MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI International Organization for Migration (IOM) Organisation internationale pour les migrations (OIM) Organización Internacional para las Migraciones (OIM) Swiss Agency for Development and Cooperation SDC
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI Mirjana Rašević 2016
Izdavač: Međunarodna organizacija za migracije (IOM) Skenderbegova 3 11000 Beograd Srbija Tel: +381.11.3282.075 Fax: +381.11.3281.425 E-mail: iombeograd@iom.int Internet: http://www.serbia.iom.int Autor: Mirjana Rašević Recenzenti: Dr Mirjana Bobić Dr Mirjana Devedžić Dr Danilo Šuković ISBN 978-86-85003-19-6 2016 Međunarodna organizacija za migracije (IOM) Sva prava zadržana. Ni jedan deo ove publikacije ne može da se umnožava, sačuva radi umnožavanja ili prenosi u bilo kom obliku ili bilo kojim putem: elektronski, mehanički, fotokopiranjem, presnimavanjem ili na neki drugi način bez prethodnog pismenog odobrenja izdavača. Ova publikacija izrađena je uz pomoć Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC), Međunarodne organizacije za migracije (IOM) i Programa za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP), u okviru globalnog zajedničkog projekta Uključivanje migracija u nacionalne razvojne strategije. Sadržaj ove publikacije ne odražava nužno stavove SDC, IOM, ili UNDP, niti njihovih država članica.
SADRŽAJ SKRAĆENICE....................................................... 5 1. UVOD........................................................... 7 2. METODOLOGIJA................................................ 9 Definicije....................................................... 9 Teorijski okvir................................................... 9 Revidirani model odbijanja i privlačenja......................... 10 Model migracione tranzicije: Od emigracionih ka imigracionim zemljama....................................................... 11 Izvori podataka................................................. 12 3. DEMOGRAFSKI I SOCIOEKONOMSKI MOMENTUM SRBIJE I MIGRACIONI FENOMEN........................................ 15 Demografski izazovi............................................. 15 Kriza rađanja.................................................... 15 Depopulacija i intenzivno populaciono starenje................. 19 Negativni migracioni saldo...................................... 21 O emigraciji..................................................... 21 O imigraciji..................................................... 25 Percepcija međunarodnih migracija............................. 28 Socioekonomski okvir........................................... 30 Razlozi emigriranja/imigriranja.................................. 33 4. POSLEDICE MIGRACIJA NA DEMOGRAFSKI I SOCIOEKONOMSKI RAZVOJ SRBIJE.................................................. 36 Migracije u vremenskoj perspektivi.............................. 36 Demografske konsekvence...................................... 38 Posledice na tržištu rada........................................ 41 Emigriranje visokoobrazovanih lica.............................. 44 Doznake iz inostranstva......................................... 47 5. MIGRACIJE U KLJUČNIM NACIONALNIM RAZVOJNIM I SEKTORSKIM STRATEGIJAMA................................... 52 Nacionalni milenijumski ciljevi razvoja u Republici Srbiji......... 52 Nacionalna strategija održivog razvoja.......................... 53 3
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI Strategija i politika razvoja industrije Republike Srbije od 2011. do 2020. godine....................................... 54 Strategija za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća, preduzetništva i konkurentnosti za period od 2015. do 2020. godine................................................ 56 Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014 2024. godine................................... 56 Strategija podsticanja i razvoja stranih ulaganja................. 57 Nacionalna strategija zapošljavanja za period 2011 2020. godine......................................................... 58 Strategija razvoja socijalne zaštite............................... 59 Strategija javnog zdravlja Repubile Srbije........................ 60 Strategija razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine.......... 61 Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2016. do 2020. godine Istraživanje za inovacije...... 64 Program reformi politike zapošljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja Evropskoj uniji............................ 66 Nacionalna strategija za mlade za period od 2015. do 2025. godine................................................... 67 Program zvanične statistike za period od 2016. do 2020. godine................................................... 69 6. KA BALANSIRANOJ INTEGRACIJI FENOMENA MIGRACIJA U NACIONALNE RAZVOJNE I SEKTORSKE POLITIKE............... 70 7. PREPORUKE ZA JAVNE POLITIKE U SRBIJI........................ 86 8. ZAKLJUČAK..................................................... 90 CITIRANA LITERATURA............................................. 93 4
SKRAĆENICE CCA Common Country Assessment (Zajednička procena za zemlju) BDP Bruto domaći proizvod EU Evropska unija HDI Human Development Index (indeks humanog razvoja) IOM International Organization for Migration (Međunarodna organizacija za migracije) KIRS Komesarijat za izbeglice i migracije MUP Ministarstvo unutrašnjih poslova NVO nevladina organizacija NZS Nacionalna služba za zapošljavanje Republike Srbije RZS Republički zavod za statistiku SEEMIG Projekat Managing Migration and its Effects in SEE-Transnational Actions towards Evidence Based Strategies (Upravljanje migracijama i posledice migracija u Jugoistočnoj Evropi Ka strategijama zasnovanim na podacima) SWOT Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats (prednosti, slabosti, šanse, opasnosti) UN Ujedinjene nacije UNDESA United Nations Department of Economic and Social Affairs (Odeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomska i socijalna pitanja) UNECE United Nations Economic Commission for Europe (Ekonomska komisija za Evropu Ujedinjenih nacija) UNHCR United Nations High Commissioner for Refugees (Visoki komeserijat za izbeglice Ujedinjenih nacija) UNPBILD Peacebuilding and Inclusive Local Development-a Joint UN Programme in South Serbia (udruženi UN projekat na Jugu Srbije-Jačanje kapaciteta za inkluzivni lokalni razvoj na jugu Srbije i Promocija izgradnje mira na jugu Srbije) USD Američki dolar 5
1. UVOD Poslednjih godina se menja poimanje složenog odnosa migracija i razvoja, sa inicijativama koje dolaze iz naučnih i političkih krugova da se migracije sveobuhvatno sagledaju u funkciji razvoja svih zemalja uključenih u migratorni lanac. Ujedinjene nacije su prvo indirektno uključile migracije u osmi milenijumski cilj razvoja za 21. vek koji je definisan kao razvijanje partnerstva u svetu u cilju razvoja. Pored toga, UN su direktno podržale ovaj koncept formiranjem Svetske komisije za međunarodne migracije 2003. godine, organizovanjem Prvog i Drugog dijaloga o migracijama i razvoju 2006. i 2013. i kreiranjem Svetskog foruma o migracijama i razvoju 2007. godine. Prepoznavanje migracija kao razvojnog instrumenta je dovelo do stvaranja konsenzusa o potrebi uključivanja migracionog fenomena u razvojne agende, strategije i planove na globalnom, regionalnom, nacionalnom i lokalnom nivou. Integracija migracija u bitna dokumenta za ekonomski rast i razvojne inicijative je neophodna i u svetu koji se razvija i u razvijenom svetu, odnosno ona je važna kako za zemlje porekla tako i za zemlje prijema migranata. Širi koncept o međuzavisnosti migracija i razvoja je sastavni deo i nove razvojne agende UN Transformišući naš svet: Agenda za održivi razvoj do 2030. 1 i većeg broja njenih ciljeva. Studija Migracije i razvoj u Srbiji je nastala kao deo globalnog projekta Međunarodne organizacije za migracije (IOM) Ukljucǐvanje migracija u nacionalne razvojne strategije namenjenog podršci nacionalnim vladama i njihovim partnerima u: unapređenju registracije, prać enja i obrade podataka o migracijama; boljem korišć enju humanih potencijala migracija; kao i usmeravanju upravljanja migracijama ka poveć anju nacionalnih razvojnih kapaciteta, uz smanjenje rizika za same migrante, njihove porodice i zajednice porekla/destinacije. Projekat treba da da odgovore vezane za efikasnije upravljanje spoljnim migracijama, sa specijalnim fokusom na razvoj i ljudska prava. Ovaj četvorogodišnji projekat se sprovodi u osam zemalja, među kojima je i Srbija, u periodu od 2014. do 2018. godine. IOM projekat implementira u saradnji sa Programom Ujedinjenih nacija za razvoj, a finansijski ga podržava Švajcarska agencija za razvoj i saradnju. Studija o migracijama i razvoju u Srbiji ima tri osnovna cilja. To su: Omogućiti donosiocima odluka sveobuhvatan pogled na međusobni uticaj migracija na nacionalne razvojne prioritete u različi- 1 https://sustainabledevelopment.un.org/?menu=1300 7
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI tim sektorskim politikama, kao i nacionalnih politika razvoja i prioriteta sektorskih politika na migracije i model mobilnosti u Srbiji; Podrška institucijama u definisanju prioriteta politika i mera koje se tiču balansiranog integrisanja fenomena migracija u razvojnu politiku; Podrška razvoju realnih i proaktivnih preporuka vezanih za migracije i razvoj putem definisanja preporuka o balansiranom integrisanju fenomena migracija u nacionalne sektorske politike. Utvrđeni ciljevi su bitni za razmatranje u mnogim populacijama danas, a čine se posebno važnim u Srbiji gde migracije nisu prisutne u političkom, privrednom, akademskom i uopšte javnom diskursu u onoj meri u kojoj bi se to očekivalo. Ako se i govori o migracijama, podvlači se da se odliv mozgova i dalje nastavlja. O imigraciji se ne razmišlja. Puni potencijali srpske dijaspore nisu uvaženi. Uzroke neuviđanja kompleksnosti migracionog pitanja treba tražiti u tradicionalizmu, nepovoljnoj ekonomskoj i socijalnoj situaciji, opštoj nesigurnosti, dugoj izolovanosti zemlje, ali i u nedovoljnoj obaveštenosti. Pogotovo se ne uvažavaju mogućnosti migracija u funkciji razvoja zemlje, uključujući i demografsku revitalizaciju. U skladu sa datim ciljevima, studija je koncipirana tako da posle uvoda, sledi obrazloženje metodologije. Zatim je razmatrana veza između demografskog i socioekonomskog momentuma Srbije i migracionog fenomena i vice versa, odnosno diskutovane su posledice migracija na demografski i socioekonomski razvoj Srbije. Važan deo studije je kritička analiza usvojenih ključnih nacionalnih razvojnih i sektorskih strategija u funkciji načina i sadržaja integracije emigracija/imigracija i mogućeg uticaja integracije na razvojne ciljeve zemlje. Istovremeno su izlistane nacionalne strategije u kojima migracioni fenomen, nasuprot očekivanju, nije uključen. Dalje, u okviru fokus grupa i intervjua sa relevantnim osobama prodiskutovani su mehanizmi i mere za balansirano uključivanje fenomena migracija u razvojne i sektorske politike zemlje. Takođe, naveden je niz preporuka za planiranje nacionalnih politika u cilju boljeg korišćenja potencijala migracija u funkciji razvoja Srbije. Na kraju studije su data zaključna razmatranja. 8
