IZAZOVI I ISKUŠENJA GOVORNIČKOG UMIJEĆA

retorika IZAZOVI I ISKUŠENJA GOVORNIČKOG UMIJEĆA Radovan Radonjić This article is a short reminiscence of the role which the rhetoric had in the civilizational course of humanity. It is intended for those who, after reading it, would say: Where are we today in relation to this? Dokazano je: govorništvu, kakvo je crnogorsko - nastalom iz bogatih kulturnih zasada naroda iskonski nadahnutog prkosom, ponosom i odanošću ideji pravde, slobode i jednakosti - mjesto je u svjetskom vrhu. Tim prije, što njegovoj osebujnoj strukturi i arhitekturi ne nedostaju, ni aktuelnost sadržaja i univerzalnost poruka, ni metodičnost i kritičnost, ni složenost i silina dramske kompozicije, ni etičko-refleksivna izvornost i životnost. Krase ga autonoman, atraktivan i uvjerljiv stil i autentični narodni jezik, neponovljivo sučeljavanje kontrasta, gradacija i simbola, bogata i smislena upotreba ukrasnih figura - i sve drugo što se u nauci smatra važnim za opšti kvalitet i domete ove vrste čovjekovog stvaralaštva i umijeća. Tome nasuprot, ne bi trebalo vršiti nikakva posebna istraživanja da bi se otkrilo da savremena crnogorska populacija shvaćena i kao zbir pojedinaca svih relevantnih uzrasta i nivoa obrazovanja, i kao društvo sa svojim institucijama, ambicijama www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 365

Radovan Radonjić i razvojnim programima - ili ne pridaje osobitu pažnju ovoj vrsti svog duhovnog života (i potvrđivanja), ili se, izjednačavajući puku rječitost sa dobrim govorništvom, zadovoljava darovima prirode. Ovaj prilog, predstavlja kratko podsjećanje na ulogu koju je govorništvo imalo u civilizacijskom hodu čovječanstva. Namijenjen je onima koji bi, kad ga pročitaju mogli da postave pitanje: Đe smo, danas, u odnosu na sve ovo? * O dinamici promjena u načinu i sadržajima čovjekovog života tokom 500.000 godina, koliko se smatra da ovaj traje na Zemlji, postoje mnoge pretpostavke. Po jednoj od njih, na primjer, obrada zemlje, javlja se u kasnoj fazi tog procesa, prije samo 12.000 godina, dok civilizacije nijesu starije od 6.000 godina. 1 Na toj pretpostavci Entoni Gidens pravi sljedeću procjenu: ako se svekoliko dosdašnje postojanje čovječanstva zamisli kao jedan jedini dan, onda možemo reći da je obrada zemlje nastala tek u 23 časa i 56 minuta, a civilizacija u 23 časa, 59 minuta i 30 sekundi, s tim što su promjene koje su se dogodile u posljednih 30 sekundi ovog čovjekovog dana veće nego sve prethodne. 2 Za pojavu govorničke vještine nema ovakvih ili sličnih podataka i objašnjenja. Nema čak ni pretpostavki kada se ta vještina mogla pojaviti. Jedan od indikatora u tom pogledu bi, na primjer, mogao da bude upravo nastanak zemljoradničkih društava. Ovo, makar, zbog toga: prvo, što je za zemljoradnička drštva karakteristična socijalno - ekonomska diferencijacija koja seže čak do nivoa klasne podjele i sukoba, odnosno političkopravna nadgradnja koja, naročito od vremena pojave u njima 1 Entoni Gidens, Sociologija, Podgorica, 2001, str. 316. 2 Isto. 366 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća tzv. istočnih despotija, sasvim korespondira sa takvom ekonomskom osnovom ; drugo, što je logično pretpostaviti da tom nivou ekonomske i političke razvijenosti odgovara komunikacija koja znatno nadilazi ono što se uobičajeno naziva arti - kulisanim govorom, u smislu jasnog izdvajanja i povezivanja misaonog procesa u logičku cjelinu; treće, što je teško zamisliti da komunikacija u interesno pluralizovanom i polarizovanom društvu kakvo je zemljoradničko može biti lišena bilo koje od, kako neki autori smatraju, pet relevantnih funkcija - od referencijalne (saopštavanje činjenica i podtaka) i ekspresivne (izražavanje stanja), preko formativne (uticaj na druge) i orijentirajuće (razumijevanje situacije), do socijalne (uspostavljanje društve - nih odnosa). 3 Štoviše, za neke od tih komunikacionih oblika i sadržaja bi se moglo pretpostaviti da su postojali i znatno ranije, u vrijeme tzv. lovačko-sakupljačke privrede, prije oko 20.000 godina. Tim prije, što ni tadašnja, tzv. predmoderna društva, upkros uprošćenosti svoje organizacije (nemaju razvijenije oblike podjele rada, ne poznaju veće imovinske razlike, nemaju potrebu za vlašću i vladavinom, nijesu politički sukobljena i ne ratuju), nijesu bila lišena izvjesnih oblika regulacije unutargrupnih odnosa, podijeljenih uloga u odlučivanju i vršenju javnih i ceremonijalnih aktivnosti, te brige za materijalnu opskrbu i fizičku zaštitu svih svojih članova. I što, kao takva, nijesu mogla opstati bez odgovarajuće komunikacije, koja je bila utoliko razvijenija što je usljed snažnog prisustva mitskoreligijskih oblika svijesti morala simbolički i značenjski izlaziti izvan okvira i sadržaja onoga što su ljudi srijetali u stvarnom životu. Šteta što se o tome malo zna velika je i nenadoknadiva, osobito u dijelu koji se odnosi na provjeru da li je govornička vještina bila razvijena i prije civilizacije (shvaćene kao nivoa kulturne emancipacije na kome život ljudi počinje da se odvija 3 Vedrana Spaić Varkaš - Miroslav Kukoč - Slavica Bašić, Obrazovanje za ljudska prava i demokraciju (Rječnik), Zagreb, 2001, str. 252. www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 367

