ЭКОНОМИКАЛ ЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ ОРЫНДАҒАН: ҚАСЕНОВА Ә.Е.

Transcription

1 ЭКОНОМИКАЛ ЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ ОРЫНДАҒАН: ҚАСЕНОВА Ә.Е.

2 Соңғы уаытта әлемдік шаруашылыта күрделі өзгерістер байалады. Оларды ң ішінде е ң маңыздысы ұлтты шаруашылыты ң жаындасуы мен өзара тығыз байланысуы негізінде мемлекетаралы экономикалы бірлестіктерді ң ұрылуы. Елді ң мұндай жаындасуы мен бірлесуін экономикалы интеграция деп атайды.

3 Бірінші дең гейде мемлекеттер өзара жаындасуды ң алғашы адамы ретінде преференциалды сауда келісімдерін жасайды. Бұл келісім жеке мемлекеттер арасында екі жатылы негізінде немесе алыптасан интеграциялы топ пен мемлекет не мемлекеттер тобыны ң арасында жасалуы мүмкін. Келісімге сәйкес мемлекеттер бір-біріне үшінші мемлекеттерге арағанда олайлыра режим ұсынады. Бұл интеграцялы процестің дайынды кезең і. Интеграцияны ң екінші дең гейінде мемлекеттер екі жаты саудада кедендік тарифтерді жай ғана ысартуды емес, оны мүлдем алып тастауды көздейтін еркін сауда аймағ ын (ЕСА) ұруға көшеді, біра үшінші елдермен атынаста ұлтты кедендік тарифтер өзгертілмейді. Басым көпшілік жағдайда еркін сауда аумағыны ң шарттары ауыл шаруашылы өнімдерінен баса барлы тауарларға олданылады. Тарихи интеграция эволюциялы дамитын бірнеше негізгі сатылардан тұрады және оны ң әрайсысы интеграцияны ң жетілу дәрежесіні ң көрсеткіші болып есептеледі.

4 Интеграцияны ң үшінші дең гейі кедендік ода (КО) ұруға негізделген. Бұл ұлтты кедендік тарифтер тобын келісімді түрде алып тастап, үшінші мемлекеттерге атысты сауданы реттеуде орта кедендік тарифті енгізу және біріңғай тарифтік емес жүйесін олдану болып табылады. Әдетте кедендік ода үйлестірілген сырты сауда саясатын алыптастыратын мемлекетаралы органдарды ң дамыған жүйесін ұруды талап етеді. Интеграциялы процесті ң төртінші дең гейі орта нарыа жеткенде интеграцияланатын мемлекеттер тек тауарлар мен ызметтерді ң ғана емес, өндіріс факторларыны ң капитал және жұмыс күші озғалысыны ң еркіндігі туралы келісім жасайды. Бұл экономикалы саясатты үйлестіру кезеңі.

5 Е ң жоғарғы бесінші дең гейде интеграция орта кедендік тариф және тауарлар мен өндіріс факторлар озғалысыны ң еркіндігімен атар, макроэкономикалы саясатты, валюта, бюджет, аша сияты негізгі салаларда үйлестіруді, за ң шығарушылыты үйлестіруді көздейтін экономикалы ода а айналады. Үкіметтер келісілген түрде өз ызметтеріні ң біршама бөлігінен бас тартады, яғни мемлекттік суверенитетті ң бір бөлігін мемлекеттер үстіндегі органдар пайдасына береді. Бұндай ызметтерге ие болған мемлекеттер үстіндегі органдар бірлестікке атысты мәселелерді мүше-мемлекеттер үкіметтеріні ң келісімінсіз шешуге ұы бар. Мысалы, ЕО ғы (Еуропа одағы) шеңберінде бұл ЕО комиссиясы. Интеграцияны ң алтыншы деңгейінің де болуы мүмкін бұл Саяси ода (СО). Ол ұлтты үкіметтерді ң үшінші елдермен атынасын амтитын ызметтеріні ң басым көпшілігін мемлекеттер үстіндегі органдарға беруді көздейді. Іс жүзінде бұл жеке мемлекеттерді ң егемендігін жоғалтып, халыаралы конфедерация ұруды талап етеді. Біра интеграциялы топтарды ң бірде-біреуі дамуды ң бұл деңгейіне жеткен жо, тіпті өз алдына бұндай масаттар ойған жо.

