Umhverfismál Saga og þróun

Umhverfismál Saga og þróun Júlíus Sólnes, prófessor Drög janúar 2005 Umhverfisvitund og umhverfisafglöp fyrr á öldum Víða má finna umfjöllun um náttúruna í biblíunni. Fyrr á öldum er það sjónarmið ríkjandi og talið eðlilegt, að maðurinn sé herra yfir náttúrunni. Kemur þetta m.a. mjög vel fram í ritum grískra heimspekinga fornaldar. Til dæmis segir gríski heimspekingurinn Krýsippus (280-207 fk), (Coates 1998):,,Nú mun einhver spyrja; fyrir hvern var allt þetta risakerfi (náttúrunnar) skapað? Fyrir trén og plönturnar, því þær, þótt þær hafi ekki tilfinningu, byggja tilveru sína á náttúrunni? Þetta að minnsta kosti er fráleitt. Þá fyrir dýrin? Það er enn síður líklegt, að guðirnir hafi lagt á sig erfiði sköpunarinnar fyrir skynlausar og hugsunarlausar skepnur. Fyrir hvern þá ber að ætla, að veröldin hafi verið sköpuð? Án efa fyrir þær lifandi verur, sem hafa skilningarvit; þetta eru guðir og menn, sem vissulega standa öllum öðrum hlutum framar hvað hæfileika varðar, þar sem mikilvægasti hæfileikinn er skilningurinn. Þannig komumst við að þeirri niðurstöðu, að veröldin og allt, sem í henni finnst, hafi verið skapað fyrir guð og menn. Þannig litu fornmenn á það sem sjálfsagðan hlut að fara með náttúruna eins og þeim sýndist, breyta henni og umskapa hana eftir þörfum, spilla landi og eyða skógum og dýrum að vild. Grikkland til forna var vaxið skógi milli fjalls og fjöru. Miskunnarlaust var gengið á skógana, sem notaðir voru til bygginga og eldsneytis, þannig að Grikkland nútímans er nánast án skóglendis, sólbakað og þurrt land. Gagnrýnisrödd Platós, þegar hann segir í riti sínu Critias, að ástand jarðar í Attíku (nálægt Aþenu) sé mjög slæmt vegna skógarhöggs og mikilla rigninga, sem hafi skolað burt jarðvegi, ber þó ekki að skilja sem gagnrýni á mannanna verk, heldur er hann að lýsa slæmu ástandi, sem hafi skapazt í miklu landbúnaðarhéraði í Grikklandi. Sama er að segja um lönd Rómarríkis, skógum var eytt, og land brotið til akuryrkju, enda í fyrsta sinn í evrópskri menningu hægt að tala um myndun stórra borgarsamfélaga (Róm telur um 1,2 milljón íbúa á fyrstu öldum ek), sem þurfa mikið magn af korni úr sveitunum.,,panem et circensis, þ.e. brauð og leiki hrópaði lýðurinn í Róm. Virðingarleysi Rómverja fyrir villtum dýrum kemur einnig vel fram í leikjunum, sem háðir voru í hringleikahúsinu í Róm (Colosseum). Við vígslu þess árið 80 ek var þar slátrað um 5000 villtum dýrum á einum degi til að skemmta lýðnum. Landgæði í Rómarveldi versnuðu síðan jafnt og þétt vegna rányrkju. Á síðustu öldum vesturríkisins var kornið aðallega sótt til Norðurafríku, en smám saman eyðilögðust akrarnir þar einnig, og Rómarveldi leið undir lok. Helztu stórborgir fornaldar svo sem Rómarborg, Antiokkía í Sýrlandi og Alexandría, svo dæmi séu tekin, urðu smám saman að miklum svínastíum, eftir því sem mannfjöldinn jókst. Rusli var fleygt út á götur og skolpi hellt niður, þar sem hendi var næst. Þannig varð lífið að lokum nánast óbærilegt í borgarsamfélögunum, og afturhvarf til sveitanna hófst við lok

Rómarveldis hins vestra, þótt árásir Germana og Vandala ættu þar eflaust mikinn hlut að máli. Í Evrópu, ef undan er skilin höfuðborg Austrómverska ríkisins, Konstantínópel, snýst því þróunin við, og fólk flýr frá borgunum út í sveitirnar til að njóta friðar og betra umhverfis. Það er þó ekki að ætla, að virðing manna fyrir náttúrunni hafi aukizt að sama skapi. Það má segja, að umhverfisvitund fólks frá fornöld gegnum miðaldir hafi lítið breytzt. Haldið var áfram að ryðja skóga fyrir akuryrkju í takt við fólksfölgunina. Ástandið á Bretlandseyjum var þó sínu verra en á meginlandinu. Þannig eru einungis 15% af landi á Englandi skóglendur þegar Vilhjálmur stendur sem sigurvegari eftir orustuna við Hastings 1086. Til samanburðar má minna á, að talið er, að um 25% lands á Íslandi hafi verið skógi vaxið (birkiskógur og kjarr) við landnám, en nú, eftir 1100 ára búsetu, er aðeins um 1% eftir af skóglendi landsins. Það er fróðlegt í þessu sambandi að geta þess, að konungar og aðallinn í Englandi hafa líklega bjargað því sem bjargað varð af skóglendinu af eintómri sérgæzku, en skógarnir voru aðalveiðisvæði aðalsins, sem