1
Сўзбоши Ушбу қўлланма Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрда қабул қилинган Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисида ги 1875-сонли Қарорида белгилаб берилган устувор вазифаларни бажариш ҳамда мамлакатимиздаги ОТМларда фаолият юритаѐтган ва мутахассислиги чет тили бўлмаган профессор-ўқитувчиларнинг инглиз тили бўйича кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш мақсадида тузилган. Бундан ташқари, ушбу қўлланмадан ўз тил маҳоратларини ривожлантириш мақсадида турли соҳалар ва йўналишлар бўйича таҳсил олаѐтган талабалар ва магистрантлар ҳам фойдаланишлари мумкин. Қўлланма содда услубда тузилган бўлиб, ўз ичига қуйидагиларни мужассам қилган: - Умумевропа стандартлари ҳисобланмиш CEFR талаблари ва таснифлари, шунингдек, ҳар бир даражани эгаллаш учун қандай кўникмалар зурурлиги тўғрисидаги маълумот. - Кундалик мулоқотда энг фаол қўлланиладиган 1000 та сўз инглиз-ўзбек тилларида. - Инглиз тилида мулоқотга киришиш учун зарур бўлган базавий грамматик мавзулар бўйича қисқа маълумотлар ва тафсилотлар. - Умумевропа стандартлари (CEFR)нинг A1, A2 ва B1 даражаларига эришиш учун ѐрдам берадиган интерактив электрон дастурлар, тил аспектлари ва кўникмаларини ривожлантиришга мўлжалланган электрон китоблар, машқлар тўплами ҳамда аудио материаллар Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг Moodle.edu.uz веб-саҳифасида жойлаштирилган. - 41 та мутахассислик бўйича энг кўп қўлланиладиган 1000 тадан терминлар мажмуаси 3 тилда Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг Moodle.edu.uz веб-саҳифасида жойлаштирилган. Маълумки, барча соҳалар бўйича олиб борилаѐтган илғор тадқиқотлар натижалари, яратилган янги ишланмаларнинг ва мутахассислик бўйича асосий маълумотларнинг қарийб 70 фоиздан ортиғи инглиз тилида чоп этилади. ОТМ профессор-ўқитувчилари ўз касбий маҳоратларини мунтазам равишда ошириб, билимларини замонавий маълумотлар билан бойитиб боришларига имкон яратиш мақсадида ушбу қўлланма ОТМлардаги асосий йўналишлар бўйича энг фаол ишлатиладиган атамаларни уч тилда қамраган. Ушбу атамаларни ўзлаштирган профессор-ўқитувчилар ўз касб ва соҳаларига доир интернет ва бошқа турдаги матбуотда чоп этиладиган янги маълумотлар билан биринчилардан бўлиб танишиш, таклиф қилинаѐтган инновацион ғояларни ўз меҳнат фаолиятлари ва дарс жараѐнларида қўллаш имконига эга бўладилар. 2
УМУМЕВРОПА КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИГА (CEFR) АСОСЛАНГАН ИНГЛИЗ ТИЛИНИ БИЛИШ ДАРАЖАСИНИНГ ҚИСҚАЧА ТАСНИФИ 1. Чет тили бўйича А1 даражасига қўйиладиган талаблар Ўқиш Таниш мавзуларда маълумот берувчи матнларнинг асосий мазмунини тушуна олади Жой ѐки инсонлар тасвирланган қисқача матнни (зарур ҳолларда кўргазмалардан фойдаланган ҳолда) тушуна олади Содда хабарларни масалан оддий хатлар лектрон хатларни тушуна олади Содда ѐзма йўриқнома ѐки кўрсатмаларни тушуна олади ва уларга амал қила олади Газета ва журналлардаги одамларнинг ташқи кўриниши ѐши яшаш жойи каби содда маълумотларни тушуна олади Тинглаб тушуниш Таниш мавзуларда маълумот берувчи матнларнинг асосий мазмунини тушуна олади Жой ѐки инсонлар тасвирланган қисқача матнни (зарур ҳолларда кўргазмалардан фойдаланган ҳолда) тушуна олади Содда хабарларни масалан оддий хатлар лектрон хатларни тушуна олади Содда ѐзма йўриқнома ѐки кўрсатмаларни тушуна олади ва уларга амал қила олади. Гапириш Диалог. Маълумот сўрай олади ва тушунтириб бера олади Ёрдам сўраб мурожаат қила олади Содда савол-жавоб қила олади Монолог. шаш жойи оила дўстлари ва танишлари ҳақида гапира олади зини таништира олади ѐқтирган ва ѐқтирмаган нарсалари ҳақида гапира олади Таниш мавзуда жуда қисқа тақдимотлар қила олади Ёзиш Шахсий содда хабарларни (табриклар қайдлар лектрон хатлар) ѐза олади Шахсий маълумотлар (исм-шариф яшаш манзили ва ҳоказо) билан содда анкетани тўлдира олади Лингвистик компетенция злаштирилган лексик воситаларни контекст (матн)да қўллай олади Мавзуга оид содда сўзларни коммуникатив вазиятларда ишлата олади Талаффуз. Сўзларни алоҳида шитганда товушлар ва гап турларини (дарак сўроқ ва ҳис-ҳаяжон гап) фарқлай олади Лексика. Мавзуга доир сўзларни тўғри қўллай олиш сўз ясалиши байналминал сўзлар ва ўртача 600та актив лексикани ўзлаштириши керак 3
Грамматика. Сўз туркумлари, синтаксиснинг асосий қоидалари ҳозирги ва ўтган замон шаклларини фарқлай олиши ва ўзлаштириши лозим. 2. Чет тили бўйича А2 даражасига қўйиладиган талаблар Ўқиш - исқа шахсий содда хабарлар ва хатларни тушуна олади Жамоат жойларидаги умумий белгилар ва ълонларни тушуна олади Содда ѐзма кўрсатмаларни тушуна олади Оммавий ахборот воситаларида чоп тилган қисқа хабар ва кичик мақолаларни тушуна олади Фактларга асосланган матнларда масалан брошюралар рекламалар газета ълонларидан махсус маълумотларни топа олади Тинглаб тушуниш - з ҳтиѐжлари ва қизиқишларига бевосита боғлиқ бўлган гап ва ибораларни тушуна олади Бирор ерга бориш бўйича содда йўриқномаларни тушуна олади Содда хабар ва ълонлардаги асосий маъноларни тушуна олади Кундалик мавзулардаги тасмага ѐзилган парчалардан муҳим маълумотларни (шахсий ва оилавий маълумотлар қисқа аниқ ва содда суҳбатлар) тушуна олади Гапириш Диалог - Кундалик ҳаѐтга оид ўзи қизиққан ѐки ўзига бевосита алоқадор мавзулардаги қисқа суҳбатларда иштирок та олади Олдиндан режалаштирилган кундалик суҳбатлардаги муайян таниш мавзуларда савол-жавоб қила олади фикр ва маълумот алмаша олади. Бошқалар фикрига қўшилиш ѐки қўшилмасликни ифодалай олади лекин доимо тўхтамасдан мулоқот қилишга қийналади Монолог Одамлар яшаш ѐки иш жойи шароитлари кундалик ишлар ѐқтирганѐқтирмаган нарсалар ва бошқаларни содда қилиб тасвирлай олади ѐки тақдимот қила олади Содда иборалар билан одамлар жойлар ва буюмларни тасвирлай олади Ёзиш - Содда қисқа хат ва хабарлар ѐза олади (масалан миннатдорчилик билдириш узр сўраш хатлари) Анкетани турли шахсий маълумотлар билан тўлдира олади (исм-шарифи манзили телефон рақами миллати ота-онаси билан уланиш ҳақида маълумотлар ва ҳоказо) Кундалик турмуши ҳақида ѐза олади Лингвистик компетенция - злаштирилган лексик бирликларни контекстда қўллай олади Мавзуга оид содда сўзларни коммуникатив вазиятларда қўллай олади Талаффуз. Гапнинг мазмунига кўра (дарак сўроқ ва ҳис-ҳаяжон гап) ритм ва интонацияни тўғри қўллай олади нутқда товушларни ишлата олади Лексика. Сўзларни сўз бирикма ва ибораларни касби доирасида тўғри қўллай билиши 600га яқин актив сўзларни ўзлаштира олиши керак 4
Грамматика. Ҳозирги ўтган ва келаси замон феъллари; мураккаб замонларни ишлатиш; ҳикоя тузганда воқеалар кетма-кетлигини тўғри қўйиш ва қўшма гаплар туза олиши керак Сўзларни ишлата олиш қобилияти - Аниқ кундалик вазиятларда чегараланган миқдордаги сўзларни тўғри қўллай олади. 3. Чет тили бўйича B1 даражасига қўйиладиган талаблар Ўқиш - хтисослик соҳаларида фактларга асосланган мураккаб бўлмаган матнларни тўлиқ тушуна олади Кундалик ва асосий касб-ҳунарга оид ҳужжатлардаги масалан хабарлар қисқа расмий ҳужжатлардаги тегишли маълумотларни топа олади ва тушуна олади Тинглаб тушуниш - Касб-ҳунарга оид мавзулардаги аниқ норматив нутқнинг асосий маъноларини тушуна олади Шахсий қизиқиш ѐки касбга оид кундалик воқеалар ва дастурлар ҳақидаги телерадио янгиликлари равон ва секин гапирилганда уларнинг асосий мазмуни ва ғоясини тушуна олади Батафсил ѐзилган йўриқнома ѐки кўрсатмаларни тушуна олади ва уларга амал қила олади Гапириш Диалог - Саѐҳат мобайнида ѐки касбий соҳада вужудга келиши мумкин бўлган аксарият вазиятларда мулоқот қила олади Таниш шахсий қизиқишларга оид ѐки кундалик мавзуларда тайѐргарликсиз суҳбатга кириша олади Ҳам оммабоп ҳам касбҳунарга оид масалалар бўйича маълумот олади ва бера олади ҳамда фикр алмаша олади. Монолог - Орзу-умидлар хоҳиш-истак ва режаларни тасвирлай олади зининг қараш ва режалари ҳақида қисқача тушунтириб бера олади Китоб ва фильмдаги воқеалар ривожини гапириб бера олади ва муносабатини билдира олади Содда иборалар ѐрдамида масала ѐки далил ва сабабларни келтира олади Ёзиш - Шахсий ва касбий контекстларда тажриба ва тасаввурлари ҳақида қайдлар ва хабарлар ѐзиб уларнинг шошилинчлиги муҳимлиги ѐки зарурлигини ифодалай олади Резюме ва тавсия хатларини ѐза олади Лингвистик компетенция - Касб-ҳунарга оид луғат бойлигидан фаол фойдалана олади з соҳаларида кенг тарқалган халқаро ва турдош сўзларни танийди ва ишлата олади з ихтисослиги доираси ва ундан ташқарида сўз тузилиши лементлари (қўшма сўзлар префикслар суффикслар сўз ўзаги)ни танийди ва тушуна олади. 5
Сўзларни ишлата олиш қобилияти - Базавий сўз қатламини тўғри ишлата олади бироқ нотаниш бўлган вазият ва мавзуларда мураккаб бўлган фикр ва ғояни ифодалашга қийналади ва хатоларга йўл қўяди 6