6 Қазіргі экономикалы с ө здік аны тамасы бойынша,интеграция (латын тілінен «integer» толы ) экономикалы т ұ л ғ аларды ң бірігуі, оларды ң ө зара ә рекеттесуіні ң тере ң деуі, ө зара байланыстарды ң дамуы. Экономикалы интеграция жеке елдерді ң ұ лтты шаруашылы ғ ы де ң гейінде ж ә не де к ә сіпорындар, фирмалар, корпорациялар, компаниялар арасында да ж ү реді. Экономикалы интеграция ө ндірістік технологиялы байланыстарын ке ң ейту мен тере ң детуді, ресурстарды бірлесе пайдалану, капиталдар бірігуі, сол сия ты, бір- біріне олайлы жа ғ дай жасау ар ылы экономикалы іс- ә рекеттерге ө зара «кедергілерді» жою ба ғ ыттарында ай ын к ө рінеді

7 Айматы интеграция бұл глобализацияны ң бірден-бір сатысы, ал әлемдік деңгейде өзара тығыз байланыста болуды интеграциялы блоктар жеңілдетеді. Оған оса, айматы ң экономикалы дамуына, капитал, тауар мен ызмет, адам ресурстарыны ң еркін озғалысын белсендетеді. Айматы экономикалы ынтыматасты (интеграция) ауымы мен даму деңгейі әртүрлі ұлтты шаруашылытарды біріктіретін маңызды күшке айналуда. Айматы ынтыматастыты ң азіргі даму деңгейі жалпы сырты сауда айналымында аймаішілік сауда үлесіні ң (50%) артуынан айын көрінеді.

8 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ ДЕҢГЕЙЛЕ С САТЫЛАС компания бәсекелесті ң компаниясын өзіні ң баылауына алады немесе өндірістік үдерісті ң бірдей сатысындағы бірдей салада істейтін компанияларды осып алады компанияны ң ызметі аырғы өнімді өндіруді ң технологиялы тізбегіндегі екі не одан көп буынды амтиды; ол өнімді өндіру мен өткізуді ң барлы сатысын: шикізатты өндіруден көтерме немесе бөлшек сауда ға дейін амтуы мүмкін

9 Экономикалы бірігу - шаруашылы өмірдің интернационалдануының жоғары нысаны. Оның негізін капитал мен өндірістің интернационалдануы ұрайды, ол әуелі микродеңгейде (фирмалар мен банкілер деңгейінде) болады, сонан соң макродеңгейге (мемлекеттер деңгейіне) шығады. Сонда экономикалы бірігу халыаралы келісімдермен және шарттармен ресімделеді. Экономикалы бірігу өзінің жоғары көрінісінде институтты сипат алады, яғни тұраты әрекет ететін халыаралы органдар нысанында болады. Халыаралы интеграциялы бірлестіктердің басты нысандары: еркін сауда аймағы, кеден одағы, орта нары, экономикалы және валюталы одатар экономикалы бірігудің жоғары нысаны. Қазіргі кезде әлемде экономикалы бірігудің жоғары сатысында Еуропа одағы (ЕО) тұр, ол орта нары сатысынан өтті. Еркін сауда аймағына НАФТА (Солтүстікамерикан еркін сауда ауымдастығы) үлгі бола алады.

10 Экономикалы интеграцияны ң алыптасуы мен дамуы наты 4 кезеңнен өтуі тиіс: 1 кезең Еркін сауда аймағы. Бұл кезеңде атысушы елдер өзара сауда кедергілерін жеңілдетеді; 2 кезең Кедендік Ода. Қатысушы елдер арасындағы шекара мен кеденге атысты кедергілер жойылады, баса елдерге атысты орта кедендік салытар енгізіледі; 3 кезең Экономикалы Ода. Бұл кезеңде мемлекеттер ұлтты шекаралар арылы тауарлар, жұмыс күші, технологиялар жөнінде келісімге келеді; 4 кезең Толы интеграция. Орта валютасы, орта ұлтты реттеу органдары бар біртұтас экономикалы саясат жүргізіледі.