gætti þess varðveita þá vegna veiðanna. Þannig setti Vilhjálmur þegar 1087 lög um friðun allra skóglenda í Englandi til afnota fyrir sig og sína. Svipað ástand ríkti í Frakklandi, þar sem ströng skógarlög komu í veg fyrir, að bændur gætu fellt skóg og hreinsað kjarr á leigulöndum sínum. Því miður var ekki um slíkt að ræða á Íslandi. Þannig má segja, að fyrstu skref manna í átt til náttúruverndar, eins og við þekkjum hana nú, hafi verið til þess að verja hagsmuni sína frekar en þeim hafi þótt ástæða til að vernda náttúruna hennar vegna. Virðingarleysi fyrir dýrum var almennt gegnum miðaldir, nema ef til vill fyrir húsdýrum, þar sem menn áttu afkomu sína undir því, að þau væru heilbrigð og skiluðu sínum afurðum. Á miðöldum fóru fáránleg réttarhöld fram í Frakklandi og Þýzkalandi yfir villtum dýrum, sem síðan voru tekin af lífi fyrir,,glæpi sína. Í réttarhöldum yfir ranabjöllum, sem höfðu eyðilagt vínviðarekrur í St. Julien í Frakklandi 1587, vitnar verjandinn, lögfræðingurinn Pierre Rembaud, í sköpunarsögu Biblíunnar og telur, að Skaparinn hefði ekki fyrirskipað öllum dýrum jarðar að efla kyn sitt nema þeim væri heimilt að leita sér fæðu. Heilagur Franz frá Assisi er ef til vill einn af fyrstu umhverfissinnum miðalda, en hann var mikill dýravinur. Var jafnvel talið, að hann skildi mál fugla. Náttúrufegurð og tilfinning fyrir náttúrunni er nánast óþekkt fyrirbæri meðal almennings langt fram á tuttugustu öld. Ef tekin eru dæmi frá Íslandi má grípa niður í ferðasögu Eggerts og Bjarna þegar þeir koma upp á Mývatnsheiðina, en þar segir: blasti við Mývatnssveitin svört og ljót. Embættismannanefndin, sem fjallaði um endurreisn Alþingis í byrjun nítjándu aldar, hafði það m.a. á móti Þingvöllum, að:,,tingvellir er et stygt sted. Ekki hefur sá, sem drap síðasta Geirfuglinn á Íslandi, haft miklar áhyggjur af því, sem við í dag köllum fjölbreytileika tegundanna. Varðveizla allra dýra og plöntutegunda er nú bundin með einum mikilvægasta alþjóðasáttmála Sameinuðu þjóðanna, sáttmálanum um fjölbreytileika tegundanna (e. Framework Convention on Biodiversity). Almennt ríkti lítill skilningur á verðmæti manngerðs umhverfis meðal ráðamanna fyrr á öldum, og virðing fyrir fornum mannvirkjum lítil. Colosseum í Róm var þannig grjótnáma á miðöldum, og Péturskirkjan í Róm aðallega byggð með grjóti þaðan. Hernan Cortés hafði ekki mikið samvizkubit af því að leggja einhverja merkilegustu borg miðalda, Aztekaborgina Tenochtitlan, í rúst í herför sinni til Mexíkó 1521. Í Tenochtitlan var rennandi heitt og kalt vatn í öllum húsum og einhver stórkostlegustu menningarverðmæti, sem sögur hafa farið af. 2

Sama má segja um eyðileggingu Forboðnu borgarinnar í Bejing í Boxarauppreisninni 1905, en herir Vesturveldanna eyðilögðu borgina, sem þótti með glæsilegustu fornminjum í allri Asíu, einungis til að refsa valdhöfum í Kína fyrir,,óþekktina. Eyðilegging hinna fornu borgarmúra í Kaupmannahöfn rétt fyrir lok nítjándu aldar vekja einnig furðu nútímamanna, en þótti sjálfsögð aðgerð á þeim tíma, enda þurfti að rýma til í ört vaxandi borg. Sinnaskipti á 19. öld Rómantík og afturhvarf til náttúrunnar Brezku skáldin Wordsworth, Shelley og Byron semja óði til náttúrunnar. Íslenzk ljóðskáld svo sem Jónas Hallgrímsson lofsyngja náttúruna. Rithöfundurinn, skáldið og bóndinn, Henry David Thoreau, sem bjó í Massachusetts ríki rétt hjá Boston, hneikslaði nágranna sína með sérkennilegu líferni sínu-hann gerðist meðal annars einsetumaður og bjó langdvölum í kofa út í skóg-er kallaður langafi umhverfissinna í Bandaríkjunum. Einnig má benda á James Fennimore Cooper, sem skrifar bækur sínar um fegurð óspilltrar náttúru og líf indjána í Norðurameríku (Síðasti móhíkaninn). Er Japanir opnuðu sendiráð í Washington um 1870 eftir rúmlega tveggja alda einangrun frá umheiminum, færði fyrsti sendiherrann Washingtonborg japönsk kirsuberjatré að gjöf. Enn þann dag í dag flykkjast ferðamenn til Washington í aprílmánuði til þess að sjá trén í blóma, sem stendur aðeins yfir í um tvær vikur. Þegar þau komu til Washington voru margir, sem lýstu andstöðu sinni við að planta þeim á þeim forsendum, að þau væru framandi í bandarískri náttúru og í rauninni,,aðskotadýr. Í