2. METODOLOGIJA Definicije Ključni termini o migracijama koji se koriste u ovoj studiji u skladu su sa definicijama datim u odgovarajućem Rečniku koji je izdala Međunarodna agencija za migracije (IOM, 2011). U njemu su migracije definisane na sledeči način: Kretanje lica ili grupe lica, bilo preko međunarodne granice, ili u okviru jedne države. To je pokret stanovništva, koja obuhvata svaku vrstu kretanja ljudi, bez obzira na dužinu, sastav i uzroke; ono obuhvata migraciju izbeglica, raseljenih lica, ekonomskih migranata i osoba koje se kreć u u druge svrhe, uključ ujuć i i ponovno sjedinjenje porodice. Kada se upotrebljava jedan od osnovnih termina, odnosi se na migranta, u pomenutom rečniku je pored kvalitativnog izraza dodat i onaj preuzet iz preporuka Statističkog odeljenja Ujedinjenih nacija iz 1998. i glasi da je to osoba koja je otišla u zemlju koja nije zemlja njenog/njegovog uobičajenog stanovanja za period duži od 12 meseci tako da je zemlja destinacije postala zemlja njenog/njegovog uobičajenog stanovanja. Iz perspektive zemlje odlaska osoba je emigrant, a iz perspektive zemlje dolaska osoba je imigrant. Teorijski okvir Ne postoji univerzalna teorija za objašnjenje međunarodnih migracija. Umesto univerzalne teorije, opšte je prihvaćeno uverenje među istraživačima iz ove sfere da je prisutan niz kompleksnih razmišljanja koja se bave ovim fenomenom. Mi nećemo razmatrati autorske koncepte, već ćemo dati prikaz dve teorije koje su relevantne za bolje razumevanje migracionog fenomena i veze između migracija s jedne strane, i demografskog i socioekonomkog razvoja s druge strane, i posledično uspešnije integrisanje spoljnih migracija u različite politike u Srbiji. To su Revidirani model odbijanja i privlačenja od Fasmana i Musil (Fassmann, Musil, 2014) i Model migracione tranzicije: Od emigracionih ka imigracionim zemljama koji su razvili Fasman i Reger (Fassmann, Reeger, 2012). Prvi od izabranih modela omogućava da se potpunije uvidi deterministička osnova individualne odluke koja se tiče emigracije/imigracije, a drugi faze migracionog procesa u kome se Srbija nalazi, odnosno koji potencijalno predstoje našoj zemlji. Odabir ove dve teorije kao konceptualnog okvira je urađen na osnovu konsultovanja komparativnog prikaza teorija o međunarodnim migracijama 9
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI iz više izvora. U tom smislu je kritički analiziran konceptualni okvir za EU projekat Upravljanje migracijama i posledice migracija u Jugoistočnoj Evropi- Ka strategijama zasnovanim na podacima (SEEMIG), više članaka kao što su Arango, J. (2000). Explaining migration: a critical view. International Social Sciences Journal, 52: 283 296; i Massey, D.S. et al. (1993). Theories of international migration: a review and appraisal. Population and Development Review, 19: 431 466; ili radnih papira de Haas, H. (2008). Migration and development. A theoretical perspective. Working Papers IMI Oxford University, 9; i Hagen Zanker J. (2008). Why do people migrate? A review of the theoretical literature. Working Papers Maastricht University kao i poglavlja u knjigama (na primer, Massey, D.S. et al. (1998). Worlds in Motion: Understanding International Migration at the End of the Millennium. Oxford: Clarendon Press i Bobić, M. (2013). Postmoderne populacione studije: demografija kao intersekcija, Beograd: Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. 10 Revidirani model odbijanja i privlačenja Prema klasičnom Modelu odbijanja i privlačenja svi ljudi su potencijalni migranti ako su životni uslovi na nekom drugom mestu bolji nego u mestu gde pojedinac živi i ako je cena preseljenja niža od dobiti koja će se ostvariti migriranjem. Posebno je važna individualna percepcija uslova koji se odnose na tržište rada kao što su mogućnost zaposlenja, visina dohodka, brzina napredovanja. No, sve više danas na značaju dobija i percepcija drugih uslova kao što su osećaj sigurnosti u jednoj sredini, socijalne beneficije, politika zdravstvene zaštite, stepen zaštite životne sredine, stepen razvoja demokratije, perspektive vezane za budućnost. Otuda je bitna dobra informisanost pojedinca o zemlji potencijalne destinacije. U tom smislu se ističe i značaj migrantskih veza koje doprinose razmeni realnih informacija. Prema ovom konceptu, pojedinac poredi bilans sume pozitivnih i negativnih faktora koji karakterišu sredinu u kojoj živi sa bilansom sume pozitivnih i negativnih faktora neke druge potencijalne sredine za život i stavlja ih u odnos sa cenom migriranja. Faktori odbijanja koji se tiču loših uslova u zemlji porekla se često navode i u našoj literaturi kao push faktori, a faktori privlačenja vezani za dobre uslove u zemlji potencijalne ili realne destinacije kao pull faktori. U individualnu analizu cene migriranja ulaze ekonomski parametri kao što su udaljenost potencijalne destinacije i cena transporta, celokupna zakonska i pravna regulativa relevantna za naseljenje u zemlju destinacije, od mogućnosti ulaska u nju preko zapošljavanja i zaštite stranaca do procedure dobijanja državljanstva, ali i psihološka cena odlaska iz zemlje porekla i snalaženja u novoj sredini. Prema Masiju pomoć i podrška koju imigranti mogu dobiti od uspostavljenih migrantskih mreža jasno snižava cenu i rizik migranja (Massey et al., 1998).
Metodologija Autori Revidiranog modela odbijanja i privlačenja, pored Masijevog uvida, ističu da je Li (Lee,1966) podvukao da su za donošenje odluke o migriranju bitni i individualni faktori. Naime, izbor faktora sredine koji se ocenjuju i pogotovo njihova ocena zavise od individue, njene ličnosti, sistema vrednosti, životne faze, niza ličnih okolnosti i dobre informisanosti. Odnosno, Li smatra da odluka da se migrira nikada nije potpuno racionalna. Istovremeno je podvukao i značaj faktora inercije koji, takođe, prirodno postoji i treba da se nadvlada u procesu odlaska/dolaska. Pored razmišljanja Lija, Fasman i Musil uključuju u model i Starkovu tezu (Stark, 1991) o važnosti usvojene porodične strategije za odluku o migriranju. Revidirani model odbijanja i privlačenja daje najpotpuniji opšti uvid u međunarodne migracije. To je razlog zašto je izabran za teorijski okvir studije čiji je jedan od ciljeva bolje razumevanje spoljnih migracija i veze između migracija i razvoja. Glavni nedostatak modela je što ne razmatra doprinos pojedinih faktora odbijanja i privlačenja u donošenju konačne odluke koja se tiče emigriranja/imigriranja kao i razlike koje se javljaju između pojedinaca različitih socioekonomskih karakteristika po ovom pitanju. Revidirani model se može primeniti i na makro nivo (Fassmann, Musil, 2014). Migracije iz jednog regiona, države u drugi region, državu su direktno proporcionalne razlici u atraktivnosti, specijalno vezanoj za uslove na tržištu rada, blagostanju i socijalnim beneficijama, i indirektno proporcionalne preprekama kao što su distanca, cena transporta i političke barijere. Autori definišući potrebu za radnom snagom na tržištu rada, ističu značaj drugih makro faktora kao što su starosna struktura stanovništva zemlje destinacije, segmentacija tržišta i ciklus ekonomskog razvoja koji je karakteriše. Nabrojani faktori utiču na migracije direktno, ali i indirektno preko stavova javnog mnjenja i strategija države destinacije. Država naime može otvoriti svoja vrata za imigrante i predstaviti se kao atraktivna destinacija za život. Model migracione tranzicije: Od emigracionih ka imigracionim zemljama Model polazi od empirijskih nalaza vezanih za promenu smera migracionih tokova u uslovima dugogodišnje krize rađanja u jednoj zemlji i posledičnog intenzivnog starenja njenog stanovništva. Koncept koji su razvili Fasman i Reger (Fassmann, Reeger, 2012) se bazira na ideji da se javno mnjenje i zakonski sistem takve države adaptiraju na novu situaciju i razviju mehanizme za upravljanje imigracijom. Pored demografskih promena, bitni su i ekonomski faktori u datoj sredini koji se tiču strukture tržišta rada i ciklusa ekonomskog razvoja. 11
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI Startna pozicija u ovom modelu se opisuje kao momenat kada je emigracija još uvek većeg obima od imigracije ili kada se beleži nulti migracioni saldo. U sledećoj fazi, srednjoj ili tranzicionoj, bivša emigraciona država postaje nova imigraciona država. U osnovi promena su pre svega demografski i ekonomski razlozi. Autori ističu da ovu fazu različitog trajanja karakteriše pokušaj donosioca odluka da novu situaciju ignorišu i otuda kasne zakonske promene. I pored toga, ova faza prelazi u novu nazvanu adaptaciona ili posttransformaciona faza. Glavna karakteristika ove faze je u manjoj ili većoj meri prisutnost svesti o imigraciji kao neophodnosti. Mada šematski postavljen, kao i svaki model ovoga tipa, model migracione tranzicije je koristan da bi se imao u vidu dinamički proces mogućih promena u odnosu emigracija i imigracija (Fassmann, Musil, 2014) kao i razlozi koji ih objašnjavaju i iskustva koja ih prate. Imajući u vidu ovaj model, Lesinska (2012) ističe da su države Zapadne, Južne i Istočne Evrope stare, nove i buduće imigracione zemlje. 12 Izvori podataka Naglasak u studiji je na kvalitativnom razmatranju zadatih ciljeva, ali baziranom na evidencijama različite vrste. U njoj se polazi od izabranog teorijskog okvira za bolje razumevanje migracionog fenomena, i razmatra se uzajamni odnos migracija i razvoja u Srbiji kao i balansirano integrisanje fenomena migracija u nacionalne razvojne i sektorske strategije. Rezultati studije su orijentisani ka donosiocima odluka. Za diskutovanje uticaja razvoja na migracije u našoj zemlji i vice versa korišćeni su podaci popisa stanovništva i vitalne statistike čiji je izvor Republički zavod za statistiku (RZS) i podaci Migracionog profila koji izrađuje Komesarijat za izbeglice i migracije (KIRS). Istovremeno su razmatrani nalazi različitih nacionalnih demografskih i socioekonomskih istraživanja. Pored toga, korišćeni su relevantni respektabilni izveštaji iz domaćih i stranih izvora. Važan izvor za obradu ovih tema predstavljali su rezultati dobijeni u nizu projekata koji su se ticali migracionog fenomena, njegovog uzroka i posledica. Pre svega smo se oslanjali na projekte ovog tipa koji su sprovedeni u Srbiji. Korišćeno je i više monografija kao i zbornika radova sa konferencija koje su bile posvećene migracijama. Treba istaći da su korišćeni podaci za Srbiju iskazani bez podataka za AP Kosovo i Metohiju. U delu studije koji se tiče ocene integracije migracija u ključne nacionale razvojne i sektorske strategije, u prvom koraku su izlistane sve strategije Vlade Srbije 2 koje su usvojene od 2001. godine do danas ili su pred usvajanjem i izdvojeno je 14 onih strateških dokumenata za koje se, po 2 Usvojene strategije Vlade Srbije su dostupne na sajtu http://www.srbija.gov.rs/ vesti/dokumenti_sekcija.php?id=45678