11 Қазіргі заманғы кейбір интеграциялы бірлестіктер Интеграцияны ң түрі Еркін аймағы сауда Атауы, ұрылған жылы Азиялы-Тыны мұхитты еркін сауда аймағы, АПЭК, 1989 жыл Мүше елдер Аустралия, АҚШ, Сянган (Гонконг), Жаңа Зеландия, Жапония, Канада, Кирибати, Корея Республикасы, Қытай, Малайзия, Маршалл аралдары, Мексика, Бруней, Папуа Жаңа Гвинея, Сингапур, Таиланд, Тайвань, Филиппин, Чили, Вьетнам, Перу, Ресей Солтүстік Америкалы еркін сауда аймағы, НАФТА, 1994 жыл Кедендік ода Араб орта нарығы, 1964 жыл Орта нары Оңтүстік конусты ң орта нарығы, МЕРКОСУР, 1991 АҚШ, Канада, Мексика Египет, Ирак, Иордания, Ливия, Мавритания, Сирия, Йемен Аргентина, Бразилия, Парагвай, Уругвай

12 Интеграция түрі Экономикалы ода Атауы, ұрылған жылы Еуропалы экономикалы ауымдасты, 1957; кейіннен Еуропалы ода, 1993 Бенилюкс, 1948 мүше елдер Австрия, Бельгия, Болгария, Венгрия, Дания, Германия, Грекия, Ирландия, Испания, Италия, Кипр, Латвия, Литва, Люксембург, Мальта, Нидерланд, Ұлыбритания, Польша, Португалия, Румы- ния, Словакия, Словения, Финляндия, Франция, Чехия, Швеция, Эстония Бельгия, Нидерланд, Люксембург Cayдa және тауарлы ұйым Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, 1992 Мұнай экспорттайтын елдер ұйымы, ОПЕК, 1960 Армения, Әзірбайжан, Беларусь. Қазастан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Украина, Өзбекстан Алжир, Ангола, Біріккен Араб Әмірліктері, Венесуэла, Иран. Катар, Кувейт, Ливия, Нигерня. Сауз Арабиясы, Эквадор

13 Еуропалы Ода (ЕО) Орта нары Батыс Еуропалы 17 мемлекетті ң интеграциялы бірлестігі. Құрамы Оны ұруды олға алып, 1957 жылы алғаш кіргендер Франция, Германия, Италия, Бельгия, Нидерланды және Люксембург болды. Кейін оларға Ұлыбритания, Дания, Ирландия, Грекия, Испания, Португалия, Венгрия т.б осылды. Оны ң ұрылуы шаруашылы тіршілікті интернационалдандыруға деген объективті тарихи баталысты ң, бұл елдерді ң өзара жаындасып, ынтыматасуға табиғи ұмтылысыны ң нәтижесі болды. Бұл интеграциялы одаты ң дамуы ұлғайған үстіне ұлғайып, тереңдей түсіп, ісимылды ң жаңа салаларына таралып отыр. Еңбек бөлінісіні ң дәстүрлі формаларын кеңінен пайдалана отырып ( өндірісті мамандандыру мен кооперативтендіру, сырты сауда, шетке капитал шығару, ғылыми-техникалы білімдер алмасу және т.б.). ЕО атысушы елдер со ңғ ы жылдары энергетикалы саясат, айналада ғ ы ортаны ор ғ ау, ж ұ мыссызды м ә селелерін етене ү йлестіре шешетін болды.

14 Ресей, Қазастан және Беларусь арасындағы КО Аталған үш ел арасындағы орта кедендік аума, яғни арнайы орғау, антидемпинг және компесациялы шараларды ескермегенде, өзара сауда шеңберінде кедендік баж салығы және экономикалы сипаттағы шектеулер олданылмайтын сауда-экономикалы интеграция формасы жылды ң 1-аңтарында ұрылған Кедендік одаты ң мүше елдері үшінші елдермен сауда арым-атынасында бірыңғай кедендік тариф және баса да реттеу шараларын олданады. Еуразиялы экономикалы ауымдастығыны ң ресми ұжаттарында «Еуразиялы экономикалы ауымдастығы аясындағы кедендік ода» деп аталады. Баспасөзде, көбінесе, Беларусь, Қазастан және Ресей кедендік одағы немесе жай ғана Кедендік Ода, яғни КО деп аталады.