samningum um fjölbreytileika tegundann er einmitt talað um, að forðast beri að flytja plöntur og dýr inn á svæði, þar sem þau hafa ekki verið hluti af lífríkinu áður (sitkagreni á Íslandi!) Landkönnuðir 19. aldar í Afríku og Asíu. Livingstone, Stanley, Speke, Burton, Grant, Baker, Cameron, Brazza ferðuðust yfir Afríku þvera og endilanga og urðu hugfangir af hinum stórfenglegu náttúrufyrirbærum, sem þar var að finna. Speke og Burton fundu m.a. upptök Nílar í Viktoríuvatninu, og er falleg stytta af brezka landkönnuðinum Burton í þjóðgarði við upptök Nílar í vatninu, sem hafa hins vegar látið á sjá vegna virkjunar, sem hefur verið byggð í fljótinu við upptök þess. Leiðsögumaðurinn frá Uganda lét sér hins vegar fátt um finnast og sgði, að Ugandamenn hefði ávallt vitað, að þetta væru upptök Nílar. Hefði ekki þurft aðstoð landkönnnða frá Evrópu til þess að skilgreina upptök Nílar. Charles Robert Darwin (1809-1892) og rannsóknir hans á eðli náttúrunnar opna augu manna. Darwin er einn mesti náttúruvísindamaður (,,ecologist and geologist ) 19. aldar. H.M.S. Beagle leiðangurinn 1831-36 er allsherjar rannsókn á náttúrfyrirbærum bæði í steinaríkinu og plöntu- og dýraríkinu. Hápunktur ævistarfs Darwins er þó bók hans:,,the Origin of Species, 1859. Darwin er þó fremur vísindamaður en umhverfisverndarsinni, en hvergi í ritum hans kemur fram sú hugsun, að það þurfi að vernda náttúrun og verja hana gegn breytingum og ágengni mannsins. Margir fræðimenn notuðu þó kenningar Darwins til framdráttar umhverfisverndarsjónarmiðum. Ernst Häckel (1834-1919) skilgreinir vistfræðihugtakið 1866 (,,die Oekologie ). 3

Skilningur á náttúruvernd eykst við aldamót Náttúruvernd og vistfræði a. John Muir og þjóðgarðar í Bandaríkjunum (Sierra Club 1892). Skógrækt og landgræðsla á Íslandi b. Landgræðslan og Skógrækt ríkisins 1907. 80% rýrnun landgæða við 1100 ára búsetu í landinu. c. Ungmennafélagsandinn í upphafi nýrrar aldar. Almenningur gerist þreyttur á mengun frá iðnaði a. Karl Marx og Friedrich Engels benda á hvernig kapítalisminn eyðileggur náttúruna (Irk áin í Manchester). Hugtakið,,eco- socialist verður til. b. Ástandið í iðnaðarborgum Bretlands og Þýzkalands orðið skelfilegt í byrjun tuttugustu aldar. Fyrri heimstyrjöldin undirstrikar eyðileggingu náttúrunnar samfara vaxandi iðnvæðingu og fullkomnari hertólum. Mikil loftmengun af völdum iðnaðar í upphafi tuttugustu aldar. Millistríðsárin 1918-1939 Á þessum árum var umhyggja fyrir náttúrunni gjarnan tengd við kenningar Marx og kommúnisma, þótt hann ætti það alls ekki skilið. Í þessu felst mikil mótsögn, þar sem ýmsir postular kommúnismans (Trotsky, Brezhnev t.d.) prédika nauðsyn þess, að hið sósíalistíska ríki yfirbugi náttúruna og nýti hana miskunnarlaust sér í hag. Einhver verstu umhverfisspjöll mannkynssögunnar tengjast kommúnistaríkjum. 1. Frankfurt School í Bandaríkunum 1930-40. Horkheimer:,,what is the moon supposed to advertise. 2. Henry Salt (1851-1939):,,Seventy years among savages 1921. 3. Richard Walther Darré, landbúnaðarráðherra þriðja ríkisins, 1933-42:,,Þjóðverjar eiga að lifa á lífrænum landbúnaði og trúa á norræna guði (Þór og Óðin). Kristindómur og gyðingar hafa eyðilagt náttúruna. Himmler hafði einnig áhuga á lífrænni ræktun. Hugarfarsbreytingar eftir seinni heimstyrjöldina Fyrstu alþjóðasamningar um umhverfismál a. 1946 Washington sáttmálinn um hvalveiðar (samningur 1956) b. 1946 London sáttmálinn um varnir gegn olíumengun sjávar 1. Aðgerðir til umhverfisverndar hafnar í Bretlandi. Ráðist gegn Lundúnaþokunni 1952. Verksmiðjur fluttar burt frá London og Temsáin hreinsuð 1950-60 2. Ýmsir alþjóðlegir samningar um verndun náttúru og lífríkis a. 1956 Genfarsáttmálinn um fiskveiðar og verndun auðlinda hafsins b. 1964 Kaupmannahafnarsamkomulagið um stofnun Alþjóða hafrannsóknaráðsins 3. Poppstjörnur, hassreykjandi hippar og græningjar í lopapeysum 1968 a. Andúð á styrjöldum og Vietnam stríðinu sérstaklega b. Andúð á vægðarlausri hagvaxtarstefnu iðnríkjanna 4

