Iwu Naijiria nke 1999

Transcription

1 Iwu Naijiria nke Change Movement Nigeria This is a project of the Change Movement Nigeria. This work is made available for free download and distribution. It is not to be sold. Website: office@changemovementng.org Naijiria 1999 Ihuakwukwo 1

2 Oche nke Ọdịnaya Mmalite 5 Isi I: Nkwadobe Izugbe 5 Akụkụ I: Obodo Ọchịchị nke Naijiria.. 5 Akụkụ II: Ikike Obodo Ọchịchị nke Naijiria. 6 Isi II: Isi Mbunuche na Iwu Nduzi nke Atụmatụ Obodo. 13 Isi III: Amaala 17 Isi IV: Isi Ikike Isi V: Otu Ndị Omeiwu.. 28 Akụkụ I: Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo. 28 A. Mmebere na Ndịọrụ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo B. Usoro maka Inye Iwu na Mkposa Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo C. Ntozu maka Nsonotu nke Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo na Ikike Ịnọ Ya D. Nhọpụta ga Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo E. Ikike na Njikwa n elu Akụ Ọha na Eze. 36 Akụkụ II: Ụlo Nzuko Ndị Omeiwu nke Obodo A. Mmebere na Ndiọrụ nke Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu. 40 B. Usoro maka Inye Iwu na Mkposa Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu C. Ntozu maka Nsonotu nke Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu na Ikike Ịnọ Ya D. Nhọpụta ga Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu 45 E. Ikike na Njikwa n elu Akụ Ọha na Eze. 47 Isi VI: Otu Ndị Mbupụta 50 Akụkụ I: Otu Ndị Mbupụta Obodo 50 A. Onye Isi nke Obodo Naijiria 1999 Ihuakwukwo 2

3 B. Ọwụwụ Ụdịrị Otu Ndị Mbupụta Obodo 58 C. Ego Ọha na Eze 61 D. Ọrụ Ọha na Eze nke Obodo 63 Akụkụ II: Otu Ndị Mbupụta Obodo.. 65 A. Onye isi nke Obodo. 65 B. Ọwụwụ Ụdịrị Otu Ndị Mbupụta Obodo 72 C. Ọrụ Ọha na Eze nke Obodo 74 Akụkụ III: Mmejuru A. Ọnụọgụ Ndị Obodo.. 76 B. Otu Ndị Uwe Ojii Naijiria C. Otu Ndịagha nke Obodo D. Otu ndị Ndọrọndọrọ Ọchịchị. 79 Isi VII: Otu Ndị Obibi Ikpe 82 Akụkụ I: Ụlọikpe Obodo 82 A. Ụlọikpe Kachasị Elu nke Naijiria.. 82 B. Ụlọikpe nke Mkpegharị C. Ụlọikpe Elu Obodo D. Ụlọikpe Elu nke Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja E. Ụlọikpe Iwu Islam nke Mkpegharị nke Ala Obodo Isi Ọchịchị, Abuja F. Ụlọikpe Omenala nke Mkpegharị nke Ala Obodo Isi Ọchịchị, Abuja Akụkụ II: Ụlọikpe Obodo (Steeti) A. Ụlọikpe Elu nke Obodo B. Ụlọikpe Iwu Islam nke Mkpegharị nke Obodo. 95 C. Ụlọikpe Omenala nke Mkpegharị nke Obodo 96 Akụkụ III: Nzukọ Nhọpụta 97 Naijiria 1999 Ihuakwukwo 3

4 Akụkụ IV: Mmejuru Isi VIII: Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja na Nkwadobe Mmejuru Izugbe Akụkụ I: Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja. 102 Akụkụ II: Nkwadobe Di Icheiche Akụkụ III: Nkwadobe Mgbanwe na Nchekwa Akụkụ IV: Nkọwa, Iwu/Oku na Mbido. 109 Usoro I Akụkụ I: Obodo ndị nke Obodo Akụkụ II: Nkọwa Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja 117 Usoro II: Ikike Ndị Omeiwu. 118 Akụkụ I: Ọnuọgu Naanị Otu Ndị Omeiwu. 118 Akụkụ II: Ọnụọgụ Nkwekọrịta Otu Ndi Omeiwu Ruo nke Obodo na Ikike Otu Ndị Omeiwu Obodo Aụukụ III: Mmejuru na Nkọwa Usoro III Akụkụ I: Otu Ndị Mbupụta Obodo A. Iwu nke Ụlọọrụ Omume 126 B. Otu nke Obodo. 127 C. Otu Agwa Obodo 128 D. Otu Ọrụ Ọchịchị Obodo. 129 E. Otu Ọrụ Obibi Ikpe Obodo F. Nnọrọonwe Otu Gbasara Nhọpụta Obodo 130 G. Otu Nchekwa Obodo H. Otu Nchịkwa Akụ Obodo I. Otu Obibi IKpe Obodo. 132 J. Otu Ndị Obodo K. Otu Nchebe Obodo Naijiria 1999 Ihuakwukwo 4

5 L. Otu Ndị Uwe Ojii Naijiria M. Otu Ọrụ Uwe Ojii N. Otu Nchịkọta Nkenye Ego na Nchịkwa Akụ. 136 Akụkụ II: Otu ndị Mbupụta Obodo (Awụrụ site na ngalaba 197) A. Otu Ọrụ Ọchịchị Obodo B. Nnọrọonwe Otu Gbasara Nhọpụta Obodo C. Otu Ọrụ Obibi Ikpe Obodo Akụkụ III: Otu Mbupụta Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja (Awụrụ n okpuru Ngalaba 304) Otu Ọrụ Obibi Ikpe ga Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja Usoro IV: Ọrụ nke Ọrụ Otu Mpaghara Ọchịchị nke Otu Mpaghara Ọchịchị Usoro V Akụkụ I: Iwu nke Omume maka Izugbe Ndịọrụ Ọha na Eze 141 Akụkụ II: Ndịọrụ Ọha na Eze maka Mbunuche Iwu nke Omume Usoro VI: Nzukọ Nhọpụta A. Nzukọ Nhọpụta Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo B. Ụlọ Onye Isi na Nzukọ Nhọpụta Ụlọ Omeiwu. 146 Usoro VII: Iyi Naijiria 1999 Ihuakwukwo 5

6 Nsiripu ikike gbasara iwu Mbutere maka odide iwu Mmalite Anyị bụ ndị Obodo Ọchịchị nke Naijiria Chukwu maọbụ arụsị ndị ọzọ Nrụ aka ga nwanne/ịdị n otu Ebe anyị ekwela ma kpebikwa na nsọpụrụ, ibi n otu na n udo dịka otu obodo enweghị ike ikewa maọbụ gbasaa n okpuru Chukwu, tinye n ọrụ ibuli ịdị n otu n etiti mba obodo dị icheiche n Afrịka, udo n ụwa dum na nghọtamie. Na ime nkwado maka iwu mbunuche ibuli ọchịchị mara mma na nlekọta ndị mmadụ dum nọ n obodo anyị, n elu iwu nke nnwereonwe, nhaanya na nkwụmọtọ, na maka mbunuche ime ka ndịnotu ndị anyị dị ọkpụrụkpụ. N ebe a me, tie ma nye onwe anyị Iwu ndị a na-eso: - Isi I: Nkwadobe Izugbe Akụkụ I: Obodo Ọchịchị nke Naijiria 1. Iwu a kachasị elu na nkwadobe ya ga-enwe ikike n ebe ndị ikike na n ebe ndị mmadụ nọ na dum Obodo Ọchịchị nke Naijiria. 2. Agaghị achị Obodo Ọchịchị nke Naijiria, na onweghị ndị ọbụla maọbụ otu ndị ọbụla ga-ewere Ọchịchị nke Naijiria maọbụ mpaghara ọbụla na ya, ewepụ na ndakọrịta n ihe ndị Iwu a kwadowere. Ọnọdụ ịbụ iwu nke iti iwu Ụdịrị ọchịchị ahụrụ na mmụọ 3. Ọ bụrụ n iwu ọzọ ọbụla di na-adabaghị n ihe ndị Iwu a kwadowere, Iwu a ga-emeri, na iwu ọzọ ahụ ga, ruo na-adabaghị ya maọbụ, dị oghere Naijiria bụ otu eze obodo enweghị ike ikewa maọbụ gbazaa a ga-ama site n aha a bụ Obodo Ọchịchị nke Naijiria. 2. Naijiria ga-abụ Ọchịchị Etiti nke ihe mejuru ya bụ Obodo (Steeti) dị icheiche na Ala Oke Obodo Isi Ọchịchị bụ Obodo Ala Isi Ọchịchị Ọ ga-adị Obodo (Steeti) iri atọ na isii na Naijiria, ya bụ ịsị, Abịa, Adamawa, Akwa Ịbọm, Anambara, Bawchi, Bayelsa, Benuwe, Bọnu, Krọs Riva, Delta, Ebọnyi, Edo, Ekiti, Enugwu, Gombe, Imo, Jịgawa, Kaduna, Kano, Katsịna, Kebị, Kogi, Kwara, Legọs, Nasarawa, Naija, Ogun, Ondo, Ọshụn, Ọyọ, Pletu, Rivas, Taraba, Yobe na Zamfara. Enyemaka mpaghara ọchịchị Nha ụlọ so n otu ndị omeiwu abuọ Nhọrọ ụlọ so n otu ndị omeiwu abụọ 2. Obodo (Steeti) ọbụla nke Naijiria, akpọpụtara na kọlọm nke Mpaghara I nke Usoro Mbụ n Iwu a, ga-enwe mmejuru nke ala egosipụtara na kọlọm nke abụọ n usoro chiri ya ihu. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 6