ХОРИЖИЙ ТИЛ ЎРГАНИШ АҲАМИЯТИ ТЎҒРИСИДА ҲИКМАТЛИ ИБОРАЛАР 1. «If you talk to a man in a language he understands, it goes to his head. If you talk to him in his own language, it goes to his heart.» Nelson Mandela «Агар бирор инсонга у тушунган тилда гапирсангиз сиз унинг идрокига кириб борасиз, агар у билан унинг она тилида мулоқот қилсангиз сиз унинг қалбига кириб борасиз» Нелсон Мандела. 2. «One language sets you in a corridor for life Two languages open every door along the way» Frank Smith. Бир тил сизнинг ҳаѐтингизда йўлак очади кки тил са сизга йўлингизда учраган ҳар қандай шикни очиб беради Френк Смит. 3. «The limits of my language are the limits of my world» Ludwig Wittgenstein Менинг тил билиш даражам менинг дунѐни англаш даражамни белгилайди Льюдвиг Уитгенштейн. 4. «You can never understand one language until you understand at least two.» Geoffrey Willans. ккита чет тилини ўзлаштирмасдан инсон бир тилни тушуна олмайди Жеффри Вилланс. 5. «To have another language is to possess a second soul.» Charlemagne Чет тилида гапириш иккинчи қалбга га бўлишдир Буюк Карл. 6. «Those who know nothing of foreign languages know nothing of their own» Johann Wolfgang von Goethe Чет тилини билмаган инсон ўз она тилини ҳам билмайди Ёханн Вольфган фон Гѐте. 7. With languages, you can move from one social situation to another. With languages, you are at home anywhere Edmund De Waal Тиллар билан инсон бир ижтимоий вазиятдан бошқасига кўчиб юриш имкониятига га. Тиллар билан сиз ҳар қандай юртда ҳам ўзингизни уйдагидек ҳис қилаверасиз Эдмунд де Ваал. 8. The conquest of learning is achieved through the knowledge of languages -Roger Bacon. Билимга чет тилларни билиш орқали ришилади - Роджер Бекон. 9. One who speaks only one language is one person but one who speaks two languages is two people - Turkish Proverb. Бир тилда сўзлаша оладиган инсон - шунчаки бир инсон икки тилни билган са иккита инсон Турк мақоли. 10. Language is the mirror of nation. Тил - миллат кўзгуси. 7
11. Brain Development -Language centers of the brain truly develop in the result of successful foreign language learning. The better a person studies the more these crucial parts of the brain develops. Мия фаолиятининг ривожланиши - Миянинг тил марказларини муайян чет тилини муваффақиятли ўрганиш орқали ривожлантириш мумкин нсон қанчалик яхши ўқиса, миянинг мазкур ҳаѐтий муҳим қисмлари ҳам шунчалик яхши ривожланиб боради 12. Dementia Prevention - Possession of foreign languages assists to prevent or suspend the Alzheimer s disease up to five years It might seem incredible but the researches keep confirm this hypothesis. It is worth mentioning that learning a foreign language is more efficient than any other remedy for the disease. Ақлий заифликдан сақланиш - Чет тилларини ўрганиш Альцгеймер хасталигига мойил шахсларда ушбу касалликни қарийб беш йилгача олдини олиш ѐки сақланиш имконини яратади Нечоғлик ғайриоддий туюлмасин илмий тадқиқотлар бу гипотезани тасдиқлаб келмоқда Бу са қуйидаги хулосага келиш имконини беради: чет тилини ўрганиш хасталикка чалиниш муддатини узоқлаштиришда ҳар қандай дори воситасидан кўра самаралироқдир! 13. The development of a person s listening comprehension -Human brain starts to function more effectively and develops listening comprehension as the brain has to get used to listening to the unknown sounds. Инсонда тинглаш қобилиятининг ошиши - Мия ўзига ѐт бўлган тил товушларини шитишга кўникиши зарурияти мавжудлиги сабабли инсонда тинглаб тушуниш қобилияти ўсиб боради 14. Understanding of other languages gets easier - The children who grew up in bilingual families can determine languages not being aware of them at all. A child can easily differentiate English and French if he/she used to differentiate Spanish and Catalan in his/her childhood. Бошқа тилларни тушуниш осонлашади - кки тилли оилаларда вояга етган болалар ҳатто бирор марта ҳам муайян тилни шитишмаган бўлишса-да уларни бирбиридан бемалол ажрата олишади Болалигида каталон ва испан тилларини ажрата олган болалар инглиз ва француз тилларини ҳам бемалол фарқлай олишади 15. Memory Development - The children who grew up in bilingual environment possess much better memory rather than their peers who grew up in monolingual environment. It means, these children can count better in their heads, and carry out other mental operations very easily. Хотирани яхшилаш - кки тилли муҳитда улғайган болалар бир тилли муҳитда улғайганларига қараганда кучлироқ хотирага га бўлишади Бу са бундай болалар 8
ѐддан ҳисоб-китоб қилишга ва бошқа ақлий амалларни бажаришга уста бўлишини англатади. 16. Helps to switch from one task into another - People who possess foreign languages can easily switch and can react fast towards unexpected situations. Турли вазифаларга тезда мослашишга имкон беради Хорижий тилларни билганлар кутилмаган вазиятларга тезда мослаша оладилар ва уларга зудлик билан муносабат билдириш имкониятига га бўладилар. 17. Expansion of Attention - Bilingual people possess more concentration of attention and respond to the disturbances less than others. Эътибор доирасининг кенгайиши - кки тилли кишиларнинг ътибор доираси кенгроқ бўлади ва ташқи салбий омилларга кам берилувчан бўладилар 18. New Glance at Surrounding Things -Foreign language learning can even change a person s outlook For instance if an Englishman learns the Japanese language where blue color is expressed with various words (there is only blue and sky blue in the English language) it can change his attitude towards colors. Атроф-муҳитга янгича назар билан қараш - нги чет тилини ўрганиш инсоннинг атрофидагиларга бўлган муносабатини ҳам ўзгартириб юбориши мумкин Масалан айтайлик агар инглиз миллатига мансуб киши кўк ва ҳаво рангларни ифодалашда турли тушунчалардан фойдаланадиган (инглиз тилида фақат оч ва тўқ кўк деган тушунчаларгина мавжуд) япон тилини ўрганишга қарор қилса унинг рангларни қабул қилиш қобилияти ҳам ўзгариши мумкин 19. Native Language Improves - As foreign language learning draws person s attention to abstract rules and language structures, these rules can be learnt very easily and native language can be improved As Geoffrey Willans said: You can never understand one language until you understand at least two Она тилини чуқурроқ ўзлаштириш имкони туғилади - Чет тилини ўрганиш инсон диққат- ътиборини мавҳум қоида ва тил структураларига қаратади ва бунинг натижасида инсон ўз она тилида мавжуд бўлган қонун ва қоидаларни ҳам бемалол ўзлаштира олади Жеффри Вилланс таъкидлаганидек: нсон иккита бошқа чет тилини ўзлаштирмагунича ўз она тилисини ўзлаштира олмайди 20. Comprehension of other Cultures -Cultural enrichment plays an important role in language learning. It assists not only to comprehend a new culture but also it helps to have a new look at one s own culture Бошқа маданиятларни тушуниш - Чет тилини ўрганишда маданий салоҳият ҳам муҳим аҳамият касб тади У нафақат янги маданиятни ўзлаштиришга балки ўз маданиятига янгича назар билан қараш имкониятига га бўлади. 9
36 да ушбу натижага эришиши керак Ўзим, оилам ва қизиқишим ҳақида қисқа гапира оламан,оддий анкеталарни тўлдираман, қисқа хат ёзаман, секин нутқни тушунаман. Режалар ҳақида содда кўринишда гапираман. Шахсий масала ва иш юзасидан хат ёзаман. Туристлар билан суҳбатлашаман. Секин, сўзларни ўйлаб гапира оламан. Аксарият ҳаётий мавзулар бўйича суҳбатлашаман. Кичик ҳикоя, фильм ҳақида ёзаман. Ўз соҳам бўйича матнларни тушунаман. Тилни иш жараёнида бемалол ишлатаман. Тил ўргата оламан ва иш соҳасида ишлата оламан. Ҳар қандай мавзуларда бемалол гаплашаман. Илмий ва оммабоп матнларни тушунаман. Ҳар қандай матн ва диалогларни тушунаман. Тез суҳбат қила оламан. Инглиз тили она тилим эмаслигини фақатгина акцентдан билиш мумкин. Сўз бойлиги = 500-1000 та Сўз бойлиги =1000-1500 та Сўз бойлиги =1500-2000 та Сўз бойлиги =3000-4000 та Сўз бойлиги =4000-5000 та Сўз бойлиги =7000дан 10
А1 даражасига эришиш 1-12 лар Жами: 600 та сўз + грамматика Л У Ғ А Т Умумий мулоқот бўйича асосий сўзлар CEFR томонидан тавсия этилган 1000 та сўз Фан бўйича асосий сўзлар ОТМ томонидан тавсия этилган 1000 та сўз Грамматика Тавсия этиладиган қисмлар Грамматика қисмлари кетма-кетлиги Ишчи гуруҳ томонидан тавсия 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 этилади Н А З О Р А Т Факультет раҳбарияти ва кафедра даражасида ОТМ даражасида Республика даражасида (БИММ) 1-2- 2-3- 4-4- 4-5- 6-7- 8-9- 10-11- 12-6- 8-10- 12-8- 12- Аъло натижаларга эришган профессор-ўқитувчиларга ОТМ раҳбарияти томонидан рағбатлантириш масалаларини кўриб чиқиш тавсия этилади. 11
А1 дан А2 даражасига эришиш 13-24 - лар Жами: 600 та сўз + грамматика Л У Ғ А Т Умумий мулоқот бўйича асосий сўзлар CEFR томонидан тавсия этилган 1000 та сўз Фан бўйича асосий сўзлар ОТМ томонидан тавсия этилган 1000 та сўз Грамматика Тавсия этиладиган қисмлар Грамматика қисмлари кетма-кетлиги Ишчи гуруҳ томонидан тавсия 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 этилади Н А З О Р А Т Факультет раҳбарияти ва кафедра даражасида ОТМ даражасида Республика даражасида (БИММ) 13-14- 14-15- 16-16- 16-17- 18-19- 20-21- 22-23- 24-18- 20-22- 24-20- 24-24 лик натижалардан келиб чиқиб, инглиз тилини ўрганишда ҳеч қандай ижобий натижаларга эришмаган профессор-ўқитувчиларга тегишли чоралар кўрилиши тавсия этилади. 12
А2 дан B1 даражасига эришиш -36 лар Жами: 600 та сўз + грамматика Л У Ғ А Т Умумий мулоқот бўйича асосий сўзлар CEFR томонидан тавсия этилган 1000 та сўз Фан бўйича асосий сўзлар ОТМ томонидан тавсия этилган 1000 та сўз Грамматика Тавсия этиладиган қисмлар Грамматика қисмлари кетма-кетлиги Ишчи гуруҳ томонидан тавсия 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 этилади Н А З О Р А Т Факультет раҳбарияти ва кафедра даражасида ОТМ даражасида Республика даражасида (БИММ) - 26-26- 27-28- 28-28- 29-30- 31-32- 33-34- 30-32- 34-32- 35-36- 36-36- B1 даражасига эришмаган профессор-ўқитувчиларга тегишли қатъий чоралар кўрилиши тавсия этилади. 13