Radovan Radonjić u skladnoj zajednici, saobrazno normama i sadržajima koje više od ostalog determinušu prosvijećenost, obrazovanost i poštova - nje njihovih osnovnih prava i sloboda), te ako jeste, koliko je do - prinijela unapređenju ove. Razloga što su hiljade godina ra zvoja govorničke vještine prije ili unutar raznih drevnih civili zacija izmakle pažnji naučnih istraživanja ima više i ne odnose se samo na nedostatak relevantnih izvora i građe. Neki od njih, barem kad je u pitanju zapadni svijet, nalaze se i u evro cen tri sti čkoj navadi da se pamte i pominju kao važni samo dometi i re zultati domicilne civilizacije. Tipičan primjer te vrste je, na primjer, objašnjenje da je štampanje pronalazak koji je u Evro pu došao iz Kine, ali da je prvu štamparsku mašinu pro našao Johan Gutenberg 1454. godine. 4 Isto je, samo u nešto dru ga či jem kontekstu, kad se grčkim filozofima (Platonu i Asristotelu prije svih) pripisuje autorstvo rasprave o dobrim i lošim oblicima državne organizacije i vršenja vlasti u njoj, uprkos činjenici da Herodot stotinak godina prije njih u svojoj Istoriji grčko-persijskih ratova tu priču pripisuje persijskim vojskovođama Ota nu, Megabizu i Dariju. 5 Zadovoljavanje takvim načinom pre mo šća vanja nepoznatog dovelo je do toga da se nasuprot činje ni ca ma koje govore drugačije kakve su, na primjer, staroindijska mudrost, zapisana u Vedama 2.000 godine prije nove ere, da je govor sabirno mjesto svih ljudskih znanja, 6 ili Hamurabijevo objašnjenje o neupitnoj sveopštoj važnosti njegovog zakonika iz 1750. godine prije nove ere ( Po zapovijesti Šamaša, velikog su dije neba i zemlje, moj zakon vlada svijetom, a po odluci Mar duka, mojega gospodara, ne postoji niko ko može ukinuti moje odluke ) 7 4 Entoni Gidens, op. cit., str. 255. 5 Razgovor trojice Persijanaca na pomenutu temu, kaže Herodot, odista je vođen, iako će nekim Helenima izgledati nevjerovatan (Država i politikq, Beograd, 1968, knj. I, str. 12-13). 6 Radovan Radonjić, Govorništvo, Podgorica, 1999, str. 7. 7 Radovan Radonjić, Političke doktrine, Cetinje, 2010, str. 35. 368 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća kao pažnje vrijedan prostor na kome se rađa govornička vještina pominje isključivo Mediteran iz druge polovine grčko-ri m - ske antike. No, i sa tim redukcijama, kojima se ostavlja u sjenci nepoznatog vrijeme od oko 1.000 do 1.500 godina, koliko je proteklo izemeđu pomenutog vedskog zapisa i Hamurabijevog iskaza i pojave poznatih i priznatih grčkih i rimskih retoričara, opet se može kazati: - da prvi po ku ša ji rit mič ki ob li ko va nog iz raža va nja, či ji je cilj da se onaj s kim se ko mu ni ci ra pri do bi je za ne što ili od vra ti od neče ga, sežu iz daleke prošlosti; - da se naj veći dio cje lo kup nog du hov nog stva ra laštva drev nih ci vi li za ci ja pri ka zuje i is ka zu je pu tem go vo r ništva; - da s po ja vom pi sme no sti, go vor ništvo iz ra sta u je dan od naj - važni jih ele me na ta cje lo kup ne čo vje ko ve du hov ne kul tu re; - da ta vje šti na, više od bi lo ko je dru ge, sim bo li zu je i spa ja li - je po, do pa dlji vo i ko ri sno, služi uza jam nom uvje ra va nju i pri do - bi ja nju su bje ka ta u go vor noj ko mu ni ka ci ji i ima naj ši ru kul tur - nu funk ci ju; - da su na dah nu ti, dram ski kom po no va ni is ka zi du go bi li je di - ni na čin na ko ji je čo vjek mo gao da sa opšti, saču va i afir miše ne ke bit ne sa drža je i prin ci pe svog ži vo ta; - da je po tre ba čo vje ka za li je pim, stil ski i je zič ki do tje ra nim, uvjerljivim i dopadljivim go vo rom rav na nje go voj po tre bi da go vo ri uop šte. Go vor ni štvo se razvija postepeno, uporedo sa drugim čo vje - kovim sposobnostima i vještinama i zavisno od njih. U početku je predmet interesovanja relativno uskog kruga prosvijećenih i onih koji su prirodom svog zanimanja ili pozicijom na hijerarhijskoj ljestvici društvene organizacije upućeni da ga koriste kao sredstvo za rad. I ni je odvo je no od dru gih ob li ka usme nog stva ra laštva, ta ko da se pod njim pod ra zu mi je va ju sva ka zi va - nja: od na zdra vlja nja, za kli nja nja i pro ro čan sta va, do pri po vi jet - ki, po slo vi ca i ba sni. Obuhvata, dakako, i eg zor ci zme, na roči to www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 369

Radovan Radonjić vjer ske ob re de tje ra nja zlih du ho va, i ini ci ja cij ske ob re de. Vremenom se, s na pret kom ci vi li za ci je, una pre đu je go vor na ko - mu ni ka ci ja, a s njom i govornička vještina. Op šti kul tur ni raz vi - tak, po dje la ra da i po tre ba čo vje ka da, u skla du sa već iz di fe ren - ci ra nim i pre ci zno od ređe nim etič kim i po li tič kim prin ci pi ma i prav nim nor ma ma, od go vo ri mno gim iza zo vi ma or ga ni za ci je i pre zen ta ci je vla sti tog ži vo ta, ima li su u tom po gle du ve li ki zna - čaj. Po većao se obim i sa dr žaj dje lat no sti onih ko ji su bi li oslo - bo đe ni ne po sred nog učešća u pro iz vod nji ma te ri jal nih do ba ra, od no sno an gažo va nja u od bra ni ze mlje, i či ji je za datak bio da mi sle, tj. da svo jim du hov nim spo sob no sti ma pod sti ču i usmje - ra va ju društve ni raz voj. Kla si du hov nih profesionalaca mo gle su da pri pa da ju sa mo sve stra no for mi ra ne lič no sti, ko je su, uz osta la zna nja i spo sob no sti, bi le vič ne go vor nič koj vješti ni. Stvo ri li su se i uslo vi za uče šće re la tiv no ve li kog bro ja lju di u jav nom ži vo tu. Ti lju di su, kao jav ne lič no sti, mo gli da (is)ko ri - ste va lja no svo ja po li tič ka pra va sa mo pod uslo vom da su do bri go vor ni ci. Go vor ništvo pre sta je da bu de pri vi le gi ja i umi je će sa - mo ne kih i pre tva ra se u ne za o bi la znu pret po stav ku jav ne dje lat - no sti mno gih. Po tre ba za govorništvom iz dig nu ta je na ni vo op - šteg za htje va, a sa mo go vor ništvo je po sta lo vr hun skim do me - tom kul tur nog raz vo ja. Unu tar go vor ništva i po moću go vor - ništva kri sta li zuju se du hov ni sa dr ža ji iz ko jih će iz ra sti ra zni vi - do vi književ no sti, fi lo zo fi je i lo gi ke, od no sno mo ral ni ko dek si, obi čaj no pra vo i pi sa ni za ko ni. Vaspita nje za go vor ni ka - ka že E. Gaj sler - iden tič no je sa vas pi ta njem čo vje ka: sa mo je go vor - nik pra vi čo vjek. 8 Uspon govorništva do tog nivoa, nametnut pra vom i oba ve - zom sva kog slo bod nog čo vje ka da uče stvu je u jav nom ži vo tu, primijetan je u Grčkoj već u Pe ri klo vo doba. To je vrijeme kada po li sno uređe nje sva kom slo bod nom po je din cu omo guća va da jav no is kaže vla sti to mi šlje nje, ali ne ga ran tu je jed na ku važnost 8 Dr Ewald Ge i sler, Rhe to rik, Le ip zig und Ber lin, 1921, str. 5. 370 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