15 Нафта Солтүстік Американды Еркін Сауда жөніндегі Келісім (НАФТА, NAFTA, North American Free Trade Agreement) Канада, АҚШ және Мексика арасындағы Еуропалы Ода модельдеріне негізделген еркін сауда жөніндегі келісім. НАФТА келісімі 1994 жылды ң 1 аңтарында күшіне енді. Алғашы адамы болып, 1947 жылғы АҚШ инвестициясын алдыңғы атарлы канадалы экономика салаларына бағыттау масатында ұрылған «Эббот Жоспары» есептеледі жылы АҚШ және Канада арасында канадалы әскери техника өнеркәсібіне американды стандарттарды енгізу масатындағы біріккен өнеркәсіп жөніндегі келісім жасалады. Еуропалы Одапен салыстырғанда, НАФТА мемлекетаралы әкімшілік органдарды ұру немесе за ң жүйесін алыптастыру мәселелерін өзіні ң масаты ретінде санамайды. НАФТА тек ана халыаралы ұы аясындағы халыаралы сауда келісімі болып табылады. САЕСА - ны ң ұрылымы Еркін сауда ж ө ніндегі комиссия Секретариат

16 ЕО, НАФТА ға кіретін Солтүстік Америка елдері, белгілі дәрежеде Латын Америка елдеріні ң регионалды интеграция тәжірибесін орыта келе, экономикалы интеграцияны ң кейбір заңдылытарын шығаруға болады. Біріншіден, бұл эволюциялы жол. Біртіндеп, интеграция кезеңдерін аттамай, өндірушілер үшін де, тұтынушылар үшін де серіктестерді таңдау еркіндігін беріп, әкімшілік шектеулер мен тосауылдарды алып тастау үшін жағдай жасап, сауда- экономикалы ынтыматасты біралыпты (тұраты) әрекет ететін нарыты орта ұру ажет. Төртіншіден, интеграциялы процесті ң барлы мүшелеріні ң те ң ұыты серіктестігі, дискриминациясыз іс-әрекет етуі. Екіншіден, бұл интеграциялы міндеттемелерді біртіндеп, кезеңді түрде шешу. Ол үшін мүше- елдерді ң ассоциациялары көмегімен еркін сауда аймағы, кедендік ода, капитал, тауар мен ызмет, еңбекті ң орта нарығын және біртұтас экономикалы кеңестікті ң негізін алау ажет. Үшіншіден, бұл біртекті экономикалы орта ұру, нарыты айта ұруды ң арыны мен деңгейін жаындастыру ажеттілігі.

17 Қазастанны ң дүниежүзілік шаруашылыа интеграциялау бағыттары. Елімізді ң дүниежүзілік интеграциялы процестерге атысып, көпжаты ынтыматастыты алыптастыруға мүдделілігі орнығып келеді. Е ң алдымен Қазастанны ң 1992 жылы 2 - наурызында БҰҰ-ға (Біріккен Ұлттар Ұйымы) 164-ші ұлтты мүшесі болып абылданғанын айтуға болады. Бізді ң республика - БҰҰ-ны ң саяси мәселелері жөнінде ( әсіресе,ядролы кауіпсіздік мәселелері) белсенді мүшелеріні ң бірі өнеркәсібі дамыған елдер мен (АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея т.б.) халыаралы экономикалы атынастарды дамыту жүзеге асуда. Еуропа экономикалы ода елдерімен Қазастанны ң экономикалы атынаста болуы үлкен стратегиялы мүдделілікті байатады. Дәстүрлі экономикалы атынастарды Қазастан барлы ТМД елдерімен және Шығыс Еуропамен жалғастыруда. Қытаймен өзара ұза мерзімді атынас жаңа деңгейге көтеріледі. Қазастан азіргі кезде дүниежүзіндегі 60-тан астам елдермен сауда атынастарын жүргізеді.

18