7 3. A ga-amata isi ogige nke Onye Na-Achị (Gọvanọ) Obodo (Steeti) ọbụla ka Etiti Obodo steeti ahụ dịka egosipụtara na kọlọm nke atọ ekwuru maka na Mpaghara I nke Usoro Mbụ chiri Steeti ahụ ihu akpọpụtara n ime kọlọm mbụ na ya. Etiti ọchịchị gbasara obodo 4. Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja, ga-adị dịka akọwara ya na Mpaghara II nke Usoro Mbụ n Iwu a. 5. Nkwadobe ndị nke Mpaghara I nke Isi VIII ga, na mmetụta Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja, enwe ikike n ụdị edozipụtara n okpuru ya. 6. Ọ ga-adị Ebe Mpaghara Ọchịchị 768 dịka egosipụtara na kọlọm nke Abụọ nke Mpaghara I nke Usoro Mbụ n Iwu a na otu ebe isii dịka egosipụtara na Mpaghara II nke Usoro ahụ. Akụkụ II: Ikike Obodo Ọchịchị nke Naijiria 4.1. Ikike ndị na-eti iwu nke Obodo Ọchịchị nke Naijiria ga-adị n ime Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maka Obodo, nke ga-enwe mmejuru Ụlọ Nzukọ Ukwu Ndi Omeiwu (Seneti) na Ụlọ Ndị Nnọchiteanya. 2. Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo ga-enwe ikike ime iwu maka udo, usoro na Ọchịchị mara mma nke Obodo maọbụ mpaghara ọbụla na ya gbasara ihe ọbụla etinyere n ime Akwụkwọ/Usoro Ọnụọgụ Naanị Ndị Omeiwu (Exclusive Legislative List) edozipụtara na Mpaghara I nke Usoro nke Abụọ n Iwu a. 3. Ikike Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo ime iwu maka udo, usoro na Ọchịchị mara mma nke Obodo (Fedreshọn) gbasara ihe ọbụla etinyere n ime Akwụkwọ Ọnụọgụ Naanị Ndị Omeiwu (Exclusive Legislative List) ga, ewepụ ebe Iwu a mere nkwado ihe ọzọ, dị na mwepụ nke Ụlọ Ndị Omeiwu nke Obodo (Steeti). 4. Na ntinye na-ejighị akpamoke ga ikike ngalaba nkeji (2) nke ngalaba a nyere, Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo ga-enwe ikike ime iwu gbasara ihe ndị a na-eso, ya bụ ịsị: - a. ihe ọbụla n ime Akwụkwọ Ọnụọgụ Nkwekọrịta Ndị Omeiwu (Concurrent Legislative List) edozipụtara na kọlọm Mbụ nke Mpaghara II nke Usoro nke Abụọ chiri ihu na ya; na b. ihe ọzọ ọbụla gbasara nke na o nwere ikike ime iwu na ndakọrịta ya na nkwadobe Iwu a. 5. Ọ bụrụ na Iwu emere site na Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu nke Obodo (Steeti) adabaghị n iwu ọbụla emere n ụzọ ziri ezi site na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo, Iwu ahụ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo mere ga-emeri, na Iwu ọzọ ahụ ga, ganye na-ekweghị ekwe ya, dị oghere. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 7

8 6. Ikike Ndị Omeiwu nke Obodo (Steeti) nke Ọchịchị (Fedreshọn) gaadi na nke Ụlọ Nzuko Ndị Omeiwu nke Obodo (Steeti). 7. Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu nke Obodo (Steeti) ga-enwe ikike ime iwu maka udo, usoro na ọchịchị mara mma Obodo (Steeti) maọbụ mpahara ọbụla na ya gbasara ihe ndị a na-eso, ya bụ ịsị: - a. ihe ọbụla adịghị n ime Akwụkwọ Ọnụọgụ Naanị Ndị Otu Omeiwu (Exclusive Legislative List) edozipụtara na Mpaghara I nke Usoro Abụọ n Iwu a; b. ihe ọbụla etinyere n ime Akwụkwọ Ọnụọgụ Nkwekọrịta Ndị Otu Otiiwu (Concurrent Legislative List) edozipụtara na kọlọm Kembụ Kempaghara II Keusoro Keabụọ n Iwu a ganye n etu edepụtara na kọlọm Keabụọ chiri ihu na ya; na c. ihe ọzọ ọbụla gbasara nke o nwere ikike ime iwu na ndakọrịta ya na nkwadowe Iwu a. 8. Ewepụ ebe Iwu a mere nkwado, mmepụta ikike Otu Ndị Omeiwu site na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maọbụ site n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu ga-adị n elu ikike oke nke ụlọikpe nke iwu na ebe obibi ikpe awụrụ site n iwu, na ndakọrịta, Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maọbụ Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo agaghị eme iwu ọbụla ga-enupụ maọbụ chọ inupu ikike oke ụlọikpe nke iwu maọbụ nzukọ ọbụla awụrụ site n iwu. 9. N agbanyeghị ihe ndị ngalaba a kwadowere, Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maọbụ Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu agaghị, gbasara mpu ọbụla, nwe ikike ime iwu nke ga-enwe nsonazụ nleghachi anya N elu nkwadobe Iwu a, ikike ndị otu mbupụta iwu nke Obodo: Aha/ndokọ ndị mbupụta a. ga-adị na nke Onye Isi na nwere ike, n elu dịka ekwurula na nkwadobe iwu ọbụla emere site na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo, imepụta site n onwe ya kpọmkwem maọbụ site n Onye na-esote Onye Isi na Ndị Nlekọta Obodo nke Ọchịchị Obodo maọbụ ndị ụlọọrụ n ọrụ ọha na eze nke Obodo (Fedreshọn); na b. ga-aganye na mmepụta na ndozi nke Iwu a, iwu niile e mere site na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo na n ihe niile gbasara nke Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo nwere maka oge a, ikike ime iwu. 2. N elu nkwadobe Iwu a, ikike ndị otu mbupụta Obodo (Steeti): a. ga-adị na nke Onye Na-Achị (Gọvanọ) Obodo ahụ ma nwere ike, dịka ekwurula na na nkwadobe ndị nke Iwu ọbụla emere site n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu, imepụta site n onwe ya kpọmkwem maọbụ site n Onye Nnọchite anya Ya na Ndị Otu Naijiria 1999 Ihuakwukwo 8

9 Otu (Kọmishọna) nke obodo (steeti) ahụ maọbụ ndị ụlọọrụ n ọrụ ọha na eze nke Obodo (Steeti) ahụ; na b. ga-aganye na mmepụta na ndozi nke Iwu a, iwu niile e mere site n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo (Steeti) na n ihe niile gbasara Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu nwere maka oge a ikike ime iwu. 3. Ikike ndị otu mbupụta enyere na Obodo (Steeti) n okpuru ngalaba nkeji (2) nke ngabala a ga-adị na mmepụta ka a ghara ị: - a. gbochi maọbụ jiri akpamoke na mmepụta ikike ndị otu mbupụta nke Obodo (Fedreshọn); b. tinye n ụjọ akụ ọbụla maọbụ ngwongwo nke Ọchịchị nke Obodo na Obodo (Steeti) ahụ; maọbụ c. tinye n ụjọ nganiihu nke Ọchịchị Obodo na Naijiria. 4. N agbanyeghị nkwadobe ngalaba a ndị bu ụzọ: a. Onye Isi agaghị ama ọkwa ọnọdụ nke agha n etiti Obodo (Fedreshọn) na obodo ọzọ ewepụ na ndakọrịta mkpebi nke Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo abụọ, nọ na nzukọ ọnụ; na b. ewepụ nkwado emerela nke Ụlọ Nzukọ Ukwu Ndị Omeiwu, onweghị onye n otu ndị ngalaba ndịagha nke Obodo a gaezipụ n ọnụọgụ n ezi Naijiria. 5. N agbanyeghị ihe ndị ngalaba a dewere, Onye Isi, na ndụmọdụ nke Ndị Otu Nchekwa Obodo, nwere ike izipụ ndị otu nke ngalaba ndịagha nke obodo n ọnụọgụ nwere oke n ezi Naijiria ọ bụrụ na o juru ya afọ na nchekwa obodo nọ n ụjọ nso: Naanị ọ bụrụ na Onye Isi ga, n ime ụbọchị asaa nke a na-anụ ọgụ ahụ, achọ nkwagide nke Ụlọ Nzukọ Ukwu Ndị Omeiwu na Ụlọ Nzukọ Ukwu ndị Omeiwu ga-emecha nye maọbụ jụ nkwagide ekwuru maka maọbụ m ime ụbọchị iri na anọ Ikike ndị obibi ikpe nke Obodo ga-adị n ụlọikpe ga nke ngalaba a metụtara, bụrụ ụlọikpe a wụrụ maka Obodo. 2. Ikike ndị obibi ikpe nke obodo (steeti) ga-adị n ụlọikpe ga nke ngalaba a metụtara, bụrụ ụlọikpe awụrụ, n elu dịka emere nkwado site n Iwu a, maka Obodo. 3. Ụlọikpe ndị ngalaba a metụtara, awụrụ site n Iwu a maka Obodo na maka Obodo (Steeti), akporo aha na ngalaba nkeji (5) (a) gaa (1) nke ngalaba a, ga-abụ naanị ụlọikpe ndị kachasị elu n akwụkwọ na Naijiria; ma ewepụ ebe edepụtara site na Nzukọ Ndi Omeiwu Obodo Naijiria 1999 Ihuakwukwo 9