svih mišlje nja. Vrijeme, kada i sam Perikle, s pozicije atinskog stratega čiji se izuzetni ugled temelji gotovo isključivo na intelektualnim i etičkim referencama, izražava uvje re nje: - da jed ni te isti lju di, u isti mah, tre ba, i mo gu, da vrše i do - maće i jav ne po slo ve, da se sta ra ju o ži vo tu drža ve kao i o svom vla sti tom ži vo tu; - da slo bod nog građa ni na, ko ji se ne ba vi držav nim po slo vi ma, tre ba sma tra ti če lja de tom od ko jega ne ma ko ri sti; - da ri ječi ne šte te dje lo va nju, već da šte te na sta ju on da ka da se ne kom po slu pri stu pi pri je ne go što se ras pra vi sve što je za nje ga va žno. 9 Kva li te tu go vor ni štva se, tamo đe ga ima, oduvijek pri da je odgovarajući zna čaj. U antičkoj Grčkoj se, tako, jav no iz lože na po je di nač na mi šlje nja uva ža va ju za vi sno od sna ge ar gu me na ta na ko ji ma su ute me lje na. Iz u zet no se ci je ni i lje po ta, od no sno uvjer lji vost iz govorenog. Li je pim, spret nim i du ho vi tim go vo - rom u sud ni ci ili na ago ri sti če se društve ni i po li tič ki ugled i moć. I obr nu to, lošim go vo rom se mo že izgu bi ti ugled i pre stiž, stečen ne kim dru gim vr li na ma. Lje po ta go vo ra je na roči to ci je - nje na u Ati ni, či ja se skupšti na u tom po gle du je dva raz li ko va la od po zo rišta. Kao što je grč ko po zo rište bi lo ne ka vr sta na rod - nog sa bo ra, na ko me se umjet nič kim go vo rom pre zen ti ra la dra - ma ti ka vje či tog su ko ba bo go va i lju di, ta ko je i na rod na skup šti - na bi la svo je vr sni te a tar, u ko me se brižno nje go va nim je zi kom i kul ti vi sa nim gla som ras pra vlja lo o go to vo svim važnim dru - štve nim i držav nim po slo vi ma. Težnja da se ras pra va o naj vi šim in te re si ma ze mlje vo di na naj ljep ši na čin uve li ko je bi la uslo - vlje na či nje ni com da se sa mo ta ko mo gla osvo ji ti du ša građa ni - na, ko ji je na vi kao da u po zo rištu slu ša bes pri je kor ni go vor naj - bo ljih pje sni ka i glu ma ca. Do sen zi bil nog uha (i ve o ma lu cid nog uma) ta kvih sluša la ca mo gao je da do pre sa mo go vor ko ji is pu - nja va etič ke i estet ske kri te ri ju me. Do tje ra ni, li je po ob li ko va ni 9 Drža va i po li ti ka, Be o grad, 1968, knj. I, str. 9-11. Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 371

Radovan Radonjić go vor imao je i jed nu vr lo važnu psi ho lošku funk ci ju ob jašnje - ni me to dič no i bi ra nim ri je či ma, ne u spje si i po ra zi iz gle da li su ma nje te ški i ne pod nošlji vi. U ta kvoj at mos fe ri, čak i osred nji go vor (sa sta no višta ar gu men ta ci je), ako je elo kvent no i snažno iz lo žen, osta vljao je jači uti sak ne go naj bo lji ko me je to ne do - sta ja lo. Podaci ukazuju da je od V vijeka prije nove ere pa nadalje govornička vještina na visokoj cijeni i kod drugih drevnih naroda. Per si jan ci, tako, svo je naj važni je prav ne od lu ke do no se na - kon du gih ras pra va, ko je vo de jed nom u pi ja nom, a dru gi put u tri je znom sta nju, ka ko bi utvr di li da u oba slu ča ja o pred met noj stva ri isto mi sle. Egip ća ni su do bre go vo re po re đi va li s dra gu lji - ma. Kon fuči je, u svo jim za pi si ma, svje do či o nje go va nju go vor - nič ke vješti ne u sta roj Ki ni. On, naj pri je, sar ka stič no pri mjeću je da čo vjek ko ji je učen, nači tan i vješt u ras pra vlja nju ugroža va se bi ži vot jer vo li da ot kri va sla bo sti dru gih lju di, 10 a za tim in - si sti ra na po tre bi da se je zi ku i go vo re nju uop šte po klo ni naj veća pažnja. Na pi ta nje što bi pr vo ura dio ka da bi bio na vla sti, Kon fu či je od go va ra: Počeo bih po nov nim us po sta vlja njem tač - ne upo tre be je zi ka. 11 Po tre bu društva za tač nom upo tre bom je zi ka, Kon fuči je ob ja šnja va slje dećim ri ješi ma: Ako je zik ni - je ta čan, sve što kaže mo gu bi svoj ob lik; ako ono što go vo ri mo ne ma svoj ob lik, na re đe nja se ne mo gu iz vrša va ti; ako se na - ređe nja ne mo gu iz vrša va ti, ne mo gu se us po sta vi ti pra vil ni ob - li ci ob re da i dru štve nog opšte nja i on da se za kon ska pra va u ze - mlji ne će ostva ri va ti, a ako se za kon ska pra va ne ostva ru ju, čo - vjek će bi ti u ne do u mi ci što tre ba ra di ti, a što ne tre ba ra di ti. Kad od go jen čo vjek us po sta vlja nešto od ređe no, on zna ka ko to tre - ba na zva ti i kad iz da je na re đe nja zna da će se ona bez po go vo ra iz vrši ti. Od go jen čo vjek se ni ka da ne iz ra ža va neo d ređe no. 12 10 Kon fu či je, Ve li ko uče nje, Be o grad, 1984, str. 96. 11 Isto, str. 13. 12 Isto. 372 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća Za ni mlji vu in for ma ci ju o od no su in dij ske fi lo zof ske mi sli pre - ma go vo r ništvu nu di trak tat Art ha ša stra (iz IV vi je ka p. n. e.), u ko me se go vo ri kakav bi tre ba lo da bu de onaj ko ji že li da ima pri mat u od no su na osta le od lič ni ke. Pre ma tom do ku men tu, vla - dar ko ji hoće da bu de za i sta su ve ren tre ba da po sje du je sa vrše - na svoj stva, u ko ja, po red osta log, spa da i to da je rječit i otvo ren u raz go vo ru. 13 Nikada se, i niđe, nije brzo i lako postajalo govornikom. Po - sjedovati go vor nič ku vje šti nu već u an ti ci je zna či lo: - ima ti ja san uvid u po seb na i za jed nič ka svoj stva ra znih vr sta go vor ni štva, te spe ci fič ne me to de po bi ja nja u sva kom od njih; - vla da ti te o ri jom iz vođe nja do ka za, u smi slu da se tač no zna ka da se i gdje ko ri ste teh nič ke i lo gič ke, a ka da i gdje di ja no e - tič ke (ra zum ske) me to de ubjeđi va nja; - bi ti upućen u pi ta nja sti la i uopšte for me i dis po zi ci je cje lis - hod nog iz la ga nja ar gu me na ta; - umje ti na ći rav no težu iz među realitera (onoga o čemu se govori) i idealitera (onoga što se govorom želi u toj stvarnosti promijeniti). To se mo glo po stići sa mo na te me lju ugrađi va nja u iz uča va nje go vor nič ke vješti ne od go va ra jućih na uč nih i te o rij skih zna nja. Po tre ba za tim bi la je uto li ko ve ća uko li ko su fi lo zo fi ja, lo gi ka, psi ho lo gi ja i dru ge na u ke, kao već pri lič no raz vi je ne, sve više proži ma le cje lo kup nu du hov nu sfe ru. U kon ku ren ci ji ve li kog bro ja do brih go vor ni ka mo gao je us pje ti sa mo onaj ko ji je, osim urođe nog go vor ničkog da ra, imao od go va ra juće obra zo va nje. Vri je me go vor ni ka sa mo u ka, ko ji su vje ro va li da je nji ho vo umi je će od bo ga da to, bi lo je na iz ma ku. Još je sa mo pro rok Amos mo gao da kaže da su ga zvi je ri na u či le da go vo ri, tj. da je pri rod no ob da re ni sa mo uk. Gen ska i psi ho loška pod lo ga je, da - ka ko, i da lje bi la važna, ali ne i do volj na. Tek u spo ju sa go vor - nič kom vje šti nom, ko ja se mo ra la (na)uči ti, ona je pred sta vlja la 13 Ra do van Ra do njić, Po li tičke i prav ne te o ri je, Pod go ri ca, 2002, str. 20. www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 373