Metodologija temi na koju se odnose, očekuje da imaju uključen migracioni fenomen. Zatim je svaka izdvojena strategija analizirana na osnovu odgovora na sledeća pitanja: Da li su migracije uključene u dokument? Ako jesu, kako su integrisane? Odgovor na ovo pitanje podrazumeva prikaz načina integracije, kritičku analizu sadržaja integracije i procenu efekata integracije emigracije/imigracije na razvojne ciljeve zemlje. Ako nisu, zašto se očekivalo da će migracije biti ukljućene u određenu strategiju? U tom smislu su analizirana sledeća razvojna i strateška dokumenta Vlade Republike Srbije: Nacionalni milenijumski ciljevi razvoja u Republici Srbiji Nacionalna strategija održivog razvoja Strategija i politika razvoja industrije Republike Srbije od 2011. do 2020. godine Strategija za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća, preduzetništva i konkurentnosti za period od 2015. do 2020. godine Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014 2024. godine Strategija podsticanja i razvoja stranih ulaganja Nacionalna strategija zapošljavanja za period 2011 2020. godine Strategija razvoja socijalne zaštite Strategija javnog zdravlja Republike Srbije Strategija razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2016. do 2020. godine Istraživanje za inovacije Program reformi politike zapošljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja Evropskoj uniji Nacionalna strategija za mlade za period od 2015. do 2025. godine Program zvanične statistike za period od 2016. do 2020. godine Štaviše organizovana je diskusija u okviru tri fokus grupe o mehanizmima za balansirano uključivanje fenomena migracija u razvojne i sektorske politike Srbije krajem januara i početkom februara 2016. godine. Grupe su bile mešovitog tipa sastavljene od eksperata, praktičara i donosioca odluka. Diskusija je bila organizovana na osnovu pet unapred pripremljenih pitanja, kojima je prethodilo kratko pojašnjenje. Postavljena su sledeća pitanja: Doznake, transfer novca od emigranata ka njima bliskim osobama u zemlji porekla, svakako doprinose boljem životu primalaca. Istovremeno, postoji makro ekonomska i socijalna dobit od ove vrste resursa. No, željeni cilj većine zemalja sa ozbiljnim udelom doznaka u bruto domaćem proizvodu je da one merljivo doprinesu razvoju zemlje. Koje održive me- 13
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI hanizme bi država trebalo da ustanovi kako bi doznake u značajno većoj meri bile u funkciji razvoja Srbije? Srbija je zemlja sa sve većim brojem visokoobrazovanih i visokokvalifikovanih lica na radu-boravku u inostranstvu. Pored jasnih negativnih efekata, to može biti i kapital Srbije. Uspešni i integrisani profesionalci migranti su po pravilu motivisani i imaju resurse (znanje, veštine, ideje, novac, kontakte) da doprinesu razvoju zemlje porekla. Kojim instrumentima država može da podstakne transnacionalne aktivnosti stručnog dela dijaspore? Univerziteti u Srbiji, posebno beogradski, u nekadašnjoj Jugoslaviji su bili privlačni za strane studente iz okruženja kao i za one iz nesvrstanih zemalja. Neki od njih su po završetku studija ostali da žive i rade u našoj zemlji. Čini nam se da bi imalo smisla i danas insistirati na privlačenju stranih studenata i promociji njihovog ostanka u Srbiji. Na koji način bi Srbija ponovo mogla postati regionalni obrazovni centar i zadržati strance po diplomiranju na svom tržištu rada? Srbija je tradicionalno zemlja emigracije, a ona već u bliskoj budućnosti može biti zemlja u koju će se doseljavati povratnici i stranci u većoj meri. Migraciona tranzicija u Srbiji kao i pitanja koja smo disukutovali podrazumeva duboke socioekonomske reforme u državi i političku stabilnost. Iskustva zemalja koje su od emigracionih postale imigracione države govore da je kasnio politički odgovor. Kojim razvojnim i sektorskim rešenjima treba ići u susret migracionim promenama koje pretpostavljaju veće doseljavanje povratnika i stranaca u Srbiju? Na kraju je postavljeno i pitanje, koju biste realnu i proaktivnu preporuku na ovu temu ponudili za nadgradnju bilo kog razvojnog ili sektorskog nacionalnog strateškog dokumenta? Obavljena su i dva intervjua na bazi istih pet pitanja sa bitnim osobama koje nisu učestvovale u fokusgrupnom istraživanju. Sinteza celokupne diskusije u tri fokus grupe i one koja se odvijala tokom intervjuisana je korišćena kao najvažniji izvor za utvrđivanje realnih i proaktivnih preporuka za definisanje nacionalnih politika u cilju boljeg korišćenja potencijala migracija u funkciji razvoja Srbije. 14
3. DEMOGRAFSKI I SOCIOEKONOMSKI MOMENTUM SRBIJE I MIGRACIONI FENOMEN Oba izabrana teorijska koncepta, primena Revidiranog modela privlačenja i odbijanja na makro nivou i Model migracione tranzicije ističu važnost demografskih i socioekonomskih karakteristika jedne populacije za emigracioni/imigracioni fenomen. U tom smislu se u ovom poglavlju razmatraju empirijski nalazi koji se tiču osnovnih populacionih komponenti i oni bitni za sadašnji ekonomski, socijalni i kulturni kontekst koji je relevantan za razumevanje migracionog modela Srbije.To je učinjeno na tri načina. Pored klasičnih demografskih pokazatelja, nalaza istraživanja koji ih dopunjujui rezultata različitih projekcija stanovništva, dati su stavovi javnog mnjenja relevantni za emigraciju/imigraciju i različiti podaci koji odslikavaju nivo razvoja srpskog društva. Demografski izazovi Srbija se suočava sa nizom ozbiljnih demografskih problema. Najvažniji su rađanje dece daleko ispod potreba zamene generacija, intenzivno odlaganje rađanja prvog deteta, depopulacija, prekomerno populaciono starenje i negativan migracioni saldo. Oni su međusobno povezani na različite načine. Prirodna i mehanička komponenta razvoja stanovništva su u odnosu preko zajedničkog dela determinističke osnove i posledica (posledice jednog fenomena utiču direktno na drugi fenomen i obrnuto), ali su povezani i putem političkog odgovora u cilju bolje demografske budućnosti Srbije. Kriza rađanja Analiza prosečnog broja živorođene dece 33 generacije žena koje su izašle iz plodnog perioda života u vreme sprovođenja Popisa 2011. ukazuje na rano suočavanje Srbije sa fenomenom nedovoljnog rađanja i dugu stabilizaciju rađanja na niskom nivou od 1,8 deteta po ženi (grafikon 3.1). No, razmatranje prosečnog broja živorođene dece generacija žena koje su se nalazile pri kraju plodnog perioda u vreme sprovođenja Popisa 2011, kao i rasprostranjenost odlaganja rađanja, omogućavaju da se prognozira prekid stabilizacije niskog nivoa završenog fertiliteta u Srbiji, odnosno njegov pad ispod nivoa od 1,8 deteta po ženi (Rašević, 2015a). 15
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI 2.0 Grafikon 3.1. Prosečan broj živorođene dece generacija žena rođenih u razdoblju 1930 1975, Srbija, Popis 2011. 1.9 SKF (15-49) SKF (15-40) Broj dece 1.8 1.7 1.6 1.5 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 Izvor: Rašević, 2015a. U vreme sprovođenja Popisa 2011. u Srbiji je registrovano ukupno 74.666 žena ili gotovo jedna trećina žena koje su imale između 30. i 34. godine i nisu rađale. Zahvaljujući specijalnoj obradi popisnih sociodemografskih podataka, dostupan nam je njihov profil, koji je određen kao skup osobina najčešće zastupljenih među ispitanicama (tabela 3.1). Prosečna ispitanica ove subpopulacije se izjasnila da je Srpkinja (86%), živela je u gradu (78%) van partnerske zajednice (73%), bila je zaposlena (64%) i imala je više ili visoko obrazovanje (48%) (Rašević, 2015b). Tabela 3.1. Sociodemografske karakteristike žena bez dece starih 30 34 godina, Srbija, Popis 2011. Karakteristike žena starih 30 34 god. Udeo (u %) Nacionalnost Srpkinje 86 Bošnjakinje/Muslimanke 1 Mađarice 2 Romkinje 1 Slovakinje 1 Hrvatice 1 Crnogorke 1 16
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen Karakteristike žena starih 30 34 god. Udeo (u %) nisu se izjasnile 4 regionalna pripadnost 1 Faktički bračni status ne žive u vanbračnoj ili bračnoj zajednici 73 žive u vanbračnoj zajednici 8 žive u bračnoj zajednici 19 Obrazovanje nepotpuno osnovno obrazovanje 2 osnovno obrazovanje 5 srednje obrazovanje 45 više ili visoko obrazovanje 48 Ekonomska aktivnost Aktivne žene 81 zaposlene 64 nezaposlene 17 Neaktivne žene 19 lica sa prihodima od imovine 6 studentkinje 6 lica koja obavljaju samo kućne poslove 7 Mesto življenja gradska naselja 78 ostala naselja 22 Izvor: Rašević, 2015b. Odlaganje rađanja prvog deteta za sve kasnije godine života je važan uzrok niskog nivoa fertiliteta danas. Pogotovo, kada u jednoj populaciji postoji relativno visok udeo žena starih između 30. i 34. godine koje su bez dece. Mada su još uvek u plodnom periodu, može se očekivati da jedan broj njih iz različitih razloga, kao što su fiziološko smanjenje plodnosti, sekundarni infertilitet, veća psihološka cena braka i rađanja dece u starijim 17
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI godinama ili nestupanje u brak usled bolesti, neće moći da ostvari stavove o željenom broju dece. Dodatno upozoravaju rezultati istraživanja o tranziciji stavova od očekivanja pojedinca da država smanji finansijsku cenu roditeljstva putem jeftinih kredita za rešavanje stambenih problema porodica sa decom i boljeg zbrinjavanje dece zaposlenih majki da bi se više rađalo u 1990-im godinama (Rašević, 1995), do insistiranja mladih danas na teško ostvarivim preduslovima za rađanje, kao što su materijalna i psihološka sigurnost i kvalitetni partnerski odnosi (Rašević, Sedlecki, 2011). Mada visoko vrednuju roditeljstvo i žele da imaju veći broj dece, studentkinje završnih godina tri fakulteta Univerziteta u Beogradu insistiraju na stavljanju bazičnih rizika pod kontrolu da bi rodile prvo dete (tabela 3.2). Tabela 3.2. Stavovi studentkinja Univerziteta u Beogradu o pretpostavkama za rađanje prvog deteta Medicinski fakultet Farmaceutski fakultet Fakultet političkih nauka 1 dobro zdravlje dobro zdravlje dobro zdravlje 2 želja za detetom želja za detetom želja za detetom 3 finansijska nezavisnost stabilna partnerska veza finansijska nezavisnost 4 zaposlenje finansijska nezavisnost zaposlenje 5 stabilna partnerska veza zaposlenje stabilna partnerska veza 6 podrška porodice podrška porodice stan/kuća u vlasnisštvu 7 optimalno životno doba optimalno životno doba podrška porodice 8 stan/kuća u vlasnisštvu stan/kuća u vlasnisštvu karijera 9 brak brak brak 10 karijera karijera optimalno životno doba 11 podrška lokalne zajednice podrška lokalne zajednice podrška lokalne zajednice 12 mere socijalne politike mere socijalne politike mere socijalne politike 13 automobil u vlasništvu automobil u vlasništvu automobil u vlasništvu Napomena: Studentkinje su ocenjivale date potencijalne preduslove za rađanje sa 1 (vrlo bitan), ili 2 (i jeste i nije bitan) ili 3 (uopšte nije bitan). Značaj svake varijable je ocenjen srednjom vrednošću ocene. Izvor: Rašević, Sedlecki, 2011. 18