10 maọbụ site n Ụlọ Nzukọ Ndi Omeiwu nke Steeti, ụlọikpe ọbụla gaenwe ikike niile nke kachasị elu n akwụkwọ. 4. Onweghi ihe dị na nkwadobe ngalaba a a ga-akọwa ka: - a. Nzukọ Ndi Omeiwu Obodo maọbụ Ụlọ Nzukọ Ndi Omeiwu ọbụla n iwu ụlọikpe, ewepụ ndị ahụ na nke ngalaba a metụtara, tinyere ikike oke nnọnokpuru na nke Ụlọikpe Elu; b. Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maọbu Ulọ Nzukọ Ndi Omeiwu ọbụla, nke achọghị ya, n ịkwụsị ụlọikpe ọbụla nke onwere ikike iwu maọbụ nke o weteere n ịdị adị. Ndokọ ụlọikpe 5. Ngalaba a metụtara: - a. Ụlọikpe Kachasi nke Naijiria; b. Ụlọikpe nke Mkpegharia; c. Ụlọikpe Elu Obodo; d. Ụlọikpe Elu nke Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja; e. Ụlọikpe Elu nke Obodo; f. Ụlọikpe nke Mkpegharị Iwu Islam Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja; g. Ụlọikpe Mkpegharị Iwu Islam nke Obodo (Steeti); h. Ụlọikpe nke Mkpegharị Omenala nke Obodo Ala Isi Ọchịchị, Abuja; i. Ụlọikpe Kemkpegharị Omenala nke Obodo (Steeti); j. ụdịrị ụlọikpe ndị ọzọ ka enwere ike inye ikike site n iwu n imepụta ikike oke n ihe ndị gbasara Nzukọ Ndi Omeiwu Obodo nwere ike ime iwu; na k. ụdịrị ụlọikpe ka enwere ike inye ikike n imepụta ikike oke n atụmatụ izizi maọbụ n elu mkpegharị n ihe gbasara nke Ụlọ Nzukọ Ndi Omeiwu nwere ike ime iwu. 6. Ikike ndị obibi ikpe enyere na ndakọrịta n ihe ndị ngalaba a mere nkwadobe- Naijiria 1999 Ihuakwukwo 10

11 a. ga-aganye n agbanyeghị ihe ọbụla nọ na mmegidere n Iwu a, n ike niile dịbụ na nkwagide nke ụlọikpe keiwu; b. ga-aganye, n ihe niile n etiti ndị mmadụ, maọbụ n etiti gọmentị maọbụ ikike na na ndị ọbụla na Naijiria, na n iwu niile na usoro banyere na ya, maka mkpebi nke ajụjụ ọbụla dịka ikike iwu na ọrụ nke onye ahụ; c. agaghị, ewepụ ka Iwu a dewerela, aganye n ihe ọbụla maọbụ ajụjụ ka iwu ọbụla nke nhapụ sitere n ikike ọbụla maọbụ mmadụ maọbụ ka iwu ọbụla maọbụ mkpebi obibi ikpe ọbụla dị na nkwekọrịta n Isi Mbunuche Ntuziaka nke Atụmatụ Obodo edozipụtara n Isi II nke Iwu a; d. agaghị, site n ụbọchị mgbe ngalaba a batara n ike, aganye n iwu ọbụla maọbụ usoro gbasara iwu ọbụla dịbụ na maọbu agata ụbọchị 15 Jenụwarị, 1966 ikpebi ihe ọbụla maọbụ ajụjụ dịka n ike nke ikike ọbụla maọbụ mmadụ ime ụdịrị iwu ahụ. Ọchịchị nnwereonwe 7.1. Usoro nke mpaghara ọchịchị site n ohakarasị nhọpụta otu ndị mpaghara ọchịchị nọ n okpuru Iwu a nwe nkwa; na na ndakọrịta, Gọmentị nke Steeti niile ga, n elu ngalaba 8 nke Iwu a, jiri n aka ịdị adị ha n okpuru Iwu nke mere nkwado maka ọwụwụ, ndokọ, mmebere, ego na ọrụ ndị nke ụdịrị otu ndị ahụ. 2. Onye iwu nyere ikike idepụta ebe n elu nke otu mpaghara ọchịchị nwere ike imepụta ikike ya ga- a. akọwa ụdịrị ebe ahụ ka o doo anya ka enwere ikike ime ya; na b. ejiri n aka na, ganye na nke dabara enwere ike ịkọwa na na nkọwaputa ụdịrị ebe ahụ, elere anya na- i. mmasị ọha na eze ndị obodo n ebe ahụ; ii. iii. ndị otu nnọkọ omenala nke ndị obodo ahụ; na nchịkwa na nlekọta dabara. 3. Ọ ga-abụ ọrụ nke otu mpaghara ọchịchị dị n ime Steeti isonye n atụmatụ nchịkwa ego na mmepe ebe ahụ a rụrụ aka na ngalaba nkeji (2) nke ngalaba a na n isiokwu a, a ga-awụ ndị otu atụmatụ nchịkwa ego site n Iwu emere site n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu nke Obodo (Steeti). 4. Ọchịchị nke Obodo (Steeti) ga-eji n aka na mmadụ niile nwere ikike ohere ịtụ aka maọbụ ịtụta aka maka nhọpụta ga Ụlọ Nzukọ Ndị Naijiria 1999 Ihuakwukwo 11

12 Omeiwu na ga-enwe ikike ịtụ aka mabọụ ịtụta aka maka nhọpụta ga otu mpaghara ọchịchị. 5. Ọrụ ndị enyere site n Iwu n elu otu mpaghara ọchịchị ga-eso na ndị ahụ edozipụtara n Usoro Anọ n Iwu a. 6. N elu nkwadobe Iwu a- a. Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo ga-eme nkwado maka nkewasi ego ọha na eze ga otu ndị mpaghara ọchịchị na Obodo; na b. Ụlọ Nzuko Ndị Omeiwu Obodo (Steeti) ga-eme nkwado maka nkewasị ego ọha na eze ga otu ndị mpaghara ọchịchị n ime Steeti ahụ Iwu nke Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maka mbunuche imebe Steeti ọhụrụ ga-agafe naanị ọ bụrụ na- a. arịrịọ, nwere nkwagide sitere n ọnụọgụ ruru abụọ n ime atọ (abụọ-atọ) nke ndị otu (nọchitere anya ebe chọrọ mmebere Steeti ọhụrụ) na nke ọbụla na ndị a na-eso, akpọpụtara- i. Ụlọ Nzukọ Ukwu Ndị Omeiwu na Ụlọ nke ndị Nnọchite anya, ii. iii. Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo gbasara ebe ahụ, na Ndị otu mpaghara ọchịchị gbasara ebe ahụ, a nabatara ya site na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo; Ịtụ aka izugbe gbasara otu ajụjụ b. atụmatụ ewepụtara maka mmebere nke Steeti ahụ mechara nwee nkwado n ịtụ aka izugbe (vootu refrendọm) site n ọnụọgụ ruru abụọ n ime atọ (abụọ-atọ) nke ndị mmadụ nke ebe ọchịchọ maka mmebere Obodo ahụ siri pulite; c. ndapụta ịtụ aka ga-emecha nwee nkwado nke ọnụọgụ mfe nke Obodo (Steeti) niile nke Obodo nwere nkwagide sitere n ọnụọgụ mfe ndị otu Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu; na d. mwepụta atụmatụ nwere nkwado site na mkpebi agafere site n ọnụọgụ abụọ n ụzọ atọ (abụọ-atọ) nke ndị otu ọbụla n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo. 2. Iwu nke Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maka mbunuche nke ndozi oke Obodo (Steeti) dịbụ adị ga-agafe naanị ọ bụrụ na- a. arịrịọ maka ndozi oke, nwere nkwado sitere n ọnụọgụ nke ndị otu (nọchitere anya mpaghara chọrọ na ebe nwere Naijiria 1999 Ihuakwukwo 12

13 mmetụtara site na ndozi oke) n ime nke ọbụla na ndị a naeso, akpọpụtara- i. Ụlọ Nzukọ Ukwu Ndị Omeiwu na Ụlọ Ndị Nnọchiteanya, ii. iii. Ụlọ Nzuko Ndị Omeiwu gbasara ebe ahụ, na Ndị otu mpaghara ọchịchị gbasara ebe ahụ, a nabatara ya site na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo; b. mwepụta atụmatụ maka ndozi oke nwere nkwado sitere na- i. ọnụọgụ mfe nke ndị otu na nke ọbụla n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo, na ii. ọnụọgụ mfe nke ndị otu Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo gbasara ebe ahụ. 3. Atụmatụ iwu (biil) maka Iwu Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu maka mbunuche nke imebe ebe mpaghara ọchịchị ọhụrụ ga-agafe naanị ọ bụrụ na- a. arịrịọ nwere nkwado site n ọnụọgụ abụọ n ụzọ atọ (abụọatọ) nke ndị otu (nọchitere anya ebe ahụ chọrọ mmebere ebe mpaghara ọchịchị ọhụrụ) na nke ọbụla na ndị a na-eso, akpọpụtara- i. Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu gbasara ebe ahụ, na ii. Ndị otu ebe mpaghara ọchịchị gbasara ebe ahụ, a nabatara ya site n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu; b. mwepụta atụmatụ maka mmebere nke ebe mpaghara ọchịchị ga-emecha nwee nkwagide nke ịtụ aka izugbe (vootu refrendọm) site n ọnụọgụ ruru abụọ n ime atọ (abụọatọ) nke ndị ebe mpaghara ọchịchị ahụ ebe ọchịchọ maka atụmatụ ebe mpaghara ọchịchị siri pulite; c. nsonazụ nke ịtụ aka ga-emecha nwee nkwagide site n onụogụ mfe nke ndị otu na nke ọbụla n otu ebe mpaghara ọchịchị n ọnụọgụ karịrị ndị otu ebe mpaghara ọchịchị niile na Obodo (Steeti); na d. nsonazụ nke ịtụ aka izugbe (vootu refrendọm) ga-emecha nwee nkwagide sitere na mkpebi agafere site n ọnụọgụ abụọ n ụzọ atọ (abụọ-atọ) nke ndi otu Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 13