The Club of Rome: Limits to Growth. Rómarklúbburinn, hinn ósýnilegi háskóli, var stofnaður 1968 af um 30 vísindamönnum, hagfræðingum, mannvinum og stjórnmálamönnum frá um 10 löndum undir forystu Ítalans Dr. Aurelio Peccei. Klúbburinn vakti máls á spillingu náttúrunnar og gaf út ritið,,the Limits to Growth 1972, þar sem fjallað er um niðurstöður tölvulíkansins, The Predicament of Mankind, sem var unnið af vísindamönnum við Massachusetts Institute of Technology (MIT) undir forustu Forrester. Tölvulíkanið sýnir samþættingu fólksfjölda og afkastagetu náttúrunnar, sem takmarkar hagvöxt og iðnþróun. Í bókinni kemur fram mjög svört framtíðarspá, þar sem álitið er, að helztu auðlindir mannkyns svo sem olía og kol verði uppurnar skömmu eftir aldamótin 1900/2000. Það að Rómarklúbbsmenn skutu ansi langt yfir markið hefur kastað nokkurri rýrð á sjónarmið umhverfisverndarsinna án þess, að það sé þó sanngjarnt. Spárnar voru jú barn síns tíma og höfðu ekki þann vísindalega gagnagrunn, sem nú er til staðar. Bókin hefur komið út í íslenzkri þýðingu undir nafninu: Endamörk vaxtarins (Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor þýddi). Umhverfismál í stjórnmálaumræðunni Stokkhólmsráðstefnan 1972 Sameinuðu þjóðirnar gengust fyrir mikilli ráðstefnu um umhverfismál og efnahagslega þróun, sem var haldin í Stokkhólmi 1972. Í fyrsta sinn tóku stjórnmálaleiðtogar virkan þátt í umræðu um umhverfismál. Yfirlýsing ráðstefnunnar (miklar deilur) Fyrsta skref í áttina að alþjóðalögum um umhverfisvernd Áætlun um aðgerðir a.,,earthwatch, mælingastöðvar um allan heim b. Umhverfisstjórnun, þ.e. samvinna og skipulagning á störfum alþjóðastofnanna S.Þ. c. Hliðarráðstafanir til stuðnings umhverfismats og stjórnunar. Drög að alþjóðasamþykktum d. Verndun votlendis. Ramsarsamþykktin e. Verndun sameiginlegrar arfleifðar (UNESCO) f. Verndun sérstakra eyja (IUCN) g. Verzlun með villt dýr (,,CITES ) (IUCN) Samþykkt að koma á fót umhverfisstofnun Sameinuðu þjóðanna UNEP (The United Nations Environment Programme) í Nairobi í Kenya. United Nations Environmental Programme (UNEP) Aðalárangur ráðstefnunar er ákvörðunin um sérstaka Umhverfismálastofnun Sameinuðu þjóðanna, sem fær aðsetur í Nairobi í Kenya, 1975. Fyrsti forstöðumaður stofnunarinnar verður Kanadamaðurinn Maurice Strong, en síðar koma Egyptinn Mustafa Tolba, Kandamaðurinn Elizabeth Dowdesley og núna Þjóðverjinn Klaus Töpfer, sem var áður umhverfisráðherra í stjórn Helmuts Kohl í Þýzkalandi. Með stofnuninni fær hugtakið umhverfisvernd fastan sess í alþjóðlegri umræðu og málstaðurinn öðlast skilning áhrifamanna á Vesturlöndum. 5

UNEP hefur haft forgöngu um gerð ýmissa alþjóðlegra umhverfissamninga a. Vínarsáttmálinn um verndun ózónlagsins 1985, Montrealsamningur 1987 b. Baselsáttmálinn 1989 um bann við flutningi milli landa á hættulegum úrgangi (hræsni kjarnorkuveldanna, sem fá kjarnorkuúrgang undanþeginn ákvæðum Baselsáttmálans) Alþjóðlegir umhverfisverndunarsamningar Umræður um umhverfismál fara vaxandi samhliða aukinni iðnaðarmengun og spillingu umhverfisins í heiminum öllum. Fyrstu alþjóðlegu mengunarvarnasamningarnir gerðir strax eftir heimsstyrjöldina síðari. Slys af völdum olíumengunar hafa verið tíðir alla þessa öld. Einhverjir fyrstu alþjóðasamningar varðandi umhverfisvernd taka til olíumengunar. Alþjóðlegir samningar um varnir gegn olíumengun voru gerðir í Brussel 1969. a. INTERVENTION (heimild til landa til að grípa inn í með björgunaraðgerðum þegar olíumengun verður á alþjóðlegum hafsvæðum). b. CLC (ákvæði um skaðabótaskyldu þess, sem verður valdur að olíumengun vegna óvarkárni eða vegna gáleysis). c. FUND (alþjóðlegur sjóður, sem nota má til að kosta björgunaraðgerðir vegna olíumengunar). Ýmsir svæðisbundnir samningar hafa verið gerðir um verndun tiltekinna hafsvæða og landsvæða um allan heim (Persian Gulf, Meditterranean, Caribean). Stöðug vinna við undirbúning gerðar hafréttarsáttmála Sameinuðu þjóðanna (United Nations Convention on Law of the Seas (UNCLOS)) 1970-85. Hann er loks undirritaður á Jamaíka 1985. Sáttmálinn hefur mjög sterk ákvæði um varnir gegn mengun og verndun lífríkis sjávar og er þannig einn mikilvægasti umhverfisverndarsamningur jarðar. Ekki náðist að staðfesta samninginn strax vegna andstöðu margra vestrænna ríkja vegna ákvæða um vinnslu á málmum og olíu á hafsbotni. Þannig drógu t.d. Norðmenn lappirnar fram til 1993. Sáttmálinn var