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen Rezultati Popisa stanovništva sprovedenog 2011. godine kao i novijih dubinskih istraživanja ukazuju da će se kriza rađanja u Srbiji produbiti i istovremeno otkrivaju da je relativno mali prostor za političko delovanje u smislu povećanja nivoa fertiliteta. Pogotovo je otvoreno pitanje većih efekata klasičnih mera populacione politike koje se dominantno sprovode u Srbiji. To su roditeljski dodatak i plaćeno porodiljsko odsustvo povodom rođenja deteta. Otuda je bitno smanjiti ne samo ekonomsku, već i socijalnu i psihološku cenu roditeljstva kroz podršku savremenim oblicima zajedništva između žene i muškarca i pomoć pri uspostavljanju balansa između porodice i posla kao i rađanja i obrazovanja. Depopulacija i intenzivno populaciono starenje Dugo trajanje nedovoljnog rađanja je osnovni pokretač depopulacije i dubokih promena u starosnoj strukturi stanovništva. U poslednjem međupopisnom periodu, 2002 2011, procenjuje se da se broj stanovnika Srbije smanjio za najmanje 367, a najviše 422 hiljade, pri čemu je migraciona komponenta doprinela između 15% i 26% (Nikitović, Predojević Despić, Marinković, 2015). Trend registrovanja negativnog prirodnog priraštaja je nastavljen. Tako je broj živorođenih 2014. godine bio za 34,8 hiljada manji od broja umrlih. Ujedno 2014. godina je dvadesettreća godina za redom kako se u Srbiji beleži negativan prirodni priraštaj. Relativno posmatrano, na 1.000 stanovnika, stopa prirodnog priraštaja u 2014. godini je iznosila je 4,9 promila, odnosno bila je gotovo nepromenjena u odnosu na prethodnu kalendarsku godinu. Nasuprot, Evropa kao celina beležila je nulti prirodni priraštaj, a jedino je Bugarska sa negativnom stopom od oko šest promila od svih zemalja EU beležila nižu stopu od Srbije (Pison, 2015). Srbija spada u područja gde je proces demografskog starenja dostigao velike razmere. Proces starenja stanovništva se odvijao s vrha starosne piramide (povećanje broja starih) i od baze piramide (smanjenje broja mladih). Rezultat je da je danas u Srbiji broj stanovnika starijih od 65 godina za 24% veći od broja stanovnika mlađih od 15 godina. Oko 1.276 hiljada lica u Srbiji staro je 65 i više godina. Sa udelom starih od 17,8% u ukupnoj populaciji, Srbija je među najstarijim populacijama u Evropi (Pison, 2015). Prosečna starost srpskog stanovništva registrovana Popisom 2011. iznosila je 42,2 godine. Rezultati projekcija različitih autora ukazuju da će Srbija sredinom ovoga veka biti malobrojnija i starija zemlja nego što je danas (Nikitović, 2009; Penev, 2013; Republički zavod za statistiku, 2014). Srbija u narednim decenijama ne može da izbegne smanjenje i starenje stanovništva ni kada bi se ostvarila rehabilitacija fertiliteta ili realizovao nulti migracioni saldo (grafikon 3.2). Istraživanje scenarija politika, pak, pokazuje da se 19
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI umanjenje pada broja stanovnika na krać i i srednji rok najbolje postiže sprovođenjem politika usmerenih na porast neto imigracije, dok se na duži rok gotovo podjednako dobro postiže sprovođenjem proimigracionih politika odnosno onih č iji je cilj poveć anje fertiliteta. Uspešna primena obe vrste politika istovremeno daje gotovo dvostruko bolji rezultat od efekata pojedinač nih politika (Nikitović, 2013). Grafikon 3.2. Stanovništvo Srbije u periodu 1961 2002. (rezultati popisa) i projekcije za period 2010 2060. (po varijantama) Napomena: Za 1971, 1981, 1991. stanovništvo u zemlji, a za 2002. uključujući i interno raseljena lica. Izvor: Penev, 2013. 20
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen Negativni migracioni saldo U Zakonu o upravljanju migracijama 3, u skladu sa Uredbom EU 862, spoljna migracija je definisana kao ona koja traje ili se očekuje da će trajati duže od godinu dana. Analiza dostupnosti i kvaliteta podataka o spoljnim migracijama u Srbiji, rađena u okviru projekta Upravljanje migracijama i posledice migracija u Jugoistočnoj Evropi-Ka strategijama zasnovanim na podacima (SEEMIG) 4 je pokazala da postoji mnogo problema u ovoj sferi. Naime, najveć i broj indikatora o međunarodnim migracionim tokovima može se dobiti na osnovu evidencije Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP), ali se ona odnosi praktič no samo na strane državljane. Ogranič ena dostupnost migracionih podataka iz evidencije MUP-a ne dozvoljava analizu svih poželjnih indikatora koji se tiču imigranata. Broj državljana Srbije povratnika sa rada/boravka u inostranstvu nije poznat na godišnjem nivou. Baza podataka o emigracionim tokovima državljana Srbije ne postoji s obzirom da građani koji odlaze na rad/boravak u inostranstvo uglavnom ne odjavljuju svoje mesto prebivališta (Institute of Social Sciences, Statistical Office of the Republic of Serbia, 2013). Procena bazirana na korigovanim rezultatima o ukupnom broju stanovnika Srbije dobijenog Popisom 2011. radi uporedivosti sa Popisom 2002. i podacima o prirodnom priraštaju u poslednjem međupopisnom perioduupućuje na neto emigraciju između 6 hiljada i 11 hiljada lica prosečno godišnje u periodu 2002 2011. (Nikitović, Predojević Despić, Marinković, 2015). Pri tom treba posebno istaćida se na osnovu podataka dostupnih imigracionih statistika glavnih zemalja destinacije srpskih državljanja procenjuje da je neto emigracioni gubitak Srbije u periodu 2008 2011. prosečno godišnje iznosio 15 hiljada (Kupiszewski, Kupiszewski, Nikitović, 2012; Institute of Social Sciences, 2013). Imajući u vidu obe procene, može se pretpostaviti da je u prvoj polovini posmatranog perioda negativni migracioni saldo bio manji usled boljih ekonomskih uslova u Srbiji, a da je on povećan od 2008. godine zbog ukidanja viza za građane Srbije u većini evropskih zemalja (Nikitović, Predojević Despić, Marinković, 2015). O emigraciji Srbija je tradicionalno zemlja emigracije. Pored Nemačke, Austrije, Švajcarske i Švedske, u koje odlaze lica osnovnog i srednjeg obrazovanja, 3 Službeni glasnik RS, broj 107/12. 4 Osnovni cilj projekta bio je bolje razumevanje dugoroč nih migracionih i demografskih proces promena u okviru ljudskih resursa u Jugoistoč noj Evropi, kao i njihov uticaj na tržišta radne snage, nacionalne i regionalne privrede. SEEMIG je bio realizovan u osam država u periodu od 2012. do 2014. godine. Institut društevnih nauka, Republički zavod za statistiku i opština Kanjiža su bili partneri iz Srbije koji su učestvovali u njegovoj realizaciji. 21
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI prekomorskih zemalja koje su interesantne za studente i visokoobrazovane, popularne nove destinacije su Italija (privlačna za one sa srednjom školom) i Velika Britanija (popularna kod najobrazovanijih mladih). Među novim zemljama Evropske unije najvažnija odredišta za državljane Srbije su Slovenija i Mađarska. Predstavljena slika o emigraciji iz Srbije je dobijena na osnovu podataka Eurostata i dostupnih podataka nacionalnih zavoda za statistiku (Kupiszewski, Kupiszewski, Nikitović, 2012; Vlada Republike Srbije, 2015). Podaci popisa stanovništva o srpskoj emigraciji, i pored relativno velikog neobuhvata naših građanja koji žive u inostranstvu, predstavljaju i dalje najbolji izvor za sagledavanje socioekonomskih karakteristika ove populacije i njihovog teritorijalnog porekla. Popisom stanovništva koji je sproveden 2011. godine je registrovano 311,4 hiljada lica u spoljnomigrantskom kontingentu, što je za gotovo četvrtinu manje u odnosu na Popis 2002. godine. Uzroci tako velikog smanjenja broja građana Srbije koji se nalaze na radu-boravku u inostransvu su brojni. Prema autorima Jeleni Predojević Despić i Goranu Penevu (2014) najvažniji uzroci su: način popisivanja preko domaćinstva u zemlji, bojkot stanovništva albanske nacionalnosti, pojava novih udaljenih destinacija, značajan broj podnosilaca zahteva za dobijanje azila, tzv. lažnih azilanata i intenzivan odlazak visokobrazovnih lica čiji je obuhvat popisivanjem po pravilu manji. No bez obzira na nedovoljan obuhvat emigrantskog kontingenta, citirani autori kao i drugi autori (Stanković, 2014; Bobić, Vesković Anđelković, Kokotović, 2016) se slažu da su spoljne migracije iz Srbije bile manje intenzivne u poslednjem međupopisnom periodu nego tokom 1990-ih godina. Udeo spoljnih migranata u ukupnom stanovništvu 2011. je iznosio 4,2% Odgovarajući podatak 2002. godine je utvrđen na nivou od 5,3%. Prema rezultatima Popisa 2011. više od polovine (53,7%) registrovanih građana u emigrantskom kontingentu boravilo je u Austriji, Nemačkoj i Švajcarskoj. Treba istaći utvrđenu disperzivnost zemalja prijema naših građana kao i udeo od preko 6% onih koji su boravili u bivšim jugoslovenskim republikama. Među spoljnim migrantima poreklom iz Srbije prema Popisu 2011. najbrojnija su lica koja su se nalazili na radu u inostranstvu (53,1%) i članovi njihovih porodica (36,4%) koji su boravili kao izdržavana lica. Studenti su učestvovali u emigrantskom kontingentu sa udelom od 3,9%. Muškarci preovlađuju među licima koja su se nalazila u inostranstvu na radu, a žene među članovima njihovih porodica. Među studentima je bilo u nešto većoj meri pripadnica ženskog pola. Konzistentno u popisanom emigrantskom kontingentu bilo je daleko najviše, 80,5%, lica uzrasta 15 64 godine. Zatim u starosnoj strukturi ovog kontingenta sledi udeo dece do 14 godina (16,2%), a najmanji je udeo starih sa 65 ili više godina (3,3%) (grafikon 3.3). 22
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen Grafikon 3.3. Učešće spoljnih migranata i stalnog stanovništva Srbije u velikim starosnim grupama, Popis 2011. Spoljni migranti Stalno stanovništvo 8,3% 22,6% 17,4% 19,8% 0 19 god. 20 39 40 59 30,8% 38,3% 36,2% 26,6% 60 i više god. Izvor: Stanković, 2014. Pored značajno bolje starosne strukture, bolja je i obrazovna struktura emigrantskog kontingenta u odnosu na populaciju u zemlji. Popisom 2011. registrovano je među spoljnim migrantima starim 15 i više godina 6,0% lica bez ili sa nepotpunom osnovnom školom, 27,5% lica sa osnovnom školom, popisano je 38,8% emigranata sa srednjim obrazovanjem i 15,7% sa najvišim obrazovanjem. Utvrđena obrazovna struktura popisanih spoljnih migranata 2011. je bolja i od iste strukture registrovane u prethodnom popisu. Distribucija spoljnih migranata prema dužini boravka dobijena Popisom 2011. se razlikuje u odnosu na relevantnu distribuciju registrovanu prethodnim popisom u dominaciji lica koje se nalaze u inostranstvu manje od 4 godine (42,3%). To se može objasniti metodološkim i organizacionim rešenjima Popisa 2011, povećanom odlasku tražilaca azila, negativnim dejstvom svetske finansijske krize u Srbiji i zemljama prijema, ali moguće i/ili cirkularnim migracijama (Stanković, 2014). Lica koja su u inostranstvu od 5 do 14 godina učestvovala su sa udelom od 26,5%, a ona koja su boravila van zemlje 15 i više godina sa udelom od 31,2% u ovoj strukturi (grafikon 3.4). 23