14 4. Atụmatụ iwu (biil) maka Iwu Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu maka mbunuche nke ndozi oke nke ebe mpaghara ọchịchị dịbụ ga-agafe naanị ọ bụrụ na- a. arịrịọ maka ndozi oke nwere nkwado site n ọnụọgụ abụọ n ụzọ atọ (abụọ-atọ) nke ndị otu (nọchitere anya ebe ahụ chọrọ na ebe emetụtara site ne ndozi oke) na nke ọbụla na ndi a na-eso, akpọpụtara- i. Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu gbasara ebe ahụ, na ii. otu mpaghara ọchịchị gbasara ebe ahụ, a nabatara ya site n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu; na b. atụmatụ maka ndozi oke nwere nkwado site n ọnụọgụ nke ndị otu Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu gbasara ebe ahụ. 5. Iwu nke Nzukọ ndị Omeiwu Obodo agafere na ndakọrịta na ngalaba a ga-eme nkwado na-esote ya gbasara aha na isi ogige nke Obodo (Steeti) maọbụ Ebe Mpaghara Ọchịchị dika e dewere na ngalaba 3 nke Iwu a na na Mpaghara ndị I na II nke Usoro Mbụ n Iwu a. 6. Maka mbunuche nke inyere Nzukọ ndị Omeiwu Obodo aka n imepụta ikike ndi e nyere ya site na ngalaba nkeji (5) nke ngalaba a, nke ọbụla n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu ga, agata mmebere nke ọtụtụ ebe mpaghara ọchịchị na ndakọrịta na ngalaba nkeji (3) nke ngalaba a, nwe mweghachi zuru oke na nke ọbụla n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo. Usoro ndozi iwu 9.1. Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo nwere ike, n elu nkwadobe ndị ngalaba a, gbanwee ihe ọbụla n ihe ndị Iwu a kwadowere. 2. Iwu Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maka mbunuche Iwu a, abụghị Iwu nke ngalaba 8 Iwu a metụtara, agaghị agafe na nke ọbụla n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo naanị ọ bụrụ n atụmatụ nwere nkwado sitere n ịtụ aka epekarịghị ọnụọgụ abụọ n ụzọ atọ (abụọ-atọ) nke ndị otu Ụlọ ahụ na nwere nkwado sitere na mkpebi nke ndị Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu epekarịghị abụọ n ụzọ atọ (abụọ-atọ) nke Obodo (Steeti) niile. 3. Iwu Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maka mbunuche nke igbanwe ihe ndị ngalaba a dewere, ngalaba 8 maọbụ Isi IV nke Iwu a agaghị agafe site na nke ọbụla n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo naani ọ bụrụ n atụmatụ ahụ nwere nkwado sitere n ịtụ aka epekarịghị anọ n ime ise (anọ/ise) n ọnụọgụ ndị otu niile na nke ọbụla n Ụlọ, ma nwekwa nkwado sitere na mkpebi nke Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu epekarịghị abụọ n ụzọ atọ (abụọ-atọ) nke Obodo (Steeti) niile. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 14

15 4. Maka mbunuche nke ngalaba 8 Keiwu a na nke ndị ngalaba nkeji (2) na (3) nke ngalaba a, ọnụọgụ ndị otu Ụlọ nke ọbụla nke Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo ga, n agbanyeghị oghere ọbụla, abụ nkwenye ịbụ ọnụọgụ ndị otu kpọmkwem na ngalaba ndị 48 na 49 nke Iwu a. 10. Ọchịchị nke Obodo maọbụ nke Steeti agaghị ewere okpukperechi ọbụla ka okpukperechi Steeti Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo nwere ike ime iwu maka Obodo maọbụ mpaghara ọbụla gbasara ndozi na nchekwa nke ọha na eze na usoro ọha na eze na ndewe, ndozi na na nchekwa nke ụdịrị ihe na ọrụ ka enwere ike isepụta site na Nzukọ Ndi Omeiwu Obodo ka ihe ndị dị mkpa na ọrụ. 2. Onweghị ihe dị na ngalaba a ga-egbochi Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu site n ime iwu gbasara ihe a ruru aka na ngalaba a, tinyere nkwado maka ndozi na nchekwa nke ụdịrị ọrụ na ihe ndị dika enwere ike isepụta site na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo dịka ọrụ na ihe ndị dị mkpa. 3. N oge ọbụla mgbe Obodo nọ n ọgụ, Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo nwere ike ime iwu maka udo, usoro na ọchịchị mara mma nke Obodo maọbụ mpaghara ọbụla gbasara ihe ndị adịghị n Akwụkwọ/Usoro Ọnuọgu Naanị Ndị Otiiwu (Exclusive Legislative List) dịka o nwere ike ịpụta na ya ịdị mkpa maọbụ ịba uru maka nchekwa Obodo. 4. N oge ọbụla mgbe Ụlọ ọbụla nke Nzukọ ndị Omeiwu Kesteeti enweghị ike ịrụpụta ọrụ ya site n ihi ọnọdụ ihe na-eme na Steeti ahụ, Nzukọ ndị Omeiwu Obodo nwere ike ime ụdịrị iwu maka udo, usoro na ọchịchị mara mma nke Steeti ahụ gbasara ihe ndị n elu Ụlọ Nzukọ ndị Omeiwu nwere ike ime iwu ka o nwere ike ịpụta n ịdị mkpa na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo maọbụ ịba uru tutuu ụdịrị oge Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo na ndakọrịta ya na ngalaba a gaenwe ikike dịka ha bụ iwu ndị emere site n Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu Steeti: Naanị ọ bụrụ n onweghị ihe dị na ngalaba a aga-ewere ka inye n elu Nzukọ ndị Omeiwu ikike iwepụ Onye Na-Achị (Gọvanọ) maọbụ Onye Na-Esote Ya nke Obodo n ụlọọrụ. 5. Maka mbunuche ngalaba nkeji (4) nke ngalaba a, agaghị ekwenye na Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu enweghị ike imepụta ọrụ ya ebe ọ bụ na Ụlọ nke Nzukọ Ndị Omeiwu nwere ike ijide nzukọ ma mee azụmahịa Onweghị nkwekọrịta n etiti Obodo (Fedịreshọn) na obodo ọbụla ọzọ ga-enwe ikike iwu ganye n ime ụdịrị nkwekọrịta ọbụla ahụ n ịbụ iwu site na Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 15

16 2. Nzukọ ndị Omeiwu Obodo nwere ike ime iwu maka Obodo maọbụ mpaghara ọbụla na ya gbasara ihe ndị adịghị n Akwụkwọ/Usoro Ọnụọgụ Naanị Ndị Otu Otiiwu (Exclusive Legislative List) maka mbunuche imepụta nkwekọrita. 3. Atụmatụ iwu (biil) maka Iwu nke Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo agafere na ndakọrịta na nkwado nke ngalaba nkeji (2) nke ngalaba a agaghị abata n ihu Onye Isi na agaghị emepụta ya naanị ọ bụrụ na o nwere nkwado sitere n ọnụọgụ nke Ụlọ Nzukọ Ndị Omeiwu niile na Obodo. Isi II: Isi Mbunuche na Iwu Nduzi nke Atụmatụ Obodo Ọrụ ịrube isi n iwu 13. Ọ ga-abụ ọrụ nke akụkụ ọchịchị niile, na nke ndị ikike niile na ndị mmadụ, na-emepụta ikike iti iwu, imepụta iwu maọbụ obibi ikpe, ikwekọrịta na, ilele anya na itinye nkwadobe nke Isi a nke Iwu a Ọchịchị Obodo nke Naijiria ga-abụ Steeti gbadoro ụkwụ n elu iwu nke ọhakarasị na mmekọrịta kwụ ọtọ. 2. Ọ bu n ebe a, na ndakọrịta, ma ọkwa na: a. ike bụ nke ndị obodo Naijiria site na ndi ọchịchị si site n Iwu a nwete ike na ikike ya niile; b. nchekwa na nlekọta nke ndị mmadụ ga-abụ mbunuche izizi nke ọchịchị; na c. nsonye site na ndị mmadụ na ọchịchị ha kwere nkwa na ndakọrịta n ihe ndị iwu a dewere. 3. Mmebere nke Ọchịchị nke Obodo maọbụ ebe ọrụ ya ọbụla na omume nke omume ya ebupụtara ya n ụdị dịka igosị agwa Obodo nke Naijiria na mkpa ibuli ndịnotu obodo, nakwa iti iwu ntụkwasị obi obodo, wee jiri n aka na onweghị onye bụ isi nke ndị mmadụ site na Steeti ole n ole maọbụ site n agbụrụ ole n ole maọbụ ngalaba ndị otu ndị ọzọ na Ọchịchị ahụ maọbụ n ime nke ebe ọrụ ya ọbụla. 4. Mmebere nke Ọchịchị nke Obodo, otu mpaghara ọchịchị, maọbụ ebe ọrụ ya ọbụla nke ụdịrị Ọchịchị maọbụ otu, na omume nke omume nke Ọchịchị maọbụ otu maọbụ ụdịrị ebe ọrụ ebupụtara ya n ụdị dịka inabata ụdịrị ndị mmadụ dị icheiche n ime ebe ikike ya na mkpa ibuli mmetụta nke nsonye na ntụkwasị obi n etiti mmadụ dum nke Obodo. Mbịakọta ọnụ nke igwe ndiị gbasara agbụrụ Okwu nlekwasị anya (moto) gbasara obodo Okwu nlekwasị anya (moto) nke Obodo Ọchịchị nke Naijiria ga-abụ Otu na Okwukwe, Udo na Nganiihu. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 16

