың ашықтығы 18,92 Мемлекеттік бағдарламалар 21,62 Кәсіпкерлікке бейімділік 16,22 Білім беру және кәсіби дайындық 21,62 Физикалық инфрақұрылымның 13,51 қолжемтімділігі Ішкі нарықтың ашықтығы 18,92 Мемлекеттік бағдарламалар 10,81 Мәдени және әлеуметтік қалыптар 13,51 Экономикалық климат 10,81 Интернационализация 10,81 Білім беру және кәсіби 8,11 дайындық Кәсіпкерлікке бейімділік 8,11 Мәдени және әлеуметтік қалыптар 5,41 Жұмыс күшінің құны, қолжетімділігі және реттелуі 5,41 Жұмыс күшінің сапасы 5,41 Ақпарат 5,41 ҒЗТКЖ жеткізу 2,7 ҒЗТКЖ жеткізу 2,7 Коммерциялық инфрақұрылым 2,7 Коммерциялық инфрақұрылым 2,7 Саяси, институционалды және әлеуметтік мәнмәтін 2,7 Саяси, институционалды және әлеуметтік мәнмәтін 2,7 Экономикалық дағдарыс 2,7 Жемқорлық 2,7 Кіші, орта және ірі бизнестің 2,7 белсенділігіндегі айырмашылықтар Интернационализация 2,7 Ақпарат 2,7 *Ескертпе: сарапшылар кәсіпкерлікті тежеуші немесе ынталандырушы факторлар ретінде бірнешен саланы көрсете алды Қазақстандық сарапшылар мемлекеттік саясатты кәсіпкерліктің негізгі шектеуі (56,7%) және негізгі ынталандырушы (70/27%) факторы деп есептейді. Қазақстанда кәсіпкерлік үшін негізгі кедергілердің (56,7%) бірі сыбайлас жемқорлық болып табылады. Мысалы, бір сарапшы мемлекеттік органдардағы, соттар мен мемлекеттік компаниялардағы сыбайлас Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

69 жемқорлықты атап өтті. Екінші маман жеке кәсіпорындармен бәсекеге түсетін квазимемлекеттік агенттіктердің елеулі санын көрсетті. Көптеген сарапшылар жаңа кәсіпорындарды қаржылық қолдауда ақаулықтарды атап көрсетті. Мәселен, сарапшылар кәсіпкерлер арасында капиталдың және кепілдіктің жоқтығын талқылады, бұл банк қарызын алуға мүмкіндік бермейді және кәсіпкерліктің маңызды шектеулері болып табылады. Сарапшылар ішкі нарықтар Еуропалық Одақтан, Ресейден және Қытайдан импортталатын тауарларымен толықтырылып, отандық бизнестің дамуына кедергі келтіретінін атап өтті. Олардың кейбіреулері кәсіпкерлік құзыреттілігіне қатысты алаңдаушылық білдірді. Қаржылық қолдаудың кейбір жетіспеушіліктерімен қатар, сарапшылар қаржылық қолдау жүйесіндегі айтарлықтай жақсарулар туралы хабарлап, бизнес-климатты жақсарту және кәсіпкерлерге жаңа кәсіпорындарын дамытуға көмектесетін мемлекеттік қолдау бағдарламаларын талқылады. 3.6 КӘСІПКЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР Қазақстандық сарапшылар елдегі кәсіпкерлік экожүйені жақсартудың кейбір жолдары туралы ұсыныстар жасады. Көптеген сарапшылар мемлекеттік саясатты кәсіпкерлер үшін ыңғайлы ету жолдарын талқылауға қатысты (59,5%). Мәселен, бір сарапшы жаңа кәсіпорындар тап болатын әкімшілік кедергілерді жүйелі түрде азайтуға кірісуді ұсынды. Басқа сарапшы квазимемлекеттік ұйымдарды нарықтан шығаруды ұсынды, себебі олар көбінесе ұтымды келісімдер жасасу үшін өз нарық күштері мен ықпалын пайдаланады. Сарапшылар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес әдістерін талқылады. Бір ұсыныс заң жүйеісінің ашықтығын ұлғайту. Тағы бір маңызды тақырып - білім беру мен оқыту жүйесін жетілдіру (24,32%). Сарапшылардың бірі халықты кәсіпкерлікке үйретуді және өз ісін қалай бастау және дамыту туралы сапалы білім беруді қамтамасыз етуді ұсынды. Сарапшылардың ұсынымдарына бизнес-періштелерге мемлекеттік қолдау көрсету, жаңа кәсіпкерлерге салықтық кредиттер беру және логистиканы жеңілдету үшін көлік жүйесін жетілдіру кірді. Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

70 3.13 Кесте Қазақстан сарапшыларының ұсыныстары, 2016 ж. Ұсыныстар* % Мемлекеттік саясат 59,46 Қаржылық қолдау 40,54 Білім беру және кәсіби дайындық 24,32 Жемқорлық 21,62 Физикалық инфрақұрылымның қолжемтімділігі 18,92 ҒЗТКЖ жеткізу 10,81 Саяси, институционалды және әлеуметтік мәнмәтін 10,81 Ақпарат 10,81 Кәсіпкерлікке бейімділік 8,11 Мемлекеттік бағдарламалар 5,41 Ішкі нарықтың ашықтығы 5,41 Экономическалық климат 5,41 Коммерциялық инфрақұрылым 2,7 Мәдени және әлеуметтік қалыптар 2,7 Халық құрамы 2,7 Кіші, орта және ірі бизнестің белсенділігіндегі айырмашылықтар 2,7 Интернализация 2,7 *Ескертпе: сарапшылар бірнеше ұсыныстарды көрсете алды Ұлттық баяндама: Қазақстан 2016/

71 Қорытынды 4және ұсыныстар