Умумий мулоқот бўйича асосий сўзлар (1000 та) Words 1- Words 26-50 Words 51-75 Words 75-100 the аниқ артикл or ѐки will келаси замон ѐрдамчи феъли number рақам of предлог; -нинг one бир up юқорига no йўқ and боғловчи ва had га ди other бошқа way йўл a ноаниқ артикл by орқали about ҳақида could қила оларди to предлог; -га word сўз out ташқарига people одамлар in предлог -да but лекин many кўп my менинг is to be 3 шахс бирлик not йўқ then сўнгра than дан кўра you сен сиз what нима them уларни(га) first биринчи that ўша all ҳамма барча these улар water сув it у (жонсиз нарсалар to be ўтган замон шунинг учун, were so ва ҳайвонлар учун) кўплик шакли шундай қилиб been бўлган he у ( ркак) we биз some бир қанча сall атамоқ номламоқ was to be феълининг ўтган замон шакли when қачон her унинг (аѐл) who ким? for предлог учун your сизнинг would will ўтган замон шакли oil ѐғ on предлог устида can қила олмоқ make ясамоқ its унинг are to be нинг кўплик шакли said айтди like ѐқтирмоқ now ҳозир as Каби there у ерда him унга ( ркак) find топмоқ with Билан use фойдаланмоқ into ичига long узун his унинг ( ркак) an ноаниқ артикл time вақт down пастга they улар each ҳар бири has have 3 шахс шакли day кун I мен which қайси look қарамок did қилди at -да she у (аѐл) two икки get олмоқ be бўлмоқ do бажармоқ қилмоқ more кўпроқ come келмоқ this бу how қандай write ѐзмоқ made ясалди have га бўлмок their уларнинг go бормоқ may мумкин from дан if агар see кўрмоқ part қисм 14
Words 101-1 Words 126-150 Words 151-175 Words176-200 over устида узра say айтмоқ set ўрнатмоқ try ҳаракат қилмоқ, уринмоқ new янги great буюк put қўймоқ kind меҳрибон sound товуш where қаер (-га -да) end тугамоқ hand қўл take олмоқ help ѐрдамлашмоқ does бажармоқ picture расм only фақат through орқали another бошқа again яна little оз кам much кўп well яхши change ўзгартирмоқ work иш before олдин large катта off ўчирмоқ know билмоқ line чизиқ must шарт (модал) play ўйнамоқ place жой right 1) ҳуқуқ 2) ўнг томон big катта spell ҳарфлаб айтмоқ year йил too 1) ҳам; 2) ўта even ҳатто air ҳаво live яшамоқ mean англатмоқ such шундай away олисда me мени(га) old кекса ски because чунки animal ҳайвон back орқа any ҳар қандай turn бур(ил)моқ house уй give бермоқ same бир хил here бу ер point нуқтаи назар most аксарият tell гапириб бермоқ why нега? Page саҳифа very жуда boy ўғил бола ask сўрамоқ letter хат after дан кейин follow ргашмоқ went борди mother она thing нарса came келди men ркак кишилар answer жавоб бермоқ our бизнинг want ҳоҳламоқ read ўқимоқ found асос солмоқ just шунчаки show кўрсатмоқ need ҳтиѐж study таҳсил олмоқ name исм also шунингдек land ер still ҳануз good яхши around атрофида different фарқли learn ўрганмоқ sentence гап form шакл home уй should керак (модал) man ркак киши three уч us бизни(га) Ameri ca Aмерика think ўйламоқ small кичкина move ҳаракатланмоқ world дунѐ 15
Words 201-2 Words 226-0 Words 1-275 Words 276-300 high баланд saw кўрди important муҳим miss соғинмоқ every ҳар бир left чап until -гача idea ғоя фикр near яқин don t қилмаслик children болалар enough етарли add қўшмоқ few кам бир оз side томон eat емоқ food озиқ-овқат while мобайнида feet оѐқлар face юз бет between орасида ўртасида along бўйлаб car автомобиль watch own шахсий might бўлиши мумкин mile мил (узунлик ўлчов бирлиги) far 1) кузатмоқ; 2) соат узоқ below қуйида close 1) ѐпмоқ; 2) яқин night тун Indian ҳинд country мамлакат something бирор нарса walk сайр қилмоқ пиѐда юрмоқ really ҳақиқатдан plant 1) ўсимлик; 2) завод seem туюлмоқ white оқ almost деярли last school ўтган next келаси кейинги sea денгиз let рухсат бермоқ мактаб hard қаттиқ began бошланга н above юқорида father ота open очмоқ grow ўс(тир)моқ girl қиз бола keep сақламоқ example намуна мисол took олди sometimes баъзида tree дарахт begin бошламоқ river дарѐ mountain тоғ never ҳеч қачон life ҳаѐт four тўрт cut кесмоқ start бошламоқ always ҳар доим carry ташимоқ young ѐш city шаҳар those улар ўшалар state штат talk гаплашмоқ earth ер both ҳар иккаласи once бир марта soon тезда eye кўз together биргаликда book китоб list рўйхат light thought 1) чироқ; 2) ѐруғ; 3) енгил think нинг ўтган замон шакли ўйлади ўйлаган paper қоғоз hear шитмоқ song қўшиқ got get нинг ўтган замони олди олган stop тўхтамоқ being бошланиш head 1) бош; 2) бошлиқ group гуруҳ without сиз (пулсиз) leave жўнаб кетмоқ under тагида often тез-тез second иккинчи family оила story ҳикоя run югурмоқ later кейинроқ кейинчалик it s у... 16
Words 301-3 Words 326-350 Words 351-375 Words 376-400 body тана order тартиб буйруқ listen тингламоқ farm ферма music мусиқа red қизил wind шамол pulled суғуриб олди color ранг door шик rock қоятош draw чизмоқ stand турмоқ sure аниқ муқаррар space sun қуѐш become бўлмоқ; бўлиб етишмоқ 1) бўш жой 2) само voice овоз covered қопланган seen кўрган question савол top юқори fast тез cold совуқ fish балиқ ship кема several бир нечта cried йиғлади area ҳудуд across кўндаланг hold ушлаб турмоқ plan режа mark баҳо белги today бугун himself унинг ўзи notice пайқамоқ dog ит during давомида toward га томон south жануб horse от short қисқа калта five беш sing куйламоқ birds қушлар better яхшироқ step қадам war уруш жанг problem муаммо best нг яхши morning рталаб тонг ground ер complete тўлдирмоқ; тугатмоқ however бироқ passed ўтди fall йиқилмоқ room хона жой low паст vowel knew билар ди (know ўтган замон) унли (ҳарф товуш) king қирол hours соатлар true тўғри ҳақиқат town шаҳар since -дан буѐн black қора hundred юз (100) I ll мен қиламан (келаси замон) ever қачондир products махсулотлар against қарши unit боб бўлим piece бўлак қисм happened содир бўлди pattern намуна андоза figure шакл told айтди (tell ўтган замон) whole бутун numeral сон certain муайян usually одатда measure 1) чора 2) ўлчов table didn t қилмади do not ўтган замон 1) стол; 2) жадвал field 1) дала; 2) соҳа remember сламоқ north шимол travel саѐҳат friends дўстлар early рта барвақт slowly секин wood ѐғоч easy осон waves тўлқинлар money пул fire олов heard шитди (hear нинг ўтган замон акли) reached 1) етиб борди; 2) ришди map харита upon устида 17
Words Words Words Words 401-4 426-450 451-475 476-500 done бажарган decided қарор қилди plane самолѐт filled тўлдирди English нглиз тили инглиз contain ўз ичига олмоқ system система heat иссиқлик road йўл course курс behind орқасида full тўла halt тўхтамоқ surface юза ran югурди hot иссиқ ten ўн (10) produce ишлаб чиқармоқ round айлана check текширмоқ fly учмоқ building бино boat қайиқ object объект gave берди ocean океан game ўйин am box қути class 1) синф хил 2) дарс to be феъли 1 шахсда force куч rule қоида finally ниҳоят note слатма brought олиб келди among орасида wait кутмоқ nothing ҳеч нарса understand тушунмоқ noun от (сўз туркуми) correct тўғри rest 1) ҳордиқ 2) қолга қисми warm илиқ power куч oh ох carefully хтиѐткорона common одатий cannot қила олмаслик quickly тезда scientists олимлар bring олиб келмоқ able қила олиш person шахс киши inside ичкари explain тушунтирмоқ six олти became бўлди wheels ғилдираклар dry қуруқ size ҳажм shown кўрсатган stay қолмоқ though гарчи dark қоронғу minutes 1) дақиқалар; 2) мажлис баѐнномаси green яшил language тил ball копток strong кучли known билган shape шакл material материал verb феъл island орол deep чуқур special махсус stars юлдузлар week thousands минглаб heavy оғир front олд less камроқ yes ҳа fine яхши feel ҳис қилмоқ сезмоқ machine ускуна clear аниқ-равшан pair шерик fact факт base асос equation тенглама circle айлана inches инч (ўлчов бирлиги) ago аввал yet ҳали include ўз ичига олмоқ street кўча stood турди government ҳукумат built қурди 18
Words 501-5 Words 526-550 Words 551-575 Words 576-600 can t қила олмаслик picked терди legs оѐқлар beside ѐнида matter масала simple оддий sat ўтирди gone кетган square майдон cells ҳужайралар main асосий sky осмон syllables бўғинлар paint чизмоқ winter қиш glass 1) шиша; 2) стакан perhaps ҳтимол mind онг wide кенг million миллион bill ҳисоб варақи love севги written ѐзилган west ғарб felt ҳис қилди cause сабаб length узунлик lay ѐтмоқ suddenly тўсатдан rain ѐмғир reason сабаб weather об-ҳаво test тест exercise машқ kept сақланган root ўзак илдиз direction center farmers ready anything divided general energy subject Europe moon region return йўналиш марказ фермерлар тайѐр ҳар қандай нарса бўлинган умумий енергия фан Европа ой вилоят қайтмоқ eggs тухумлар interest қизиқиш train 1) поезд; 2) шуғулланмоқ arms 1) қўл; 2) қуроллар instrume nts meet асбоблар учрашмоқ, танишмоқ blue кўк brother ака ука third учинчи wish тилак race drop ташламоқ present 1) пойга; 2) ирқ 1) ҳозирги; 2) совға months paragraph developed ривожланган beautiful чиройли raised window дераза store йиғмоқ represent ойлар абзац кўтарилди; ўстриди вакил бўлиб қатнашмоқ difference фарқ job иш касб soft юмшоқ distance масофа edge қирра чет whether ми; агар heart юрак past ўтмиш clothes кийимлар sit ўтирмоқ sign 1) белги; 2) имзо чекиш sum йиғинди record қайд flowers shall гуллар келаси замон ясовчи феъл summer ѐз (фасл) finished тугатди teacher ўқитувчи believe ишонмоқ wall девор discover кашф қилмоқ очмоқ held ушлади dance рақс forest ўрмон wild ѐввойи describe тасвирламоқ members аьзолар probably ҳтимол happy хурсанд, бахтли drive ҳайдамоқ (автомобиль) 19