loks staðfestur af nægilega mörgum ríkjum 1993 og fékk alþjóðlegt lagagildi í nóvember 1994. Mengunarvarnarákvæði sáttmálans skapa tímamót í verndun hafsins og lífríki þess. Umhverfisráðuneyti Umhverfisráðuneyti eru sett á laggirnar í flestum vestrænum löndum og víða í löndum þriðja heimsins, þar sem ráðamenn sjá umhverfisvernd sem tæki í baráttunni við hin fjölþjóðlegu fyrirtæki, sem þar eru að störfum. Bandaríkjamenn setja á stofn,,the Environmental Protection Agency, en yfirmaður þeirrar stofnunar fær mjög sterka stöðu í bandaríska stjórnarráðinu. Norðurlönd, fyrir utan Ísland, eru öll komin með umhverfisráðuneyti fyrir 1980. Á Íslandi er samþykkt 1976 (undir forystu Geirs Hallgrímssonar), að félagsmálaráðherra fari með samræmandi hlutverk í umhverfismálum innan ríkisstjórnarinnar. Margar tilraunir gerðar til að koma á umhverfisráðuneyti á Íslandi á 6

árunum 1980-88, sem allar renna út í sandinn vegna andstöðu og/eða áhugaleysis þings og ríkisstjórna á þessum tíma. Our Common Future 1987 Á Allsherjarþingi Sam. þjóðanna 1983 var samþykkt að skipa sérstaka umhverfismálanefnd undir forystu Gro Harlem Brundtland, þáverandi forsætisráðherra Noregs, til að fara ítarlega yfir stöðu umhverfismála í heiminum. Nefndin skilaði skýrslu sinni,, Hin sameiginlega framtíð vor 1987, og vakti hún gífurlega athygli. Þar er hugtakið,,sjálfbær þróun (e. sustainable development) sett fram og gert að undirstöðulögmáli efnahagslegrar þróunar. Miklar umræður verða um skýrsluna á næstu árum um allan heim. Almenn viðurkenning á mikilvægi umhverfismála fyrir allt líf á jörðu. Samstarf Norðurlandanna Norðurlöndin stofna til samvinnu í umhverfismálum innan vébanda Norðurlandaráðs. Umhverfisráðherrar Norðurlandanna samþykkja sérstaka umhverfismálastefnu og áætlun um framgang hennar, sem er undirrituð í Helsinki í janúar 1989. Verkáætlanir um varnir gegn loftmengun, mengun sjávar og betri sorphirðu birtar 1990. Norræna umhverfisfjárfestingarfélagið (Nordic Environmental Fiancing Corporation, NEFCO) stofnað í Reykjavík 1990. Stuðlað að auknum norrænum umhverfisrannsóknum með styrkjum Norrænu ráðherranefndarinnar 1990-2000 Umhverfisráðuneyti stofnað á Íslandi 1990 Félagsmálaráðherra fer með samræmingu umhverfismála innan ríkisstjórnarinnar skv. ákvörðun þáverandi forsætisráðherra, Geirs Hallgrímssonar frá 1976. Við sérstakar pólitískar aðstæður, sem sköpuðust á þingi veturinn 1988-89, er mynduð ný ríkisstjórn í september 1989, sem gerir ráð fyrir stofnun sérstaks ráðuneytis umhverfismála. Eftir mikil átök á þingi veturinn 1989-90 er sérstakt umhverfisráðuneyti stofnað með lögum í febrúar 1990 og verkefni þess skilgreind með lögum, sem voru sett í maí 1990. Júlíus Sólnes verður fyrsti umhverfisráðherra landins. Skipulag umhverfismála á Íslandi Undir umhverfisráðuneytið heyrir almenn náttúruvernd. Náttúruverndarráð, Geysisnefnd og umsjón með hreindýrum var flutt til hins nýja ráðuneytis frá menntamálaráðuneyti. Hlutverki Náttúrverndarráðs var siðan breytt og ný ríkisstofnun, Náttúruvernd ríkisins, látin taka við hlutverki þess að mestu leyti. Náttúruverndarráð lifði í nokkur ár eftir þessa breytingu í ráðgefandi hlutverki og sá um að halda náttúruverndarþing á þriggja ára fresti. Það hefur nú verið lagt niður, og umhverfisráðuneytið heldur sjálft umhverfisþing, annað hvert ár, sem hefur leyst náttúruverndarþingið af hólmi. Embætti veiðistjóra ríkisins var flutt frá 7

landbúnaðarráðuneyti, og var hlutverk þess aukið verulega, m.a. var því fengið eftirlit með hreindýrastofninum og öðrum villtum landsspendýrum. Umhverfisráðuneytið var fengin umsjón og samræmingarhlutverk með gróðurvernd og landgræðslu. Skógrækt ríkisins og Landgræðsla ríkisins heyra þó áfram undir landbúnaðarráðuneytið. Miklar deilur um landgræðslumál og stjórnun þeirra áttu sér stað við stofnun hins nýja ráðuneytis, og hafa þær haldið áfram. Mengunarvarnir heyra undir umhverfisráðuneytið. Upphaflega fékk ráðuneytið umsjón með mengunarvarnadeild Hollustuverndar ríkisins og mengunarvarnadeild Siglingamálastofnunar. Nú er búið að flytja alla Hollustuvernd ríkisins undir umhverfisráðuneytið og flytja mengunarvarnadeild Siglingamálastofnunar til Hollustuverndar og