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI Grafikon 3.4. Udeo spoljnih migranata iz Srbije prema dužini rada-boravka u inostranstvu, Popis 2011. 31,2% 42,3% 0 4 god. 5 14 15 i više god. 26,5% Izvor: Stanković, 2014. Srbi su dominirali u popisanom emigrantskom kontingentu 2011, s tim što je njihovo relativno učešće bilo znatno niže od relativnog učešća u stalnom (uobičajenom) stanovništvu Srbije (61,9% i 83,3% respektivno). U popisanom spoljnomigrantskom kontigentu su brojniji oni koji su otišli u inostranstvo iz neurbanih naselja u odnosu na lica koja su otišla iz gradskih naselja (57,8% prema 42,2%). Rezultati Popisa 2011. su pokazali da se u Srbiji tokom 2000-ih nisu pojavile nove zone naglašene emigracije. To su i dalje podučja u centralnoistočnim delovima Srbije (tzv. CIS zona koju čini 14 opština) 5 i u jugozapadnoj Srbiji (tzv. JZS zona sa 5 opština). 6 Udeo popisanog stanovništva koji je emigrirao iz CIS zone u ukupnom stanovništu te zone je iznosio 18,8%, a udeo registrovanog stanovništva u inostranstvu iz JZS zone u ukupnom stanovništvu te zone utvrđen je na nivou od 10,0%. Istovremeno se pretpostavlja da se opštine Bujanovac i Preševo, kao i 2002. godine mogu okarakterisati kao treća vruća emigraciona zona, ali se zbog bojkota stanovništva albanske nacionalnosti to nije moglo dokazati (Predojević Despić, Penev, 2014). Aktuelno zapošljavanje državljana Republike Srbije u inostranstvu uređeno je Zakonom o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposle nosti. 7 Prema ovom zakonu, Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike, Nacionalna služba za zapošljavanje (NZS) i agencije za zapošljavanje 8 su 5 To su sledeće opštine: Bor, Despotovac, Golubac, Kladovo. Kučevo, Majdanpek, Malo Crniće, Negotin, Petrovac na Mlavi, Požarevac, Svilajnac, Veliko Gradište, Žabari i Žagubica. 6 To su sledeće opštine: Novi Pazar, Priboj, Prijepolje, Sjenica i Tutin. 7 Službeni glasnik RS, broj 36/2009 i broj 88/2010. 8 Na dan 31.12.2014. bila je registrovana 71 privatna agencija za zapošljavanje u Srbiji (Vlada Republike Srbije, 2015). 24
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen glavni kanali za legalno zapošljavanje naših državljanja u inostranstvu. Onima koji se zaposle na ovaj način obezbeđuje se najmanje jednak tretman po osnovi rada sa državljanima države zaposlenja. NSZ i pomenute agencije su, pored posredovanja u zapošljavanju van Srbije odgovorne i za širenje informacija o uslovima i mogućnostima zapošljavanja migranata i potencijalnih migranata. 9 Pored navedenih zakonskih rešenja, postoji i niz međudržavnih sporazuma o regulisanju radnih migracija sa zemljama destinacije, uključujući i poslednje sporazume sa Belorusijom, Bosnom i Hercegovinom, Libijom, kao i one specijalnog tipa sa Nemačkom i Francuskom. Bivša Jugoslavija je potpisala neke od i danas važećih sporazuma. Takođe, Srbija je usvojila više međunarodnih konvencija koje se tiču ove sfere. Mada međunarodna saradnja u oblasti radnih migracija ima za cilj promovisanje legalnih migratornih tokova, migriranje na osnovu pune informisanosti i socijalnu zaštitu radnika migranata, ona je jedan od faktora u nizu onih koji utiču na odluku o odlasku iz zemlje (Manke, 2010). Ova vrsta sporazuma je svrstana među tzv. push faktore mezo nivoa (Pavlov, 2011). Poslednji sporazum je potpisan sredinom 2013. godine između Vlade Srbije i Francuske o mobilnosti mladih. Sporazumom između ovedve zemlje se promoviše mobilnost studenata i mladih stručnjaka starih od 18 do 35 godina, u cilju profesionalnog usavršavanja i upoznavanja novih sredina tokom maksimalno dve godine, uz ostvarivanje jednakih prava na osnovu rada, kao i državljani zemlje u koju odlaze. Propisano je da obim razmene na godišnjem nivou ne može da bude veći od 500 lica. Prema Migracionom profilu, preko NSZ i agencija za zapošljavanje na zahtev stranih poslodavaca zaposleno je preko hiljadu radnika u 2014. godini. Istovremeno je u Ministarstvu za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja registrovano da su poslodavci iz Srbije uputili oko hiljadu radnika na privremeni rad u inostranstvo putem detašmana (Vlada Republike Srbije, 2015). O imigraciji Između dva poslednja popisa stanovništva, prema rezultatima Popisa iz 2011. godine, u Srbiju se iz inostranstva doselilo 67,6 hiljada lica, od čega je gotovo trećina bila iz Bosne i Hercegovine (31,0%). Od ostalih zemalja treba izdvojiti Crnu Goru (17,2%), Hrvatsku (9,1%) i Nemačku (8,2%). Na nivou Republike, imigranti iz još osam zemalja su beležili udeo između 2,0 i 3,0%. Pored onih doseljenih iz evropskih država, među njima su se nalazili i doseljeni iz SAD i Kine (Nikitović, Predojević Despić, Marinković, 2015). Podatak o doseljenima nije precizan, jer uključuje samo ona popi- 9 Postoji sedam migracionih servisnih centara u Srbiji formiranih pri NSZ za pružanje informacija migrantima i potencijalnim migrantima (Vlada Republike Srbije, 2015). 25
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI sana lica kojima je inostranstvo predstavljalo pretposlednje prebivalište u momentu popisivanja. Imigracija ka Srbiji u skorijem periodu, prema popisnim podacima, pretežno se sastojala od srpskih državljanja koji su se doselili iz okruženja, vratili iz inostranstva uglavnom kao penzioneri, ali ima i onih koji su želeli da nastave svoju radnu karijeru u domovini. Među doseljenima je bilo i prisilnih povratnika. Stranci su činili manjinu u populaciji imigranata. Tek svaki četvrti popisani doseljenik u Srbiju iz inostranstva (13,8 hiljada) posle 2002. godine je bio strani državljanin. Kada je reč o aktuelniim imigracionim tokovima, prema poslednjim objavljenim podacima u Migracionom profilu Republike Srbije za 2014. godinu (Vlada Republike Srbije, 2015), najveći prilivi stranaca u 2014. bio je, kao i u prethodne dve godine, iz Kine, Ruske Federacije, Rumunije, Makedonije i Libije. Iz ovih zemalja je registrovano 12.490 lica. Njihov udeo u ukupnoj populaciji stranaca iznosio je 49,5%. Glavni razlozi imigracije od 7.337 onih koji su dobili odobrenje privremenog boravka u Srbiji duže od 90 dana prvi put u 2014. godini bili su spajanje porodice (41,6%) i posao (41,7%). Žene su uglavnom dolazile zbog spajanja porodice, a muškarci zbog posla. Svako deseto lice (10,1%) je dobilo prvi put dozvolu boravka zbog školovanja u našoj zemlji. U 2014. godini u Republici Srbiji je bilo 5.035 stalno nastanjenih stranaca, što predstavlja značajan pad u odnosu na 2013. godinu kada ih je registrovano 7.793. Kao i prethodnih godina u 2014. godini najveći broj stranaca je bio stalno nastanjen po osnovu braka (83,6%). Na evidenciji Nacionalne službe za zapošljavanje 31.12.2014. nalazilo se 769 stranih državljanja ili 0,1% od ukupnog broja nezaposlenih. Među njima, gotovo dve trećine je bilo u starosnoj grupi od 30. do 49. godina (63,9%) i, takođe, više od dve trećine je bilo bez obrazovanja ili sa najnižim obrazovanjem (68,9%). Za razliku od duge tradicije sklapanja međudržavnih sporazuma o regulisanju radnih migracija srpskih građana sa zemljama destinacije, bitno je istaći da je Zakon o zapošljavanju stranaca u Srbiji donet tek novembra 2014. godine. 10 Najznačajniji članovi ovoga Zakona su 4, 9 i 24. Prema ovom Zakonu, stranac koji se zapošljava u Srbiji ima jednaka prava i obaveze u pogledu rada, zapošljavanja i samozapošljavanja, kao i osiguranja za slučaj nezaposlenosti kao državljani Republike. Zapošljavanje stranca ostvaruje se pod uslovom da poseduje odobrenje za privremeni boravak ili stalno nastanjenje i dozvolu za rad. Ovim zakonom su propisani uslovi i postupci za izdavanje lične radne dozvole i radne dozvole. Vlada odlukom može da ograniči broj stranaca kojima se izdaju dozvole za rad u slučaju poremećaja na tržištu rada. 10 http://www.minrzs.gov.rs/lat/aktuelno/item/1562-zakon-o-zaposljavanju-stranaca 26
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen Na osnovu Sporazuma o readmisiji, 2014. godine je vraćeno 5.398 lica u Srbiju prema 7.516 u 2013. i 6.740 u 2012. (Vlada Republike Srbije, 2014; Vlada Republike Srbije, 2013). Najveći broj ovih lica je vraćen iz Nemačke i Mađarske. U 2014. godini je prema evideniji MUP-a registrovano 16.500 tražioca azila, što je preko tri puta više nego u prethodnoj kalendarskoj godini. Među njima, najveći broj dolazio je iz Sirije i Avganistana, a zatim iz Eritreje i Somalije. No, od ukupno 16.500 izraženih namera da se traži azil svega 388 lica ili 2,4% podnelo je zahtev za azil. U periodu od 2010. do 2014. godine broj iskazanih namera za azil se povećao se preko trideset puta (sa 520 u 2010. na 16.500 u 2014. godini). Istovremeno je registrovana suprotna tendencija vezana za udeo tražioca azila koja su podnela zahtev za azil (41,4% u 2010. prema 2,4% u 2014. godini). Podnošenje zahteva za azil ne znači da se azil stvarno i želi. Tako je 2014. godine Kancelarija za azil donela 6 odluka kojima usvaja zahtev za azil, 12 odluka kojima se obacuje zahtev za azil i 325 zaključaka o obustavljanju postupka jer su tražioci azila nakon podnošenja zahteva za azil napustili centar za azil. Sliku o iregularnoj imigraciji dobro ilustruju dva podatka. U 2014. godini otkriveno je 7.354 onih koji su ilegalno boravili u Srbiji. To predstavlja značajno povećanje, povećanje za 2.632 lica, u odnosu na 2013. godinu. Takođe je sprečeno 8.238 ilegalnih ulazaka na teritoriju Srbije, što je bilo gotovo na istom nivou kao u prethodnoj kalendarskoj godini. Srbija se se suočava i sve više će se suočavati sa iregularnim migrantima zbog svog geografskog položaja, odnosno zato što su njene granice velikim delom i spoljne granice Evropske unije (EU). Najveći broj migranata koji ilegalno uđu u Srbiju po hapšenju podnose zahtev za azil i upućuju se u neki od centara namenjen tražiocima azila. No, većina stranih državljanja koja je na nedozvoljen način ušla u Srbiju i ne sačeka odgovor, jer na takođe ilegalan način odlazi u neku od zemalja EU. Prosečan tražilac azila u Srbiji u 2013. godini, na osnovu 53 obavljena intervjua u Centru za azil u Banji Koviljači, je muškarac (90,6%), imao je 26,8 godina, neoženjen je (67,9%), iz Sirije je (20,8%), nema prethodno migraciono iskustvo (94,3%), potiče iz gradske sredine (92,4%), ima završenu srednju školu (69,8%), govori najmanje jedan strani jezik (69,8%) i smatra da je siromašan (92,5%). Ovo istraživanje je potvrdilo nalaze drugih studija da veliku ulogu u odabiru zemlje krajnje destinacije imaju migrantske mreže (rođaci i prijatelji koji tamo žive), ali i informacije dobijene putem interneta (Lukić, 2014). I pored nastavka trenda smanjenja izbegličke populacije, u 2014. godini je u Srbiji živelo oko 44 hiljada izbeglica, od kojih je oko 32 hiljade došlo iz Hrvatske. Iste godine je u Srbiji registrovano i preko 200 hiljada lica raseljenih sa AP Kosovo i Metohija. Po broju izbeglica i po broju interno raseljenih lica Srbija se 2013. nalazila na prvom mestu u Evropi. 27