Radovan Radonjić pred nost za ono ga ko je po sje du je. Govorništvo tako već u antici postaje nezaobilaznim dijelom programa svake prestižnije škole. U Grč koj mu se, na pri mjer, pridaje takav značaj da se, za jed no sa rat nom vje šti nom, me di ci nom i mu zi kom, sma tra glav nim sa drža jem ari sto krat skog vas pi ta nja i obra zo va nja. O to me, na zanimljiv način, svjedoči Ho mer. Među nje go vim ju na - ci ma u Odi se ji na la ze se i Ehe nej, ko jega opi su je kao sla vlje - nog go vor ni ka, i Are ta, ko ja go vo ri kri la te ri je či. 14 Homer govorništvo smatra prirodnim darom koji nije svakome jednako dat. 15 Ipak, ne propušta da upozori na potrebu školovanja govo - rnika. Tako, u Ili ja di na vo di Pe le jev za htjev uči te lju Fe nik su da nje go vog si na Ahi le ja na u či da bu de ri ječi ma i dje li ma vi - čan. 16 U Rimu se obrazovanju govornika pristupa sa stanovišta društvenih posljedica koje može imati svaki propust u tom pogledu. Njegovi najumniji ljudi, tako, ne samo da brižno upozoravaju na pojavu izvještačene frazeologfije, koja tamošnju mladež čini žrtvom praznih riječi (flosculi), već i vjeruju da se u iskvarenosti domicilne retorike nalazi jedan od uzroka opa da - nja rimske moći uopšte. 17 Stari Rimljani raspravljaju, dakako, i o značaju (uticaju) talenta za formiranje govornika. Marko Fa - bije Kvintilijan je tu, čini se, najbliži njihovim dominantnim raz - mišljanjima. O uticaju prirodnog dara i obrazovanja na for mi ra - nje govornika on metaforično kaže: Neplodnoj zemlji neće po - moći ni najbolji zemljoradnik, dok će plodno zemljište bez obra - 14 Ho mer, Odi se ja, No vi Sad, 1985, str. 169, 172. 15 U osmom pjevanju Odiseje, na primjer, kaže: Tako ljudima svima darova ne daju bozi ljupkih, ni lepote, ni duha, ni izraza dična. Jedan je neznatan čovek u licu, ali što kaže, bog mu daje milinu u svemu, i s radošću svi ga gledaju ljudi, a njegova reč je čvrsta i glatka, postidna, prijatna, ona u ljudskoj skupštini sija. A kad kroz grad korača, k o bogu svet mu se divi (Isto, str. 184). 16 Ho mer, Ili ja da, No vi Sad, 1985, str. 234. 17 Kvintilijan, Obrazovanje govornika, Sarajevo, 1985, str. 8-9. 374 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

de dati koristan prihod, ali ako je u pitanju stvarno plodna zemlja, obrada će više doprijijeti njegovoj plodonosti nego njegova prirodna plodnost. 18 Pr vi po ku ša ji de fi ni sa nja iz vje snih prin ci pa i pra vi la go vo re - nja i nji ho ve pri mje ne u prak si, pri pi su ju se Ko rak su i Ti si ji. Ovi, ka ko ih sma tra ju, pr vi uči te lji go vor ništva kod za pad nih He le na, i auto ri pr vih pri ruč ni ka o go vor nič koj vješti ni, ži ve i stva ra ju u Si ra ku zi (u pr voj po lo vi ni V v. p. n. e.). Okre nu ti su sud skom go vor ništvu i nji ho va vje šti na se uglav nom svo di na go vor ra di na go vo ra. To je raz log što u svom uče nju glav nu pa - žnju po sve ću ju sti lu, od no sno li te rar noj teh ni ci go vo re nja (re če - nič nom sklo pu, upo tre bi me ta fo ra i kit nja stom iz la ga nju). Ko - raks, u svom Uput stvu u go vor nič ku vješti nu, re to ri ku de fi ni še kao sred stvo uvje ra va nja ri ječi ma. On sma tra da glav ni me tod iz vođe nja ar gu me na ta u go vor ni štvu tre ba da bu de obe snaži va - nje isti ne raz lo zi ma vje ro vat noće. Nje gov uče nik Ti si ja ide u tom po gle du još da lje, pa tvr di da je u po stup ku ko jim se isti na obe snažu je raz lo zi ma vje ro vat noće, ono što liči na isti nu značaj - ni je i od isti ne sa me. Upo red no sa si ci li jan skom ško lom go vor nič ke vje šti ne, a ne ri - jet ko i na su prot njoj, raz vi ja ju se ra zna uče nja is toč nih He le na. Ati nja nin Li si je, na pri mjer, ko ga sma tra ju za glav nog pred stav - ni ka sud skog go vor ništva, u pr vi plan is tiče su bjek tiv ne, od no sno mo ral ne me to de do ka zi va nja. On je, na i me, uvje ren da se cilj go - vor nič ke vješti ne ogle da u to me da se su di ja do ve de u od re đe no, po go vor ni ka po volj no du šev no sta nje (ras po lože nje). Da bi se to po sti glo, po seb nu pa žnju tre ba po sve ti ti onim dje lo vi ma sti la go - vo re nja ko ji se od no se na eks pre si ju, dik ci ju i de kla ma ci ju. Dru - gim ri ječi ma, ne iz vje štače nost, ja sno ća, ži vo pre d sta vlja nje pred - me ta i saže to iz raža va nje je di no je što vo di do su di ji nog sr ca i na - klo no sti audi to ri ju ma. Iso krat, ta kođe, sti lu po kla nja ve li ku pažnju. On je po bor nik tzv. umje re no for ma li zo va nog go vor ni štva, tj. 18 Isto, str. 176. Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 375