sameina deildirnar þar. Allar fyrrgreindar stofnanir og deildir voru síðan sameinaðar í einni stofnun, Umhverfisstofnun, á árinu 2002. Skipulags- og byggingarmál heyra undir umhverfisráðuneytið. Landmælingar ríkisins voru fluttar til ráðuneytisins frá samgönguráðuneyti, en embætti skipulagsstjóra ríkisins var flutt til ráðuneytisins frá Félagsmálaráðuneyti. Brunamálastofnun, sem heyrði undir félagsmálaráðuneytið, var einnig flutt yfir til umhverfisráðuneytisins nokkrum árum eftir stofnun þess. Meðal mikilvægari verkefna umhverfisráðuneytisins eru fræðsla og upplýsingastarfsemi svo og rannsóknir á umhverfi. Náttúrufræðistofnun Íslands var flutt til ráðuneytisins frá menntamálaráðuneyti, en Veðurstofa Íslands (þerna flugsins) frá samgönguráðuneyti. Umhverfisráðuneytinu var einnig fært stórt hlutverk í alþjóðlegum samskiptum (annað utanríkisráðuneyti). Sinnir það alþjóðlegu, evrópsku og norrænu samstarfi í umhverfismálum. Alþjóðlegir umhverfissamningar Í viðauka IIIA eru tilgreindir nokkrir valdir alþjóðlegir samningar, sem skipta okkur Íslendinga máli. Í viðauka IIIB eru enn fremur sýndir nokkrir svæðisbundnir (regional) samningar, sem eru einnig mikilvægir fyrir Ísland. Eru þetta samningar, sem voru komnir til sögunnar fyrir Ríó-ráðstefnuna. Ríó-ráðstefnan, UNCED 1992. (United Nations Conference on Environmental and Development) Leiðin til Ríó Bergen 1990: Viðamikil undirbúningsráðstefna ECE. Þar börðust Íslendingar fyrir samkomulagi um bann við losun úrgangs í sjó. Genf 1990: II Loftslagsráðstefna S.Þ. (WMO, UNEP). 700 vísindamenn á vegum IPCC eru þar samankomnir ásamt umhverfisráðherrum aðildarríkja S.Þ. Samkomulag EB+EFTA ríkja+kanada, Nýja Sjáland, Ástralía og Japan um takmörkun á losun CO 2, þ.e. árið 2000 verði magnið það sama og árið 1990 Ríó-ráðstefnan Ríó-ráðstefnan er mesta ráðstefna, sem haldin hefur verið af hálfu Sameinuðu þjóðanna. Þjóðhöfðingjar og helztu embættismenn allra aðildarlanda Sþ sátu ráðstefnuna ásamt fjölda 8

fulltrúa félagasamtaka og starfshópa (Non-governmental organizations, NGO). Samþykkt yfirlýsingarinnar um umhverfi og þróun, Ríó-yfirlýsingin, mun sennilega vera talin mikilvægasti árangur ráðstefnunnar. Á sinn hátt má jafna henni við yfirlýsingu Stokkhólmsráðstefnunnar 1972. Má líta á yfirlýsinguna sem eins konar stjórnarskrá ríkja heims í umhverfismálum. Þótt hún sé ekki lagalega bindandi, hafa aðildarríki Sameinuðu þjóðanna staðfest með atkvæði sínu, er yfirlýsingin var samþykkt, að þau muni framfylgja þeirri stefnu, sem í henni felst. Yfirlýsingin er málamiðlun ólíkra sjónarmiða. Iðnríkin vildu kalla yfirlýsinguna Sáttmáli jarðar og leggja áherzlu á umhverfisvernd, en þróunarríkin vildu hins vegar leggja áherzlu á rétt sinn til nýtingu náttúruauðlinda og jafnvel rétt til aukinnar mengunar vegna mikils forskots iðnríkjanna. Bandaríkjamenn og Ísraelar drógu lappirnar við afgreiðslu yfirlýsingarinnar. Ísraelar vegna tillögu sendinefndar Palestínumanna um gæzlu umhverfishagsmuna kúgaðra og hernuminna þjóða, en Bandaríkjamenn vegna ákvæða um rétt til þróunar, þ.e. viðurkenning á rétti þróunarríkja til að reyna að hala inn á iðnríkin þótt það kosti aukna mengun og m.a. losun gróðurhúsalofttegundum, en þetta hefur mætt andstöðu á alþjóðlegum vettvangi. Þrátt fyrir þennan ágreining má gera ráð fyrir, að Ríó-yfirlýsingin verði smám saman undanfari alþjóðlegs sáttmála, Sáttmála jarðar, sem kveði á um rétt manna til ómengaðrar náttúru og umhverfisverndar um allan heim. Helztu atriði Ríó-ráðstefnunnar skulu nú rakin í örstuttu máli: 1. Samþykkt Ríó-yfirlýsingarinnar, en hún er óskuldbindandi. Tvö umdeild umhverfisverndarsjónarmið voru samþykkt, en þau eru: a) PP (precautionary principle), sem merkir, að varðandi öll vafaatriði, sem snerta skaðvænleg umhverfisáhrif, skal vafinn alltaf koma umhverfisvernd til góða. b) PPP (polluter pays principle), sem samþykkt var, að skyldi vera megininntak umhverfisverndar og lagasetningar þar að lútandi, en þá merkir, að sá sem veldur mengun á að borga tjónið, sem af henni hlýzt. 