17 2. Na ndakọrịta, ndịnotu obodo ga-enwe nkwado dị nkọ, ebe aga-ajụ ikpa oke gbadoro ụkwụ n ebe nsiripu, seks, okpukperechi, ọnọdụ, agbụrụ maọbụ otu ndi asụsụ (lịngwistik) maọbụ okike. 3. Maka mbunuche nke ibuli ndịnotu obodo, ọ ga-abụ ọrụ nke Steeti i: a. dewe ihe ndị juru afọ maka na ikwagide nnwereonwe ịga ije ndị mmadụ, ngwa ahịa na ozi na dum Obodo; b. nweta ikike obibi zuru oke maka ndị obodo niile na mpaghara niile nke Obodo; Ikike ịlụ c. kwagide alụmalụ dị na nwunye n etiti ndị mmadụ sitere n ebe nsiripu dị icheiche, maọbụ nke okpukperechi dị icheiche, agbụrụ maọbụ otu ndị asụsụ (lịngwistik); na d. buli maọbụ kwagide mmebere nke ndị otu nke gafere agbụrụ, asụsụ (lịngwistik), okpukperechi na maọbụ ngalaba mgbochi ndị ọzọ. 4. Steeti ga-ebulite mmetụta nke nsonye na nke mbanye n etiti ndị mmadụ dị icheiche na Obodo, ganye n ụdị na ntụkwasị obi na irube isi n obodo ga-emeri ngalaba ntụkwasị obi na nrube isi ndị ọzọ. 5. Steeti ga-akwụsị omume niile rere ure na mmebi ikike Steeti ga, n ime ihe ndị ziri ezi na mbunuche maka nkwado ndị emere n Iwu a- a. etinye n ọrụ ihe ndị obodo ma kwalite akụ obodo na nchịkwa ego siri ike, nchịkwa ego dabere onwe ma nwe mmegharị; Mkpọpụtagasị gbasara ọnọdụ mmekọrịta mmadụ Izugbe nkwa nke nchekwa mmekọrịta b. ejikwata nchikwa ego obodo n ụdị dịka ichekwa nlekọta kachasị, nnwereonwe na obiụtọ nke ndị obodo niile n elu mgbadoro ụkwụ nke mmekọrịta kwụ ọtọ na nhaanya nke ọnọdụ na ohere; c. na-eweghị akpamoke n ikike nke onye ọbụla isonye n akụkụ nke nchịkwa ego, ewepụ ngalaba ndị kachasị mkpa nke nchịkwa ego, chịkwa ma jikwata ngalaba kachasị mkpa nke nchịkwa ego; d. na-ejighị akpamoke n ikike nke onye ọbụla isonye n akụkụ nke nchịkwa ego n ime ngalaba kachasị mkpa nke nchịkwa ego, chekwa ikike nke ndị obodo niile isonye n omume ndị atụpụtara inye uru (ekọnọmiik) n ezi ngalaba ndị kachasị mkpa nke nchịkwa ego. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 17

18 2. Steeti ga-egosipụta atụmatụ ya gaa n iji n aka- a. mbulite nke atụmatụ na mmepe nchịkwa ego (ekọnọmiik) hara anya; Nkwadobe maka nkewakwa akụ b. na etinyere n ọrụ na ekewara ihe ndị obodo dị mkpa ka ike ha ruru iji gaara ozi di mma; c. na ejikwataghị usoro nchịkwa ego (ekọnọmiik) n ụdị dịka ịnabata ntinye nke akụ maobụ ụzọ nke mmepụta mgbanwetara n aka ndị ole n ole maobụ nke otu; na Nkwagide obodo maka ndị okenye Nkwagide obodo maka ndị eweghị n ọrụ Nkwagide obodo maka ndị enweghị ike/ngwụrọ Ikike nchekwa Ikike ibi ndụ na mgbaso dabara n uche d. na emere nkwado maka nchekwa zuru ezu ma dabaa, nri zuru ezu ma dabaa, ụgwọ ọrụ ndụ minimọm nke Obodo dabara n uche, nlekọta ndị okenye na ego ezumike nka, na enweghị ọrụ, uru ndị na-arịa ọrịa na nlekọta nke ndị enweghị ike ime ihe maọbụ ịrụ ọrụ maka ndị niile. 3. A ga-edewe otu ndị mmadụ site n Iwu nke Nzukọ Ndị Omeiwu Obodo nke ga-enwe ikike- a. ileba anya, site n oge gaa n oge, onwunwe na njikwata nke ọrụ azụmahịa nọ na Naijiria ma me nkwagide n Onye Isi n otu ihe ahụ; na b. ichekwa iwu ọbụla maka njikwata nke onwunwe na njikwa nke ụdịrị ọrụ ahụ. 4. Maka mbunuche nke ngalaba nkeji (1) nke ngalaba a- a. nrụrụu aka na ngalaba kachasị mkpa nke nchịkwa ego gaenwe ntụgharị dịka nrụrụ aka n ụdịrị omume nchịkwa ego (ekọnọmiik) ka enwere ike, site n oge gaa n oge, ịma ọkwa site na mkebi nke ọbụla n Ụlọ nke Nzukọ ndị Omeiwu Obodo n ịchịkwa na ijikwata naanị site n Ọchịchị nke Obodo, na tutu mkpebi na mmegidere emee site na mkpebi nke Nzukọ ndị Omeiwu Obodo, omume nchịkwa ego (ekọnọmiik) nke ana-ejiktwata naanị site n Ọchịchị nke Obodo n ụbọchị ozugbo na-esote ụbọchị mgbe ngalaba a batara n ikike, ka ọ bụ kpọmkwem ka ọ bụ site n ebe ọrụ nke nwere nkwado ndị Ụlọ Nzukọ ndị Omeiwu maọbụu igwe ọzọ maọbụ otu, ga-abụ nkwenye n ịbụ ngalaba kachasị mkpa nke nchịkwa ego; b. ihe ndị atụpụtara inye uru (ekọnọmiik) gụnyere ihe ndị gbasịtara kpọmkwem gbasara mmepụta, nkewasị na mgbanwetara nke ihu igwe maọbụ nke ngwa ahịa na ozi; na c. nsonye gụnyere onyinye nke ozi na ndewe nke ngwa ahịa. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 18

19 17.1. Usoro mmekọ Steeti gbadoro ụkwụ n echiche nke Nnwereonwe, Nhaanya na Nkwụmọtọ. 2. Na nganiihu nke usoro mmekọ- Izugbe nkwa nke nhaanya Ugwu mmadụ a. mmadụ niile ga-enwe nhaanya nke ikike, ọrụ na ohere n ihu iwu; b. a ga-anabata nsọ/uche (sanktiti) nke ndị mmadụ ma jigide na welite ugwu mmadụ; c. iwu ọchịchị ga-abụ nke afọ ọma; d. a ga-egbochi mmeri nke mmadụ maọbụ ihe ndị chi kere n ụdi ọbụla maka ihe ọbụla, ewepụ mma nke obodo; na Nnwereonwe gbasara obibi ikpke Izugbe nkwa nke nhaanya Ikike ịrụ ọrụ Ikike ibi ezi ndụ na mgbaso dabara n uche Ikike ezumike na izu ike site n ọrụ Ikike ịrụ n ebe nwere nchekwa Izugbe nkwa nke nchekwa mmekọrịta Ikike ga nlekọta ọnọduụahụ Ikike ga nhaanya ụgwọ maka ọrụ Nkwa ikike ndị nke ụmụaka e. a ga-echekwa ma jigide nnwereonwe, nkwụmọtọ na mma nke ụlọikpe nke iwu, na ụzọ mfe. 3. Obodo (Steeti) ga-egosipụta ụzọ atụmatụ ya ganye iji n aka na- a. ndị obodo niile, na-ejighị akpamoke n otu ọbụla, nwere ohere maka inweta ụzọ zuru oke nke nnweta ego e ji ebi ndụ ya na ohere zuru oke inweta ọrụ dabara; b. ọnọdụ nke ọrụ kwụ ọtọ ma dịkwa nwayọ, na enwere ihe ndị zuru oke maka oge ezumike na maka mmekọrịta, okpukperechi na ndụ omenala; c. ahụike, nchekwa na nlekọta nke mmadụ niile nọ n ọrụ nwere nchekwa ọfụma na-adịghị n ụjọ maọbụ na mmetọ; d. enwere ihe ndị ọgwụ na ihe ndị ahụike maka mmadụ niile; e. enwere nha ego maka nha ọrụ na-ejighị akpamoke gbadoro ụkwụ na seks, maọbụ nke hiwere isi n ihe ọzọ ọbụla; f. ụmụaka, ụmụagbọghọ na ndị okenye nwere nchekwa n ebe mmeri ọbụla nọ, na nke mmụọ na ihe nleda; g. emere nkwado maka enyemaka ọha na eze n ọnọdụ kwesịrị maọbụ ọnọdụ ndị ọzọ chọrọ ya; na h. mkpughe na mwelite nke ndụ ezinụlọ nwere nkwagide nke ndụ ezinụlọ. Ikike ịpalite ezinụlọ Ọmụmụ ihe omimi (sayensị) Ọchịchị ga-egosipụta ụzọ atụmatụ ya ganye n iji n aka na enwere ohere mmụta hara anya ma zuo oke n ụzọ niile. 2. Ọchịchị ga-ebulite ihe ọmụmụ sayensị na teknọlọji. Mmụta n efu Naijiria 1999 Ihuakwukwo 19 Mmanye mmụta

20 3. Ọchịchị ga-agba mbọ ihichapụ amaghị agụ maọbụ ide; na ganye n otu ihe a Ọchịchị ga ka na oge o nwere ike ime ya mee nkwado maka- a. mmụta praịmarị metụtara ndị niile nke a ga-emerịrị naakwụghị ụgwọ; b. mmụta sekọndịrị na-akwụghị ụgwọ; c. mmụta mahadum na-akwụghị ụgwọ; na d. usoro atụmatụ maka ndị okenye ịmụta etu esi agụ naakwụghị ụgwọ. 19. Mbunuche atụmatụ nke si ezi/mpụga ga-abụ- a. nkwalite na nchekwa nke ọchịchọ obodo; b. nkwalite mbikọta ọnụ nke Afrịka na nkwado maka ndịnotu Afrịka; c. nkwalite nke mmekọta ọnụ n etiti obodo dị icheiche n ụwa maka ọkpụrụkpụ nke udo n ụwa na nkwekọrịta n etiti mba dị icheiche niile na mwepụ nke akpamoke n ụzọ niile; d. nsọpụrụ maka iwu metụtara mba obodo dị icheiche n ụwa na ọrụ ndị nkwekọrịta ya na ọchịchọ nke mkpebi arụmarụ ụka n etiti mba obodo dị icheiche n ụwa site n ikpazi, ikpe udo, nkwado udo, ikpe ikpe na mkpebi; na e. nkwalite nke usoro ụwa nchịkwa ego (ekọnọmiik) kwụ ọtọ. 20. Obodo (Steeti) ga-echekwa ma me ka ala gburugburu kata mma ma chekwaa mmiri, ikuku na ala, ọhịa na anụ ọhịa nke Naijiria. 21. Steeti ga- a. echekwa, chekwa ma kwalite omenala Naijiria nke welitere ndụ ugwu na ndị agbanweghị n isi mbunuche dịka e dewere n Isi; na b. akwagide mmepe nke teknụzụ na ọmụmụ gbasara ihe dị omimi (sayensị) nke welitere uru omenala. 22. Ndị mgbasasị ozi, igwe nzipụ ozi (redio), telivishọn na ebe ọrụ ndị ọzọ nke ndị esi agbasa ozi ga, n oge niile nwe onwe ha iji kwagide isi mbunuche dị n Isi a ma kwagide ọrụ na Ọchịchị inye ndị mmadụ nkọwa. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 20