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI Percepcija međunarodnih migracija U cilju sagledavanja percepcije u Srbiji koja se tiče imigracije obavljeno je sedam ekspertskih intervjua. Intervjuisan je predstavnik vlade, sindikata i privredne komore, ekspert za migracije relevantne nevladine organizacije (NVO), kao i tri profesora na Geografskom, Ekonomskom i Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Među intervjuisanima ubedljivo dominira razmišljanje da migracije nisu prisutne u političkom, privrednom, akademskom i uopšte javnom diskursu. Ako se i govori o migracijama, podvlači se da se odliv mozgova i dalje nastavlja. O imigraciji se ne razmišlja. Uzroke neuviđanja potencijala integracije migracija u razvojne programe zemlje, po ekspertima, treba tražiti u tradicionalizmu, nepovoljnoj ekonomskoj i socijalnoj situaciji, opštoj nesigurnosti, izolovanosti zemlje, i slično, ali i u nedovoljnoj obaveštenosti (Institute of Social Sciences, 2013). Dve studije su posebno bitne za percepciju javnog mnjenja u Srbiji koja se tiče međunarodnih migracija. Jedan od ciljeva reprezentativnog istraživanja sprovedenog novembra 2010. godine u Srbiji bio je da se utvrdi emigracioni potencijal našeg društva (Bać ević et al, 2011). Anketirano je 1.090 ispitanika starijih od 18. godina. Pored opšteg uzorka od 880 anketiranih, intrevjuisano je i 210 osoba iz posebnog uzorka koji su činili povratnici iz inostranstva, to jest lica koja su provela van zemlje najmanje šest meseci u nekom vremenskom periodu u prošlosti iz bilo kog razloga. Rezultati su pokazali da bi, u hipotetičkoj situaciji da je Srbija već postala član EU, svaki četvrti ispitanik (26,4%) iz opšteg uzorka sigurno potražio posao u nekoj drugoj zemlji EU. Verovatno, sledeći ponuđen modalitet kao odgovor na dato pitanje, je izabrala svaka šesta anketira osoba (15,2%) iz opšteg uzorka. Ili drugim rečima, 41,6% intrevjuisanih iz opšteg uzorka je pokazalo manifestnu ili latentnu spremnost da potraži posao van Srbije. Povratnici u Srbiju iz inostranstva su u većoj meri izrazili manifestnu spremnost da potraže posao u nekoj drugoj zemlji (svaki treći ispitanik) u odnosu na opštu populaciju (svaki četvrti anketiran). Međutim, ako zbirno posmatramo manifestnu i latentnu spremnost, onda gotovo da nema razlike između opšteg uzorka i posebnog uzroka po pitanju spremnosti anketiranih da se zaposle van Srbije (41,6% i 42,4% respektivno). 28
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen Grafikon 3.5. Relativno učešće ispitanika koji bi potražili ili verovatno potražili posao u nekoj zemlji EU (u %), Srbija, 2010. Lica na školovanju Politi ki najpotentniji (indeks) Ispitanici sa 7 ili više lanova Nezaposleni Službenici i tehni ari sa SSS Generacija od 30 49 godina Visoko obrazovani Prihod doma instva do 10.000 din mese no Ocenjuju da boravak van zemlje pozitivno uti e na naše ljude KV I VKV radnici Prozapadno orijentisani 61,0% 56,4% 55,2% 53,5% 53,0% 52,7% 52,2% 51,7% 50,0% 50,0% 82,3% Prosek za ukupan uzorak Žene Najmanje politi ki potentni (indeks) Zadovoljni (indeks) Završili samo osnovnu školu Doma ice Uvereni da su vlasti ovde uspešne (indeks) Ne veruju u pozitivne efekte boravka u inostranstvu (indeks) Ispitanici iz dvo lanih doma instava Samci Poljoprivrednici Stariji od 50 godina Penzioneri 41,3% 36,7% 34,2% 32,7% 31,8% 30,9% 28,6% 27,5% 26,3% 22,7% 21,4% 18,7% 13,1% 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Izvor: Bać ević et al., 2011. Posebnu spremnost da to učine su ispoljili ispitanici mlađi od 30. godina (učenici i studenti), aktivne osobe, nezaposleni, lica iz velikih i siromašnih porodica, oni koji veruju da boravak u inostranstvu ima pozitivan efekat na naše ljude, kao i prozapadno orijentisani ispitanici (grafikon 3.5). Potencijalni emigranti u zemlje EU su pitani i da li bi planirali da odu van zemlje sami ili sa porodicom. Više od trećine ispitanika bi otišlo samo u inostranstvo (35,2%), a više od petine anketiranih bi otišlo samo sa namerom da im se porodica pridruži kasnije (22,3%), što implicira da bi, najmanje na početku, većina novih emigranata živela u zemljama EU bez članova svojih porodica. Zajedno sa porodicom bi emigriralo 27,6% intervjuisanih. Većina anketiranih potencijalnih emigranata bi u inostranstvu ostala od jedne do tri godine (26,3%) ili duže od tri godine (24,1%), ali je ne mali broj ispitanika izrazio spremnost da radi van Srbije do penzionisanja (18,8%) ili da zauvek ostane u nekoj od zemalja EU (11,5%). Samo svaki šesnaesti ispitanik ili 6,2% anketiranih bi želelo da radi u inostranstvu kraće od godinu dana. Percepcija javnog mnjenja u Srbiji o imigrantima se može dobro sagledati putem odgovora na pitanje ( Šta Vlada treba da uradi sa ljudima 29
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI koji dolaze iz manje razvijenih zemalja da rade kod nas? ) postavljeno u Evropskoj studiji vrednosti, u četvrtom talasu koji je sproveden 2008. godine. Prema rezultatima, stavovi u opštoj populaciji u Srbiji prema imigrantima su podeljeni. Registrovano je 27,4% potpuno otvorenih ( Ko kod želi može da dođe ), 29,2% smatra da imigranti mogu da dođu ako već imaju posao u Srbiji, a 34,9% intervjuisanih je izjavilo da treba striktno unapred utvrditi broj imigranata. Svaki dvanaesti ispitanik (8,4%) je pak apsolutno netolerantan, jer misli da Vlada treba da zabrani dolazak strancima da rade kod nas. 11 Moguće da bi se registrovali kvalitativno drugačiji stavovi, odnosno u većoj meri nepovoljniji stavovi prema imigrantima kada bi se istraživanje sprovelo danas, imajući u vidu pitanja koja se postavljaju u javnosti povodom suočavanja Srbije sa migracionom krizom. 30 Socioekonomski okvir Socioekonomski momentum Srbije prikazaćemo koristeći dva najnovija izveštaja analitičkog tipa. To su Drugi nacionalni izveštaj o socijalnom uključivanju i smanjenju siromaštva u Srbiji 12 i United Nations Common Country Assessment for the Republic of Serbia (CCA za Srbiju Zajednička procena za Srbiju). 13 Prvi je dokument Vlade Republike Srbije iz septembra 2014. godine. Drugi dokument je Vlada prihvatila sredinom 2015. godine. Pored stanovništva, u njima je obrađen je i niz najznačajnih ekonomskih i socijalnih tema. Oba dokumenta su pripremljena da bi se na bazi stanja utvrdili prioriteti delovanja u narednom periodu. Njihov cilj je uslovio da su nalazi do kojih se došlo kvantitativnim pristupom u najvećem broju slučajeva poređeni sa odgovarajućim podacima drugih država. Predstavićemo u najkraćem obimu najznačajnije nalaze. Oni na makro nivou mogu doprineti odgovoru na pitanje zašto je veliki emigracioni i mali imigracioni potencijal naše zemlje. U rezimeu Drugog nacionalnog izveštaja o socijalnom uključivanju i smanjenju siromaštva u Srbiji se posebno ističu sledeći nalazi. Prema podacima Ankete o prihodima i uslovima života, stopa rizika siromaštva iznosila je 24,6% u 2012. godini. U poređenju sa 28 zemalja EU, Srbija je imala najveću stopu rizika siromaštva. Riziku siromaštva ili socijalnoj isključenosti, kao uniji tri različita faktora rizika (stopa rizika siromaštva, nizak intenzitet rada i izrazita materijalna deprivacija), izloženo je 42,1% stanovništva Srbije (tri miliona). Ta vred- 11 http://www.europeanvaluesstudy.eu/ 12 http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/rs/usvojen-drugi-nacionalni-izvestaj-o-socijalnom-ukljucivanju-i-smanjenju-siromastva/ 13 Dokument CCA za Srbiju je dobijen zahvaljući ljubaznosti zaposlenih u Kancelariji Populacionog fonda Ujedinjenih nacija u Srbiji. On će uskoro biti objavljen na sajtu http://www.unesco.org/new/en/venice/undafcca/
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen nost je znatno veća od vrednosti proseka za 28 zemalja EU (24,8%). Posle Bugarske i Rumunije, ta vrednost je Srbiji veća nego u drugim zemljama EU. Oba pokazatelja nejednakosti raspodele dohotka (Gini koeficijent i kvintilni odnos) pozicioniraju Srbiju kao zemlju sa nejednakošću većom od svih zemalja članica EU. 14 Efekti koje socijalni transferi imaju na smanjenje rizika siromaštva u Srbiji su nedovoljni i značajno manji od onih u EU. Socijalni transferi (bez starosnih i porodičnih penzija) smanjili su rizik siromaštva u 2012. godini za 21,7%, dok je taj efekat u EU iznosio 34,4%. Regionalni dispariteti u Srbiji su među najvećima u Evropi. Prema stepenu razvijenosti jedinica lokalnih samouprava, od ukupno 145 opština i gradova, 46 je izuzetno nerazvijeno, od čega 23 pripada grupi devastiranih područja, odnosno onih opština čiji je stepen razvijenosti ispod 50% republičkog proseka. Stopa aktivnosti mladih u Srbiji u dužem je opadanju, a stopa nezaposlenosti mladih je od početka krize naglo porasla sa 35,1% u 2008. godini na 49,4% u 2013. godini. Pored toga što su nezaposleni i neaktivni, značajan broj mladih ljudi u Srbiji je istovremeno i van procesa obrazovanja i obuke oko 150 hiljada (19,5% ukupnog broja mladih starosti 15 24) u 2013. godini. Stopa nezaposlenosti starijih radnika tokom poslednjih godina raste u nas, kao i stopa nezaposlenosti lica sa nižim stepenom obrazovanja. Mada Srbija izdvaja procentualno sličan udeo bruto društvenog proizvoda za obrazovanje kao druge evropske zemlje, naš obrazovni sistem još uvek ostvaruje niže ishode u odnosu na međunarodni prosek, obrazovanje na svim nivoima je i dalje usmereno ka prenošenju akademskih znanja i vidan je nizak stepen razvijenosti opštih i ključnih kompetencija kod mladih. Obaveznim zdravstvenim osiguranjem u Srbiji je obuhvaćeno 95,8% stanovništva. No i pored adekvatnosti regulatornog okvira, prisutne su nejednakosti u zdravlju i zdravstvenoj zaštiti između osetljivih društvenih 14 Gini koeficijent meri nejednakost u celoj populaciji, uzima vrednosti od 0 do 1 (0 100%), pri čemu vrednost 0 označava potpunu jednakost potrošnje/prihoda svih pojedinaca, a vrednost 1 potpunu koncentraciju potrošnje/prihoda na samo jednog pojedinca. U 2013. vrednost ovog koeficijenta u Srbiji je iznosila 38,7. Kvintilni odnos S80/S20 upoređuje ukupnu ekvivalentnu potrošnju/prihod gornjeg i donjeg kvintila. Gornji kvintil predstavlja 20% populacije koja raspolaže najvišom ekvivalentnom potrošnjom/prihodom, a donji kvintil 20% populacije sa najnižom ekvivalentnom potrošnjom/prihodom. Ovako definisan indikator meri samo promene u gornjem i donjem kvintilu ekvivalentne potrošnje/prihoda. Njegova vrednost u Srbiji u 2013. godini je iznosila 9,8. http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/rs/socijalno-ukljucivanje-u-rs/statistika/nejednakost/ 31