Words 601-6 Words 626-650 Words 651-675 Words 676-700 cross кесиб ўтмоқ already аллақачон hair соч rolled ўради; юмалади speak гапирмоқ instead нинг ўрнига age ѐш давр bear айиқ solve муаммони ечмоқ phrase ибора amount миқдор wonder ҳайрат appear пайдо бўлмоқ soil тупроқ scale тарози даража smiled табассум қилди metal метал bed ѐтоқ кроват pounds фунт (оғирлик ўлчов) angle бурчак son ўғил (фарзанд) copy нусха although гарчи fraction қисм бўлак either ѐки free 1) бўш холи; 2) текин per ҳар бир Africa Африка ice муз hope умид broken синган killed ўлдирди sleep ухламоқ spring баҳор moment лаҳза melody оҳанг village қишлоқ case ҳолат tiny жажжи bottom туби таги factors омиллар laughed кулди possible мумкин ҳтимол trip саѐҳат result натижа nation миллат gold олтин hole тешик jumped сакради quite анча жуда milk сут poor ночор snow қор type тур хил quiet сокин let s келинг ride минмоқ ҳайдамоқ (от велосипед) themselves ўзлари natural табиий fight жанг care ғамхўрлик temperature ҳарорат lot кўп surprise floor пол; таж bright ѐрқин stone тош French hill pushed baby buy тепалик итарди гўдак сотиб олмоқ lead бошламоқ, ргаштирмоқ ҳайрон қолдирмоқ Француз; Француз тили act ҳаракат died ўлди everyone ҳамма барча build қурмоқ beat урмоқ method услуб middle ўрта exactly аниқ айнан section бўлинма секция speed тезлик remain қолмоқ century аср lake кўл count санамоқ dress кўйлак outside ташқари consonant ундош (ҳафр товуш) cat мушук iron дазмол темир everything хамма нарса within ичра ичида someone кимдир couldn t қила олмади tall баланд dictionary луғат sail қайиқда сузмоқ fingers бармоқлар 20
Words Words Words Words 701-7 726-750 751-775 776-800 row қатор president президент yourself ўзингиз caught тутди least нг кам brown малла control назорат fell йиқилди catch тутмоқ trouble ташвиш practice амалиѐт team жамоа climbed тирмашиб юқориламоқ cool салқин report ҳисобот топширмоқ God Худо wrote ѐзди cloud булут straight тўғри captain капитан shouted бақирди lost йўқотди rise кўтарилмоқ direct йўналтирмоқ continued давом тди sent жўнатди statement баѐнот ring узук itself ўзи symbols рамзлар stick таѐқ serve хизмат қилмоқ else яна wear киймоқ party 1) базм; 2) партия child бола plains текисликлар bad ѐмон seeds уруғлар desert чўл gas газ save тежамоқ suppose тахмин қилмоқ increase оширмоқ England Англия experiment тажриба woman аѐл history тарих burning ѐндириш куйдириш engine мотор coast қирғоқ cost таннарх, қиймат design дизайн alone ѐлғиз bank банк maybe бўлиши мумкин joined қўшилган drawing чизиш period давр business бизнес foot оѐқ east шарқ wire сим separate ажратмоқ; алоҳида law қонун pay тўламоқ choose танламоқ break синдирмоқ; танаффус ears қулоқлар single ѐлғиз clean тозаламоқ uncle тоға амаки grass майса touch тегмоқ visit ташриф буюрмоқ hunting овлаш you re сен сиз information маълумот bit бўлак flow оқим grew ўсди express 1) ифодаламоқ; 2) кспресс whose кимнинг lady хоним skin тери mouth оғиз received қабул қилди students талабалар valley водий yard ҳовли garden боғ human инсон cents сентлар equal тенг please илтимос, марҳамат art саньат key калит decimal ўнталик strange ғалати; нотаниш feeling ҳиссиѐт туйғу 21
Words 801-8 Words 826-850 Words 851-875 Words 876-900 supply таъминламоқ guess тахмин қилмоқ thick қалин йўғон major асосий corner бурчак silent овозсиз blood қон observe кузатмоқ electric лектрга оид trade савдо lie алдамоқ ѐлғон гапирмоқ tube қувур insects ҳашортлар rather анча жуда spot белги доғ; жой necessary зарур crops ҳосил compare қиѐсламоқ таққосламоқ bell қўнғироқ weight вазн tone оҳанг crowd оломон тўда fun хурсандчилик meat гўшт hit урмоқ poem шеър loud баланд овозда lifted кўтарди sand қум enjoy завқланмоқ ҳузурланмоқ consider кўриб чиқмоқ process жараѐн doctor врач elements лементлар suggested таклиф киритди army армия provide таъминламоқ indicate кўрсатиб ўтмоқ thin ингичка hat бош кийим шляпа еhus шу тариқа except дан ташқари position 1) позиция; 2) лавозим property мулк won t will not қилмайди expect кутмоқ entered кирди particular муайян сook пиширмоқ flat текис fruit мева swim сузмоқ чўмилмоқ bones суяклар устухон seven етти (7) tied боғланган terms шартлар tail дум interesting қизиқарли rich бой пулдор current жорий board кенгаш sense сезмоқ сезги dollars доллар park парк modern замонавий string ип send юбормоқ жўнатмоқ sell сотмоқ compound қўшма blow смоқ (шамоқ) sight кўриниш shoulder елка mine 1) меники 2) шахта wasn t мас ди value fit мос келмоқ; тўғри келмоқ famous машҳур chief қадр-қиймат; қадрият Japanese бошлиқ; асосий пон япон тили industry wash саноат ювмоқ wings қанотлар stream оқим block блок addition қўшимча movement ҳаракат planets планеталар spread тарқалмоқ ѐйилмоқ belong тегишли бўлмоқ pole полюс rhythm ритм cattle чорва safe хавфсиз exciting завқли eight саккиз wife хотин soldiers аскарлар branches филиаллар science фан sharp ўткир 22
Words 901-9 Words 926-950 Words 951-975 Words 976-1000 company компания sister опа сингил gun тўппонча милтиқ total умумий radio радио oxygen кислород similar ўхшаш deal келишув we ll we will нинг қисқартма шакли plural кўплик (грамматик) death ўлим determine аниқламоқ action ҳаракат various турли хил score балл evening кечқурун кечки пайт capital пойтахт agreed рози бўлди forward олдинга nor на factories фабрикалар opposite қарама-қарши stretched чўзди rope арқон settled ўрнатилган wrong нотўғри хато experience тажриба cotton пахта yellow сариқ chart диаграмма rose атиргул apple олма isn t мас prepared тайѐрлади allow рухсат бермоқ details тафсилотлар southern жанубий pretty truck юк машинаси solution 1) ѐқимтой 2) анчагина муаммонинг ечим fear қўрқув entire бутун workers ишчилар corn жўхори fair адолатли fresh янги барра Washington Вашингтон substances моддалар printed чоп тилган shop дўкон Greek Грек smell ҳид ҳидламоқ wouldn t will нинг ўтган замон инкор шакли suffix қўшимча (грамматка) women аѐллар tools асбоблар ahead олдинда especially айниқса bought сотиб олди condition шароит chance имконият shoes пойафзал led бошқарди; етаклади сows сигирлар born туғилган actually аслида march марш track йўлак level даража nose бурун northern шимолий arrived етиб келди triangle учбурчак afraid қўрқмоқ create яратмоқ located жойлашган molecules молекулалар dead ўлик ўлган British Британиялик sir с р жаноб France Франция sugar шакар difficult қийин seat ўрин ўриндиқ repeated такрорланган adjective сифат (грамматика) match матч division бўлим бошқарма column устун fig анжир win ғолиб бўлмоқ енгмоқ effect натижа western ғарбий office идора офис doesn t Do бўлишсиз шакли underline тагига чизмоқ church черков huge улкан steel пўлат view манзара 23
GRAMMAR TOPICS Theme Мавзу 1 Noun От 2 There is/there are There is/there are ибораси 3 Verb Феъл 4 Adjective Сифат 5 Pronoun Олмош 6 Numbers Сон 7 Prepositions Предлоглар 8 Imperative Буйруқ гаплар 9 The Present Simple Tense Ҳозирги замон оддий феъли 10 The Past Simple Tense тган замон оддий феъли 11 The Future Simple Tense Келаси замон оддий феъли 12 The Present Continuous Tense Ҳозирги замон давом феъли 13 The Past Continuous Tense тган замон давом феъли 14 The Future Continuous Tense Келаси замон давом феъли 15 Modal Verbs Модал феъллар 24
ИНГЛИЗ ТИЛИДА МУЛОҚОТГА КИРИШИШ УЧУН ЗАРУР БЎЛГАН БАЗАВИЙ ГРАММАТИК МАВЗУЛАР БЎЙИЧА ҚИСҚА МАЪЛУМОТЛАР ВА ТАФСИЛОТЛАР 1. ОТ (NOUN) Oт сўз туркуми ҳисобланиб шахслар ҳайвонлар жойлар нарсалар ҳодисалар ва турли-туман мавҳум тушунчаларни ифодаловчи сўзлар бўлиб Who? (Ким?), What? (Нима?) сўроқларига жавоб бўлади Саналадиган ва саналмайдиган отлар нглиз тилидаги отлар ҳам ўзбек тилидаги каби ўзи ифодалаган тушунчага кўра саналадиган ѐки саналмайдиган отларга бўлинади Баъзи кўп маъноли отлар бир маъносида саналадиган отлар сирасига кирса, бошқа маъноси билан саналмайдиган отлар қаторидан ўрин олиши мумкин I eat a banana every day. Мен ҳар куни биттадан банан ейман. I like bananas. Мен банан(ларни) ѐқтираман. Banana саналадиган от Саналадиган отлар бирликда (a banana) ва кўпликда (bananas) бўлиши мумкин.(one banana, two bananas, etc.) збек тилига таржима қилинганида -лар қўшимчаси тушиб қолиши мумкин Саналадиган отларга мисоллар: Komila was singing a song. Комила қўшиқ куйлаѐтган эди. There is a nice beach near here. Шу яқин атрофда ажойиб пляж бор. There are no batteries in the radio. Радионинг батареялари йўқ. Атоқли ва турдош отлар Атоқли отлар (proper nouns) алоҳида олинган одамлар жойлар ѐки нарсаларнинг номларидир Улар бош ҳарф билан ѐзилади олган барча отлар турдош отлар ҳисобланади George Allen attends Lakeview College. - Жорж Аллен Лейкю коллежига қатнайди. Monday, June 15, is Marilyn Morgan s birthday.- Душанба куни 15 июнда Марилин Морганнинг туғилган куни. Агар атоқли от икки ѐки ундан ортиқ киши, жой ѐки нарсанинг номи бўлса, унинг олдидан аниқ артикл ѐки бирор аниқловчи қўйилади My brother is named Bill Johnson and my cousin is also named Bill Johnson. The Bill Johnson, who lives across the street from me is my brother. Акамнинг исми Билл Жонсон, жиянимнинг исми ҳам Билл Жонсон. Кўчанинг нариги томонида (менинг қаршимда) яшайдиган Билл Жонсон - менинг акам.
