Volume 1, Issue 2.

Transcription

1 Volume 1, Issue 2.

2

3 CIP - Каталогизација у публикацији ISSN Национална библиотека Црне Горе, Цетиње COBISS.CG-ID Publisher Časopis Montenegrin Journal for Social Sciences upisan je u evidenciju medija, Ministarstva kulture Crne Gore pod rednim brojem 782. Volume 1, Issue 2. Podgorica December 2017.

4 Editor in Chief: Živko Andrijašević Editors: Adnan Prekić, Dragutin Papović, Ivan Tepavčević International editorial board: John K. Cox, North Dakota State University, Fargo, UNITED STATES; Tvrtko Jakovina, University of Zagreb, Zagreb, CROATIA; Lidia Greco, University of Bari, Bari, ITALY; Helena Binti Muhamad Varkkey, University of Malaya, Kuala Lumpur, MALAYSIA; Vít Hloušek, Masaryk University, Brno, CZECH REPUBLIC; Adrian Hatos, Universitatea Babeș-Bolyai Cluj, ROMANIA. Montenegrin Journal for Social Sciences is indexed in: CEOL-Central and Eastern European Online; Google Scholar; Index Copernicus; Scientific Indexing Services (SIS); ISRA-Journal impact factor; Electronic Journals Library; ROAD. Proofreading and lecture: Danijela Milićević Address: Danila Bojovića bb Niksic, Montenegro; Prepress and print: Pro file Podgorica Circulation: 200 copies Publishing this issue of journals helped: Ministry of Science of Montenegro Faculty of Philosophy-Niksic

5 CONTENTS: MONTENEGRO: A VIEW FROM WASHINGTON Daniel SERWER DISCOURSE ON HISTORY AND NATIONAL IDENTITY IN MONTENEGRO IN THE FIRST DECADE AFTER INDEPENDENCE ( ) Frantisek SISTEK THE STRANGE CASE OF YUGOSLAV FEMINISM: FEMINISM AND SOCIALISM IN THE EAST Adriana ZAHARIJEVIC ECONOMIES OF THE FORMER YUGOSLAV REPUBLIC, 25 YEARS AFTER SRFJ DISSOLUTION Maja BACOVIC BETWEEN MACEDONIA AND SWITZERLAND: ALBANIAN MIGRANTS TRANSLOCAL TRAJECTORIES AND PRACTICES Ivaylo MARKOV MONTENEGRIN MUSLIMSIN THE MONTENEGRIN ARMY DURING THE FIRST WORLD ( ) Milan SCEKIC THE DEPENDENCE ON GLOBAL MEDIA OF FOREIGN POLICY REPORTING OF THE YUGOSLAV DAILY NEWSPAPERS (SEPTEMBER-DECEMBER 1989) Bojan BLAZHEVSKI REVIEWS: COMMUNISTS AND MONTENEGRIN NATION-BOOK REVIEW: Branislav Marovic, Communists of Montenegro and Montenegrin national question Zivko ANDRIJASEVIC BOOK REVIEW: Husnija Kamberovic, Dzemal Bijedic, Political biography (second supplementary edition), Sarajevo, Enes PELIDIJA...255

6 Glavni i odgovorni urednik: Živko Andrijašević Urednici: Adnan Prekić, Dragutin Papović, Ivan Tepavčević Međunarodni uređivački odbor: John K. Cox, North Dakota State University, Fargo, UNITED STATES; Tvrtko Jakovina, University of Zagreb, Zagreb, CROATIA; Lidia Greco, University of Bari, Bari, ITALY; Helena Binti Muhamad Varkkey, University of Malaya, Kuala Lumpur, MALAYSIA; Vít Hloušek, Masaryk University, Brno, CZECH REPUBLIC; Adrian Hatos, Universitatea Babeș-Bolyai Cluj, ROMANIA. Montenegrin Journal for Social Sciences indeksira se u sledećim naučnim bazama: CEOL-Central and Eastern European Online; Google Scholar; Index Copernicus; Scientific Indexing Services (SIS); ISRA-Journal impact factor; Electronic Journals Library; ROAD. Lektura i korektura: Danijela Milićević Adresa: Danila Bojovića bb Nikšić, Crna Gora; mjss@ac.me Priprema i štampa: Pro file Podgorica Tiraž: 200 Objavljivanje ovog broja časopisa pomogli su: Ministarstvo nauke Crne Gore Filozofski fakultet-nikšić

7 SADRŽAJ: CRNA GORA: POGLED IZ WAŠINGTONA Daniel SERWER DISKURS O ISTORIJI I NACIONALNOM IDENTITETU U CRNOJ GORI U PRVOJ DECENIJI NAKON OBNOVE NEZAVISNOSTI ( ) František ŠISTEK ČUDAN SLUČAJ JUGOSLOVENSKOG FEMINIZMA: FEMINIZAM I SOCIJALIZAM NA ISTOKU Adriana ZAHARIJEVIĆ EKONOMIJE BIVŠIH JUGOSLOVENSKIH REPUBLIKA, 25 GODINA NAKON RASPADA DRŽAVE Maja BAĆOVIĆ IZMEĐU MAKEDONIJE I ŠVAJCARSKE: ALBANSKI MIGRANTI TRANSLOKALNA KRETANJA I PRAKSE Ivaylo MARKOV CRNOGORSKI MUSLIMANI U CRNOGORSKOJ VOJSCI TOKOM PRVOG SVJETSKOG RATA ( ) Milan ŠĆEKIĆ UTICAJ GLOBALNIH MEDIJA NA SPOLJNOPOLITIČKO IZVEŠTAVANJE JUGOSLOVENSKIH DNEVNIH NOVINA (SEPTEMBAR-DECEMBAR 1989 GODINE) Bojan BLAZHEVSKI PRIKAZI: KOMUNISTI I CRNOGORSKA NACIJA-PRIKAZ KNJIGE: Branislav Marović, Komunisti Crne Gore i crnogorsko nacionalno pitanje , Podgorica, Živko ANDRIJAŠEVIĆ PRIKAZ KNJIGE: Husnija Kamberović, Džemal Bijedić, Politička biografija (drugo dopunjeno izdanje), Sarajevo, Enes PELIDIJA...255

8 Volume 1, Issue Original scientific paper DISKURS O ISTORIJI I NACIONALNOM IDENTITETU U CRNOJ GORI U PRVOJ DECENIJI NAKON OBNOVE NEZAVISNOSTI ( ) František ŠISTEK* Charles University, Prague- Czech Republic frantsistek@volny.cz SAŽETAK: U radu se analizira javni diskurs o istoriji i nacionalnom identitetu u Crnoj Gori u prvoj deceniji nakon obnavljanja nezavisnosti godine. U prvom dijelu članka autor obrađuje ulogu srednjevekovne države Duklje ( vek) u tim narativima. Nakon toga analizira se period Osmanske uprave Crnom Gorom u kome se obrađuje uticaj oslobodilačkih aktivnosti od 17. do 19. vijeka u savremenim nacionalnim i identitetskim diskursima. Posebna pažnja posvećena je ličnosti Petra II Petrovića Njegoša i njegove uloge u crnogorskim narativima istorije i identiteta. Ličnost Petra II Petrovića predstavlja centralno mjesto ovog diskursa jer je Njegoš često predstavljen kao arbitar identiteta čija su mišljenja i dalje relevantna, čak i obavezujuća. Za razliku od Njegoša, koji je gotovo sveobuhvatno poštovan od strane etničkih Crnogoraca i Srba, preispitivanje uloge Knjaza (kasnije Kralja) Nikole I bilo je mnogo oštrije sa više kritika. U članku se obrađuje i period pred neposredni gubitak nezavisnosti Crne Gore godine, ujedinjenje sa Srbijom i stvaranje Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca. Autor se takođe bavi ambivalentnim stavom prema socijalističkoj prošlosti, koja se u velikoj mjeri integriše u postojeći narativ o nacionalnoj istoriji i identitetu. KLJUČNE RIJEČI: Crna Gora; Narativ; Identitet; Nacija; Obnova državnosti. * Dr. František Šistek (*1977) naučni radnik Instituta za istoriju Češke akademije nauka; predavač na Institutu međunarodnih odnosa Fakulteta socijalnih nauka Karlovog univerziteta u Pragu.