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI grupa (stanovništvo udaljenih seoskih područja, osobe sa invaliditetom, socijalno ugrožene osobe i pripadnici pojedinih etničkih grupa, odnosno manjina) i većinskog stanovništva. Pokazatelji efikasnosti u sistemu zdravstvene zaštite u Srbiji ukazuju na niže vrednosti od zemalja EU kako na nivou primarne, tako i na nivou sekundarne i tercijarne zdravstvene zaštite. Stanovništvo romske nacionalnosti i dalje je izloženo diskriminaciji, posebno u vezi sa pristupom socijalnoj i zdravstvenoj zaštiti, zapošljavanju i adekvatnom stanovanju. U analitičkom dokumentu CCA za Srbiju data je sinteza stanja u ekonomskoj sferi. Ona glasi da se Srbija trenutno suočava sa izazovima ekonomskog rasta, nedovoljne razvijenosti seoskih područja i regionalnih razlika, velikog prisustva industrijskih zagađivača, visoke stope nezaposlenosti, niskog nivoa investicija, nekonkurentnosti privatnog sektora, preopterećenosti javnog sektora i porasta javnog duga. Istaknuto je i značajno prisustvo države u ekonomiji, kao i da državna preduzeća trpe velike gubitke. Posebno je podvučeno da je organizovani kriminal jedan od faktora koji negativno utiču na poslovno okruženje u Srbiji. Dostignuti socioekonomski razvoj srpskog društva u kontekstu objašnjenja migracionih kretanja u/iz Srbije se može prikazati i na drugi, komparativni način. To podrazumeva utvrđivanje mesta Srbije na relevantnim svetskim listama. Jedan od najvažnijih izveštaja u ovom smislu tiče se vrednosti indeksa ljudskog razvoja (Human Development Index HDI). Na listi HDI za 2014. godinu sa vrednošću ovog pokazatelja od 0,771 Srbija se nalazi na 66. mestu od 188 zemalja i teritorija. Hrvatska, zemlja sa kojom se naša zemlja može upoređivati između ostalog jer ima i sličan broj stanovnika, na 47. je mestu. 15 Ovaj indeks predstavlja sumarnu meru za procenu dugoroč nog napretka u tri osnovne dimenzije humanog razvoja: dug i zdrav život, pristup znanju i pristojan životni standard. 16 Pored mesta Srbije na listi prema vrednosti indeksa ljudskog razvoja, prikazaćemo njen položaj na još dve liste. Prva je vezana za Izveštaj o na- 15 http://www.rs.undp.org/content/serbia/en/home/presscenter/articles/2015/12/15/ serbia-ranks-66-out-of-188-countries-and-territories-by-human-development-index-hdi-.html 16 Dug i zdrav život meri se kroz oč ekivano trajanje života. Pristup znanju meri se kroz: i) srednji broj godina obrazovanja među odraslom populacijom, što predstavlja proseč an broj ostvarenog obrazovanja tokom života kod osoba starijih od 25 godina; i ii) oč ekivani broj godina obrazovanja za decu u vreme upisa u školu, što je ukupan broj godina koji se oč ekuje za decu u vreme upisa u školu, pod uslovom da postojeć i obrasci stopa upisa za konkretne uzraste ostaju isti tokom č itavog trajanja života deteta. Životni standard se meri preko bruto domać eg dohotka po glavi stanovnika izraženog u konstantnim međunarodnim dolarima konvertovanim korišć enjem stopa pariteta kupovne moć i. http://www.rs.undp.org/content/serbia/sr/home/library/poverty/izve_taj-o-humanom-razvoju-2014--rezime-.html 32
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen pretku u tranziciji Evropske banke za obnovu i razvoj. Napredak u zemljama u tranziciji se meri putem devet indikatora koji obuhvataju najbitnije elemente tržišne privrede: preduzeća, tržište i trgovina, finansijske institucije i infrastruktura. 17 Prema poslednjem Izveštaju u 2013. godini zemlje Istočne Evrope i Jugoistočne Evrope, među njima i Srbija, ozbiljno zaostaju u tranzicionim procesima za zemljama Centralne Evrope i Baltičkim zemljama. 18 Važan je i Izveštaj Fridom Hausa (Freedom House Report) koji sadrži ocene vezane za politička prava i građanske slobode u jednoj zemlji. Prema poslednjem Izveštaju, odnosi se na 2014. godinu, Srbija je svrstana u slobodne zemlje i dobila je ocenu 2 za poštovanje političkih prava i, takođe, ocenu 2 za poštovanje građanskih sloboda. Na isti način su od zemalja Jugoistočne Evrope ocenjene Bugarska i Rumunija. Od bivših jugoslovenskih republika, Slovenija je najbolje ocenjena. Ova zemlja je dobila maksimalnu ocenu 1 u obe kategorije. 19 Interval u kome se kreće ocena je od 1do 7, gde 1 znači maksimalni, a 7 minimalni stepen poštovanja političkih prava i građanskih sloboda. Razlozi emigriranja/imigriranja Kako se izdvojeni makro pokazatelji socioekonomskog stanja u Srbiji prelamaju kroz svest individue i mogu povezati sa njenom odlukom da emigrira iz zemlje ili imigrira u nju? U nastavku ovog poglavlja prikazaćemo rezultate istraživanja koja su bazirana na stavovima pojedinaca relevantnim za razumevanje migracionog fenomena u nas. No pre toga, treba istaći ražmišljanje Melega (Melegh, 2012) koji smatra da je globalna pozicija zemlje porekla i zemlje destinacije važan faktor koji utiče na odluku da se emigrira/imigrira bazirano na nalazima istraživanja koja su pokazala da individua ima vrlo jasnu sliku o ovom pitanju. U novije vreme su sprovedena dva empirijska istraživanja čiji su nalazi omogućili autorkama IOM projekta Studija o spoljnim i unutrašnjim mi- 17 Indikatori su: privatizacija velikih preduzeća, privatizacija malih preduzeća, restruktuiranje preduzeća, liberalizacija cena, liberalizacija trgovine i deviznog kursa, politika konkurencije, reforma banaka i liberalizacija kamatne stope, tržište kapitala i nebankovnih finansijskih institucija i reforma ukupne infrastrukture. Svaki indikator meren je po standardima razvijenih tržišnih privreda i pokazuje sintetizovanu procenu napretka postignutog u nekoj određenoj oblasti, što se zasniva na različitim podacima, deskriptivnim informacijama i analizama. Tranzicioni indikatori imaju vrednosti od 1 do 4,3 gde 1 reprezentuje malu ili nikakvu promenu od rigidne centralno planske privrede, dok ocena 4,3 reprezentuje standard razvijene tržišne privrede. http://www.sef.rs/uporedna_ekonomija/metodologija-evropske-banke-za-obnovui-razvoj.html 18 http://www.ebrd.com/news/publications/transition-report/transition-report-2013. html 19 https://freedomhouse.org/report/freedom-world-2015/table-country-ratings 33
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI gracijama građana Srbije sa posebnim ostvrtom na mlade da utvrde osnovne faktore za odlazak u inostranstvo potencijalnih migranata kao i motive za dolazak u Srbiju kao i povratak u zemlju lica iz inostranstva (Bobić, Vesković Anđelković, Kokotović, 2016). Prvo istraživanje je Teritorijalni kapital u Srbiji: strukturni i delatni potencijal lokalnog razvoja koje je sproveo Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu u šest gradova u centralnom i severenom delu zemlje tokom 2013. i 2014. godine. 20 U drugom istraživanju, sproveo ga je Centar za slobodne izbore i demokratiju u dva navrata 2010. i 2013. u okviru udruženog UN projekta na Jugu Srbije Jačanje kapaciteta za inkluzivni lokalni razvoj na jugu Srbije i Promocija izgradnje mira na jugu Srbije (UNPBILD), anketirani su građani Jablaničkog i Pčinjskog okruga. U oba istraživanja su tzv. push faktori utvrđeni putem pitanja otvorenog tipa vezanog za probleme lokalne zajedice koji najviše zabrinjavaju ispitanika. Nezaposlenost i nezadovoljavajuća ekonomska situacija su izdvojeni u odgovorima anketiranih kao prioritetni problemi u svih šest gradova i oba okruga. Osnov za mapiranje tzv. pull faktora su činili odgovori na pitanje o razlozima eventualnog preseljenja. Glavni motiv preseljenja u stranu državu kod ispitanika iz oba istraživanja bio bi bolji posao u smislu bolje zarade, uslova rada i napretka na poslu. Na drugom mestu po učestalosti navedeni su razlozi vezani za percepciju ispitanika da druga društva omogućavaju da se udobnije, mirnije i zdravije, to jest kvalitetnije živi. Nalazi istraživanja su pokazala da ne postoji razlika u faktorima odbijanja vezanih za sredinu porekla i faktorima privlačenja koji se tiču zemlje destinacije između subpopulacije mladih (od 15 do 30 godina)i opšte populacije. Mladi u svih šest gradova i oba okruga, takođe, izdvajaju nezaposlenost i ekonomske teškoće kao glavne probleme sredine u kojoj žive. Istovremeno su bolji uslovi za rad i život istaknuti kao osnovni motivi za potencijalni odlazak u neku drugu državu. Kako su posebno istakle autorke navedene studije, ni jedan ispitanik ove starosne grupe nije naveo školovanje kao potencijalni razlog emigriranja. Rezultati navedenih istraživanja potvrđuju da su razlozi iz ekonomskog kruga dominantan potencijalni motiv za iseljenje iz Srbije danas i opšte populacije i one stare od 15. do 30. godina. Ovi nalazi su u skladu sa rezultatima istraživanja sprovedenim 2009. na velikom uzorku među mlađim delom srpske dijaspore (anketirana lica do 30 godina) o razlozima koji su u najvećoj meri uticali na individualnu odluku da odu iz zemlje. Naime, šansa da nađem bolje plaćeni posao i šansa da nađem posao uopšte su od ubedljivo najvećeg broja anketiranih ocenjeni kao veoma važan ili važan motiv emigriranja na datoj listi potencijalnih razloga (64,2% i 62,5%, respektivno) (Baird, Klekowski von Koppenfels, 2010). 20 Metod studije slučaja je primenjen prilikom koncipiranja i sprovođenja ankete. Rezultati su reprezentativni na nivou svakog od šest gradova koji su bili uključeni u istraživanje. 34