Бир турдаги нарса ва буюмнинг номини билдирган от турдош от (common nouns) дейилади A dog ит a boy бола Жамловчи отлар Жамловчи отлар бир гуруҳ кишилар ҳайвонлар қушлар ҳашоратларни ифодалайди Жамловчи от ҳаракатнинг гуруҳ томонидан бирга бажарилаѐтгани ѐки гуруҳнинг ҳар аъзоси томонидан алоҳида бажарилаѐтганига қараб феълнинг бирлик ѐки кўпликдаги шаклини олади жтимоий уюшма ва гуруҳларни ифодаловчи жамловчи отлардан айримлари қуйидагилар: Army қуролли кучлар Audience аудитория Brigade бригада Orchestra оркестр Ҳайвонлар қушлар ва ҳашоратларни ифодалайдиган жамловчи отлардан айримлари қуйидагилар: A herd of cattle, sheep, goats A hive of bees A flock of birds, chicken Отларда кўплик нглиз тилидаги аксарият отларнинг кўплик шакли отга s қўшимчаси қўшиш орқали ҳосил қилинади boy boys book books pencil pencils -s, -ch, -sh, -tch, -x, -z ҳарфлари билан тугаган сўзларнинг кўплик шакли es қўшимчасини қўшиш йўли билан ясалади bunch bunches patch patches fox - foxes ўрам - боғ(лар) бўлак/парча(лар) тулки(лар) Эслатма: o ҳарфи билан туговчи айрим сўзларга s қўшимчаси қўшилади: photo photos расм расмлар piano pianos пианино пианинолар radio radios радио радиолар video videos видео видеолар Бироқ аксарият отларнинг кўплик шаклига es қўшимчаси қўшиш орқали ясалади: echo echoes акс -садо aкс-садолар 26
potato potatoes картошка картошкалар embargo embargoes эмбарго эмбарголар (таъқиқ) tomato tomatoes помидор помидорлар hero heroes қаҳрамон қаҳрамонлар torpedo torpedoes торпеда торпедалар Баъзи отларга кўплик қўшимчаси қўшилганда муайян имло ўзгаришлари юз беради Сўз охирида ундошдан кейин келган y ҳарфи i га айланади ва es қўшилади: baby babies гўдак гўдаклар city cities шаҳар шаҳарлар Баъзи отлар охиридаги f ѐки fe кўплик қўшимчаси (-s/-es) қўшилгач, ves га айланади: knife knives пичоқ пичоқлар wolf wolves бўри - бўрилар Лекин roof (том) roofs (томлар), belief (ишонч) beliefs (ишончлар), proof (далил) proofs (далиллар), relief (қутилиш) reliefs (кўпликда кам ишлатилади) ҳолатлари ҳам учрайди. Ҳозирги инглиз тилида айрим отларнинг қадимги инглиз тилига оид кўплик шакллари ҳамон ишлатилади. man men mouse mice ox oxen goose geese woman women fireman firemen child children louse lice foot feet ОТЛАРДА ҚАРАТҚИЧ (-нинг) ҚЎШИМЧАСИ ( S) IN NOUNS нглиз тилида қаратқичлик маъносини қаратқич олмоши ѐки отларга s қўшимчасини қўшиш орқали ясалади A boy s shoes Боланинг пойабзали Cat s tail - Мушукнинг думи This is my brother s notebook. Бу акамнинг дафтари/ноутбуки(комп). Now he is living in his friend s house. Ҳозир у акасининг уйида яшаяпти. Агар инглиз тилидаги атоқли от (исмлар ѐки жой номлари) s ҳарфида тугаган бўлса қаратқич шакли икки усулда, яъни ( s) ѐки ( ) қўшиш орқали ясалиши мумкин James s coat = James coat - Джеймснинг пальтоси Charles s wife = Charles wife - Чарльзнинг рафиқаси Dickens s novel = Dickens novel - Диккенснинг романи s кўплик формасини олган отларга қаратқич қўшимчасининг белгисининг ўзи қўшилади Бу сўзда ундош товушнинг (s) иккиланиши талаффузда муаммо туғдирмаслиги учун ишлатилади Boys болалар boys books болаларнинг китоблари 27
Friends - дўстлар my friends cars - дўстларимнинг машиналари зак ўзгариши орқали кўплик шаклини олувчи отларга қаратқич шаклида худди бирликдаги отлар каби s қўшимчаси қўйилади. збек тилига нинг қўшимчаси таржима қилинмаслиги ҳам мумкин Child - бола Children - болалар children s bedroom - Болаларнинг ѐтоқхонаси Woman - аѐл Women - аѐллар Women s handbag - Аѐллар сумкаси ОТЛАРДА РОД КАТЕГОРИЯСИ нглиз тилида отларда род (жинс категориялари) тушунчаси мавжуд бўлиб у от қайси жинсга тааллуқлилигини билдиради Предмет ѐки шахснинг родини аниқлашда He У ( ркак роди учун) She У (аѐл роди учун) олмоши орқали ѐки маълум родни аниқловчи отлар (actor-actress) орқали ясалади My mother is a doctor. Менинг онам шифокор. She is a doctor. У шифокор. Ушбу мисолларда 1 гапда mother оти фақат аѐлларга нисбатан ишлатилади Контекстда берилганда такрорий сўзни ишлатмаслик учун She олмошидан фойдаланилади Ҳайвонларга доир сўзларни It У олмоши билан алмаштирса бўлади The cat is in the yard. Мушук ҳовлида. It is in the yard. У ҳовлида. Агар ҳайвоннинг жинсини аниқлаштирилаѐтганда ѐки контекстда бирор уй ҳайвонининг худди уй аъзоси сифатида саналаѐтганда род билдиради This is my dog. She s four years old. Бу менинг итим. У 4 ѐшда. Айрим отлар аниқ родга га ва уларни контекстда тўғри қўллаш лозим Actor актѐр actress Host мезбон hostess Tiger йўлбарс tigress 2.THERE IS THERE ARE ИБОРАЛАРИ (МАВЖУД, БОР) There is there are иборалари бирор бир предмет ѐки шахснинг аниқ жойда борлиги ѐки турганлигини билдириш учун ишлатилади There is, there are иборалари гап бошида келади ундан кейин га сўнгра пайт ѐки ўрин ҳоли келади збек тилида гап ўрин ѐки пайт ҳолидан бошланади There is a lamp on the table. Столда лампа бор. 28
There are pupils in the classroom. Синфда ўқувчилар бор. Агар биринчи от бирликда бўлса, there is... кўпликда келса, there are... ишлатилади There is a book, exercise books, pens and pencils on the desk. Партада битта китоб, дафтарлар, ручкалар, қаламлар бор. There are three apples on the plate. Тарелкада учта олма бор. Агар аниқ бир предметни қаерда турганлигини билдирганда there is, there are ишлатилмайди, от олдидан келади, от олдида the ишлатилади The lamp is on the table. Лампа стол устида. There is ибораси саналмайдиган отлар олдидан ноаниқ артиклсиз ишлатилади There is water in the swimming pool. Сув ҳавзасида сув бор. There is no time to go to the market. Бозорга боришга вақт йўқ. There is no fresh air in the room. Хонада тоза ҳаво йўқ. 3.ФЕЪЛ (THE VERB) Предметнинг иш-ҳаракатини билдирадиган сўзлар феъл деб аталади ясалишига кўра икки хилдир: 1) Туб феъл (be, come, like, take..) 2) сама феъл (blacken, rebuild, dislike ) Айрим феъллар сифатга еn суффиксини қўшиш орқали ясалади wide-кенг widen-кенгайтирмоқ black қора blacken-қорайтирмоқ нглиз тилида феъллар Феъл ясовчи префикслар a) un-бўлишсизлик dress кийинмоқ undress - ечинмоқ cover - ѐпмоқ uncover - очмоқ b) dis - бўлишсизликни ѐки қарама-қаршиликни англатади like яхши кўрмоқ dislike - ѐмон кўрмоқ agree- рози бўлмоқ disagree норози бўлмоқ c) re - қайтадан қилмоқ маъносида. write - ѐзмоқ rewrite - қайтадан ѐзмоқ organize - ташкил қилмоқ reorganize - қайтадан ташкил этмоқ Феълнинг асосий шакллари 29
Феъллар тузилиш шаклларига кўра тўғри (regular) ва нотўғри (irregular) феълларга бўлинади Тўғри феълнинг 2-(ўтган замон) ва 3- (ўтган замон сифатдош) шакллари феъл негизига d, - еd қўшимчаси қўшиш билан ясалади Бу қўшимча жарангсиз товушлардан кейин [t] деб жарангли ва унли товушлардан кейин [d], [ed] талаффуз қилинади Clean- тозаламоқ clean + ed I cleaned - Мен тозаладим. Work ишламоқ work+ed I worked - Мен ишладим. Answer жавоб бермоқ answer+ed I answered Мен жавоб бердим. Want хоҳламоқ want+ed I wanted Мен хоҳладим. Нотўғри феълларнинг асосий шакллари турли йўллар билан ясалади 1) бу феълларнинг кўпчилигида ўтган замон ва ўтган замон сифатдоши шакли феъл негизидаги унлининг ўзгариши орқали ўтган замонни ясайди write-ѐзмоқ wrote -ѐзди written -ѐзган bring олиб келмоқ brought олиб келди brought олиб келган come - келмоқ came - келди come - келган do- қилмоқ did - қилди done қилган eat- емоқ ate - еди eaten -еган hear - эшитмоқ heard -эшитди heard -эшитган know- билмоқ knew - билди known -билган speak - гапирмоқ spoke -гапирди spoken - гапирган 2) Кўпчилик феълларнинг d ҳарфи t га айланади build қурмоқ built қурди built қурган spend ўтказмоқ spent- ўтказди spent - ўтказган 3) Баъзи феъллар умуман ўзгармайди put-қўймоқ put-қўйди put қўйган let рухсат бермоқ let- рухсат берди let- рухсат берган 4) Баъзи феълларнинг са охирига -t қўшилади burn ѐндирмоқ burnt - ѐндирди burnt- ѐндирган smell-ҳидламок smelt ҳидлади smelt-ҳидлаган 5) Айрим феълларнинг негизи ўтган замон шаклида ўзгариб кетади go-бормоқ went- борди gone-борган be-бўлмоқ was- бўлди (эди) been бўлган do - қилмоқ did -қилди done - қилган have эга (бор) бўлмоқ had бор эди had бор бўлган 30
ФЕЪЛЛАРДА ЗАМОН Феъллар турли замонларда турли шаклларда ишлатилади ш-ҳаракатнинг қачон бажарилишига қараб феъл шакллари 3та замонда келади нглиз тилида ҳам худди бошқа тиллардаги каби 3та асосий замон мавжуд (Present Past Future) Улар ўз ўрнида маъносига қараб турли шаклларга бўлинади (Indefenite (Simple) Continuous (Progressive) Perfect) Ҳозирги замон феъли ҳозирги замонда бажариладиган иш-ҳаракатни ифодалайди ва асосий феълнинг инфинитив шакли to юкламасисиз ишлатилади Сўроқ ва инкор шакллар ѐрдамчи феъл орқали ясалади Ўтган замон феъли ўтган замонда маълум вақтда ишлатиладиган иш-ҳаракатга нисбатан қўлланилади Феълнинг ўтган замон шакллари тўғри феълларга (-ed) қўшимчасини қўшиш орқали нотўғри феъллар ўзагининг ўзгариши орқали ясалади Сўроқ ва инкор шакллар ѐрдамчи феъл орқали ясалади Келаси замон феъллари келгусида бажариладиган иш-ҳаракатга нисбатан қўлланилиб асосий феълга келаси замон ѐрдамчи феълини (will) қўшиш орқали ясалади 4.СИФАТ (ADJECTIVE) нглиз тилида сифат предметнинг белгисини билдирадиган сўз туркумидир Сифат what? - қандай? саволига жавоб беради нглиз тилида сифатлар доим отга баъзи ҳолларда олмошга тегишли бўлади 1) He wears black shoes. У қора рангли туфли кийиб юради. 2) His shoes are black. Унинг туфлиси қора рангда. Сифат даражалари Сифатлар оддий қиѐсий ва орттирма даражада бўлади dark тўқ darker тўқроқ (the) darkest жуда тўқ Бир бўғинли сифатлардан қиѐсий даража ясалганда оддий даражадаги сифатга er (-роқ) суффикси қўшилади Орттирма даража ясалганда са оддий даражадаги сифатга est (энг, жуда) суффикси қўшилади big катта - bigger- biggest thin юпқа thinner - thinnest 31