9 116 Volume 1, Issue 2. ABSTRACT: The paper focuses on the discourse about history and national identity in Montenegro in the first decade after the re-establishment of independence in In the first section, the author pays attention to the increased role played by the period of the medieval state of Duklja (10th - 12th century) in the narratives of Montenegrin independence and specificity. The subsequent section represents a short overview of the role of the period of Ottoman rule and Montenegrin attempts to break free from the Ottoman empire from the 17th to the 19th century in contemporary discourses. Special attention is devoted to the personality of Petar II Petrović Njegoš, Montenegrin ruler and poet from the first half of the 19th century. His central role in Montenegrin narratives of history and identity was repeatedly confirmed during the bicentenary of his birth in In fact, Njegoš is often presented as an arbiter of identity whose opinions are still relevant, even binding today. In contrast to Njegoš, who is almost universally revered by both ethnic Montenegrins and Serbs, the re-examination of the role of Prince (later King) Nikola I Petrović Njegoš has taken a form of more moderate commemorations and critical discussions which have been markedly less emotional. In the following section dealing with the end of Montenegro s independence in 1918, the unification with Serbia and the State of the Serbs, Croats and Slovenes and the interwar period, the author has noted that the glorification of armed struggle against the unconditional union with the Yugoslav state has largely obscured the less spectacular but arguably more important developments of the interwar period, when the collective identity of the Montenegrins was first formulated and modern Montenegrin culture was born. In comparison with Serbia and Croatia, the interest in the events of the Second World War is certainly lower in Montenegro. Finally, the author tackles the ambivalent attitude towards the socialist past, which largely remains to be discovered and integrated into the existing grand narrative about national history and identity. KEY WORDS: Montenegro; Narrative; Identity; Nations; Restoration of statehood.

10 Volume 1, Issue Deset godina nakon obnove crnogorske nezavisnosti na referendumu o državnopravnom statusu (2006). logično se nameće kao povod za razna kritička bilansiranja i preispitivanja svega što je postignuto (ili promašeno) u ovom periodu, bilo da se radi o politici, ekonomiji, ekologiji, evroatlantskim integracijama, kulturi... Ovaj tekst se zbog toga sastoji od ličnih opservacija i komentara nekih karakterističnih tendencija kao i slabosti diskursa o istoriji i nacionalnom identitetu u Crnoj Gori u periodu od do godine. Iz današnje perspektive, evidentno je da proglašenje nezavisnosti nakon referenduma od 21. maja godine ne predstavlja prelomni događaj ili prekretnicu u razvoju diskursa o crnogorskoj istoriji i identitetu. Glavni interpretativni obrasci, suprotstavljene interpetacije i opšti diskurs o crnogorskoj istoriji i identitetu, koje i danas prepoznajemo kao akutelne, formirani su već krajem 80-ih i početkom 90-ih godina 20. vijeka. Korijeni diskursa o istoriji i identitetu u nezavisnoj Crnoj Gori ipak moramo uglavnom tražiti prije obnove samostalnosti, ponekad i prije raspada socijalističke Jugoslavije ili još dublje. Godina ne predstavlja ni početak ni kraj priče. Dukljansko nasljeđe i dukljanizacija Kad pogledamo - ne samo deset godina unazad, ne samo četvrt vijeka unazad, nego radije sto godina unazad, primjećujemo jednu dugotrajnu i značajnu tendenciju u razvoju nauke, svijesti o istoriji Crne Gore i u razvoju nacionalnog identiteta. Klasičan narativ o istoriji prostora današnje Crne Gore iz doba nacionalnog romantizma počinjao je Nemanjićima i srednjovjekovnom srpskom državom. Tokom prethodnog vijeka, pažnja se okrenula i prema istoriji razdoblja koje je prethodilo: periodu srednjovjekovne dukljanske države. Osim njega, pažnju i spekulacije posljednjih nekoliko decenija izaziva i proces doseljavanja Slovena, njihovog prožimanja sa starosjediocima i etnogeneza stanovništva ovog prostora koja je prethodila nastanku srednojevjekovnih političkih tvorevina. 1 Istraživanja i interpretacije istorije ranog sredjneg vijeka nisu samo pitanja uskog kruga stručnjaka i njihovih naučnih rasprava, nego imaju veliki značaj za reformulaciju nacionalnog identiteta. Diskurs o ovom periodu predstavlja sastavni i nezaobilazni dio mnogih savremenih shvatanja 1 Uporedi posebno: Špiro KULIŠIĆ, O etnogenezi Crnogoraca, Titograd: Pobjeda 1980; Radoslav ROTKOVIĆ, Odakle su došli preci Crnogoraca, Podgorica: Matica crnogorska 1995 (drugo izdanje 2000).

11 118 Volume 1, Issue 2. i kontroverzi. Zato se sa ovim temama mora suočiti svako ko namjerava da ozbiljnije proučava sadašnje diskusije o istoriji i identitetu u Crnoj Gori. Ono što trenutno fali, to je jedan seriozan rad koji bi bio posvjećen ne samoj istoriji o Duklje nego upravo procesu otkrivanja tog perioda, razvoju novog diskursa o njemu, i uticaju koji su ova, u suštini naučna otkrića i teze, imala na predstave i kontroverze o kolektivnom identitetu. Takav naučni rad o otkrivanju srednjovjekovne Duklje i diskursu o Duklji u Crnoj Gori 20. i 21. vijeka, još ne postoji. U njemu bi trebalo posvetiti pažnju ne samo razvoju naučnih istraživanja i interpretacija, nego i diskursu političkih publicista, novinara i političara, a to znači rekonstruisati razvoj tog diskursa. Šta su o periodu prije Nemanjića znale crnogorske političke i intelektualne elite do godine? Šta su pisali istoričari s preloma 19. i 20. vijeka, poput Konstantina Jirečeka i drugih? Kako su taj period interpretirali prvi teoretičari i pobornici posebnog crnogorskog identiteta poput Nikole Petanovića ili Savića Markovića Štedimlije, i na osnovu kojih podataka? Kako se znanje o dukljanskom periodu crnogorske istorije razvijalo u Titovoj Jugoslaviji i nakon njenog raspada? Koliko su elementi tog perioda sada integrisani u savremena shvatanja crnogorskog identiteta i istorijskog kontinuiteta? Postoji, naravno, obelisk kod Tuđemila i Dan vojske koji obilježava bitku protiv Vizantije iz godine, ali šta je još ušlo u savremeni diskurs i komemorativnu praksu države nakon obnove nezavisnosti? Otkrivanje dukljanske prošlosti i njene interpetacije to je jedna velika tema crnogorske istoriografije, kulturnog i intelektualnog života, koja čeka da bude obrađena kompleksno, bez predrasuda i unaprijed zadatih nacionalnih teza. U vezi sa pažnjom koja je već duže posvećena dukljanskom periodu, moram pomenuti još onaj poznati, negativistički i nacionalistički trend, u okviru kojeg su Crnogorci koji se Crnogorcima osjećaju u nacionalnom smislu, pejorativno označavani kao Dukljani. Uz to obično idu i optužbe zbog navodnog dukljanstva, koje bi se moglo okarakterisati kao nametanje vještačke nacionalne svijesti, odnosno utilitaristička, na lažnim istorijskim interpretacijama utemeljena ideologija, čiji je cilj negiranje nacionalno srpske prošlosti Crne Gore. Ovakve optužbe, koje se danas najčešće mogu pronaći na raznim internetskim forumima, ali ponekad i u govorima političara i novinskim komentarima, na prvi pogled ne zaslužuju ozbiljniju pažnju. Ali, odjeci ovih optužbi se ponekad mogu čuti i u stručnim krugovima u inostranstvu. Dukljane kao i navodnu ideologiju dukljanstva, možemo naći, prije svega, u