21 23. Iwu (etik) obodo ga-abụ Ezi Ọzụzụ, Ezi Ọmụme, Ugwu nke Ọrụ, Mmekọrịta Kwụ Ọtọ, Nnabata Okpukperechi, Ndabere n Onwe na Ịhụnanya obodo. 24. Ọ ga-abụ ọrụ nke ndị obodo niile i- Oru irube isi n iwu Ukwe Obodo Okoloto Obodo a. rube isi n iwu a, sọpụrụ echiche ya na ihe ndị ọ wụrụ, Ọkọlọtọ Obodo, Ukwe Obodo, Nkwa Obodo, na ikike ziri ezi; b. nye aka iwelite ikike, ugwu na aha mma nke Naijiria, chekwa Naijiria ma nye ụdịrị ọrụ obodo ka enwere ike ịchọ; c. sọpụrụ ugwu nke ndị obodo ọzọ na ikike na mmasị ziri ezi nke ndị ọzọ ma biri n otu na n udo na na mmụọ nke ndị otu nwere otu mmasị; d. me ma nye uru dị mma n ọganihu, na ahụike nke ndị obodo ebe o bi; e. nye enyemaka n ebe ọrụ ma zie ezi na ndozi nke iwu na usoro; na Oru ikwu utu f. kwupụta ụgwọ ọnwa ya n eziokwu n ebe ọrụ dabara ma zie ezi ma kwụọ ego ụtụ isi ya n oge kwesịrị. Isi III: Amaala Ihe ndi achoro maka ikike omumu amaala Ndị a na-eso akpọrọ aha bụ ndị obodo Naijiria site n ọmụmụ- a. ndị niile a mụrụ na Naijiria tupu oge nnwereonwe, nke nne na nna ya maọbụ onye ọbụla na nke nne na nna ya ukwu sobuuru n otu ndịala na Naijiria: naanị ọ bụrụ na onye ahụ agaghị abụrụ nwaafọ obodo Naijiria site na ngalaba a ọ bụrụ na onweghị onye ọbụla na nne na nna ya maọbụ nne na nna ya ukwu a mụrụ na Naijiria; b. ndị niile a mụrụ n ezi Naijiria agata ụbọchị nnwereonwe maọbụ nke n onye ọbụla na nne na nna maọbụ nke ọbụla na nne na nna ya ukwu bụ onye obodo Naijiria; na c. ndị niile a mụrụ n ezi Naijiria nke onye ọbụla na nne na nna ya bụ onye obodo Naijiria. 2. Na ngalaba a, ụbọchị nke nnwereonwe pụtara ụbọchị mbụ nke Ọktọba N elu nkwadobe nke ngalaba 28 nke iwu a, onye ndewere ngalaba a metụtara nwere ike ịdị n akwụkwọ dịka nwaafọ obodo Naijiria, ọ bụrụ n Onye Isi nwere ojuju afọ na- a. ọ bụ onye nwere ezi agwa; Naijiria 1999 Ihuakwukwo 21

22 b. o gosipụtara n ụzọ doro anya mmasị ya ibi na Naijiria; na c. ọ ṅụgo Iyi nke Nrubeisi edepụtara n ime Usoro nke asaa n Iwu a. 2. Nkwadobe nke ngalaba a ga-emetụta- a. nwanyị ọbụla bụ maọbụ lụbụrụ onye obodo Naijiria; maọbụ b. mmadụ niile topụtara n afọ na n echiche amụrụ n ezi Naijiria nke n onye ọbụla na nne na nna ya ukwu bụ onye obodo Naijiria. Ikike ndi nke onye isi obodo Ihe ndi achoro maka nnweta amaala N elu nkwadobe nke ngalaba 28 nke iwu a, onye ọbụla tozuru na ndakọrịta n ihe ndị ngalaba a dewere nwere ike jụọ Onye Isi maka otu ihe ahụ nke asambodo nke amaala. 2. Onweghị onye ga-etozu ịju maka inwete asambodo maọbụ amaala, naanị ọ bụrụ na o juru Onye Isi afọ na- a. ọ bụ onye tozuru n afọ na n echiche; b. ọ bụ onye nwere ezi agwa; c. o gosipụtara n ụzọ doro anya mmasị ya ibi na Naijiria; d. a, n echiche Gọvanọ Steeti ebe ọ nọ maọbụ ebe ọ tụgharịrị uche ibi, nabatara ya n otu ndị ebe ọ ga-ebi, na ọ banyego n ụz ọ ndụ (omenala) nke ndị Naijiria na mpaghara ahụ nke Obodo; e. ọ bụ onye merela maọbụ o nwere ike ime maọbụ inye ihe bara uru maka nganihu na ahụike nke Naijiria; f. ọ ṅụgo Iyi nke Nrubeisi edepụtara n ime Usoro nke asaa n Iwu a; na g. o, n ụbọchị na-esote ozugbo mkpesa ya, i. bigo na Naijiria afọ iri na ise na-akwụsịghị; maọbụ ii. bigo na Naijiria ọnwa iri na abụọ na-akwụsịghị, na n oge afọ iri abụọ na-esote oge ọnwa iri na abụọ ahụ ozugbo, na o biri na Naijiria oge mpụtara ya epekarịghị n afọ iri na ise N elu nkwadobe ndị ọzọ ngalaba a mere, mmadụ ga-ahapụ nwaafọ obodo Naijiria ya ozugbo ọ bụrụ, n ọbụghị nwaafọ obodo Naijiria sitere n ọmụmụ, o nwere maọbụ dewere nwaafọ obodo Naijiria 1999 Ihuakwukwo 22

23 maọbụ akwụkwọ mba obodo nke obodo ọzọ, ewepụ nke Naijiria, nke ọbụghị onye obodo sitere n ọmụmụ. 2. Ndebanye onye ọbụla ka nwaafọ obodo Naijiria maọbụ inye mmadụ asambodo nke amaala bụ onye obodo ọzọ na-abụghị Naijiria n oge ụdị ndebanye ahụ ga, ọ bụrụ na ọ bụghị onye obodo ahụ site n ọmụmụ, adị n ọnọdụ dabere nhapụ nwaafọ obodo ya maọbụ mba obodo nke obodo ọzọ ahụ n ime oge epekarịghị ọnwa ise site n ụbọchị ụdị ndebanye ahụ. Ikike ịhapụ ọnọdụ amaala Nwaafọ obodo ọbuụa toputara n afọ nwere mmasị ịhapụ ịbụ nwaafọ Naijiria ga-ama ọkwa n ụzọ edepụtara/akwagidere maka nhapụ. 2. Onye Isi ga-ama ọkwa emere n okpuru ngalaba nkeji (1) nke ngalaba a ka ọ dị n akwụkwọ na mgbe edepụtachara ya, onye ahụ ga-ahapụ ịbụzi nwaafọ obodo Naijiria. 3. Onye Isi nwere ike ijide ndebanye ọkwa ọbụla emere n okpuru ngalaba nkeji (1) nke ngalaba a ọ bụrụ na- a. amara ọkwa ahụ n oge agha Naijiria n onwe ya sonyeere; maọbụ b. n echiche ya, ọ na-emegide atụmatụ ọha na eze. 4. Maka mbunuche ngalaba nkeji (1) nke ngalaba a- a. itopụta n afọ pụtara afọ nke iri na asatọ ma gbagowe, b. a ga-ahụta nwanyị lụbere dị ka onye topụtara n afọ. Ọnọdụ ndị maka ikagbu ọnọdụ amaala Onye Isi nwere ike ịnapụ mmadụ, ewepụ onye bụ nwaafọ obodo Naijiria sitere n ọmụmụ maọbụ site na ndebanye, nwaafọ obodo ya, ọ bụrụ na o juru ya afọ na a tụrụ onye ahụ, n ime oge nke afọ asaa mbge ọ bụtachara nwaafọ obodo, na nga epekarịghị afọ atọ. 2. Onye Isi ga-anapụ mmadụ, ewepụ onye bụ nwaafọ obodo nke Naijiria sitere n ọmụmụ, nwaafọ obodo ya, ọ bụrụ na o juru ya afọ site n ihe ndị edebanyere mere n ụlọikpe maọbụ nzukọ ndị ọzọ maọbụ mgbe ajụchara ajụjụ kwesịrị dakọtara n iwu ndị o mere; na- a. onye ahụ gosịpụtara onwe ya site n agwa maọbụ n okwu na o rubeghị isi n ebe Obodo Ọchịchị nke Naijiria nọ, b. onye ahụ, n oge agha nke Naijiria sonyeere, soro ndị iro n ụzọ ezịghị ezi maọbụ soro na maọbụ sokọta n azụmahịa ọbụla nke n echiche Onye Isi bupụtara n ụdị dịka inyere ndị iro Naijiria aka n agha ahụ, maọbụ soro ndị iro kpaa n ụzọ ezịghị ezi nke butere mmebi ọchịchọ Naijiria. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 23