Агар сифат y билан тугаган бўлса y - i га ўзгаради: busy банд busier бандроқ - busiest жуда банд happy бахтли happier бахтлироқ - happiest энг бахтли Эслатма: Агар y унли ҳарфдан кейин келса у ҳолда y ўзгармайди: grey кул ранг greyer кул рангроқ - greyest жуда кул ранг Сифатнинг охиридаги e ҳарфи -er, -est суффикси қўшилганда е тушиб қолади: white оқ - whiter - whitest Оддий даража Қиѐсий даража Орттирма даража (доим the артикли) dark darker (the) darkest nice nicer (the) nicest large larger (the) largest true truer; more truest; most true hot hotter; more hot hottest; most hot This is the shortest way to the station. Бу вокзалга олиб борадиган энг қисқа йўл. Икки ва ундан ортиқ бўғинли сифатлар дан қиѐсий даража ясалганда оддий даражадаги сифат олдидан more сўзи қўйилади difficult қийин more difficult қийинроқ beautiful чиройли more beautiful чиройлироқ Икки ва ундан ортиқ бўғинли сифатлардан орттирма даража ясалганда оддий даражадаги сифат олдидан most сўзи қўйилади difficult қийин more difficult қийинроқ most difficult энг қийин beautiful чиройли more beautiful чиройлироқ most beautiful энг чиройли Агар икки бўғинли сифат y унли товуш билан тугаган бўлса, қиѐсий даража ясалганда er қўшилади орттирма даражага est қўшилади Y - i га ўзгаради Happy happier - the happiest Қоидадан мустасно сифатлар - ушбу сифатлар ўзак ўзгариши орқали даражаларга бўлинади Оддий даража Қиѐсий даража Орттирма даража good better (the) best little less least bad worse worst much many more most 32
5.ОЛМОШ (PRONOUNS) нглиз тилида олмошлар турларга бўлинади ва гапда га отлашган кесим ва аниқловчи сифатида ишлатилади Олмошлар маъносига қараб қуйидаги турларга бўлинади: КИШИЛИК ОЛМОШЛАРИ Бирлик (Singular) I шахс I -мен II шахс-you-сен III шахс He\she\It- У(эркак)\У(аѐл)\У(нарса) Кўплик (plural) We- Биз You -сиз They-улар My name is Jasur. I am a student. Менинг исмим Жасур. Мен талабаман. She is a dentist.у тиш шифокори. That is a book. It is a text-book. У китоб. Бу эса дарслик. My family is large. We are five. Менинг оилам катта. Биз беш кишимиз. Do you speak English? Сиз инглиз тилида гаплаша оласизми? ТЎЛДИРУВЧИ ОЛМОШЛАР Бирлик (Singular) I шахс -me мени, менга, мендан II шахс -сизни сизга сиздан III шахс -him\her\it-уни унга ундан Кўплик(Plural) I шахс us - бизни, бизга биздан II шахс -you- сизни сизга сиздан III шахс -them-уларни уларга улардан He met me\us at the railway station.у мени/бизни темир йўл бекатида кутиб олди. The teacher helped me\us to translate the text. Ўқитувчи менга/бизга матнни таржима қилишда ѐрдам берди. Do you know him\them? Сиз уни/уларни биласизми? Please write him\them a letter. Илтимос, унга/уларга хат ѐзинг. ЭГАЛИК ОЛМОШЛАРИ 33
Кишилик олмошларининг (Possessive Pronouns) ҳар бири ўзининг галик олмошига га Эгалик олмошларининг икки хил шакли бор Биринчиси оддий шакл бўлиб гапда аниқловчи вазифасида келади ккинчиси мутлақ шакл бўлиб гапда отлар ўрнида келади Оддий шакл Бирлик Кўплик I шахс my менинг our бизнинг II шахс your сенинг your сизнинг III шахс his унинг ( ркак) their уларнинг her унинг (аѐл) its унинг (нарса) My brother is an investigator. His name is Charly. Менинг акам терговчи Унинг исми Чарли. Susan is not at home, she is at her aunt s Сюзан уйда мас У холасиникида Бирлик Кўплик I шахс mine меники ours бизники II шахс yours сеники yours сизники III шахс his уники ( ркак) theirs уларники hers уники (аѐл) This book is not mine, it is yours. Бу китоб меники эмас, у сеники. My family lives in Oregon, but his lives in California (his family). Менинг оилам Орегонда яшайди, лекин уники Калифорнияда яшайди. КЎРСАТИШ ОЛМОШЛАРИ Кўрсатиш олмошларини якка ҳолда олмош сифатида ѐки отлардан олдин аниқловчи сифатида қўллаш мумкин Сўзловчига яқинроқ бўлган нарса/шахсни кўрсатиш учун this олмоши кўпликда са these шакли ишлатилади This is my friend. Бу менинг дўстим. This man is our teacher. Бу киши бизнинг ўқитувчимиз. These are my books. Булар менинг китобларим. These books are not expensive. Бу китоблар қиммат эмас. 34
Сўзловчига узоқроқ бўлган нарса/шахсни кўрсатиш учун that олмоши кўпликда са those шакли ишлатилади That is not my book. У менинг китобим эмас. Those roses are more beautiful. Анави атир гуллар чиройлироқ. SOME, ANY, NO ОЛМОШЛАРИ Some олмоши бир неча, бир қанча деган маъноларни англатиб фақат бўлишли гапларда ишлатилади There are some books on the table. Стол устида бир қанча китоблар бор. I have got some French books. Менда бир нечта французча китоблар бор. Any олмоши бўлишсиз ва сўроқ гапларда some ўрнида ишлатилади ва ҳеч қанча ҳеч қандай, бирорта каби маъноларни англатади There are not any book(s) on the table. Столнинг устида хеч қандай китоб йўқ. Are there any book(s) on the table? Столнинг устида бирорта китоб борми? I haven t got any French books. Менда ҳеч қандай китоб йўқ. Have you got any French books? Сизда бирорта французча китоб борми? Some, Any va No олмошларининг ҳар бири body, one, thing, where сўзлари билан бирикиб, янги олмошларни ҳосил қилади somebody/someone/something/somewhere anybody/anyone/anything/anywhere nobody/no one/nothing/nowhere Somebody (or someone) is knocking the door. Кимдир шикни тақиллатяпти Something нимадир бирор нима бирор нарса I am hungry. I want to eat something. Қорним очди. Бирор нарса егим келяпти. Somewhere бирор жой бирор ер қаердадир Where is Ted? He is somewhere in Europe. Тед қаерда? У Европанинг бирор ерида. Anything олмоши сўроқ ва инкор гапларда ишлатилади Did he tell you anything about that accident? У сизга ўша бахтсиз воқеа ҳақида бирор нарса айтиб бердими? 35
Anywhere - бирор жой бирор ер Will you go anywhere this weekend? Бу дам олиш кунлари бирор ерга борасизми? Nobody/no one фақат инкор гапларда ҳеч ким ҳеч кимса каби маъноларда ишлатилади The examinator asked somebody to come in but nobody/no one came in. Имтиҳон қилувчи бирор кишининг ичкарига киришини илтимос қилди, лекин ҳеч ким кирмади. Nothing олмоши фақат инкор гапларда ҳеч нарса маъносида ишлатилади Nothing of their plans was known to me. Уларнинг режаси ҳақида ҳеч нарса билмас эдим. There is nothing in the box, it is empty. Қутида ҳеч нарса йўқ, у бўм-бўш. Nowhere олмоши фақат инкор гапларда ҳеч ер каби маъноларда ишлатилади Nowhere have I seen so many beautiful houses. Мен бундай кўп чиройли гулларни ҳеч ерда кўрмаганман. 6.СОН (NUMERALS) Сонлар икки турга бўлинади: саноқ ва тартиб сонлар Саноқ сонлар Ordinal numbers 1 дан 12 гача бўлган саноқ сонлар: 1-one 5-five 9- nine 2- two 6- six 10-ten 3- three 7- seven 11- eleven 5- five 8- eight 12- twelve 13 дан 19 гача бўлган саноқ сонлар 3 дан 9 гача бўлган сонларга teen қўшимчасини қўшиш орқали ясалади ва бу қўшимча ҳам урғу билан талаффуз қилинади: 13-thirteen, 14-fourteen, 15-fivteen, 16-sixteen, 17-seventeen,18-eighteen, 19-nineteen 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 каби ўнликларни ясаш учун 2 дан 9 гача бўлган сонларга - ty қўшимчасини қўшиш орқали ясалади: 20-twenty, 30-thirty, 40-forty, 50-fifty, 60-sixty, 70-seventy, 80-eighty, 90-ninety 100 ва ундан кейинги яхлит сонлар қуйидагилар: 100-hundred, 1000-thousand, 1 000 000-million, milliard-billion 100 дан катта мураккаб сонлар қуйидаги тартибда ясалади: 36
104-one hundred[and]four, 392-tree hundred[and]ninety two, 10-a thousand[and]twenty five,2235-two thousand [and]two hundred and thirty five, 100.736-a hundred thousand and seven hundred thirty six,5.219.348-five million [and] two hundred nineteen thousand [and]three hundred fourty eight Тартиб сонлар Cardinal numbers 1 дан 3 гача бўлган тартиб сонлар қуйидагилар: First-биринчи, second- иккинчи, third- учинчи олган тартиб сонлар (4 ва ундан кейингилари) саноқ сўзларга -th қўшимчасини қўшиш йўли билан ясалади Fourth - тўртинчи, eighth - саккизинчи, thirteenth - ўн учинчи, ninth - ўн тўққизинчи, fifth-бешинчи, tenth-ўнинчи Айрим тартиб сонларнинг ясалишидаги қуйидаги имло ўзгаришлари юз беради: 1. Саноқ сон y ҳарфи билан тугаган бўлса (twenty,fourty ва ҳ к ) y ҳарфи ўрнига ie ѐзилади th қўшимчаси қўшилади: Twenty-twentieth, fifty-fiftieth, sixty-sixtieth, seventy-seventieth, eighty-eightieth, ninetyninetieth 7. ПРЕДЛОГЛАР (PREPOSITIONS) нглиз тилида предлоглар вақт ва ўрин жойни ифодалаш учун ишлатилади Пайт предлоглари at- in -on In предлоги узоқ муддатли вақт кўрсаткичига нисбатан ишлатилади. In December In spring In 20 th century My sister was born on March 23 d in 1990 at 3.15 a.m. Синглим 1990 йил 23 мартда тунги соат 3.15 да туғилган. Navruz holiday is celebrated in spring. Наврўз байрами баҳорда нишонланади. My birthday is in November. Туғилган куним ноябр ойида. In предлоги қуйидаги сўзлар билан қўлланади: In May, in 2003, in (the) summer, in the 21 st century, in the 1990s, in the Middle Ages, in the morning(s), in the afternoon, in the evening(s) 37