12 Volume 1, Issue glavama onih koji takve termine upotrebljavaju. Radi se o borbi protiv vjetrenjača: u akademskom, kao ni u političkom diskursu u današnjoj Crnoj Gori, niko od pojedinaca i grupa koje su se prije zalagale za nezavisnost ili za poseban nacionalni identitet Crnogoraca, ozbiljno ne govori o Crnogorcima kao o Dukljanima, niti propagira navodni program dukljanizacije, koja bi trebala da se sastoji od pokatoličavanja, pohrvaćivanja ili albanizacije Crne Gore, nekadašnje Srpske Sparte. Onaj koji bi napravio istraživanje korišćenja termina Duklja izvan njegovog izvornog, istorijskog konteksta, vjerovatno bi brzo shvatio da se njegovo korišćenje uglavnom svodi na literaturu. Nekim crnogorskim piscima Duklja već decenijama služi kao sinonim Crne Gore, vjerovatno zbog nekog arhaičnog i romantičnog šarma. Već pojavljuje se roman Dukljanska zemlja, crnogorskog pisca Dušana Đurovića. 2 U novije vrijeme, od preloma 60. i 70. godina 20. vijeka, Duklju je u sličnom kontekstu, kao neku idealnu, drevnu domovinu starih tradicija i vrijednost u svom djelu često pominjao pjesnik Jevrem Brković. Njegova Duklja je prije svega jedna literarna domovina, jedna fikcionalna zemlja inspirisana realnom Crnom Gorom, u svakom slučaju nešto sasvim drugo nego politički program, koji bi bio baziran na negiranju dosadašnjeg kulturnog, vjerskog i nacionalnog identiteta Crnogoraca, što mu obično pripisuju njegovi protivnici. Čak i sama ideja Dukljanske akademije nauka i umjetnosti, čiji je naziv u očima protivnika crnogorske nezavisnosti sugerirao tobožnji program dukljanizacije, imala je, čini se, u suštini korijene u pjesničkoj mašti. 3 Protivnici crnogorske samostalnosti u stvari koriste izmišljenu prijetnju navodnog dukljanstva, kao omiljenu diskurzivnu figuru u borbi za mobilizaciju srpske i prosrpske populacije Crne Gore. Naravno, ne treba zatvarati oči pred činjenicom da su neki 100% Crnogorci u retoričkim prepucavanjima i polemikama takođe spremni da upotrebljavaju upitne termine ( četnici, velikosrpstvo itd.) na uvrijedliv i neadekvatan način. Čini mi se da ne postoji opravdani razlog zbog čega bi neko smatrao za skandalozno ukoliko pravoslavni Crnogorci (ili ateistički Crnogorci) ili pripadnici drugih naroda koji žive na teritoriji Crne Gore, na simbolički način prihvatiti dukljansko, čak i katoličko istorijsko nasljeđe kao sastavni dio svog vlastitog istorijskog nasljeđa. 2 Dušan ĐUROVIĆ, Dukljanska zemlja, Beograd: Geca Kon Britanski autor Mark Tompson (Thompson) u svom putopisu, posvjećenom Jugoslaviji u zadnjim mjesecima njenog postojanja, zabilježio je otpušten razgovor sa Brkovićem, u kojem je pjesnik vjerovatno već pominjao ideju Dukljanske akademije umjetnosti, koja bi obezbjeđivala nastavu slikarstva, megdana, drame, televizije, arhitekture i viteštva, vidi: Mark THOMPSON, A Paper House. The Ending of Yugoslavia, London: Vintage 1992, s. 184.

13 120 Volume 1, Issue 2. Jedno takvo prihvaćanje i valorizacija ne znači isto što i dukljanizacija, pokatoličenje i slične kategorije kojima se pokušava delegitimizirati savremena crnogorska državnost. U Srbiji se odavno i sa ponosom prihvata nasljeđe praistorijske kulture Lepenskog Vira, koje je postalo i vizuelno dobro prepoznatljivo, u posljednje vrijeme je tamo primjetan proces valorizacije rimskog nasljeđa, ali to, naravno, ne znači da se time Srbijanci odriču svog dosadašnjeg identiteta, da prelaze na prethrišćanski politeizaim ili gube svoj nacionalni identitet. Mogli bismo citirati još mnoge druge primjere iz drugih država, gdje se takođe u reakciji na napredak u naučnom istraživanju istoričara i arheologa nakon Drugog svjetskog rata ili tokom posljednjih nekoliko decenija, pojavio interes za periode koji su ranije bili slabije poznati, npr. za izuzetno bogatu tračansku kulturu u Bugarskoj, za keltsko razdoblje i prašku jevrejsku kulturu u Češkoj itd. Iza odbijanja, čak satanizacje svakog pomimanja Duklje, u suštini se krije duboko usađena predstava o statičnom kolektivnom identitetu i jedinoj ispravnoj verziji istorije, koja je odavno već napisana i koju svaka generacija mora automatski prihvatiti bez ikakvog preispitivanja. U krajnjoj interpretaciji, koja u Crnoj Gori još nije sasvim marginalna, svako odstupanje od automatski nasljeđenih narativa o istoriji, ravno je nacionalnoj izdaji, odnosno odricanju vlastitog identiteta i pljuvanju na grobove predaka. Crna Gora i osmanska imperija Čini mi se da su antiturski, odnosno antiosmanski i antimuslimanski stereotipi i tendencije u crnogorskom naučnom, ali i javnom diskursu, danas manje prisutni nego u nekim drugim balkanskim sredinama. Borbe protiv Osmanlija ili (možda i najčešće) protiv komšija muslimanske vjeroispovijesti, koje su predstavljale sastavni dio egzistencije crnogorskih, brdskih i hercegovačkih plemena od 17. do 19. vijeka, u kasnijem diskursu o prošlosti su se transformisale u jednu opštu predstavu slobodarskog otpora i herojstva, u kojoj tadašnji neprijatelj i njegov vjerski ili nacionalni identitet u stvari igra jednu manje-više sporednu, marginalnu ulogu. Ono što u politici sjećanja ostaje bitno i neupitno, to je junaštvo i slobodarstvo samih Crnogoraca. Uz to, u periodu nakon raspada Jugoslavije došlo je do značajnih i zanimljivih pomaka u naučnom istraživanju i valorizaciji istorije islamskog stanovništva Crne Gore, prije svega Bošnjaka i Muslimana. Period osmanske vlasti se bez negativnih emocija i stereotipa, na jedan naučno utemeljen način danas razmatra i u crnogorskim udžbenicima. Naravno, postoji pitanje koliko je latentnih predrasuda, vjerske