2. Dagskrá 21 (ekki skuldbindandi) Dagskrá 21 er framkvæmdaáætlun, 500-700 bls. leiðarvísir fyrir ríkisstjórnir heims hvernig þær skuli haga umhverfismálum næstu 10-20 árin, þ.e. við upphaf 21. aldar. Pólitísk samstaða 178 landa náðist um alla þætti þjóðfélagsins. Dagskráin inniheldur um 40 málefnaliði, sem má skipta í fjóra flokka, þ.e. a) Efnahags- og félagslegir þættir. b) Umhverfis- og auðlindastjórnun. c) Hlutverk óopinberra hópa í sjálfbærri þróun. d) Forsendur fyrir framkvæmd áætlunarinnar. 3. Bindandi sáttmálar a)alþjóðlegur samningur um loftslagsbreytingar (verndun andrúmsloftsins). Samningstextinn var samþykktur á embættismannafundi í New York, 9. maí 1992, eða skömmu fyrir Ríó-ráðstefnuna. Á ráðstefnunni skrifuðu 153 ríki undir samninginn. Lengi vel drógu Bandaríkjamenn lappirnar (George Bush eldri, þáverandi forseti Bandaríkjanna) ásamt nokkrum olíuríkjum, en skrifuðu undir að lokum. Bandaríkin hafa enn ekki staðfest 9

samninginn. Bush yngri hefur í rauninni í forsetatíð sinni hafnað sáttmálanum og dregið Bandaríkin út úr Kyoto samningnum. Loftslagssáttmálinn er rammsamningur (Framework Convention on Climate Change), sem hefur að lokatakmarki að koma á stöðugleika í magni þeirra lofttegunda, sem berast út í andrúmsloftið af manna völdum (anthropogeneous emissions) og eru skaðlegar umhverfinu og vistkerfi jarðar. Ákveðið að setja ákvæði samningsins niður í reglugerð, þar sem skyldi tilgreint hvernig einstök ríki, aðallega iðnríkin, skyldu ná markmiðum Loftlagssáttmálans. Ráðstefna aðildarríkjanna, sem var haldin í Kyoto í desember 1995 gekk formlega frá slíkri reglugerð (,,the Kyoto Protocol ), þar sem Íslendingar fengu heimild til að auka losun koltívoxýðs um 10% viðmiðunartímabilið 1990-2008/12. b) Alþjóðlegur samningur um fjölbreytileika tegundanna (lífríkissáttmálinn, e. convention on biological diversity). Í samningnum er að finna ákvæði um það hvernig þjóðir heims eigi að stjórna líffræðilegum auðlindum sínum, þannig að fjölbreytileiki haldist. Einnig hvernig koma má í veg fyrir, að tilteknar tegundir í dýra- og plönturíkinu, sem eru í útrýmingarhættu, hverfi úr lífríkinu. Sérstakur sjóður GEF (The Global Environmental Facility) er fyrir hendi, sem fær það ætlunarverk að aðstoða þróunarlönd í þessu skyni. Um 160 ríki hafa undirritað sáttmálann. 4. Samþykkt var áætlun um verndun regnskóga í hitabeltinu, einkum í Suður-Ameríku, Afríku og Asíu. 5. Samþykkt var að hefja gerð sáttmála um eyðimerkur og örfoka land. 6. Samþykkt var að ljúka gerð sáttmála um úthafsveiðar. Lokaráðstefna Sameinuðu þjóðanna um úthafsveiðar fór fram í New York 1995. Var endanlega gengið frá texta sáttmálans þar og hann undirritaður. Sáttmálinn hefur þó ekki komið í veg fyrir deilur úthafsveiðiþjóða, m.a. milli Norðmanna og Íslendinga, sem túlka sáttmálann á mismunandi vegu. 7. Þá var að lokum samþykkt að hefja undirbúning að sérstökum aðgerðum vegna hækkandi sjávarstöðu vegna gróðurhúsaáhrifa. United Nations Framework Convention on Climate Change Third Conference of the Parties (COP-3), Kyoto, Japan, Dec. 1997 Lokasamkomulag um rammasamninginn um loftslagsbreytingar (FCCC). Al Gore flytur lítt skiljanlega ræðu á ráðstefnunni. Afstaða Bandaríkjanna mjög óljós. a) Íslendingar fá 10% aukningu á losun CO 2, mest allra 38 iðnríkja, sem eiga að takmarka losun sína viðmiðunar- tímabilið 1990-2008 (2012). Evrópusambandið berst fyrir þrengri mörkum, en fær 8% minnkun. Þróunarlönd fá frjálsar hendur. 8. Bandaríkjamenn undirrita loks samninginn 12.11.98. Nú liggur fyrir, að Bandaríkjaþing mun ekki staðfesta samninginn/reglugerðina í bráð, þar sem Bush yngri, bandaríkjaforseti, hefur lýst andstöðu sinni og stjórnar sinnar við reglugerðina og dregur í raun í efa allar forsendur hennar, þ.e. loftslagsbreytingar vegna hækkunar hitastigs. Öll önnur OECD ríki hafa nú undirritað samninginn, en Ísland, sem lengi vel dró lappirnar 10