24 31. Maka mbunuche Isi a, a ga-ahụta nne na nna maọbụ nne na nna ukwu nke mmadụ dika ndịafọ obodo Naijiria ọ bụrụ na n oge a mụrụ onye ahụ ụdị nne na nna maọbụ nne na nna ukwu enwetego ọnọdụ ahụ site n ọmụmụ ọ bụrụ na ha dị ndụ n ụbọchị nnwereonwe, ụbọchị nnwereonwe nwere mpụtara enyere ya na ngalaba 25 (2) nke Iwu a Onye Isi nwere ike ime iwu ndị emegideghị Iwu a, depụta ihe niile dị mkpa maọbụ chọrọ ndepụta maọbụ ndị dị mkpa maọbụ dabara n idepụta maka mbupụta maọbụ inye ihe ndị Isi a dewere ike, na maka inye ndị abụghị ndị obodo (imigrant) ọnọdụ dị iche ya na inye dị na nwunye nke ndị obodo Naijiria enweghị mmasị ịnweta nwaafọ obodo Naijiria ike obibi zuru oke. 2. A ga-edewe iwu ọbụla emere sitere n onye isi na ndakọrịta na nkwadobe nke ngalaba a n ihu Nzukọ ndị Omeiwu Obodo. Isi IV: Isi Ikike Nkwadobe mberede Ikike ga ndụ Mmadụ niile nwere ikike ndụ, na onweghị onye aga-ama ụma napụ ndụ ya, ewepụ na mmepụta ntamaahụhụ nke ụlọikpe nyere gbasara mpu a chọpụtara na o mere na Naijiria. 2. Agaghị ahụta mmadụ dịka onye anapụrụ ndụ ya na mmegidere ngalaba a, ọ bụrụ na ọ nwụrụ n ihi na ejiri, banye n ụdị na n ụdị ọnọdụ ka iwu nabatara, ụdị ike eche na ọ dabara- a. maka nchekwa nke onye ọbụla n omume ezighị ezi maọbụ maka nchekwa ngwongwo; b. n ihi imanye njide ziri ezi maọbụ igbochi mgbapụ onye akpọchiri n ụzọ ziri ezi; maọbụ c. maka mbunuche ịkwụsị nnupụ isi, mgbaaghara maọbụ iburu agha megide ndị ọchịchị Mmadu niile nwere ikike nsọpụrụ maka ugwu onye ọ bụ, ma na ndakọrịta- Mmachi mmeso omume dị njọ Mmachi oke ntaramahụhụ Mmachi ohu a. agaghị etinye onye ọbụla n oke ntamaahụhụ maọbụ n ihe ọjọọ maọbụ mmeso mbutu; b. agaghị ejide onye ọbụla n ohu maọbụ n ọnọdụ ịbụ ohu; na c. agaghị achọ ka onye ọbụla rụọ ọrụ n ike maọbụ rụrịrị ọrụ. 2. Maka mbunuche nke ngalaba nkeji (1) (c) nke ngalaba a, rụọ ọrụ n ike maọbụ rụrịrị ọrụ agụnyeghị- Naijiria 1999 Ihuakwukwo 24

25 a. ọrụ ọbụla achọrọ n ihi ntamaahụhụ maọbụ iwu nke ụlọikpe; b. ọrụ ọbụla achọrọ n ebe ndị otu nke ngalaba ndịagha nke Obodo maọbụ ndi Uwe Ojii Naijiria nọ n ibupụta ọrụ ha; c. n ọnọdụ nke ndị mmadụ jụrụ n obi ha ịrụ na ngalaba ndịagha nke Obodo, ọrụ ọbụla achọrọ kama ụdị ọrụ ahụ; d. ọrụ ọbụla achọrọ nke dabara n uche n oge mberede ọbụla maọbụ ọdachi chọrọ ịnapụ ndụ maọbụ ahụike nke obodo; maọbụ e. ọrụ ọbụla maọbụ ọrụ nke mebere mpaghara nke- i. ọha kwa oge maọbụ ọrụ iwu ndị ọzọ nke ahụike nke obodo, ii. iii. ụdị ọrụ obodo a ga-arụrịrị na ngalaba ndịagha nke Obodo ka enwere ike idepụta site n Iwu nke Nzukọ ndị Omeiwu Obodo, maọbụ ụdị ọrụ obodo a ga-arụrịrị nke mebere mpaghara mmụta ọzụzụ nke ndị ala Naijiria ka enwere ike ideputa/ikwagide site n Iwu nke Nzukọ ndị Omeiwu Obodo. Nkwadobe mberede Mmadụ niile ga-enwe ikike nnwereonwe ya na onweghị onye a ga-anapụ ụdị nnnwereonwe ahụ ewepụ n ọnọdụ ndị a na-eso na ndakọrịta n usoro iwu nabatara- a. na mbupụta ntamaahụhụ maọbụ iwu nke ụlọikpe metụtara mpu achọpụtara na o mere; b. n ihi ọ dara ikwenye n iwu nke ụlọikpe maọbụ n ihi inweta mmezu nke ọrụ ọbụla a manyere ya site n iwu; c. maka mbunuche iweta ya n ihu ụlọikpe na mbupụta nke iwu ụlọikpe mgbe echere na o mere mpu, maọbụ ganye n ụdị dịka na onwere ike dị mkpa n echiche igbochi ya n ime mpu; d. n ọnọdụ nke ndị erutebeghị afọ na iri na asatọ maka mbunuche nke mmụta ya maọbụ nlekọta; e. n ọnọdụ nke ndị na-ata ahụhụ site n ọrịa mbusasị maọbụ mmetụta, ndị uche adịghị mma, ndị ọgwụ mmanya maara ahụ maọbụ ndị enweghị ọrụ maọbụ ebe obibi, maka mbunuche nke nlekọta ha maọbụ ọgwụgwọ maọbụ nchekwa nke obodo; maọbụ Usoro nzighachi maka ikpe f. maka mbunuche igbochi mbanye ezighị ezi nke onye ọbụla na Naijiria maọbụ nke mmanye ịchụpụ, ịkpọrọ onye dara iwu kpọnye obodo ọzọ inara ntamaahụhụ ya maọbụ mwepụ Naijiria 1999 Ihuakwukwo 25

26 ndị ọzọ ezighị ezi na Naijiria nke onye ọbụla maọbụ nnwere nke usoro metụtara ya: Naanị ọ bụrụ n onye eboro ebubo mpu na onye ejidere kpọchie n ụlọ nga n ụzọ ziri ezi na-eche ikpe agaghị aga n ihu kpọchie ya karịa oge kara oge nga a tụrụ ya maka mpu ahụ. Nchekwa site n ebubo onwe Nchekwa site na mbgochi akwụghị ọtọ Ikike ga nhapụ tupu ikpe 2. Onye ọbụla ejidere maọbụ kpọchiri ga-enwe ikike ịda jụụ maọbụ hapụ ịza ajụjụ obụla ruo mgbe o nwetere ndụmọdụ nke ọkaiwu maọbụ onye ọzọ ọbụla ọ chọrọ. 3. A ga-agwa onye ọbụla ejidere maọbụ akpọchiri site n odide n ime elekere nke nkeji (hour) iri abụọ na anọ (na n asụsụ nke ọ ghọtara) emereme ihe ndị e jiri jide maọbụ kpọchie ya. 4. A ga-ewete onye ọbụla ejidere maọbụ kpọchiri na ndakọrịta nke ngalaba nkeji (1) (c) nke ngalaba a n ihu ụlọikpe n ime oge dabara ma ọ bụrụ na ekpeghị ya n ime oge nke- a. ọnwa abụọ site n ụbọchị ejidere maọbụ akpọchiri ya n ọnọdụ onye nọ na nga maọbụ enweghị ikike nke ụgwọ (bail), maọbụ b. ọnwa atọ site n ụbọchị ejidere maọbụ akpọchiri ya n ọnọdụ onye ahapụrụ n ikwụ ụgwọ (bail), a ga-ahapụ ya (na-ejighị akpamoke n ịga n ihu ihe ndị enwere ike iji megide ya) n ọnọdụ zuru oke ma v bụ n elu ụdịrị ọnọdụ ka o siri dabaa n ịdị mkpa iji jiri n aka na ọ pụtara maka ikpe n ụbọchị dị n ihu. 5. Na ngalaba (4) nke ngalaba a, ekwumekwu oge dabara n uche pụtara- a. n ọnọdụ nke njide maọbụ mkpọchi n ebe ọbụla enwere ụlọikpe nwere oke n ime rediọs nke kilomita iri anọ, oge nke otu ụbọchị; na b. n ọnọdụ ọzọ ọbụla, oge nke ụbọchị abụọ maọbụ ụdị oge karịrị dịka n ọnọdụ ndị enwere ike ịtụle na ọ dabara site n ụlọikpe. Nchekwa site n ịtụ nga ụgha 6. Onye ọbụla ejidere maọbụ akpọchiri n ụzọ ezighị ezi ga-enwe ikike inweta ụgwọ (kọmpenseshọn) na-arịrọ ọha na eze site n ikike dabara maọbụ onye; na na ngalaba a, ikike dabara maọbụ onye pụtara ikike maọbụ onye edepụtara n iwu. 7. Onweghị ihe dị na ngalaba a a ga-atụgharị- Naijiria 1999 Ihuakwukwo 26