14 Volume 1, Issue nestrpeljivosti i etničke distance između pravoslavnog i muslimanskog stanovništva još prisutno u narodnim masama. 4 Uprkos činjenici da današnje stanje sigurno nije idealno, očito je da diskurs o osmanskom periodu crnogorske istorije više ne prate velike kontroverze i emocije koje bi mogle bitnije uticati na sadašnje odnose unutar multietničkog i multireligioznog crnogorskog društva. Primjećuje se da u Crnoj Gori, posebno u krugovima inteligencije koja je zainteresovana za dublje poznavanje vlastite istorije, postoji opšteprihvaćeno mišljenje, odnosno osjećaj potrebe da se više istražuju turski arhivi. Kada se govori o turskim, odnosno osmanskim izvorima važnim za istoriju Crne Gore, čini mi se da se time podrazumijevaju prije svega klasični izvori s početka osmanske epohe. Pod pojmom turski izvor, većina obrazovanih Crnogoraca zamišlja nekakav defter ili ferman. No, postoji i drugi izvori koji su slabije istraženi i poznatiji nego oni klasični koji potiču recimo iz 16. ili 17. vijeka, uprkos činjenici da su često bolje dostupni ili bolje očuvani. Posebno bi trebalo temeljno proučiti i obraditi osmanske izvore za istoriju Crne Gore iz 19. vijeka, dakle, iz posljednjeg vijeka postojanja osmanske imperije. U to vrijeme, izvori su znatno brojniji i raznorodniji nego u ranim periodima. U osmanskoj carevini su već izlazile novine koje su pratile dnevne događaje, značajan dio intelektualnih elita je sazrijevao u atmosferi sudara vlastitih tradicija i rastućeg uticaja Zapada, Turci su pisali moderne putopise itd. 5 U Crnoj Gori, na žalost, postoji slab interes za istraživanje slike Crne Gore i Crnogoraca u osmanskoj imperiji, odnosno kod Turaka, u periodu koji iz crnogorskog gledišta predstavlja vrhunac narodnooslobodilačke borbe i formiranje vlastite samostalne države. Njegošev kult kao indikator arhaičnog odnosa prema istoriji Centralnu poziciju u crnogorskim narativima o istoriji i identitetu u samostalnoj Crnoj Gori i dalje zauzima Petar II. Petrović Njegoš. Ovu činjenicu, koja s obzirom na dugogodišnje postojanje Njegoševog kulta ne predstavlja nikakvo iznenađenje, ponovo je potvrdila 200-godišnjica njegovog rođenja 2013., kada je došlo do većeg broja različitih, uzajamno često suprotstavljenih reinterpretacija, nacionalnih 4 Uporedi: Miloš BEŠIĆ (ur.), Etnička distanca u Crnoj Gori, Podgorica: CEDEM 2007; Jelena DŽANKIĆ, Citizenship in Bosnia and Hercegovina, Macedonia and Montenegro: Effects of Statehood and Identity Challenges, Farnham and Burlington: Ashgate Vidi: Ebru BOYAR, Ottomans, Turks and the Balkans: Empire Lost, Relations Altered, London: I. B. Tauris 2007.

15 122 Volume 1, Issue 2. aproprijacija i komemoracija, čak i do kontroverznog i (makar za sada) neuspjelog pokušaja Njegoševe kanonizacije sa strane nekih lokalnih predstavnika SPC. 6 U ovom članku nema potrebe niti dovoljno prostora da se detaljnije bavim ulogom Njegoša u savremenim crnogorskim diskurzima. 7 Njegošev kult i strasti koje do danas izaziva, podstiču na neka druga, opšta razmišljanja. U pristupu Njegošu, dobro se odražavaju neke opšte i dugotrajne tendencije koje su karakteristične za značajan segment crnogorskog društva. Radi se o pitanju: zašto, iz kojih razloga i potreba postoji jedan tako snažan naglasak na potrebu trajnosti i neprolaznosti kolektivnog, posebno nacionalnog identiteta? Zašto u velikom dijelu crnogorskog društva očito postoji bojazan, gotovo fobija, od priznanja da identitet predstavlja jednu fluidnu kategoriju? Odakle se pojavljuje ova težnja za petrifikacijom, odnosno betoniranjem identiteta za sva vremena? Evidentno je da se iza krilatice budimo ono što jesmo krije jedna druga ideja - budimo ono što su bili naši preci, dakle, budimo ono što objektivno više nismo. Ukoliko je Njegoš bio nacionalno Srbin ili Crnogorac, onda i svi potomci njegovih podanika moraju biti Srbi ili Crnogorci. Odgovor na pitanje identiteta traži se isključivo u istoriji. Ova činjenica još jednom demonstrira čvrsto uvjerenje da identitet predstavlja trajnu kategoriju koja odolijeva vremenu, dok se sve drugo mijenja. U razgovorima sa Žoržom Šarbonijerom (Georgesom Charbonnier), koji su vođeni početkom 60-ih godina 20.vijeka, francuski antropolog Klod Levi-Stros (Claude Lévi-Strauss) posvjetio je pažnju razlici između tzv. primitivnog društva i modernog društva. 8 Levi-Stros je tom prilikom istakao da je razlika između primitivnog i modernog društva dobro primjetna u odbojnosti primitivnih društava prema istoričnosti, odnosno prema samom vremenu. Naravno, Levi-Stros, poput drugih antropologa, koristi izraz primitivno društvo uslovno, kao neutralan naučni termin, koji ne bi trebalo doživljavati kao pežorativan. U razgovoru sa Šarbonijerom, na popularniji i opštem čitaocu bolje razumljivi način, razrađuje naučni koncept toplih i hladnih društava. Kao što je upućenima poznato, ova dva suprotstavljena 6 Alternativne i često suprotstavljene reinterpetacije Njegoševog lika i djela prilikom 200-godišnjice njegovog rođenja u Crnoj Gori, Srbiji, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj analizirao je slovenački antropolog Bojan Baskar, vidi Bojan BASKAR, Njegoš med dvema svetovništvoma: slavljenje nacionalnega pesnika in vladarja ob dvestoti obletnici njegovega rojstva, in: Marijan Dovič (ed.), Kulturni svetniki in kanonizacija, Ljubljana: Založba ZRC 2016, s Istraživanju dugogodišnjeg razvoja upotrijebljavanja Njegoša u crnogorskoj političkoj kulturi i javnom životu posvjetio se u zadnje vrijeme mladi crnogorski istoričar Boban Batričević, koji u trenutku pisanja ovog teksta završava svoju doktorsku dizertaciju na ovu temu. 8 Georges CHARBONNIER, Entretiens avec Claude Lévi-Strauss, Paris: Plon 1961.