Demografski i socioekonomski momentum Srbije i migracioni fenomen Ekonomski faktor je bitan i potencijalni i realni razlog odlaska iz zemlje, nezavisno od starosti, ali i obrazovanja građana Srbije. To pokazuju rezultati ankete 21 o razlozima koji su u najvećoj meri uticali na odluku o odlasku visokoobrazovanih lica iz Srbije u Kanadu i Sjedinjene Američke Države u 1990-im. Sa pomakom od deset i više godina ispitanici su najčešće navodili neizvesnost sutrašnjice, lošu perspektivu za budućnost dece, nizak životni standard i rat kao motive emigriranja. Odnosno, razlozi ekonomske prirode su predstavljali osnovni ili važan sastavni deo ostalih istaknutih razloga (Despić, 2015). No i pored toga, što je ekonomski faktor veoma bitan za donošenje odluke o emigriranju u nas, on je moguće i socijalno prihvatljiv motiv odlaska iz zemlje i individulna racionalizacija ostalih razloga. Posebno, kada je reč o motivima emigriranja iz Srbije visokoobrazovanih, stručnjaka, talentovanih ljudi posle 2000-ih, treba razmatrati i druge neekonomske razloge kao što su profesionalno i individualno samoostvarivanje. Motivi doseljavanja iz inostranstva su, prema nalazima istraživanja koje je sprovedeno u šest srpskih gradova, bili posao, školovanje, sklapanje braka i izbeglištvo. Ova četiri razloga su navedena sa različitom učestalošču u različitim gradovima. Među navedenim razlozima se nalazi i izbeglištvo, jer većina ispitanika koja se doselila iz inostranstva potiče iz bivših jugoslovenskih republika (Bobić, Vesković Anđelković, Kokotović, 2016). U okviru istraživanja sprovedenog na jugu Srbije anketirani su povratnici iz inostranstva. U Pčinjskom okrugu ubedljivo najčešći motiv za povratak u zemlju bio je vezan za probleme oko dobijanja radne ili boravišne dozvole u drugoj, stranoj državi (osnovni razlog za 56,7% ispitanika). U Jablaničkom okrugu je nostalgija bio najčešći razlog povratka (26,9%), a zatim na listi razloga po učestalosti navođenja slede porodični i lični razlozi sa po 19,2% (Bobić, Vesković Anđelković, Kokotović, 2016). O motivima povratka u Srbiju posle 2000-ih mlađih ljudi starih između 25 i 40 godina koji su bili uspešni u SAD, Kanadi, Australiji, Austriji, Nemačkoj, Francuskoj, Norveškoj i Švedskoj je razgovarala koleginica Mirjana Morokvašić (2011). Njihovi individualni motivi su bili različite prirode: stari roditelji, potreba da se živi u zemlji svojih predaka, prihvatanje odluke partnera/partnerke, insisitiranje na prihvatljivijem konceptu življenja u Srbiji, kosmopolitizam Beograda. No, svi su želeli pre svega da učestvuju u ekonomskom i demokratskom razvoju zemlje. Međutim, mnogi od njih su se suočili sa problemima vezanim za nostrifikaciju diploma, nedovoljnom efikasnošću društva, stagnacijom u profesionalnom smislu i neprihvatanjem povratnika. Neki od intervjuisanih su ponovo otišli iz zemlje. Rezultati ovog istraživanja kvalitativnog tipa su upozoravajuću i pokazuju koliko je povratak u Srbiju složena i relativna opcija. 21 Anketirano je 430 ispitanika putem on-line upitnika koji se nalazio na internet adresi tokom 2008. godine. 35
4. POSLEDICE MIGRACIJA NA DEMOGRAFSKI I SOCIOEKONOMSKI RAZVOJ SRBIJE U predhodnom poglavlju je razmatran demografski i socioekonomski momentum Srbije. To je učinjeno da bi se s jedne strane objasnili faktori koji utiču na aktuelni migracioni model u nas, a s druge strane da bi se razumeo demografski okvir i društveni kontekst u kome se utvrđuje prostor i daju preporuke za uključivanje migracionog fenomena u različita strateška dokumenta. U ovom poglavlju, pak, kada su u fokusu posledice migracija na razvoj Srbije, ovaj fenomen se mora posmatrati u dužem vremenskom periodu. Najčešće je potrebno vreme da bi se ispoljile dugoročne posledice populacionih fenomena, uključujući i migraciona kretanja. Osnovno ograničenje pri razmatranju ove teme je da je ona malo istraživana. Otuda će se njena obrada bazirati na pretežno kvalitativnom pristupu i diskusiji nekih od posledica spoljnih migracija i to pre svega iseljavanja iz Srbije. 36 Migracije u vremenskoj perspektivi Srbija je tradicionalno emigraciona zemlja. Migraciona kretanja predstavljaju jednu od bitnih odlika istorije naroda na ovim prostorima. Emigracija počinje, prema Cvijiću (1966), turskim osvajanjem u XIV veku zbog odmazde kao reakcije na otpor ustanika i osećaja nesigurnosti stanovništva. Predstavljala je deo života velikog broja bezemljaša između Prvog i Drugog svetskog rata, i prisutna je i u savremeno doba. Jedan od nacionalnih izveštaja koji je napisan u okviru SEEMIG projekta ticao se razvitka međunarodnih migracija u Srbiji u periodu 1950 2013. godina (Institute of Social Sciences, 2013). U okviru njega je, na osnovu analize više indikatora, posmatran period međunarodnih migracija u Srbiji od gotovo šest decenija iz više uglova i pokazana je sva složenost migracionog pitanja i društvenog okruženja u kome se ono dešavalo. Prvi ugao posmatranja u Izveštaju se odnosio na veliki broj kriznih situacija koje su se konstantno smenjivale prvo u bivšoj Jugoslaviji i Srbiji kao njenom delu, a zatim i u Srbiji. Od niza ekonomskih i društvenih reformi koje su tek krajem 1980-ih dovele do zakasnelog ulaska u proces tranzicije tadašnje države, preko raspada Jugoslavije koji je započet 1991, praćen ratom i međunarodnim sankcijama, i posledičnog urušavanja privrede i blokiranja promena socioekonomskog sistema, do sveobuhvatnih političkih i ekonomskih reformi započetih 2000. godine sa ubrzanim po-
Posledice migracija na demografski i socioekonomski razvoj Srbije većanjem BDP per capita i ponovnim negativnim ciklusom razvoja usled svetske ekonomske krize iz 2009. godine i njenih posledica po Srbiju. Pored smenjivanja ozbiljnih kriza u državi, na spoljne migracije je uticao, kako autori Izveštaja ističu, i odnos države prema ovom fenomenu. On je bio ekstremnog tipa, od rigoroznog do liberalnog, i nije podrazumevao kompleksnu migracionu politiku. Naime, u Izveštaju je podvučeno da je nakon završetka Drugog svetskog rata komunistički režim gotovo potpuno onemogućio legalne međunarodne migracije. U Srbiji izuzetak su predstavljala kontrolisana iseljavanja najvećeg dela preostalih Nemaca (početak 1950-ih) i Turaka, odnosno stanovništva islamske veroispovesti (na osnovu Balkanskog pakta iz 1954). Do sredine šezdesetih godina prošlog veka iseljavanje je bilo moguće samo na osnovu bilateralnih ugovora s drugim zemljama. Sredinom 1960-ih, ukidaju se stroga ograničenja za odlazak u inostranstvo, potpuno liberalizuje zapošljavanje i iseljavanje iz zemlje, a nastojalo se da se, preko bilateralnih međunarodnih ugovora, zaštite prava jugoslovenskih građana na privremenom radu u inostranstvu. Liberalizacija je bila praćena ekspanzijom spoljnih prevashodno ekonomskih, ali i političkih migracija. Broj emigranata se kontinuirano povećavao (do nivoa od 270 hiljada lica u 1991), da bi značajno porastao tokom 1990- ih (bilo ih je 415 hiljada prema Popisu iz 2002). Popisom iz 2011. registrovano je njihovo smanjenje za više od 25% u odnosu na 2002. godinu. Međutim, na osnovu raspoloživih podataka glavnih zemalja prijema, može se zaključiti da je broj emigranata iz Srbije značajno veći. Srbija je u Izveštaju analizirana i iz ugla zemlje prijema prisilnih migranata tokom i nakon ratova iz 1990-ih, kada je postala jedna od glavnih destinacija za izbeglice iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske (više od 600 hiljada prema Popisu izbeglica iz 1996). Uoči i tokom vojne intervencije NATO-a iz 1999, u Srbiju je pristiglo i preko 200 hiljada interno raseljenih lica s Kosova i Metohije. Autori Izveštaja (Institute of Social Sciences, 2013) su dotakli i pitanje kretanja migracija u budućnosti. Procenili su da će Srbija beležiti negativan migracioni saldo na nivou od oko 15.000 lica godišnje do pridruživanja EU. Pristupanje Srbije EU bi imalo jednu bitnu posledicu, tj. došlo bi do emigracija velikog obima, eksplozivne, ali relativno kratkotrajne prirode, kao što se desilo sa emigracionim tokovima Poljaka, Litvanaca, Letonaca i Slovaka nakon proširenja EU 2004. godine. Međutim, smatra se da će emigracija iz Srbije nakon pristupanja EU biti relativno manjeg obima u poređenju sa onim što se dogodilo u periodu 2004 2009. u bivšim socijalističkim zemljama koje su postale nove članice EU, jer će ogromna većina lica koja pripadaju posleratnoj baby-boom generaciji do tada biti penzionisana. Nakon kraćeg perioda vrlo intenzivne emigracije izazvane pridruživanjem EU, realno je očekivati ubrzano smanjenje neto migracionog gubitka, i napokon, nekih 10 15 godina kasnije, preokret ka pozitiv- 37
MIGRACIJE I RAZVOJ U SRBIJI noj neto migraciji. U tom pogledu, značaj imigracije iz zemalja izvan EU će najverovatnije rasti tokom vremena jer bi ekonomski i socijalni razvoj Srbije doprineo ne samo smanjenju iseljavanja, već bi pospešio i useljavanje u zemlju. 38 Demografske konsekvence Razmatranje migracija u istorijskoj perspektivi je bitno jer se čini da je dugim postojanjem tradicija emigriranja sa ovih prostora postala deo sistema vrednosti i kulturnog kruga u određenim lokalnim sredinama i socijalnim strukturama. Ona je uticala i na uspostavljanje raspostranjenih migrantskih mreža koje smanjuju, kako je već podvučeno, socijalnu, ekonomsku i psihološku cenu odlaska iz zemlje na individualnim nivou. Analiziranje migracionih tendencija u prošlosti, sadašnjosti i budućnosti je pogotovo važno kada se diskutuju demografske posledice emigracija. Populacione posledice duge istorije iseljavanja iz Srbije nisu izučavane u dovoljnoj meri. Ako se ovo pitanje i pokretalo, uglavnom se svodilo na citiranje broja ljudi koji su emigrirali iz naše zemlje. To je važan podatak i istovremeno podatak koji je teško utvrditi. No svakako je broj lica koja su iselila iz Srbije značajan. Broj iseljenih je sigurno uticao na smanjenje broja stalnih stanovnika Srbije. To nije uticalo na veličinu populacije samo na direktan način. Uticao je i indirektno. Srbija je direktno gubila ljude koje su emigrirali, ali indirektno i njihovu decu kada su zajedno odlazili i/ili onu rođenu u nekoj drugoj, stranoj zemlji. Pored posledica vezanih za broj stanovnika, iseljavanje je uticalo i na obim nedovoljnog rađanja dece i na populaciono starenje koji su realnost Srbije. Naime, u prirodi procesa emigriranja je da dominantno mladi ljudi odlaze iz zemlje porekla. U predstavljanju osnovnih struktura popisanih lica spoljnomigrantskog kontingenta 2011. pokazano je da je mlađa starosna struktura stanovništva na radu-boravku u inostranstvu, u odnosu na starosnu strukturu stalnog stanovništva Srbije. Najvažnija razlika u ove dve strukture se odnosi na značajno veće realtivno učešće osoba starih između 20 i 39 godina u emigrantskom kontingentu (38,3%), u odnosu na stalno stanovništvo Srbije (26,6%). Takođe su u prethodnom poglavlju navedeni rezultati istraživanja bazirani na nalazima Popisa 2011. o održavanju utvrđenih, putem ranijih popisa stanovništva, emigracionih zona u Srbiji. Pokazano je da je udeo popisanog stanovništva koje je emigriralo iz tzv. CIS zone, koju čini 14 opština u centralnoistočnom delu Srbije, u ukupnom stanovništu te zone iznosio 18,8%, a udeo registrovanog stanovništva u inostranstvu iz tzv. JZS zone, 5 opština u jugozapadnoj Srbiji, u ukupnom stanovništvu te zone je utvrđen na nivou od 10,0% (kartogram 4.1.) (Predojević Despić, Penev,
Posledice migracija na demografski i socioekonomski razvoj Srbije 2014). Odlazak na rad-boravak u inostranstvo u ovako velikoj meri iz pojedinih delova Srbije nije mogao da ne ostavi ozbiljne posledice na njihov demografski razvoj. Kartogram 4.1. Udeo lica u inostranstvu u ukupnom stanovništvu opština, Srbija, Popis 2011. Izvor: Predojević Despić, 2011. Pogotovo je demografski razvoj pojedinih lokalnih zajednica ugrožen zbog emigracionih tokova. Naime, rezultati spuštanja analize na niži nivo posmatranja, na nivo opština tzv. CIS zone, pokazuju da je trećina 39