Our summer examinations usually begin in May. Ёзги имтиҳонларимиз одатда майда бошланади. He entered the World Languages University in 2003. У 2003 йилда Жаҳон тиллари университетига кирди. In the evenings she usually watches TV. У одатда кечқурунлари телевизор кўради. In предлоги -дан кейин маъносида ҳам ишлатилади. He will be back in a few minutes. Улар бир неча дақиқадан кейин қайтади. The house will be ready in a month. Уй бир ойдан кейин битади. Бундай бирикмаларга in six month time, in a week s time каби time сўзини қўшиб ишлатиш ҳам мумкин: They are leaving in 2 week s time. Улар 2 дан кейин кетишади. In предлоги ичида, давомида маьносида ҳам ишлатилиб ўрин-пайт келишиги қўшимчаси -да воситасида таржима қилиниши мумкин I learned to drive in four weeks. Мен машина ҳайдашни тўрт да ўргандим. On предлоги кунлари ва айрим вақт иборалари олдидан ишлатилади. On Monday morning, on Friday evening On April 15 on Friday(s) on Mondayevening(s) On Tuesday afternoon(s) On Christmas Day (but at Christmas) on Thursday night(s) I am usually busy on Monday mornings. Мен одатда душанба кунлари эрталаб банд бўламан. This bank doesn t work on Fridays.Бу банк жума кунлари ишламайди. At предлоги соат-вақтга нисбатан ишлатилади: At the age of I left school at the age of 17. Ёшида Мен 17 ѐшимда мактабни тамомладим. At the beginning of We are going away at the beginning of...(-нинг) бошида December. Биз декабрнинг бошида жўнаб кетяпмиз. At the end of There was a bank at the end of the street. (-нинг) оҳирида Кўчанинг охирида банк бор эди. Аt предлоги қуйидаги сўзлар билан қўлланиб ўзбек тилига ўрин-пайт келишиги қўшимчаси 38
-да орқали таржима қилинади: At night тунда At Christmas (at Easter) рождествода At the moment (at present) Aйни пайтда (ҳозир) At the same time Бир вақтда I don t like going out at night. Тунда ташқарига чиқишни ѐқтирмайман. We give them presents at Christmas. Рождествода уларга совғалар бердик. I am free at the moment. Aйри пайтда (ҳозир) бўшман. Bob and Dick arrived at the same time. Боб ва Дик бир вақтда етиб келишди. Last (ўтган) va next (келаси) сўзлари олдидан предлоглар (at/on/in) қўйилмайди. See you next Friday. Келаси жумада учрашгунча. They got married last winter. Улар ўтган қишда турмуш қуришган. Before the film. Фильмдан олдин. Before the lesson he brought to the classroom some textbooks from the reading hall. Дарсдан олдин у синфга ўқув залидан бир нечта дарслик олиб келдик. After (-дан) кейин (сўнг) After the film. Фильмдан кейин (сўнг). After the lesson. Дарсдан кейин. After the lesson he went to the library. Дарсдан кейин у кутубхонага кетди. We were tired after our visit to the museum. Музейга қилган саѐҳатимиздан кейин чарчаган эдик. Before ва after предлогларидан кейин кўпинча -ing қўшимчасини олган феъл келади I always have breakfast before going to work (before I go to work). Ишга кетишимдан олдин доим нонушта қиламан. I started work after reading the newspaper (after I read the newspaper). Газетани ўқиб бўлгач ишни бошладим. During пайтида вақтида давомида каби маъноларда ишлатилиб ундан кейин фақат от туркумига мансуб сўз келади During the lesson. Дарс вақтида. During the film. Фильм давомида (мобайнида). I fell asleep during the movie. Фильм пайтида мен ухлаб қолдим. Don t make noise during the lesson! Дарс пайтида шовқин қилманг! We met a lot of interesting people during our vacation. 39
Таътил давомида биз кўп қизиқарли кишилар билан учрашдик. While предлоги пайтида вақтида давомида каби маъноларда ишлатилиб ундан кейин га ѐки феьл туркумига мансуб сўз келади ўзбек тилига одатда -ѐтган пайтда ѐки - ѐтганида ѐхуд -ѐтиб тарзида таржима қилинади While he is eating. У овқатланаѐтганида/овқатланаѐтган пайтида/овқатланаѐтиб. While we were on vacation. таътилдалигимизда/таътилдалик вақтимизда (таътил мобайнида). My father likes reading newspaper while he is eating. Отам овқатланаѐтганида газета ўқишни яхши кўради. We met a lot of interesting people while we were on vacation. Таьтилдалигимизда биз кўп қизиқарли кишилар билан учрашдик. I fell asleep while I was watching TV. Телевизор кўраѐтиб ухлаб қолдим. From to until (till) for since from to -дан -гача: We work from Monday to Saturday. Биз душанбадан шанбагача ишлаймиз. He lived in Britain from 1985 to 1993. У Британияда 1985 йилдан 1993 йилгача яшаган. Until ѐки till -гача: Until(till) Friday - Жумагача. Until(till) winter - Қишгача. Until(till) I come - Келгунимча. We will stay here until Friday. Жумагача шу ерда бўламиз. Wait here till I come. Келгунимча шу ерда кут. How long will you be away?. Until(till) Sunday - Қачонгача сафарда бўласиз? - Якшанбагача. For предлоги давомида маъносини ифодалайди ва муайян вақтни ифодаловчи сўздан олдин қўйилади Кўпинча ўзбек тилига таржима қилинмайди: For a week Бир (давомида) For 10 years. н йил (давомида).for a long time. Узоқ вақт (давомида). Ted will wait for ten minutes, then he will leave. Ted ўн дақиқа кутади, кейин (сўнгра) кетади. He waited for an hour. У бир соат кутди. He stayed with us for a week. У биз билан бир турди. I have lived in this house for 24 years. Мен бу уйда 24 йил яшаганман. Mазкур предлог go (бормоқ), come (келмоқ), last/continue (чўзилмоқ, давом этмоқ) каби феъллардан кейин келса -га қўшимчаси воситасида таржима қилинади He is going away for a few days. У бир неча кунга кетяпти. Next time she will come for a week. Кейинги сафар у бир га келади. The conference lasted for three days. Конференция уч кун давом этди. 40
For предлоги present perfect замонидаги феълдан кейин келганда -дан бери тарзида ҳам таржима қилиниши мумкин These people have been here in a queue for 2 hours. Бу одамлар икки соатдан бери шу ерда навбатда турибди. For предлоги белгиланган ѐки тайинланган вақтни ҳам ифодалаши мумкин Бунда у ўзбек тилига жўналиш келишиги қўшимчаси -га воситасида таржима қилинади The judge has appointed the hearing of the case for 3:00. Судья ишни эшитишни (соат) 3:00 га белгилади. 8.БУЙРУҚ ГАПЛАР (IMPERATIVE SENTENCES) Буюриш чақириш илтимос маслаҳат каби маъноларни билдирадиган гаплар буйруқ гап (Imperative sentence) дейилади Буйруқ гапдаги феъл-кесим буйруқ феъл шаклида келади Буюришни билдириб келган буйруқ гапнинг охирида товуш пасаяди лтимосни билдирган буйруқ гапнинг охирида товуш пасаяди ва please (марҳамат қилиб) сўзи билан ишлатилади Буйруқ гапдаги феъл-кесим доимо гадан олдин келади (агар гаси бўлса) Мисоллар: Go to the blackboard! Доскага чиқинг! Speak louder! - Қаттиқроқ гапиринг! Please open the window! - Марҳамат қилиб деразани очсангиз! 9.ОДДИЙ ҲОЗИРГИ ЗАМОН (PRESENT SIMPLE TENSE) Феълнинг ҳозирги оддий замон (Simple Present Tense) шакли инфинитивнинг to юкламасисиз шаклига тўғри келади Учинчи шахс бирликда феъл ўзагига -(e)s қўшимчаси қўшилади S + V(s) (S subject эга; V-verb феъл,кесим) Positive Дарак гап I Мен ўйнайман We play Биз ўйнаймиз You Сиз ўйнайсиз They Улар ўйнайдилар He У ўйнайди She plays У ўйнайди It У ўйнайди 41
Учинчи шахс бирликда ишлатилган феъл ундош + y ҳарфлари билан тугаса y ҳарфи i га айланади ва -es қўшимчаси қўшилади Study-studies ўқимоқ -ўқийди try-tries ҳаракат қилмоқ ҳаракат қилади o унлиси ва ch sh s ѐки x сирғалувчи ундошлар билан тугаган сўзларга -es қўшимчаси қўшилади: go-goes teach-teaches fish-fishes do-does pass-passes fix-fixes нкор ва сўроқ гаплар do ѐрдамчи феъли воситасида ясалади Negative I We do not play You They Инкор Мен ўйнамайман Биз ўйнамаймиз Сиз ўйнамайсиз Улар ўйнамайдилар He У ўйнамайди She does not play У ўйнамайди It У ўйнамайди Question Сўроқ Do I/you/we/they play? - Does he/she/it play? Yes, I/you/we/they do. Yes, he/she/it does. No, I/you/we/they don t. No, he/she/it doesn t. Оддий ҳозирги замон ҳар хил ҳолатларда ишлатилиши мумкин У ҳар доим ҳозир бўлаѐтган иш-ҳаракат ѐки ҳолатни ифодаламайди Оддий ҳозирги замон қуйидаги ҳолатларда ишлатилади: 1. Бирор нарса ѐки кимсанинг ҳозирги ҳолати ѐки мақомини ифодалаши учун ҳолат феълларидан фойдаланилади. Ben is hungry. - Беннинг қорни оч. Now I believe that you are right. - Энди ҳақлигингизга ишоняпман. Бундай гапларда now, at this time/moment, today, tonight, this minute/morning/evening каби пайт равишлари келиши мумкин Оддий ҳозирги замон мутлақ ҳақиқат ѐки табиий қонуниятни ифодалаш учун ишлатилади The moon effects the tides. Ой сувнинг кўтарилиши ва пасайишига таъсир қилади. Parallel lines never meet. Параллел чизиқлар ҳеч қачон тўқнашмайди. 42
Бундай гапларда always (доим), never (ҳеч қачон), inevitable (муқаррар), without fail (албатта), at all time (ҳамиша), invariable (шубҳасиз) каби пайт равишлари келиши мумкин. 2. Оддий ҳозирги замон одат тусига кирган такрорланувчи иш-ҳаракатни ифодалаш учун ишлатилади Boverly drinks coffee every morning. Боверли ҳар куни кофе ичади. The Browns do not wash their windows every week. Браунлар деразаларини ҳар ювишмайди. Бундай гапларда always (доим) never (ҳеч қачон) usually (одатда) seldom (камдан кам баъзида) sometimes (баъзан) rarely (камдан кам) not ever (ҳар доим мас) occasionally (баъзан тасодифан) often (тез тез) not often (баъзан) every (ҳар) each (ҳар) каби пайт равишлари келиши мумкин 3. Ҳозирги оддий замон бадиий илмий саҳна ва санъат асарларини муҳокама қилишда бошқаларнинг аввал ѐзган ѐки айтган гапларига мурожаат қилинганда тарихий ҳозирги замонни кўрсатиш учун ишлатилади In the short story The lottery. Shirly Jacson writes an allegory of the injustice of life. Лоторея номли қисқа ҳикоясида, Ширли Жексон ҳаѐт адолатсизлиги аллегориясини ҳам ѐзган. Бундай гапларда skillfully (моҳирона), cleverly (оқилона), correctly (тўғри), incorrectly (нотўғри), clumsily (қўпол), brilliantly (аъло даражада), well (яхши), poorly (бўш), adequately (мос тарзда), inadequately (номувофиқ тарзда), properly (тўғри), rightly (ҳақли равишда), wrongly (нотўғри) каби баҳолаш равишлари ѐзилиши мумкин. 4. Ҳозирги оддий замон бирор нарсани изоҳлаш тушунтириш ѐки аниқлашда ишлатилади To fight against criminality meens to prevent and slove crimes. Жиноятчиликка қарши курашмоқ жиноятларни олдини олмоқ ва очмоқ демакдир. An invertigator sloves crimes but an operative worker detects criminals. Терговчи жиноятларни очади тезкор ходим са жиноятчиларни излаб топади 5. Ҳозирги оддий замон шарт ва пайт ргаш гапларда келажакда содир бўлиши мумкин бўлган иш-ҳаракатни ифодалашда ишлатилади Uncle Robert will give you fifty dollars if he likes your work. Агар ишинг ѐқса, Роберт амаки сенга 50 доллар беради. Uncle Robert will give you fifty dollars when he sees you. 43