16 Volume 1, Issue pojma izražavaju različite odnose prema vremenu. Levi-Strosova hladna društva su u stvari primitivna društva koja obično žive u cikličnom ritmu godišnjih doba. Istorija se u shvatanju pripadnika ovih zajednica obično svodi na mit. Istovremeno, hladna, primitivna društva se od modernih toplih društava takođe razlikuju svojom čvrstom socijalnom strukturom i težnjom prema stabilnosti gotovo po svaku cijenu, koja se ispoljava kao odbojnost prema promjeni, prema integraciji novih događaja u postojeće (mitske) narative i na kraju, kao odbojnost prema samoj istoriji i vremenu. Obično se radi o manjim, relativno zatvorenim grupama. U toplim društvima, istorija, novi događaji, ideja napretka i promjene, uglavnom se smatraju za nešto pozitivno. One čak predstavljaju svojevrsni motor, izvor dinamike takvog društva. Moderno, toplo društvo je, dakle, takvo društvo koje podliježe promjenama i ovu činjenicu svjesno prihvata kao nužnu i pozitivnu, dok primitivno društvo predstavlja društvo mita, stabilnih struktura i odbojnosti prema promjeni. Kako kaže Klod Levi-Stross, dok primitivna društva plivaju u istoriji kao u vodi, ali pokazuju rezistenciju prema njoj, moderna društva vodu, odnosno istorijske promjene bez većih problema apsorbiraju. Dijametralna razlika u odnosu prema temporalnosti nije jedina. Kako ističe Levi-Stros, jedna od specifičnosti primitivnih zajednica se sastoji u načinu vladanja, odnosno u načinu na koji se u njima donose odluke. Takva društva ispoljavaju tendenciju prema istomišljenosti, koja se smatra za društveni ideal, odnosno nužnost. Iako u takvim društvima ponekad postoji diskusija, možda čak i određeni elementi demokratije (sjetimo se samo crnogorskih plemenskih i bratstveničkih skupova), odluke se uglavnom donose na takav način da bi svi na kraju ispali kao istomišljenici, odnosno da bi svi na kraju jednoglasno prihvatili istu odluku ili ideju. Na tradicionalnim crnogorskim plemenskim skupovima, na primjer, odluke su se donosile javnom aklamacijom koja je bila obavezujuća za sve učesnike. Ova izražena naklonost jednomišlenosti i apsolutnom konsenzusu svih pripadnika društva, predstavlja još jedan dokaza koliko primitivna društva teže stabilnosti. Postavlja se pitanje da li možemo bolje shvatiti probleme crnogorskog društva, ukoliko budeme pretpostavili, da je ono uprkos ogromnim promjenama koje je donijela modernizacija 19. i 20. vijeka ipak zadržalo neke karakteristike primitivnog, plemenskog društva. Ne tvrdim da današnje crnogorsko društvo možemo klasificirati kao primitivno u onom neutralnom, naučnom smislu ovog pojma. Ono što predlažem

17 124 Volume 1, Issue 2. za razmatranje, to je hipoteza da je moderno crnogorsko društvo, koje je nastalo brzom i burnom transformacijom nekadašnjeg tradicionalnog plemenskog društva, ipak djelimično zadržalo neke elemente tipične za prethodne društvene i mentalne strukture i da se ova činjenica najbolje demonstrira na odnosu prema kolektivnom identitetu. U idealnom slučaju, ovo razumijevanje moglo bi ublažiti makar neke od strasti, nesporazuma i izliva emocija koje trenutno predstavljaju idealno gorivo za političke instrumentalizacije pitanja identiteta. Knjaz i kralj Nikola: jedan moderniji odnos prema istorijskoj ličnosti U inostranstvu je relativno rasprostranjeno uvjerenje da je u nezavisnoj Crnoj Gori došlo do procesa glorifikacije lika knjaza i kralja Nikole kao čovjeka koji je zaslužan za razvoj crnogorske države. Ova opservacija, odnosno pretpostavka, je samo djelimično tačna. Posljednjem vladaru samostalne crnogorske monarhije nacionalna istoriografija s pravom može pripisati u zasluge da je upravo za vrijeme njegove vladavine došlo do velikog teritorijalnog proširenja, do međunarodnog priznanja i neosporivog napretka u nekim sferama poput školstva, izgradnje infrastrukture i kulturnog života. S obzirom na istorijsku ulogu koju je odigrao moglo bi se očekivati da će lik kralja Nikole biti na adekvatan način glorifikovan u vezi sa obnovom nezavisnosti. U javnom diskursu o crnogorskoj istoriji možemo pratiti niz pokušaja njegove rehabilitacije već od kraja 80-tih godina kad je još prije uvođenja pluralističkog političkog sistema obavljeno svečano prenošenje vladarevih ostataka iz talijanskog San Rema na Cetinje. 9 Devedesetih godina, i još više početkom novog milenijuma bilo je, između ostalog, otkriveno nekoliko spomenika kralju Nikoli i njegovim imenom nazvano nekoliko javnih prostora. To se naravno može shvatiti i kao vraćanje određenog istorijskog duga. S obzirom na okolnosti koje su nakon Prvog svjetskog rata vodile do priključenja crnogorske teritorije novoj jugoslovenskoj državi, tokom većeg dijela 20. vijeka na lik i vrijeme jedinog kralja moderne Crne Gore podsjećao je samo njegov nekadašnji dvorac na Cetinju, koji je još između dva svjetska rata pretvoren u muzej. U postjugoslovenskom periodu, koji je bio obilježen polarizacijom između pristalica nezavisnosti i zajedničke države sa Srbijom, odnosno crnogorskog i srpskog identiteta, pripadnici oba nepomirljiva tabora ipak su se mogli poistovjetiti s komemoracijskom kulturom koja je podsjećala na kralja Nikolu, čovjeka koji je tokom svoje vladavine učvršćivao crnogorski suverenitet i posebnost, dok su njegovi 9 Uporedi Svetislav VUJOVIĆ (ur.), Prenos i sahrana posmrtnih ostataka Nikole I. Petrovića Njegoša, Cetinje: Obod 1994.

18 Volume 1, Issue politički planovi i književna ostvarenja često bili obojeni svesrpskim idealima. Ni istoričari koji su nakon raspada SFRJ podržavali potpunu političku nezavisnost Crne Gore, bez obzira na priznavanje njegovih neospornih zasluga za razvoj državnosti i osnivanje modernih institucija političkog, obrazovnog i kulturnog života zemlje, nisu krili kontroverzne strane njegove vladavine, prije svega upotrebu sile koju je Nikola koristio da bi se niz decenija održao u privilegiranom položaju autokratskog vladara, nepotizam, korupciju i druge negativne pojave za koje se lako nalaze paralele i u današnoj Crnoj Gori. 10 Deset godina nakon obnove crnogorske nezavisnosti, knjaz i kralj Nikola svakako zauzima važno mjesto u crnogorskim narativima o prošlosti. Istovremeno, pristup crnogorskog društva, kao i crnogorskih istoričara i političara ovoj istorijskoj ličnosti, nije lišen kritičkih tonova. Možemo slobodno konstatovati da je knjaz i kralj konačno dobio zasluženu pažnju i svojevrsno poštovanje, ali ipak nije postao predmet novog kulta, niti je veličan kao otac nacije, otac države ili nešto slično. U ovom smislu, sadašnji narativi o knjazu i kralju Nikoli imaju znatno umjereniji, zreliji i moderniji karakter nego diskusije o Njegošu, pune izliva iracionalnih emocija i suprotstavljenih nacionalnih aproprijacija. Knjazu i kralju Nikoli danas ne fale spomenici niti kritičke rasprave. Kao istoričaru, žao mi je da ovom fascinatnom crnogorskom i evropskom vladaru još nije posvećena solidna i moderna monografija, koja bi, ukoliko bi se pojavila i na nekom od svjetskih jezika, sigurno pronašla znatiželjne čitaoce širom svijeta. Devetnaesti vijek, vrijeme Njegoša i knjaza Nikole, na koje se mnogi pozivaju kao na vrijeme čvrstog i neupitnog nacionalnog identiteta, u stvarnosti je predstavljao burnu i nestabilnu epohu, kada se primitivno društvo patrijarhalnog i plemenskog tipa pretvaralo u modernu, nacionalnu, birokratsku i centraliziranu državu, koja sve do gubitka nezavisnosti nikad nije potpuno izgrađena. Bilo je to vrijeme kada je crnogorsko društvo prelazilo iz mitskog vremena u moderno istorijsko vrijeme, kada se plemenska i bratstvenička svijest transformisala u nacionalnu. Uskoro, od početka 20. vijeka, dolazi vrijeme velikih lomova i diskontinuiteta: razdoblje političke i društvene polarizacije nakon uvođenja parlamentarizma 1905., Balkanski ratovi, Prvi svjetski rat, stvaranje jugoslovenske države, Drugi svjetski rat i stvaranje socijalističke federacije. 10 Tema vlasti, njene izvršne i zakonodavne moći stoji u centru pažnje crnogorskih istoričara srednje i mlađe generacije još od početka 90-tih godina. U tom kontekstu se na izbor istraživačkih tema odražava kontinuitet političke hegemonije Mile Đukanovića i njegove Demokratske partije socijalista (DPS) u posljenje dvije decenije, što se ne može vidjeti ni u jednoj drugoj postkomunističkoj zemlji.