vegna fyrirhugaðra stóriðjuframkvæmda, fékk svokallað Íslandsákvæði samþykkt á fundi aðildarríkja Kyoto samningsins í Marrakesh árið 2000. Þetta ákvæði gerir okkur kleift að byggja stóriðjuver, þannig að losun gróðurhúsalofttegunda frá þeim verði tekið út fyrir sviga, þ.e. falli ekki undir 10% aukningu, sem hefði ekki verið nóg. Þetta á við um litil hagkerfi (litlar og fámennar þjóðir), þar sem stóriðjuframkvæmd hefur veruleg áhrif á heildarlosun, en orka til hennar skal vera unnin á endurnýjanlegan hátt (vatnsafl, jarðvarmi). Deilur um gróðurhúsaáhrif og ózonlagið 700 vísindamenn á vegum IPCC töldu engan vafa á því í Genf 1990, að gróðurhúsaáhrif af manna völdum væru staðreynd. Engu að síður efast margir vísindamenn. Mjög margir, bæði iðnjöfrar og stjórnmálamenn, telja gróðurhúsaáhrif vera tóma vitleysu (PP reglan!!). Nýjustu athuganir vísindamanna sýna þó svo ekki verður um villzt, að hækkun hitastigs á jörðu er yfirvofandi vegna losunar gróðurhúsalofttegunda af manna völdum (Nature 2000). Fátæk lönd krefjast þess að fá að menga eins mikið og ríku löndin til að ná sömu stöðu. Norður-suður deilan Almennt samkomulag um verndun ózonlagsins, en margar efasemdaraddir heyrast þó af og til. Öll ózoneyðandi efni bönnuð í júní 1990 (London) og var t.d. fjarlægt úr búðum á Íslandi í júlí 1990. Samt er enn mikið Freonmagn í umferð, einkum í ríkjum þriðja heims. Alþjóðabankinn og ýmsar alþjóðlegar þróunarsamvinnustofnanir marka stefnuna Alþjóðabankinn og fleiri alþjóðlegar stofnanir (OECD, IMF, ADB, IADB, IFC,NIB, NDF) taka umhverfismál upp á arma sína. Alþjóðabankinn hættir að lána til stórframkvæmda nema fram hafi farið ítarlegt mat á umhverfisáhrifum (Asswan stíflan, þriggja gljúfra orkuverið í Kína, Fljótsdalsvirkjun?). OECD lætur fara fram úttekt á umhverfismálum í öllum aðildarríkjum (Ísland 1993). NEFCO (,,Nordic Environmental Financing Corporation ), sem er ætlað að aðstoða nálæg ríki í Austurevrópu við að draga úr mengun vegna verksmiðjureksturs og annarra aðgerða af manna völdum, stofnað 1990. Umhverfismál við árþúsundamót Tekst okkur að ná áttum og taka á umhverfisvanda jarðarbúa af myndarskap, eða mun gilda,,business as usual með áframhaldandi gróðurhúsaáhfrifum og eyðileggingu náttúruverðmæta? Á ráðstefnu aðildarríkja Kyoto samningsins um loftslagsbreytingar í nóvember 2000 í Hag í Hollandi náðist ekkert samkomulag um bindandi aðgerðir (,,protocol ) til þess að takmarka losun gróðurhúsalofttegunda. Þar tókust á hagsmunir Bandaríkjanna og Evrópusambandsríkja annars vegar og hagsmunir þróunarlanda og iðnríkja hins vegar. Á ráðstefnunni reyndu Íslendingar að fá fylgi við hið svokallaða,,íslenzka ákvæði, sem heimilar ótakmarkaða losun gróðurhúsalofttegunda frá stóriðjuverum, sem eru reist í löndum með smáum hagkerfum (eitt stóriðjuver veldur gífurlegri aukningu á losun á landsvísu) ef notuð er umhverfisvæn orka, þ.e. orka unnin með endurnýjanlegum orkulindum. 11

Ekki reyndi á þetta ákvæði að lokum, þar sem ráðstefnan leystist upp í frumparta sína án nokkurs árangurs. Það var svo ekki fyrr en á ráðstefnu aðildarríkja Kyoto samningsins í Marrakesh, að Íslendingar fenguð ákvæðið loks samþykkt. Íslendingar skipa sér nú þegar í fremstu röð þeirra iðnríkja heims, sem losa hvað mest af koltvíoxíði út í andrúmsloftið. Munum við halda áfram að nota aðeins lögin um mat á umhverfisáhrifum vegna mannvirkjagerðar þegar það hentar okkur, en undanskilja framkvæmdir mati á umhverfisáhrifum þegar það þjónar pólitískum og efnahagslegum hagsmunum. Halda áfram að byggja stóriðjuver, sem margfalda losun gróðurhúsalofttegunda, með þeirri afsökun, að við notum jú endurnýjanlega orku,,,vistvæna orku. Gefið er í skyn, að allir aðrir noti,,óhreina orku, þ.e. kol og olíu, til stóriðjuvera. Staðreyndin er, að óvirkjað vatnsafl er gríðarlegt í Suður-Ameríku, Asíu og Afríku. Ísland kemst ekki einu sinni á blað í yfirlit yfir óvirkjað vatnsafl í yfirliti Alþjóða orkumálastofnunarinnar. Heimildir Coates, Peter (1998), Nature (Western Attitudes Since Ancient Times), University of California Press. Meadows, D. H., Meadows, D. L., Randers, J., and Behrens III, W. W. (1972), The Limits to Growth; A Report for the Club of Rome s Project on the Predicament of Mankind, New American Library, A Signet Book, New York. Pakenham, T. (1991), The Scramble for Africa (White Mans s Conquest of the Dark Continent from 1876-1912), Avon Books, New York. World Commission on Environment and Development (1987), Our Common Future, Oxford University Press, New York. Oldroyd, D. R. (1983), Darwinian Impacts (An Introduction to the Darwinian Revolution), The Open University Press, Milton Keynes. 12