Роберт амаки сени кўрганда сенга 50 доллар беради. 6. Ҳозирги оддий замон келажакда содир бўлиши аниқ бўлган иш-ҳаракатни ифодалашда ишлатилади The plane leaves at 9: tonight. Самолѐт кечқурун соат 9: да учади. The term is over on December 16. Муддат 16 декабрда тугайди. 10.ОДДИЙ ЎТГАН ЗАМОН (PAST SIMPLE TENSE) Ноаниқ ўтган замон феъли ўтган замонда маълум вақтда содир бўлган иш-ҳаракатга нисбатан ишлатилади S +V(ed) (S subject эга; V-verb феъл, кесим) тган замон тўғри феълларга (regular verbs) ed қўшимчаси қўшиш орқали нотўғри феълларнинг (irregular verbs) II шакли орқали ясалади Тўғри феъллар Нотўғри феъллар I worked I spoke We worked We spoke You worked You spoke You worked You spoke He, she, it worked He, she, it spoke They worked They spoke Ноаниқ ўтган замоннинг сўроқ шакли to do ѐрдамчи феълининг ўтган замон шакли (did) билан ясалади It rained yesterday. Кеча ѐмғир ѐғди Did it rain yesterday? Yes it did. Кеча ѐмғир ѐғдими? Ҳа Бўлишсиз шаклни ясашда did ѐрдамчи феълидан кейин not инкор юкламаси қўшилади It didn t rain yesterday. Кеча ѐмғир ѐғмади. Ноаниқ ўтган замон феъли қуйидаги иш-ҳаракатни англатади Нутқ сўзланиб турган вақтдан аввал бўлган ва ҳозирги замонга умуман алоқаси бўлмаган ишни; I met him in the street yesterday. Мен кеча уни кўчада кўрдим. Аввал бўлиб ўтган ишни ҳикоя қилиб берганда бирин-кетин бўлган ишларни; He entered the dining room, sat down at the table, ordered some food and began to read a newspaper. У ошхонага кирди, стол ѐнига ўтирди, овқат буюрди ва газета ўқий бошлади. адимда бўлган ва рад қилиниши мумкин бўлмаган бир фактни; 44
Many million years ago the Earth was fire ball. Бутун ер шари кўп миллион йиллар олдин ўтли шар бўлган. Бўлиб ўтган бир даврда доимо такрорланиб турган иш-ҳаракатни; Last year I often went to the theatre. тган йили мен тез-тез театрга бориб турар эдим. Ноаниқ ўтган замон қуйидаги сўзлар билан ишлатилади Yesterday, last week, (month year ) an hour ago, two days ago, the other day, during the war in 1970 He left the room an hour ago. У хонадан бир соат олдин чиқиб кетди. 11.ОДДИЙ КЕЛАСИ ЗАМОН ( FUTURE SIMPLE TENSE ) Оддий келаси замон феъли феълларнинг биринчи шаклига will ѐрдамчи феъли қўшиш билан ясалади S + will + V (S subject эга; V-verb феъл, кесим) Масалан: I will work. Мен ишлайман. We will work. Биз ишлаймиз. You will work. Сиз(лар) ишлайсиз(лар) He/She/It will work. У ишлайди. They will work. Улар ишлайдилар. Келаси замоннинг сўроқ шаклини ясашда ѐрдамчи феъл will гадан олдин қўйилади ва бўлишсиз шаклида са will дан кейин not қўшилади Will you work? (Сиз) Ишлайсизми? I will not work. (Мен) Ишламайман. уйидаги қисқартмалар ишлатилади Will not - won t He will He ll Оддий келаси замон феъли қуйидаги иш-ҳаракатни англатади: 1. ш-ҳаракатнинг нутқ сўзланиб турган вақтдан кейин бўлишини; I will go to the cinema tomorrow. Мен эртага кинога бораман. 2. ш-ҳаракатнинг келажакда бирин-кетин бўлиб туришини; Tomorrow we will get up early, we will go to the station, and then we will go to town. Эртага биз эрта турамиз, вокзалга ва шаҳарга борамиз. 3. Келажакда доимо такрорланиб турадиган иш-ҳаракатни 45
In autumn my brother and I will often go hunting. Кузда акам билан доимо овга чиқиб турамиз. Future Indefinite билан бир қаторда келаси замонни билдирувчи to be going to ибораси ишлатилади To be going to ибораси келгусидаги бирор кишининг бирор нарса қилишга қарор қилганлигини кўрсатади Will келажакда бажариладиган иш-ҳаракатига to be going to са келажакда аниқ режалаштирилган иш-ҳаракатга нисбатан ишлатилади Are you going to watch TV this evening ( not will you watch?). Бугун кечқурун сиз телевизор кўрмоқчимисиз? Will ва to be going to ҳар иккаласи ҳам келаси замондаги иш-ҳаракатни билдиради Лекин уларнинг ўртасида фарқ бор 1. Tom: Ann, we haven t got any salt. Дўконга чиқишдан олдин Томга деди; Ann; Oh haven t we? I ll get some from the shop then (нуқт сўзланиб турган пайтда). Ann I am going to get some salt from the shop. Can I get you anything, Tom? (аллақачон боришга қарор қилган). 12.ҲОЗИРГИ ЗАМОН ДАВОМ ФЕЪЛИ (THE PRESENT CONTINUOUS TENSE) Ҳозирги замон давом феъли қуйидагича тузилади: S+am,is,are +Ving (S subject эга; V-verb феъл, кесим) Ёрдамчи феъл to be нинг ҳозирги замон шакли ва етакчи феълнинг ўзагига ing қўшимчаси қўшилади I am writing an article. - Мен мақола ѐзяпман He is watching TV. - У телевизор кўряпти We are discussing the issue. - Биз мавзуни муҳокама қиляпмиз Шахсларга нисбатан тусланганда фақат ѐрдамчи феъл (to be) ўзгаради 1. Ҳозирги замон давом феъли ишнинг нутқ сўзланиб турган вақтнинг ўзида бажарилаѐтганини билдиради Tohir is reading an interesting book now. Тоҳир ҳозир қизиқарли китоб ўқияпти. 2. Present Continuous Tenseни бирор вазият ҳолат ўзгараѐтганда ҳам қўлланилади The population of the world is rising very fast. Дунѐ аҳолиси жуда тез ўсмоқда Is your English getting better? - нглиз тили сабоғингиз яхшиланяптими/ўсяптими? Сўроқ шакли ѐрдамчи феълни гадан олдинга қўйиш орқали ясалади What are you doing? I am painting the door. Are you painting the door? Yes, I am. 46
Нима қиляпсиз, Мен эшикни бўяяпман. Эшикни бўяяпсанми? Ҳа. нкор, яъни бўлишсизлик шакли са to be ѐрдамчи феълига инкор not юкламасини қўшиш орқали ясалади I am not painting the door. Мен эшикни бўямаяпман. He is not (isn t) listening to the radio. У радио тингламаяпти. 13.ЎТГАН ЗАМОН ДАВОМЛИ ФЕЪЛИ (PAST CONTINUOUS TENSЕ) тган замон давом феъли қуйидагича тузилади: S + was/were+ving (S subject эга; V-verb феъл, кесим) Феълнинг ўтган замон шаклига ва асосий феълнинг ўзагига ing қўшимаси қўшилади I was writing We were writing He You were writing She was writing They were writing It тган замон давом феъли иш-ҳаракатнинг аввал содир бўлган маълум бир вақт ичида ѐки иккинчи бир иш-ҳаракат бошлангунича давом қилиб турганини англатади I was preparing my lessons at 7 o clock yesterday. Кеча соат 7 да мен дарсларимни тайѐрлаб ўтирган эдим. I was preparing my lessons when you come. Сиз келганингизда мен дарсларимни қилаѐтган эдим. It was raining all day long. Кун бўйи ѐмғир ѐғаѐтган эди. Past continuous нинг сўроқ шаклини ясашда ѐрдамчи феъл гадан олдин қўйилади. Tom was cooking dinner. Was he cooking dinner? Yes, he was. Бўлишсиз шаклини ясашда ѐрдамчи феълдан кейин not қўйилади It was not (wasn t) raining when I got up. Мен турганимда ѐмғир ѐғмаѐтган эди. 14. КЕЛАСИ ЗАМОН ДАВОМ ФЕЪЛИ (Future continuous tense) S+will be +Ving (S subject эга; V-verb феъл, кесим) Келаси замон давом феъли қуйидагича ясалади; ѐрдамчи феъл to be нинг келаси замон шакли ва асосий феълнинг ўзагига ing қўшимчаси қўйилади I will be reading We will be reading He You will be reading 47
She will be reading They will be reading It Келаси замон давом феъли иш-ҳаракатнинг келгусида маълум вақтгача ѐки иккинчи бир ишҳаракатдан олдин бошланиб, шу вақт ичида ѐки иш-ҳаракатнинг бошланишигача давом қилиб туришини англатади. He will be waiting for you at 7 in the evening. У сизни кечқурун соат 7 да кутаѐтган бўлади. Сўроқ шаклини ясашда ѐрдамчи феъл гадан олдинга қўйилади Will he be waiting for you at 7 in the evening? Бўлишсиз шаклини ясашда ѐрдамчи феълдан кейин not қўшилади He will not be waiting for you at 7 in the evening. Сезги аъзолари орқали сезиладиган ва тушуниладиган ҳолатни англатган қуйидаги феъллар давомли замонда қўлланилмайди see-кўрмоқ be бўлмоқ hear эшитмоқ have бор (эга бўлмоқ ) feel-сезмоқ need-мҳхтож бўлмоқ know-билмоқ like- яхши кўрмоқ love-севмоқ fear-қўрқмоқ hate-ѐмон кўрмоқ believe-ишонмоқ mean- англатмоқ recognize- танимоқ Бу феъллар ноаниқ ҳозирги замонда ишлатилади Now I understand what you want to say. Мен сенинг нима демоқчи эканлигини энди тушуняпман. 15.МОДАЛ ФЕЪЛЛАР ( MODAL VERBS) нглиз тилида бир нечта модал феъллар бор Бу феъллар бошқа феъллардан ўзи ишҳаракатни мустақил бажармасдан бирор ишнинг бўлиши мумкин ѐки зарурлигини англатади Шунинг учун бу феъллар модал феъл дейилади Can модал феъли Can модал феъли бирор бир иш-ҳаракатни бажара олишлик ѐки бирор кишининг бирор нарсани бажариш имконияти борлигини англатади Can феъли икки шаклга га: сan (ҳозирги замон) could (ўтган замон) Бошқа замонларда сan ишлатилмайди унинг ўрнига be able to ишлатилади масалан: I can speak English - Мен инглизча гапира оламан. I could speak French in my childhood - Мен болалигимда французча гаплаша олардим. I was able to speak in two languages when I was 10. 10 ѐшимда 2та тилда сўзлаша олардим. May модал феъли 48
May модал феъли ўзидан кейин келган феълдан англашилган иш-ҳаракатни ижро қилиш мумкинлигини унга рухсат қилинганлигини ѐки у иш-ҳаракатнинг бажарилиши гумон канлигини англатади May - Рухсат маъносида, ҳозирги замонда ишлатилади. May I come in? Yes, you may. - Кирсам мумкинми?- Ҳа, мумкин. Might - Кўчирма гапда рухсат гумон маъносида ишлатилади There s noise outside. It might be raining. Ташқарида шовқин эшитиляпти. Ёмғир ѐғяпти, шекилли. Must модал феъли Must модал феъли - зидан кейин келган феълдан англашилган иш-ҳаракатни бажариш керак ѐки лозимлигини баъзан бажарилиши гумонлигини англатади You must speak English at your English lesson. Сиз инглиз тили дарсида инглиз тилида гаплашишингиз керак (шарт). They must have arrived already. Улар етиб келган бўлишлари керак. 49
50