19 126 Volume 1, Issue i međuratni period: smrt države i rađanje modernog naroda Kraj crnogorske nezavisnosti, formiranje prve jugoslovenske države, Podgorička skupština, Božični ustanak i otpor prema bezuslovnom ujedinjenju, ukratko, prelomna godina i njene posljedice, nesumnjivo predstavljaju jednu od ključnih tema crnogorske istorijografije, i predmet su žestokih javnih diskusija i kontroverzi. Nadolazeća stogodišnjica ovih događaja sigurno će postati povod za novi talas diskusija. Debate o načinu prisajedinjenja Crne Gore Srbiji i otporu bezuslovnom ujedinjenju, koji su pružali ustanici u domovini, kao i pripadnici crnogorskih političkih struktura u egzilu, zauzimale su ključno mjesto u diskursu 90-ih godina, odnosno u prvim godinama 21. vijeka, a prije referenduma o državnopravnom statusu iz Tada su izrečeni manje-više svi naučni i nenaučni argumenti. Čini mi se da decenija nakon obnove nezavisnosti nije donijela ništa novo. Iako je izašlo više knjiga i radova o godini, ona nikad nije potpuno skinuta s dnevnog reda. Krajem 90-ih godina, i ja sam posvetio značnu pažnju baš ovom razdoblju. Svoj diplomski rad, koji sam odbranio na Srednjoevropskom univerzitetu u Budimpešti, posvetio sam planovima crnogorske političke emigracije u egzilu za obnovu državnosti. Objavio sam i nekoliko naučnih studija vezanih za ovu temu. 11 Ipak, iako sam svjestan važne uloge koju ovi problemi imaju u crnogorskim narativima i politici pamćenja, nisam sasvim uvjeren da se baš u tom periodu kriju korijeni svih kasnijih događaja i problema crnogorskog društva 20. i 21. vijeka. Za formiranje posebnog crnogorskog identiteta kao nacionalnog, po mom mišljenju značajnije su bile političke borbe i intelektualne diskusije međuratnog perioda. Za objašnjenje činjenice da je odlučujući segment crnogorskog društva, prihvatio crnogorski nacionalni identitet i program izgradnje crnogorske državnosti, iako naravno u okviru komunističke jugoslovenske federacije, odlučujuću ulogu odigrali su događaji Drugog svjetskog rata, praćeni dubokom diskreditacijom velikosrpskog projekta u vrijeme talijanske i njemačke okupacije. Dobro je da su prelomni događaji koji su se dogodili oko godine, u centru pažnje istraživača, kao što je sasvim razumljivo da su nakon decenija kada su predstavljali zaboravljene junake skrivane strane istorije borci protiv bezuslovnog ujedinjenja postali predmet posebne, iako relativno skromne 11 František ŠÍSTEK, Podgorická skupština - legitimizace připojení Černé Hory k Srbsku v roce 1918, In: Slovanský přehled 3/2000, s ; ISTI, Obnova státnosti Černé Hory v plánech černohorské exilové vlády v letech , In: Slovanský přehled, 2/2002, s ; ISTI, Obnova státnosti Černé Hory v plánech černohorské exilové vlády v letech , In: Slovanský přehled, 3/2002, s

20 Volume 1, Issue komemorativne kulture. Ipak, moram priznati da sam posljednjih godina tokom svojih boravaka u Crnoj Gori ponekad imao osjećaj da se otišlo u drugu krajnost i da se svako ko je potegao oružje, glorificira kao heroj i veliki borac za suverenu Crnu Goru. To je po meni previše romantičarski pristup, koji rezultira marginalizacijom mnogih drugih ličnosti koje su dale veliki doprinos izgradnji različitim segmentima crnogorskog društva, kulture i nauke. Jedan Dušan Vuksan, na primjer, uopšte nije bio Crnogorac ni po nacionalnosti ni po rođenju, nego Srbin iz Like. U svojim političkim uvjerenjima, on je u međuratnom periodu bio ubijeđeni centralista, dakle, stajao je na sasvim suprotnoj političkoj strani nego ustanici protiv bezuslovnog ujedinjenja. Ipak, njegov doprinos obnovi i izgradnji crnogorske kulturne i naučne infrastrukture tokom 20-ih i 30-ih godina 20. vijeka je neupitan i dugotrajan. Iz uske ideološke i nacionalne perspektive, on i njemu slični danas su u crnogorskom nacionalnom diskursu najčešće marginalizovani, odnosno, zbog svojih političkih i nacionalnih uvjerenja, nijesu zauzeli odgovarajuće mjesto u imaginarnom panteonu crnogorskih heroja, kulturnih radnika i zaslužnih građana. Ne radi se o djetinastim pitanjima tipa ko je bolji, ko ima veće zasluge za Crnu Goru i ko je veći Crnogorac, nego o pitanju uske ili šire perspektive, o sposobnosti ili nesposobnosti da se sagleda i prihvati cijela složena slika prošlosti. Znam da su i mnogi crnogorski intelektualci svjesni ovih tendencija. Kao što je rekao jedan poznati crnogorski istoričar, u jednom od naših privatnih razgovora, komunistički funkcioneri poput Blaža Jovanovića ili Veljka Milatovića neizmjerno su više doprinijeli izgradnji crnogorske državnosti nego jedan Krsto Popović, koji je za razliku od njih postao objekt romantičnog kulta i apologetske glorifikacije. Ovakva izjava ima potencijal da izazove burne i nesuglasne reakcije, iako se iz racionalne perspektive teško može sasvim osporiti. Svojevrsnu romantičnu tendenciju u stvari predstavlja i pretjerana fiksacija na epohe državne nezavisnosti na račun drugih, na prvi pogled možda manje atraktivnih razdoblja. Najbolji primjer opet pruža relativno mala pažnja koju u savremenim narativima dobija razdoblje međuratne Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije. Od sredine 90-ih, u crnogorskoj istoriografiji se pojavilo više zanimljivih radova posvećenih ovom periodu. 12 Nova izdanja su takođe doživjeli tekstovi nekih 12 Uporedi naprimjer: Senka BABOVIĆ-RASPOPOVIĆ, Kulturna politika u Zetskoj banovni , Podgorica: Istorijski institut Crne Gore 2002; Šerbo RASTODER, Životna pitanja Crne Gore , Bar: JP Kulturni centar Bar 1995; ISTI, Političke borbe u Crnoj Gori , Beograd: Zadužbina Andrejević 1996; ISTI, Političke stranke u Crnoj Gori , Bar: Conteco 2000; ISTI, Politički život u Crnoj Gori , Podgorica: Almanah 2015; Vladimir VOJINOVIĆ, Poročni sudija: studia o crnogorskom pokretu socijalne literature i međuratnim člancima Milovana Đilasa,