Radovan Radonjić go vor ništva ko je pod jed na ko drži do for me (sti la) i do sa dr žine (isti ne). Iso krat ve liča sna gu ri ječi, uvje ren da ni šta raz bo ri to ne nasta je bez nje. Otu da, kaže on, oni ko ji zna ju da se do bro slu - že go vo rom, ni je su uti caj ni sa mo u do mo vi ni, ne go su po što va - ni i od stra ne dru gih. 19 Kod is toč nih He le na su kao istaknuti teoretičari i mislioci koji se bave govorničkom vještinom poznati još: Gor gi ja, Pla ton, Ari sto tel. Gor gi ja je poznat kao sa vrše n teh niča r u umjet nič kom spa ja - nju mi šlje nja i je zi ka. 20 On po ten ci ra slo bo du i od važnost u iz - la ga nju i afir mi še stil krat kih i ja snih is ka za sa sta no vi tom unu - tra šnjom rit mi kom. Znatnu pažnju poklanja estet skim aspek tima go vo ra i pod sti če go vor ni ka na to da, kad god mo že, uči ni smi - ješnim ono što nje gov pro tiv nik sma tra ozbilj nim, i obr nu to. Pla ton svoj prin cip na glaše ne kri tič no sti pre ma sve mu u po li - ti ci i na u ci što od u da ra od ide je prav de i isti ne pre no si i na go - vor ni štvo, da ju ći ta ko snažan pod sti caj nje go vom raz vo ju. Od - ba cu ju ći so fi stič ku go vor nu prak su kao ne e tič ku, on u Fe daru iz no si ide ju no ve re to ri ke, ko ja se oči tu je u iz vje snoj iz mje ni struk tu re go vo ra, te nje go ve stil ske, gra ma tič ke i di ja lek tič ke osno ve. Go vor, smatra on, kao i živo biće, mo ra ima ti gla vu, trup i udo ve. To se mo že po stići nje go vom pe to djel nom struk tu - rom, ko ja pod ra zu mi je va uvod, pri ka zi va nje sluča ja, do ka zi va - nje, na vo đe nje raz lo ga vje ro vat no će i za vr šni osvrt. Ari sto tel pro mo više ide ju go vor ništva kao prak tič ne di sci pli ne, ko ja ni je ni in stru ment stva ra nja mo ral nog, ni nje gov ru ši telj. On uka zu je na ti je snu ve zu iz među re to ri ke i lo gi ke i sna žno po ten - ci ra važnost apodiktičkog, pri čemu posebnu pažnju poklanja kori šćenju silogizama (oso bi to en ti me ma). Kod izvo đenja do - kaza, pre dnost daje deduktivnim metodama, ne pro puštajući da ukaže na gotovo podjednaku važnost su bjek tiv nog i objek tiv nog 19 Eino Mik ko la, Iso kra tes, Hel sin ki, 1954, str. 183-184. 20 Hen rich Gom perz, Sop hi stik und Rhe to rik, Stut tgart, 1965, str. 46. 376 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća uvje ra va nja. Nje go va Re to ri ka po obuhvatnosti materije relevantne za spoznaju suštine i smisla govorničke vještine, i po ko li - čini i kakvoći uputstava za pripremu i izlaga nje govora vjerovatno je jedan od najboljih udžbenika te vrste do sada napisan. I u Ri mu je govornička vještina bila na za vid noj vi si ni. Rim - ski go vor nik je bio taj ko ji je naj vi še uti cao na stva ra nje jav nog mnje nja, jer je rim sko republi kan sko uređe nje pod ra zu mi je va lo jav nu de ba tu pri li kom od luči va nja o svim va žni jim stva ri ma. Ras pra ve u Se na tu i su do vi ma mo gli su da vo de sa mo do bri go - vor ni ci. Bez do brog vla da nja go vor nič kom vje šti nom ni je se mo glo us pje ti ni u bi lo kom dru gom jav nom po slu. U II vi je ku p.n.e. go vor nič ka vje šti na u Ri mu doži vlja va takav procvat da on u tom pogledu preuzima ulogu koju je ranije imala Atina. Ta - da, na autoh to no rim sko go vor ništvo, ko je se od li ko va lo jed no - stav no šću i upo tre bom re la tiv no ma log bro ja ri ječi, poči nju da vrše snažan uti caj, s jed ne stra ne, ati ci zam (grč ki go vor ni stil), ko ji se za jed no sa grč kim re to ri ma po la ko pre mješta u Rim i, s dru ge stra ne, ori jen tal ni ( kit nja sti ) stil, ko ji je na kon Alek san - dro vih osva jač kih po ho da za plju snuo evrop ski dio Me di te ra na. Mi je ša njem tih tri ju ško la poči nje još je dan zlat ni vi jek go vor - ni štva. Ovo, upr kos či nje ni ci da se rim sko go vor ništvo, za raz li - ku od grč kog, u po čet ku vi še osla nja na auto ri tet (pre stiž) go vor - ni ka, ne go na sna gu go vor ni ko vih ar gu me na ta. 21 Za ta kav us pon rim skog go vor ništva, oso bi to za nje go vo te o - rij sko ute me lje nje, naj za slu žni ji su Ka ton, Ci ce ron i Kvin ti li jan. Za Ka to na Plu tarh kaže da se od li ko vao go vor ništvom ko je je u isti mah bi lo umi lja to i sna žno, pri jat no i strašno, pu no mi sli i po de sno za bor bu. 22 Njegov savjet go vor ni ku bio je da se drži 21 Ob jašnja va jući tu raz li ku, G. Ke ne di kaže: Grč ki ora tor na sto ji da svoj audi to ri jum ubi je di ar gu men ti ma. Rim ski ora tor ubje đu je audi to ri jum da tre ba da mu vje ru je za to što mu on to ka že (G. Ke nedy, The Art of Rhe to ric in Ro - man World, Prin ce ton, 1972, str. 42). 22 Plu tarh, Slav ni li ko vi an ti ke, No vi Sad, 1990, knj. I, str. 173. www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 377

Radovan Radonjić te me, pa će mu ri ječi sa me doći (Rem tene, verba sequentur). 23 Rečenica Ceterum censeo Carthaginem esse delendam, kojom je Katon završavao svaki svoj govor u rimskom Senatu, 24 spada u red najljepših i najpoznatijih sentencija u svekolikom nasljeđu antičke retorike, čije se metaforično značenje (u smislu obaveze koja se mora izvršiti) i danas često koristi u mnogim govorima. Marko Tulije Ci ce ron autor je broj nih spi sa o go vor ništvu i go vor nik ne u kro ti ve sna ge. Ovaj poznati rimski državnik (u svojstvu kvestora, senatora, edila, pretora i konzula) svo ju po - sveće nost govorničkoj vješti ni ob jašnja va ti me da onaj ko ji njo - me vla da mo že mu drim mi sli ma da ob u zme dah, a li je pim ri je - či ma da po mi lu je uho, po kre ne sr ca na ro da, ot klo ni su di ji ne sum nje, pru ži od luču juće sa vje te, zašti ti ne vi ne, po mog ne ne - volj ne, spa si po tište ne, oslo bo di pro go nje ne, do zo ve za blu dje le, oso ko li sla be, po ni zi dr ske, nad vla da pro tiv ni ke, pri do bi je ko le - blji ve, pre o bra ti sum njiča ve, utam ni či od met ni ke, pod u pre prav - du i da sa istom sna gom bra ni i na pa da. 25 O sna zi Ci ce ro no ve go vor nič ke li no sti svjedoči, po red osta log, i de talj ko ji je Plu tarh za pi sao u nje go voj bi o gra fi ji. Ra di se o Ci ce ro no voj od bra ni Li - ga ri ja pred Ce za rem, ko ji je s voj skom tri jum fal no umar ši rao u Rim. Za pis tog de ta lja gla si: Ali tek što je Ci ce ron stao go vo ri - ti, Ce zar osje ti sna gu nje go ve be se de i što je više on be se du pro - duža vao, ona je vi še iz raža va la oseća nje i van red nu le po tu, ta ko da je Ce zar u li cu me njao bo ju i u iz ra zu oda vao sve po kre te svo je du še. Ka da je be sed nik po me nuo bit ku kod Far sa le, Ce zar je bio to li ko ga nut da je ce lim te lom drh tao, te mu je ne ko li ko spi sa is pa lo iz ru ke. On Li ga ri ja oslo bo di op tužbe, jer ga je be - se da sa vla da la. 26 23 Zvonimir Doroghy, Balgo latinskog jezika, Zagreb, 1986, str. 309. 24 Uostalom, mislim da Kartaginu treba razoriti. Isto, str. 67. 25 Ob rad Sta no je vić - Si ma Avra mo vić, Ars rhe to ri ca, Be o grad, 2002, str. 25-26. 26 Plu tarh, Atin ski i rim ski držav ni ci, Be o grad, 1982, str. 39. 378 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