27 a. gbasara ngalaba nkeji (4) nke ngalaba a, dịka ọnọdụ nke onye ejidere maọbụ akpọchiri mgbe eche na o mere mpu kapita (Capital offence); na b. dịka ime iwu ọbụla ka ọ ghara ibazi uru n ihi naanị na o nyere ikike mkpọchi maka oge akarịghị ọnwa atọ nke onye otu nke ngalaba ndịagha nke Obodo maọbụ otu nke Ndị Uwe Ojii Naijiria na mbupụta ntamaahụhụ amanyere site n onye ọrụ nke ngalaba ndịagha Obodo maọbụ nke Ndị Uwe Ojii Naijiria, gbasara mpu nwere ike ibute ntamaahụhụ site n ụdị mkpọchi ahụ nke achọpụtara na o mere Na mkpebi nke iwu ikike ya na ọrụ ndị, ya na ajụjụ ọbụla maọbụ mkpebi sitere maọbụ megidere ọchịchị ọbụla maọbụ ikike, mmadụ ga-enwe ikike ịnụta ikpe kwụ ọtọ n ime oge dabara site n ụlọikpe maọbụ nzuko ọzọ awụrụ site n iwu na emebere n ụdi dịka inweta nnwereonwe ya na nkwụmọtọ. 2. Na-ejighị akpamoke n ihe ndị ngalaba a dewere, agaghị eme iwu ka ọ ghara ịba uru site n ihi naanị na ọ nyere ọchịchị ọbụla maọbụ ikike ike ikpebi ajụjụ ndị malitere na mbupụta iwu metụtara maọbụ nwere ike metụta iwu ikike na ọrụ ndị nke onye ọbụla ọ bụrụ n ụdị iwu ahụ- a. mere nkwado maka ohere maka ndị ikike ha na ọrụ nwere ike inwe mmetụta n ime nnọchite anya ndị na nchịkwa ikike tupu ikike ahụ eme mkpebi metụtara onye ahụ; na b. enweghị nkadobe na-eme mkpebi nke nchịkwa ikike ịdị kpam kpam na ngwụcha/ikpeazụ. Ikike ga ikpe ọha na eze Ikike ga ikpe dịtụ mma Ikike ga ikpe ngwangwa 3. Usoro ihe ndị mere n ụlọikpe maọbụ usoro nke ndị ọkaikpe gbasara ihe ndị akpọpụtara na ngalaba nkeji (1) nke ngalaba a (tinyere ọkwa a mara nke mkpebi ụlọikpe maọbụ nzukọ) ga-ewere ọnọdụ n ọha na eze. 4. Oge ọbụla eboro onye ọbụla ebubo mpu, ọ ga, ewepụ na eweghachiri ebubo ahụ, enwe ikike ịnụta ikpe kwụ ọtọ n ọha na eze n ime oge dabara site n ụlọikpe maọbụ nzukọ: Naanị ọ bụrụ na- a. ụlọikpe maọbụ ụdị nzukọ ahụ nwere ike iwepụ site n usoro ya na ndị maọbụ ewepụ ndị otu na ya maọbụ ndị ọkaiwu ha n ihi ọchịchọ nke nchekwa, nchekwa ọha na eze, usoro ọha na eze, mmụọ ọha na eze, nlekọta ndị erutebeghị afọ iri na asatọ, nchekwa nke ndụ onwe nke ndị otu maọbụ ganye n ụdị enwere ike ịtụle na ọ dị mkpa n ihi ọnọdụ ndị dị iche nke na mgbasasị ya ga-emegide ọchịchọ nke nkwụmọtọ; Naijiria 1999 Ihuakwukwo 27

28 b. ọ bụrụ na n usoro ọbụla tupu ụlọikpe maọbụ nzukọ, Minista nke ọchịchị nke Obodo maọbụ Otu nke ọchịchị nke Steeti enye ụlọikpe maọbụ nzukọ ojuju afọ na ọ gaghị abara ọha na eze uru ikpughe ihe ọbụla ka ọha na eze hụ, ụlọikpe maọbụ nzukọ ga-eme nkwado maka akaebe metụtara ihe ahụ a ga-anụ n ozuzo na a ga-ewere ụdị mmem ọzọ ka o si dị mkpa maọbụ baa uru iji gbochi mkpughe ihe ahụ. Iwere ọnọdụ enweghị ụta n ikpe 5. A ga-ewere mmadụ niile eboro ebubo mpu na o nweghị ụta ruo mgbe egosịrị na o nwere ụta: Ọ bụrụ na onweghị ihe dị na ngalaba a ga-eme iwu ọ bụla ka ọ ghara ịba uru n ihi naanị na iwu manyere ụdịrị onye ahụ ibu nke igosịpụta otu ndị mmereme. 6. Onye ọbụla eboro ebubo mpu ga-enwe ikike ị- a. mata ozugbo n asụsụ ọ gh ọ tara na n uju ụdị mpu ọ bụ; b. nweta oge na ihe ndị zuru oke maka nkwadobe izo ndụ ya; Ikike ga ndụmọdụ c. chekwa onwe ya n onwe ya maọbụ site na ndị ọkaiwu ọ chọrọ; Ikike inyocha akaebe/ndi akaebe Ikpe n olu asụaụ onye eboro ebubo d. nyocha, n onwe ya maọbụ site na ndị ọkaiwu ya, ndi akaeba akpọrọ site na ndị prosekushọn tupu ụlọikpe o ọbụla maọbụ nzukọ enweta ọnụọgụ ndị ma bupụta nnyocha nke ndị akaeba ịgba akaeba n ịnọchite anya ya tupu ụlọikpe maọbụ nzukọ n otu ọnọdụ ndị ahụ ka ndị ahụ metụtara ndị akaebe akpọrọ site na prosekushọn; na e. nwe, na-akwụghị ụgwọ, enyemaka nke omentụgharị ọ bụrụ na onweghị ike ịghọta asusu e jiri ruo n okpukpe nke mpu ahụ. 7. Oge ekpere onye obụla maka mpu ọbụla, ụlọikpe maọbụ nzukọ ga-edewe akwụkwọ ihe ndị mere na onye eboro ebubo maọbụ ndị ọbụla enyere ikike site na ya na nnọchite ahụ ga-enwe ikike inwete kọpị ndị nke mkpebi ọkaikpe n ikpe ahụ n ime ụbọchị asaa nke mmechi ikpe ahụ. Nchekwa site n iwu ndị gafere agacha mmereme Nchekwa ọnọdụ abụọ dị egwu 8. Agaghị ejide onye ọbụla n ụta nke mpu n ihi mmem ọbụla maọbụ nhapụ emebeghị, n oge o were ọnọdụ, mebe ụdị mpu, ma onweghị ntamaahụhụ a ga-amanye maka mpu dị arọ karịa ntamaahụhụ nọ n ike n oge emere mpu ahụ. 9. Onweghị onye gosịrị na ekpeburu ya site n ụlọikpe nwere ikike oke maọbu ibụ ikpe maka mpu ka a mara ya ikpe mpu ka a hapụrụ ya a ga-ekpezi ọzọ maka mpu ahụ maọbụ maka mpu nwere otu ihe ndị dịka mpụ ahụ ewepụ n iwu nke ụlọikpe karịrị elu. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 28

29 10. Onweghi onye gosịrị na a gbagharala ya aka mpụ a ga-ekpekwa ọzọ maka otu mpụ ahụ. Ndozi nnakota akaebe Iwu nke enweghị ntamahụhụ na-ejighị iwu Ikike ga nzuzo Nnwereonwe nke okpukperechi Nnwereonwe nke nkwenye/echiche/mmetụta ime mmụọ 11. Onweghị onye ekpere maka mpu a ga-amanye inye akaebe n ikpe ahụ. 12. N elu ma ewpụ ebe ndị Iwu a kwadowere, agaghị ama mmadụ ikpe mpu naani ọbụrụ na akọwapụtara mpu ahụ na edepụtara ntamaahụhụ ya n iwu e dere, na na ngalaba nkeji a, iwu edere pụtara Iwu nke Nzukọ ndị Omeiwu Obodo maọbụ Iwu nke Steeti, iwu enyemaka ọbụla maọbụ akọrọngwa nọ n okpuru ihe ndị iwu dewere. 37. Nzuzọ nke amaala, ụlọ ha, akwụkwọ, mkparịtaụka egbentị na mkparịta telegram nọ n ebe a kwe nkwa na nchekwa Mmadụ niile ga-enwe ikike nnwereonwe nke echiche, mmụọ na okpukperechi, ya na nnwereonwe ịgbanwe okpukperechi ha maọbụ nkwenye, na nnwereonwe (na nke ọbụla n ịnọrọ onwe ya maọbụ na nsonye na ndị obodo ndị ọzọ, na n ọha na eze maọbụ na nzuzọ) igosịpụta ma mụba okpukpertechi ụya maọbụ nkenye n ofufe, nkuzi, omume na ilele anya. 2. Onweghị onye na-aga ebe mmụta obụla a ga-achọ ka ọ nata ntuziaka okpukperechi maọbụ sonye na maọbụ ịga na mmemme okpukperechi ọbụla maọbụ nlele anya ọ bụrụ n ụdị mmemme ntuziaka ahụ maọbụ nlele anya metụtara okpukperechi abụghị nke ya, maọbụ okpukperechi akwadoghị site na nne na nna ya maọbụ onye nlekọta. 3. Onweghị otu okpukperechi maọbụ mpaghara otu ndị a gaegbochi n inye ntuziaka okpukperechi maka ụmụakwụkwọ nke ndị otu ahụ maọbụ mpaghara otu n ebe mmụta ọbụla edoziri site n otu ndị ahụ maọbụ mpaghara otu niile. 4. Onweghị ihe dị na ngalaba a ga-enye onye ọbụla ikike imebe, isonye na mmemme maọbụ ịbụrụ otu nke ndị otu ozuzo. Nnwereonwe nke ngosipụta Nnwereonwe nke ndị mgbasasị ozi Mmadụ niile ga-enwe ikike nnwereonwe nke igosịpụta onwe ha, ya na nnwereonwe inwe echiche na ịnata ma nye echiche na ozi na-enweghị onye tinyere ọnụ. 2. Na-ejighị akpamoke n izugbe nke ngalaba nkeji (1) nke ngalaba a, mmadụ niile ga-enwe ikike ịnwe, iwu na ime ụzọ ọbụla maka mgbasasị nke ozi na echiche: Naanị ọ bụrụ n onweghị onye, karịa Ọchịchị nke Obodo maọbụ nke Steeti maọbụ onye ọzọ ọbụla maọbụ otu enyere ikike sitere n Onye Isi na mmezu ọnọdụ ndị edewere sitere n Iwu nke Nzukọ ndị Omeiwu Obodo, ga-enwe, wụọ maọbụ jikwata televishọn maọbụ ụlọ mgbasa ozi na-ejighị eriri, maka mbunuche ọbụla. Naijiria 1999 Ihuakwukwo 29