21 128 Volume 1, Issue 2. autora koji su u to vrijeme zagovarali crnogorsku nacionalnu posebnost, poput Savića Markovića Štedimlije i Nikole Petanovića. 13 Dakle, što se nauke tiče, ne fali ni interes ni novi pomaci. Kad govorimo o nekom opštem javnom diskursu i društvenom interesu, situacija je bitno drugačija. Međuratni period praktično nije prisutan u crnogorskom nacionalnom diskursu, što se naravno može objasniti preferencijom epoha kada je Crna Gora imala političku samostalnost, odnosno prisutan je prije svega kao crno vrijeme diskontinuiteta u istoriji vlastite državnosti, kao crna rupa. Međutim, upravo u međuratnom periodu dolazi do reformulacije kolektivnog identiteta Crnogoraca kao posebnog i ravnopravnog južnoslovenskog naroda i formiranja komunističkog pokreta, koji je nakon pobjede u Drugom svjetskom ratu preuzeo vlast i promijenio Crnu Goru u moderno, industrijsko društvo. Last but not least, upravo tokom 20-ih i 30-ih godina 20. vijeka, rađa se moderna crnogorska kultura u pravom smislu rijeći, posebno u sferi književnosti i likovne umjetnosti. Višestruki značaj međuratnog perioda kao formativnog razdoblja modernog crnogorskog društva, nijesu do sada bili sposobni primjetiti ni inostrani autori koji su nakon godine objavili preglede crnogorske istorije, poput Elizabeth Roberts i Kennetha Morrisona. 14 Upravo u razdoblju međuratne jugoslovenske monarhije, u kojoj Crna Gora u teritorijalnom i političkom smislu u stvari nije postojala, treba tražiti početak moderne Crne Gore i crnogorskog naroda u kulturnom i nacionalnom smislu, iako to može zvučiti provokativno ili u najmanju ruku paradoksalno. Teoretičar nacionalizma Entoni D. Smit (Anthony D. Smith) u jednom od svojih djela navodi da se moderni narodi često rađaju kao pastorčad nestalih država. U crnogorskom slučaju, validnost ove tvrdnje potvrđuju istraživanja međuratnog perioda, bez obzira na postojanje nekih drugih raširenih tvrdnji poput onih da su Crnogorci na Balkan došli iz Polablja nedugo nakon raspada rimske carevine ili da je crnogorski narod izmislio Milovan Đilas nakon Drugog svjetskog rata u sklopu navodne antisrpske zavjere. Cetinje: Matica crnogorska Vidi: Nikola PETANOVIĆ, Crnogorsko ogledalo, Cetinje Podgorica: Matica crnogorska 2008; Danilo RADOJEVIĆ (ur.), Tri zabranjene knjige Savića Markovića Štedimlije (Gorštačka krv Crna Gora u Jugoslaviji Osnovi crnogorskog nacionalizma), Podgorica: DANU Uporedi František ŠISTEK, Narativi o identitetu. Izabrane studije o crnogorskoj istoriji, Podgorica: Matica crnogorska 2015, s

22 Volume 1, Issue Drugi svjetski rat: selektivni revizionizam? Uprkos činjenici da je masovno učešće crnogorskog stanovništva u Drugom svjetskom ratu imalo spektakularne razmjere i da je tradicija narodnooslobodilačkog rata u Crnoj Gori u prvim poslijeratnim decenijama, sve do raspada Jugoslavije, bila izuzetno jaka, čini mi se da Drugi svjetski rat u samostalnoj Crnoj Gori nakon izaziva manju pažnju nego što zaslužuje. Drugi svjetski rat, posebno u poređenju sa nekim drugim temama iz ranijih perioda (Njegoš, Mojkovačka bitka, itd.), takođe izaziva manje društvenih kontroverzi. To je očito i u poređenju sa nekim drugim državama bivše Jugoslavije, poput Hrvatske, Srbije ili Slovenije, gdje se upravo na pitanjima vezanim za Drugi svjetski rat najčešće lome koplja u političkim i društvenim debatama o prošlosti. I u Crnoj Gori ipak primjećujemo da ni segment politike pamćenja koji se odnosi na period nije sasvim pošteđen novih reinterpetacija i kontroverzi. Još od 90-ih godina 20. vijeka, u jednom dijelu crnogorskog društva koji je blizak SPC, prisutna je tendencija rehablitacije i glorifikacije četničkog pokreta, koja je usko povezana sa sličnim tenencijama u Srbiji i Republici Srpskoj. Istovremeno je prisutna reevaluacija i glorifkacija zelenaša na čelu sa Krstom Popovićem, koja nije sasvim jednoglasno prihvaćena i izazvala je svojevremeno neke žučne polemike, koje nisu kopirale uobičajene i predvidljive crnogorsko-srpske nacionalne lomove. 15 Zvanična politika pamćenja Crne Gore se uglavnom pozitivno i javno poziva na tradicije narodnooslobodilačkog pokreta pod vođstvom KPJ. Na prvi pogled, Crna Gora predstavlja na postjugoslovenskom prostoru rijedak primjer države koja se u pogledu na Drugi svjetski rat zvanično ne odriče kontinuiteta sa Titovom Jugoslavijom. Međutim, i ovđe su se u zadnje vrijeme pojavili neki kompromisi i odstupanja, koje imaju indirektnu vezu sa ambivalentim odnosom države prema SPC, organizacije koja u postkomunističkom javnom životu Crne Gore predstavlja moćnog i uticajnog činioca. I Dan ustanka, 13. jul, u samostalnoj državi se i dalje slavi kao najveći državni praznik, iako je istovremeno povezan sa 13. julom kada je Crna Gora na Berlinskom kongresu stekla nezavisnost. Ipak, zvanični diplomatski predstavnik Crne Gore u Sloveniji, polaganjem vijenca na spomenik u Kamniškoj Bistrici, odao je poštu palim četnicima i njihovim pristalicama. Postoji pitanje da li se radilo o izolovanom slučaju ili će Crna Gora ipak postepeno primjenjivati ambivalentnu politiku pamćenja, koja je uveliko prisutna u Srbiji i Hrvatskoj, odnosno istorijski neopravdanu i moralno upitnu politiku izjednačavanja partizana i njegovih protivnika poput četnika, domobrana, nedićevaca, ustaša i drugih ko- 15 Dragutin PAPOVIĆ, Rani ratovi, Cetinje: OKF 2010, s

23 130 Volume 1, Issue 2. laboracionista. Sporadično se pojavljuju i druge kontroverze, vezane za pokušaje podizanja spomenika moralno upitnim ličnostima, poput četničkog komandanta Pavla Đurišića, otpor prema ideji izgradnje vojnog groblja njemačkih vojnika itd. Na kraju ovog osvrta na Drugi svjetski rat, ponovo ću se iskazati žalost što ne postoji solidna i savremena monografija, ovoga puta monografija posvjećena Crnoj Gori u periodu Danas, kad me neko pita koju bi knjigu o Drugom svjetskom ratu u Crnoj Gori preporučio, umjesto nepostojećeg pregleda sintetičkog tipa, svojim kolegama i studentima uglavnom preporučujem memoare i memoarske razgovore poput ratnih sjećanja Milovana Đilasa, Bata Tomaševića ili Jova Kapičića. Između zlatnog vijeka i zaborava: ambivalentan odnos prema socijalističkom razdoblju Kad pogledamo istoriografsku produkciju o poslijeratnom socijalističkom razdoblju ( ), primjetno je da je do sada najbolje obrađen period uspostavljanja komunističkog režima u drugoj polovini 40-ih godina 20. vijeka, eliminacija političkih neistomišljenika, kompleks pitanja vezanih za posljedice Rezolucije Informbiro-a i slučaj Ðilas. Kad sam prije nekoliko godina pisao analizu pregleda crnogorske istorije, u knjigama koje su izašle nakon 2000., naveo sam da su Crnogorci nakon raspada SFRJ posvjetili možda najmanje pažnje socijalističkom periodu od svih drugih naroda istočne Evrope (iako u istorijografiji u zadnje vrijeme ipak ima nekih nagovještaja da se takav odnos mijenja). Radi se očito o jednoj paradoksalnoj situaciji. Kao što je poznato, u Crnoj Gori na vlasti neprekidno opstaje Demokratska partija socijalista (DPS) na čelu sa Milom Ðukanovićem, dakle bivša Komunistička partija Crne Gore, koja je početkom 90-ih godina promjenila ime, ali je nasljedila kompletnu, godinama izgrađivanu partijsku infrastrukturu, koja se uveliko poklapala sa državnim institucijama. U Crnoj Gori, za razliku od ostalih država regiona, komunistički sistem nije srušen revolucijom niti se srušio iznutra zbog vlastitih kontradikcija i nedostataka. U Crnoj Gori nakon nikad nije došlo do promjene vlasti. Iz tog razloga ne postoji jednostavan diskontinuitet između komunističkog i postkomunističkog perioda. S druge strane, ona ista vlast koja je bila na početku komunistička, u koju je dio stanovništva naivno projektovao nade da će očuvati Jugoslaviju, socijalnu i imovinsku sigurnost, postepeno se transformisala u jednu pretežno tehnokratsku partiju koja otvoreno zagovara i provodi najveće kraj-