Marko Fabije Kvin ti li jan, rodom iz Španije, učenik gra ma ti - čara Remija Palemona i retora Domicija Afra, prvi je rimski od države plaćeni profesor retorike (na tu funkciju ga je postavio li - čno car Vespazijan). Autor je više veoma zapaženih spisa iz obla - sti retorike, među koijima i jednog izgubljenog iz oblasti sti li sti - ke čiji je naslov bio De causis corruptae eloquentiae (O uzrocima propadanja govorništva). Pretpostavlja se da njegovo djelo i poznati Dialogus de oratoribus (Razgovor o govornicima), koje se pripisuje Tacitu. Kvintilijanovo glavno djelo Insti tuto oratoria (Obrazovanje govornika), napisano krajem I v. n. e, smatra se je - dnim od najznačajnijih književnih produkata svoga doba, kako zbog svojih realističkih i zdravih pedagoških i didaktičkih pogleda, tako i zbog praktične svrhe kojoj je bilo namijenjeno. 27 Stotinak godine prije ove Kvintilijanove knjige, koja ni na kon go to vo dva mi le ni ju ma ni je iz gu bi la na ak tu el no sti, nastao je udžbenik He re ni je va re to ri ka, ko ji će, za jed no sa njom i Ari sto - te lo vom Re to ri kom, iz vrši ti snažan uti caj na de fi ni sa nje ne kih i da nas važnih za htje va u po gle du za da ta ka go vor ni ka, struk tu re go vo ra i važno sti po je di nih nje go vih ele me na ta. He re ni je va re - to ri ka, naj pri je, is ti če da je oba ve za go vo r ni ka da pod jed na ko bu de us pje šan u ras pra va ma o ono me što je pra vom i običa ji ma utvrđe no u građan stvu kao pred met mo gu ćeg raz liči tog ra suđi - va nja, ne za vi sno od to ga da li for mal no pri pa da epi de ik tič kom, de li be ra tiv nom ili sud skom go vo ru. Za tim, uka zu je na to da go - vor nik tre ba da bu de spo so ban za: pro na la že nje isti ni tog ili vje - ro vat nog u ono me što je pred met nje go ve pažnje (in ven tio), ras - po red gra đe (dis po si tio), iz bor sti la (elo cu tio), pamće nje ma te ri - je (me mo ria) i iz la ga nje (ac tio). Da lje, nu di ve o ma raz vi je nu po - dje lu go vo ra u ko joj se raz li ku ju: uvod (exor di um), pri ka zi va nje či nje ni ca (nar ra tio), utvrđi va nje spor ne tač ke i iz la ga nje ono ga što go vo r nik hoće da do kaže (di vi sio ili par ti tio), iz la ga nje sop - stve nih raz lo ga (con fir ma tio), opo vr ga va nje raz lo ga pro ti vni ka 27 Kvintilijan, op cit., str. 7. Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 379

Radovan Radonjić (con fu ta tio) i za ključak (con clu sio). Na jzad, sa drži uput stva o to me: ka kav tr eba da bu de uvod go vo ra (di rekt no otva ra nje ili sup til ni pri stup), s ob zi rom na to da li je slu čaj ko jim se ba vi ča - stan, neča stan, sum nji ve ča sno sti ili be zna ča jan; ka ko audi to ri - jum uči ni ti pažlji vim, pri jem či vim i bla go na klo nim; ka ko či nje - ni ce iz la ga ti krat ko, ja sno i pla u za bil no (pri hva tlji vo, vje ro do - stoj no); ka ko utvr di ti tač ke sla ga nja i spo re nja s pro tiv nič kom stra nom; ka ko iz ve sti do ka zi va nje, od no sno po bi ja nje. He re ni je - va re to ri ka po sta vlja ve o ma stro ge zah tje ve u po gle du elo kven - ci je. Po seb no in si sti ra na to me da elo kven ci ju, kao iz u zet no va - žan ele me nat sva kog do brog go vo ra, ka rak te rišu: gra ma tič ki ko - rek tan, ja san i ra zu mljiv go vor (ele gan tia), skla dan i uglađen sa - stav ri ječi i reče ni ca (com po si tio), ukraša va nje go vo ra usklađe - nom mno go vr snošću (dig ni tas). 28 Ta ko ute me lje no go vor ni štvo u Ri mu, pre ma Ta ci to vim za pi si ma, po sta je jed no od tri naj ča - sni ja za ni ma nja (dru ga dva su bi la voj na služba i ba vlje nje prav - nim po slo vi ma). 29 Kao ni bilo što drugo, karakteristično za ovaj izuzetno plodni period razvoja evropske civilizacije, ni raz voj go vor ništva u an - ti ci ni je bio pošteđen ne do u mi ca i is kuše nja. Naprotiv, tada su zmetnute klice nekih nedoumica i kontroverzi koje će govorništvo pratiti sve do najnovijeg doba. U prvom redu, govorništvo ni Grčkoj ni u Rimu nijesu svi jed - na ko shva ta li i vred no va li, ni ti su se na isti na čin, i u is toj mje ri, an gažo va li na nje go vom una pre đe nju i afir ma ci ji. Ne ki su ga (svjesno ili nesvjesno) zlo u po tre blja va li, a ne ki su, iz stra ha da do tih zlo u po tre ba ne do đe, do vo di li u pi ta nje smi sao nje go vog po - sto ja nja i raz vo ja uopšte. U Grč koj je, na pri mjer, po sto ja la pri - lič no oštra po dje la na po bor ni ke ide je mo ral no sti u go vor ništvu 28 O sa drža ju sve če ti ri knji ge He re ni je ve re to ri ke (Rhe to ri ca ad He ren ni - um) više kod: Ja smin ka Ha san be go vić, To pi ka i pra vo, Pod go ri ca, 2000, str. 373-577. 29 Ta cit, Ger ma ni ja, Be o grad, 1969, str. 28. 380 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća (So krat, Pla ton i dru gi po zna ti fi lo zo fi), ko ji su zbog ne mo ral nih go vor ni ka bi li sklo ni da go vor ni štvo po i ma ju kao vje šti nu za ma - glji va nja isti ne i iz o pača va nja mi sli, i so fi sta, ko ji u svo jim de - mon stri ra nji ma go vor nič ke vje šti ne ni je su drža li mno go do nje - ne etič no sti. 30 Ni je su iz o sta li ni zva nič ni po ku ša ji da se govorništvo za bra ni, kako bi se navodno oču vala či sto ta na ci o nal - nog du ha i za šti tila omla di na od kva re nja. Čak ni Atina, na primjer, nije bila voljna da toleriše jednog Sokrata. Bez obzira na izuzetnost Sokratovog ubjeđenja, on nije imao ustavno pravo da propovijeda svoja gledišta. 31 Štoviše, Sokrata je 399. godine p. n. e. za slobodoumlje koje je demonstrirao u svojim govorima atinski sud osudio na smrt. Optužba protiv njega, kako je Platon prenosi, glasila je: Sokrat krivo radi i predaleko ide kad ispituje ono što je pod zemljom i što je na nebu, i kad lošiju stvar pravi boljom, i kad druge tome uči. 32 Nešto kasnije, ni 30 Platon nije bio jedini koji je ukazivao na opa snosti od zlo u po tre be go vo - ra. Kasnije su to činili mnogi poznati autori koji se bave govorništvom. Sveti Av gu stin, na primjer, u svom spi su De Doc tri na Cri sti a nia, kaže da go vor ima ve li ku moć ubjeđi va nja isto ta ko za do bro kao i za zlo (Sre ten Pe tro vić, Re - to ri ka, Be o grad, 1995, str. 247). Slič no mi sli i Le mer man, ko ji kaže da se go - vor ni štvo može naći u slu žbi do bra kao i zla, isti ne kao i laži (He inz Le - mmer mann, Le hr buch der Rhe to rik, Mun chen und Wi en, 1968, str. 41). Zlo u - po tre bom go vo ra ba vi se i A. Ba lok. Ana li zi ra jući Hi tle ro ve po stup ke, Ba lok ka že: Hi tle ro vi ge sto vi i emo ci o nal ni ka rak ter nje go vih go vo ra, u ko ji ma je raz draži vao se be do vr hun ca bli skog hi ste ri ji, u ko me je bio u sta nju da vri šti i blju je svo je ogor če nje, ima li su isto dej stvo na nje go vu pu bli ku... Uspe vao je da pre ne se strast na svo je slu ša o ce, ta ko da su muškar ci ste nja li i sik ta li, a že - ne je ca le i pro tiv svo je vo lje, ma kar sa mo da olakša ju na pe tost, u za gr lja ju moć nih emo ci ja mržnje i uz buđe nja, sa ko jih je ot klo nje no sva ko su zdrža va - nje (Ob rad Sta no je vić - Si ma Avra mo vić, Osno vi re to ri ke i be sed ni štva, Be - o grad, 1994, str. 18-19) 31 Robet Dal, Demokratija i njeni kritičari, Podgorica, 1999, str. 307. 32 Radovan Radonjić, Antologija znamenitih govora, Podgorica, 1999, str. 34. www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 381