24 Volume 1, Issue nosti neoliberalizma. Iako od nije više promijenila ime, politika Demokratske partije socijalista već od kraja 90-ih godina nema praktično ništa zajedničko sa zadnjim pojmom koji nosi u svom zvaničnom nazivu. Doduše, vrijeme Titove Jugoslavije je u onom običnom, narodnom pamćenju uglavnom tretirano kao svojevrsno zlatno doba. Čak i predstavnici vladajućeg DPS, koji već najmanje dvije decenije provode i zagovaraju ekonomsku i socijalnu politiku koja je u apsolutnoj suprotnosti sa ideologijom i praksom socijalizma, u svečanim prilikama redovno, otvoreno i nedovsmisleno istiću doprinos KPJ i socijalističke Jugoslavije razvoju crnogorske državnosti, društva i međunacionalne tolerancije. Takva retorika u današnjem postjugoslovenskom kontekstu predstavlja pravu rijetkost, međutim, izvan domena retorike, u aktuelnoj politici, ekonomiji i društvenom životu, socijalizam je u Crnoj Gori odavno mrtav i duboko pokopan kao i u drugim postjugoslovenskim i postkomunističkim republikama, samo s tom razlikom da niko nije primjetio i niko se tačno ne sjeća kada i kako je u stvari umro. Današnja Crna Gora naravno može da traži i pronalazi dokaze kontinuiteta sa raznim istorijskim razdobljima, sa crnogorskom monarhijom knjaza i kralja Nikole ili sa srednjovjekovnim državama Vojislavljevića, Nemanjića, Balšića i Crnojevića. Ipak, kad čovjek danas živi u Crnoj Gori ili putuje ovom državom, bukvalno na svakom koraku postaje svjestan činjenice da ova zemlja predstavlja, prije svega, produkt poslijeratnih decenija kada je bila u sastavu socijalističke Jugoslavije kao najmanja od ukupno šest njenih republika. Zanimljivo je kako je ova očita i nepobitna činjenica u mnogim narativima o istoriji sasvim marginalizovana. Ovakva konstatacija je možda svijesno ili podsvijesno skandalozna za sve koji imaju tendenciju da traže suštinu svog ličnog i kolektivnog, nacionalnog identiteta u dubokoj prošlosti, za sve koji se takmiče koliko će duboko zaroniti u istoriju. U Crnoj Gori postoji značan broj ljudi koji vjeruju da su ove krajeve naselili Srbi kao već formirana etnička grupa tokom seobe naroda. S druge strane, imate takođe dosta onih koji vjeruju da su Crnogorci u isto vrijeme došli kao već formirana grupa odnekud iz Polablja. I jedna i druga grupa nalazi uporište za svoja uvjerenja u tekstovima akademski obrazovaníh stručnjaka. Uprkos tome, ona stvarna Crna Gora koju i jedni i drugi poznaju, jer nikakvu drugu nisu ni mogli upoznati, Crna Gora sa današnjim granicama, sa asfaltiranim putevima, Podgoricom kao glavnim gradom koji je progutao trećinu stanovništva, sa željeznicom Bar-Beograd, sa međunarodnim aerodromima, sa soliterima, sa njenom

25 132 Volume 1, Issue 2. turističkom infrastrukturom, Crna Gora u kojoj praktično svaki stanovnik ima vlastiti televizor i automobil, u kojoj su svi pismeni, Crna Gora koja ima univerzitet, u kojoj žene imaju pravo glasa i većina stanovništva živi u gradovima ova Crna Gora je nastala kao rezultat razvoja u socijalističkom periodu od kraja Drugog svjetskog rata do raspada Jugoslavije. Praktično sve društvene, političke i ekonomske tendencije posljednjih 25 godina možemo tumačiti kao nastavak ili regres onih prethodnih tendencija iz poslijeratnog vremena. Stvarno je nevjerovatno da se socijalističkom periodu i njegovim protagonistima u narativima o istoriji i identitetu, danas poklanja neuporedljivo manje pažnje nego ličnostima i događajima koji sa svakodnevnim životom savremenog crnogorskog društva praktično nemaju nikakve veze osim onih sasvim simboličnih. 16 Ovaj prezir je još teže objasniti kad znamo da socijalistički period u Crnoj Gori, za razliku od Hrvatske ili Srbije, zvanično nije nikad bio ozbiljno preispitivan, odbačen ili demoniziran i da se u svakom slučaju ne radi o tabu temi. Ove konstatacije se prije svega odnose na samu državu i državnu politiku prema istoriji, jer i u Crnoj Gori postoji neke snage izrazito revizionističke i antikomunističke orijentacije, koje predvodi i personifikuje SPC. Pretpostavljam da ovaj ambivalentan odnos prema socijalističkom periodu u današnoj Crnoj Gori možemo dovoditi u vezu sa pomenutim problemom nejasnog i neprimjetnog kraja socijalističkog perioda, koji se u crnogorskom slučaju bez pažnje većine javnosti transformisao u svoju kapitalističku suprotnost, pa možda i zato mnogi nisu na vrijeme primjetili da se već radi o prošlosti koju bi valjalo ispitivati, obilježavati i pronaći odgovarajući način da se narativ o njoj integriše u postojeći narativ o istoriji Crne Gore. Čini mi se da se ovaj čudan odnos prema socijalističkom razdoblju crnogorske istorije ipak mijenja. Kao da je crnogorsko društvo konačno postalo svijesno da se već radi o jednom zatvorenom istorijskom poglavlju i da bi prema njemu trebalo zauzeti odgovarajući odnos. S jedne strane, radi se o biološkom procesu definitivno nestaju savremenici, posebno učesnici narodnooslobodilačkog pokreta i prve faze izgradnje poslijeratne Narodne republike Crne Gore. Poput mnogih drugih postkomunističkih zemalja, podsticaj za intenzivnije preispitivanje i vrijednovanje nasljeđa socijalizma predstavljaju neki spektakularni primjeri fizičke eliminacije njegovih simbola. Najbolji primjer ove vrste nudi rušenje modernističkog Hotela Crna Gora u Podgorici, kultne zgrade u samom srcu grada, koji je uprkos svom arhitektonskom 16 Tipičan primjer predstavlja tzv. pohara Kuča iz Slamanje jedne davne plemenske pobune protiv centralizacije izaziva žestoke polemike i izlive emocija, koje su upadljivo odsutne u slučaju mnogih događaja iz nedavne prošlosti čiji su svjedoci i sudionici još uvijek živi.