Radovan Radonjić u Rimu ne zaostaju u pokušajima da se govorništvo suzbije ili zabrani. U vri je me kon zu la Kra sa i Ahe no bar ba (92. godine p. n. e.), do ne sen je edikt u ko me se, pr vo, ob ja šnja va da u Ri mu po sto je lju di ko ji se pred sta vlja ju kao la tin ski re to ri ča ri, koji uvo de ne ku no vu vr stu uče nja i oko kojih se oku plja mno go omla di ne, a po tom sta vlja do zna nja da se ta kvi po stup ci ne odo bra va ju. Na kra ju, auto ri edik ta, povodom te, po nji ma, krajnje ne po želj ne po ja ve, izriču presudu: Na ši pre ci su utvr di li što bi nji ho va dje ca tre ba lo da uče i ko je ško le da po hađa ju. Ove no vi ne, ko je se su prot sta vlja ju obi ča ji ma i tra di ci ji naših ota ca za bra nju je mo, i sma tra mo ih pro tiv za ko ni tim. 33 Zatim, veoma dugo se ni je pra vi la raz li ka iz među go vor ni - štva i re to ri ke. Gr ci, tako, u početku pod re to ri kom pod ra zu mi - je va ju te o ri ju i prak su go vo re nja, ali ne ob ja šnja va ju po jam prak se. To ob ja šnje nje, ne nu di sa svim ni So kra to vo dvo zna - čenj sko shva ta nje re to ri ke: kao umješno sti go vo re nja i kao go - vo re nja sa mog. Ni Pla to no va opa ska, da pred me t re to ri ke ni je - su ri je či ne go stva ri, ne predstavlja ve li ki na pre dak u tom pogledu. Tek Ari sto tel uspi je va da re to ri ku sa svim odvo ji od go vor nič ke prak se, od re di joj pred met i usta no vi me tod. Ci ce - ron tu poj mov nu raz li ku či ni još ja sni jom. On se, do duše, u po - čet ku, ko le ba oko to ga ka ko da od re di re to ri ku: kao is ku stvo (di na mis), kao vje šti nu (teh ne) ili kao zna nje (epi ste me). Pro - blem rje ša va ta ko što (u svom dje lu O go vor ni ku) is ti če da pod re to ri kom pod ra zu mi je va na u ku, a pod go vor ni štvom prak su (elo kven ci ju). Kvin ti li jan, pak, upo zo ra va da po sto je mno ge de fi ni ci je re to ri ke, na sta le zbog raz li či tog od ređe nja nje nog pred me ta. On pred me tom re to ri ke sma tra sve ono što može bi - ti sa dr ža jem go vo ra. Sto ga je re to ri ka, po nje mu, isto vre me no i vješti na do brog go vo re nja i na u ka o do brom iz raža va nju (be - ne di cen di sci en tia). Od kasnijih rasprava na tu temu, koje su nastavljene nesmanjenim tempom i žestinom, za ni mljiv je, na 33 M. L. Clar ke, Die Rhe to rik bei den Ro mern, Got tin gen, 1968, str. 23. 382 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

primjer, Kan tov po ku šaj da ob ja sni u če mu je raz li ka iz me đu go vor ništva i re to ri ke. On, na i me, pra vi raz li ku iz me đu re to ri - ke kao li je pe umjet no sti, ko ju či ne rječi tost i elo kven ci ja, i go vor nič ke vje šti ne (ars ora to rica), kao pri vid ne umjet no - sti, ko ja se, da bi po sti gla svoj kraj nji cilj, služi ob ma na ma i lo gič kim po gre ška ma. Auto ri Op šte re to ri ke (Rhe to ri que ge ne - ra le, Pa ris, 1970, Par J. Du bo is, F. Ede li ne, J. M. Klin ken berg, P. Min gu et, F. Pi re, H. Tri non), re to ri ku de fi ni šu i kao te o ri ju ar gu men ta ci je. Dugo se smatralo da je retorika, uglav nom, te - o rij ska di sci pli na, okre nu ta smi slu i su šti ni go vor ni štva, odnosno utvr đi va nju nje go vih pra vi la i prin ci pa, tako da njome prvenstveno treba da se ba ve na uč ni ci (te o re ti ča ri, este tiča ri, fi lo zo fi, psi ho lo zi i dru gi), ko ji ne mo ra ju da bu du, a naj češće i ni je su, do bri go vor ni ci. To bi, dru gim ri ječi ma, zna čilo da su re to ri ka i go vor ništvo ti je sno po ve za ni i uza jam no bit no uslo - vlje ni, da či ne dvi je stra ne iste cje li ne, ko je se među sob no od - no se kao sušti na i for ma. Ima, da ka ko, i dru gači jih mišlje nja. Ne ki su uvje re ni da je go vor ni štvo znat no sta ri je od re to ri ke, i za to znat no važni je. Ne ki, opet, ne pra ve raz li ku iz među re to - ri ke i go vor ništva i insistiraju na vraćanju grčkom predari sto - telo vskom određenju njenog pojma. Znameniti italijanski knji - že vnik Um ber to Eko, implicite naginje upravo takvoj soluciji, kada, umje sto da pravi bi lo ka kve raz li ke između retorike i govorništva, nu di iz vje sne di stink ci je u znače nju sa mog poj ma re to ri ke. On, na i me, sma tra da re to ri ka isto vre me no i pod jed - na ko znači: a) pro uča va nje opštih uslo va iz la ga nja da ubi je - di ; b) ovla da va nje me ha ni zmi ma ko ji omo gu ća va ju stva ra - nje ubje dlji vih ar gu men ta ci ja ; c) de po zit već do ka za nih ar - gu men to va nih teh ni ka ko je je društve no ti je lo već pri hva ti - lo. 34 Da ni Eko, ovom intervencijom, nije apsolvirao problem, govore, pored ostalog, razlike u definisanju pojma 96. Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća 34 Um ber to Eko, Kul tu ra. In for ma ci ja. Ko mu ni ka ci ja, Be o grad 1973, str. www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 383

Radovan Radonjić retorike u raznim najnovijim enciklopedijama, rječnicima i sličnim publikacijama. 35 Nazad, u antici je postavljeno i pitanje koje je govorništvo najstarije i najvažnije, na koje ni do danas nije dat pouzdan odgovor. Pri tome, valja imati u vidu da naj veći broj pi sa ca koji se bave tom tematikom smatra da se pr vo po ja vi lo prav no (sud - sko) go vor ništvo, da je ono najvažnije, naj za služni je za raz voj go vor nič ke vješti ne uopšte i naj po god ni je za ra zu mi je va nje nje ne su šti ne i smi sla. Doduše, kod mnogih od njih se neće sresti izričita tvrdnja te vrste, ali na to, smislom i sadržajem, upućuju nji ho va naj zna čaj ni ja dje la. Iso krat je, na pri mjer, sud - ske go vo re sma trao za bur gi ja nje ko je se mo že tr pje ti sa mo na dan odr ža va nja, ali se go to vo sve zbir ke sa ču va nih an tič kih go - vo ra od no se na sud ske go vo re. Lo go gra fi u an tič koj Grč koj pišu sud ske go vo re. Ari sto tel, kri ti ku ju ći sa sta vljače Uput sta va za go vor nič ku vješti nu, za mje ra ovi ma što se više ba ve me to - da ma uvje ra va nja ko je se od no se na osje ća nje su di je, ne go en - ti me mi ma ko ji su ti je lo (bit) uvje ra va nja u sud skim pred me - ti ma. 36 He re ni je va re to ri ka se ta kođe ba vi sud skim go vor ni - štvom. Kvin ti li ja nov udž be nik Obra zo va nje go vor ni ka na mi je - njen je sud skom go vor ni ku. Auto ri, po put Ke ne di ja, na primjer, ko ji tvr de su prot no 37 - ili ne nude dovoljno do ka za za svo - je te ze, ili su odveć malobrojni da se suprotstave pravnicima. 35 Tako se, na primjer u poznatom Klaićevom Rječniku stranih riječi, iz 1962. godine, o retorici govori kao o teoriji govorništva, odnosno nauci o govorničkom umijeću, dok se u Vujaklijinom Lekiskonu stranih reči i izraza, iz 2011. godine, za retoriku kaže: Veština lepog govorenja i tehnika besedništva uopšte; počev od Aristotela definiše se kao umetnost ili veština uveravanja; u savremenoj upotrebi naziv za izčavanje odnosa između verbalnih sredstava i određenih ciljeva, uključujući i književnoumetničke; fig. kićeno a prazno i neistinito izlaganje. 36 Ari sto tel, Re to ri ka, Novi Sad, 1997, str. 7-8. 37 G. Ke nedy, The Art of Rhetoric in Roman World, Princeton, 1972, str. 60 384 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me

Izazovi i iskušenja govorničkog umijeća Ovi potonji, svoja uvjerenja, osim na glavnim sadržajima antičkih govorničkih spisa, grade i na pretpostavkama: prvo, da u ljudskom društvu, od njegovog nastanka, nema pro ce sa i od - no sa ko ji ni je su, po red osta log, i emi nent no prav ni, pa pre ma to me i pred met pravne (nepisane ili pisane) regu-lative, odnosno prav nog go vor( ni štv)a; drugo, da je pravno govorništvo univerzalno, budući da ni je okre nu to sa mo jed nom vre me nu i jed - noj stra ni čo vje ko vog ži vo ta, već pod jed na ko i sa go to vo svih aspe ka ta fo ku si ra pro šlost, sa dašnjost i bu dućnost i, kao takvo, više od bilo kojeg dru gog ko re spon di ra sa uni ver zu mom njegovog bit ka i bića; treće, da je pred met prav nog go vor ništva fak tič ki sve ono što de ter mi niše čo vje ko vu esen ci ju i eg zi sten - ci ju, te da vladati tom vješti nom, znači ras po la ga ti bit nom pret - po stav kom ostva ri va nja ne samo njegovih osnov nih pra va i slo - bo da, već i važnom kom po nen tom nje go vog sve ko li kog ži vo ta; četvrto, da ta i takva njegova sveobuhvatnost čini pravno govorništvo toliko opštim i funkcionalnim da je iz njega moguće izvesti, i pomoću njega apsolvirati, sva osta la go vor ni štva, od - no sno iden ti fi ko va ti sve ono što je za go vor ništvo kao ta kvo va - žno. Na tom fonu su, jednim dijelom svog smisla, i Jeringove riječi: Pokaže li se po je di nač no prav no oseća nje sla bim, gnji - lim, klo nu lim, i ne uz mog ne li po je di nac da sa vla da pre pre ke ko je mu na put sta vlja ju ne pra vič ni za ko ni i rđa ve usta no ve, bez če ga ne može da se slo bod no i sna žno raz vi je; poč nu li da go ne, ume sto da bra ne i pot po mažu; na vik ne li po je di nac da zbog to ga tr pi ne prav du i da je sma tra nečim što ne može da se iz me ni - ko će on da još i da po mi sli da ta ko ugu še no, pri ti snu - to, slo mlje no prav no ose ća nje, mo že da pla ne ži vim oseća jem i ener gič nim ot po rom ta mo gde prav na po vre da ni je na ne se na jed noj in di vi dui, već ce lom na ro du? Ko ni je na vik nut da mu ški bra ni svo je rođe no pra vo, ka ko će moći da se oduše vlje no žr - tvu je za pra vo ce li ne? 38 38 Ru dolf Je ring: Bor ba za pra vo, Be o grad, 1998, str. 52. www. maticacrnogorska.me MATICA, proljeće 2013. 385

Radovan Radonjić Svi ti otpori, nedoumice i kontroverze, ma koliko veliki, ipak, ni jesu spri ječi li raz voj go vor ni štva i uma nji li nje gov značaj ne sa - mo za an tič ku kul tu ru i du hov nost ne go i za ci vi li za ci ju uop šte. Na pro tiv, ono je vremenom iz dig nu to, ka ko Ta cit kaže, do ni voa sa me bo žan ske pri ro de i ne be ske mo ći, do ko je su se lju di mo - gli uz dići sna gom svo jeg da ra. 39 Po sta lo je je dan od te me lja na ko me se raz vi ja ne sa mo cje lo kup na an tič ka knji-žev nost, već i si - stem obra zo va nja i vas pi ta nja mla dih. 40 Osno va ne su no ve ško le go vor ni štva, a nji hov sa dr žaj proši ren je sa uže shvaće nog pred - me ta obra zo va nja go vo r ni ka za sud ske i po li tičke go vo re, na iz u - ča va nje eti ke, lo gi ke, psi ho lo gi je i dru gih obla sti značaj nih za or - ga ni za ci ju dru štva i vođe nje držav ne po li ti ke. 41 Urađe ni su ne ki važni po slo vi žan rov ske i struk tur ne pri ro de: usta no vlje ni su kri - te ri ju mi po ko ji ma se po je di ni go vo ri me đu sob no raz li ku ju, ut - vrđen je re do sljed po stu pa ka u nji ho voj pri pre mi i is tak nut značaj dis po zi ci je. Po dje lu go vo ra na sud ske, po li tič ke i sveča ne obra - zložio je Ari sto tel u svo joj Re to ri ci. Kao kri te ri jum za ta kvu po - dje lu uze to je to da li se od lu ču je (ras pra vlja i su di): o pro šlim do - gađa ji ma, tj. o ono me što se već de si lo; o bu duć no sti, tj. o ono me što će se tek de si ti; o hic et nunc pred me ti ma, tj. o ono me što se de ša va ov dje i sa da. Sud sko go vor ni štvo (ge nus iudi ca le) je, tako, okre nu to ono me što je bi lo, te me lji se na me mo ri ji, in te li gen ci ji i 39 Ta cit, Ger ma ni ja, Beograd, 1969, str. 57. 40 Mi lan Bu di mir i Mi ron Fla šar, na pri mjer, o to me pišu: Re to ri ka... je bi - la glav ni stub za mno ge književ ne ro do ve u obe an tič ke književ no sti - grč koj i rim skoj - i to ne sa mo u pro zi već i u po e zi ji... Re to ri ka je bi la sa svim ozbi - ljan tak mac fi lo zo fi ji pre u zi ma ju ći u svo je ru ke vas pi ta nje omla di ne (M. Bu - di mir - M. Flašar, Pre gled rim ske književ no sti, Be o grad, 1978, str. 219). 41 Žak-An ri Mišel kaže da an tič ka re to ri ka ne po sta vlja se bi za cilj sa mo da na uči go vor ni štvu kao vje šti ni, već ona isto ta ko pod uča va vješti ni raz mi šlja - nja, od no sno vješti ni or ga ni zo va nja lo gič ke mi sli, što pred sta vlja svo je vr sno uvođe nje u umjet nost vla da nja (J. H. Mic hel, Synthe se Ro ma i nes, Bru xel les, 1998, str. 232). 386 MATICA, proljeće 2013. www. maticacrnogorska.me