Спфтверски екпсистеми- кпнцепти и имплементација

Transcription

1 Универзиуеу Св Климену Охридски - Биупла Факулуеу за инфпрмауишки и кпмуникациски уехнплпгии- Биупла -инфпрмауика и кпмпјууерска уехника вупр циклус- Спфтверски екпсистеми- кпнцепти и имплементација Менупр Кандидау Прпф Д-р Рампна Маркпска Мимпза Супјанпвска 169/13 Биупла

2 Содржина Апсураку Аbstract Впвед Парадигмауа на спфуверскиуе екпсисуеми Евплуција на спфуверпу Одржуваое на спфувер Спфуверски екпсисуеми кпнцепу и пснпви Такспнпмија на СЕ Операуивнипу сисуем какп главен спфуверски екпсисуем Апликацииуе какп главни спфуверски екпсисуеми Прпграмираое пд сурана на крајни кприсници Спфувер сп пувпрен кпд и заувпрени екпсисуеми- слишнпсуи и разлики Трансфпрмација на прпизвпд вп спфуверски екпсисуем Одбираое на видпу на спфуверски екпсисуем Оувпраое на плауфпрмауа на кпмпанијауа Градеое на врска сп прпграмерпу Вклушуваое на спфуверскпуп инженерсувп вп екпсисуемиуе Кппрдинација на механизмиуе Спсуав на прпизвпдпу Toпплпгија и функципналнпсуи на спфуверскиуе екпсисуеми Надвпрещен ппглед на спфуверскиуе екпсисуеми Дефинираое на границиуе на екпсисуемиуе Надвпрещни каракуерисуики и перфпрманси Внаурещен ппглед на спфуверскиуе екпсисуеми Улпги на екпсисуемиуе Внаурещни каракуерисуики на спфуверскиуе екпсисуеми Перфпрманси и евплуција Организација на главнауа перспекуива на спфуверски екпсисуеми API (Application programming interface) Мпделираое на спфуверски екпсисуеми Оснпвни кпнцепуи на сурауещкп мпделираое Мпделираое на релацииуе на снабдуваое сп спфувер вп пувпрен екпсисуем наспрпуи урадиципнален синчир на снабдуваое на спфувер

3 4.2.1.Присуап на урадиципналнипу синчир на снабдуваое сп спфувер Присуап на мпделираое на пувпрен екпсисуем Архиуекуура на гплеми спфуверски екпсисуеми Symbian спфуверски екпсисуем Microsoft спфуверски екпсисуем iphone спфуверски екпсисуем Ruby спфуверски екпсисуем Android спфуверски екпсисуем Eclipse спфуверски екпсисуем Архиуекуура на Eclipse спфуверски сисуем Google спфуверски екпсисуем Спфуверски екпсисуем Wolfram Wolfram Development Platform Wolfram programming Lab Wolfram Alfa Wolfram One Wolfram Enterprise Private Cloud Wolfram System Мodeler Слпбпднп дпсуапни спдржини на екпсисуемпу Wolfram Mathematica Wolfram Engine Кпмппненуи на Wolfram Engine Wolfram Engine Integration System Computable Document Format CDF- фпрмау за пресмеууваое на дпкуменуи Каракуерисуики на CDF дпкуменуи CDF Вп сппредба сп други уехнплпгии Мпжнпсуи на CDF Креираое на CDF дпкумену Рабпуа сп CDF Оснпвна функципналнпсу на CDF Преглед на пснпвни plug-ins на Wolfram CDF Player Пракуишна инуеракуивна рабпуа сп Wolfram Demonstration Project Опуимизациски прпблем на рууираое на впзила за разлишни ппуреби Vehicle Routing Problem (VRP)

4 8.2. Игра базирана на лпгикауа на прпблемпу на ургпвски пауник, у.е. Traveling Salesman Game Заклушпк Наспки за ппнауампщнп размислуваое Кприсуена лиуерауура Лисуа на слики и уабели Кприсуена лиуерауура 4

5 Апстракт Спфуверскиуе екпсисуеми, какп следна фаза вп развпјпу на спфувер кпј уреба да пдгпвпри на ппуребиуе на краудспрсингпу, нп и какп инпвауивен исшекпр вп развпјпу и рабпуа на релауивнп заувпрени спфуверски плауфпрми ппврзани сп супхасуишни и хеврисуишни прпцеси, се кпнцепу пд исклушиуелнп знашеое. Спфуверскиуе екпсисуеми прилишнп засиленп се исуражуваау ппследниве пеу гпдини и имаау гплеми ппуенцијали за примена при кпнципираоеуп на спфуверски рещенија вп кпја билп пбласу и на билп кпе нивп, бидејќи пресуанува да ппсупи јасна дисуинкција ппмеду ппимиуе лпкалнп и глпбалнп кприсуеое на спфуверскиуе рещенија. Парадигмауа на спфуверскиуе екпсисуеми, пднпснп филпзпфијауа и принципиуе на пракуишнп функципнираое се уемелау на дигиуалниуе бизнис-екпсисуеми, и вп крајна линија, на прирпдниуе екпсисуеми. Вп пвпј уруд, ќе бидау уеприски и пракуишнп прпушени кпнцепуиуе на функципнираое на некпи спфуверскиуе екпсисуеми, сп ппсебен акцену на спфуверскипу екпсисуем Wolfram. Клучни збпрпви: спфуверски екпсисуем, екпсисуем, дигиуални бизнис- екпсисуеми, Wolfram 5

6 Abstract Software ecosystems, as the next stage in the development of software that needs to respond to the needs of crowd sourcing, but also as an innovative step forward in the development and operation of relatively closed software platforms related to stochastic and heuristic processes, are a concept of exceptional importance. Software ecosystems have been explored for the past five years and have great potential for application in the design of software solutions in any area and on any level, as there is no clear distinction between the concepts of local and global use of software solutions. The paradigm of software ecosystems, that is, philosophy and principles of practical functioning, are based on digital business ecosystems, and ultimately, natural ecosystems. In this paper, the concepts of functioning of some software ecosystems will be theoretically and practically studied, with a particular emphasis on the Wolfram software ecosystem. Key words: software ecosystems, ecosystem, digital business ecosystem, Wolfram 6

7 Впвед Вп ерауа на дигиуалнауа екпнпмија, еден пд главниуе приприуеуи на кпмпанииуе е заппшнуваое и унапредуваое на урансфпрмација на рабпуниуе прпцеси вп дпменпу е- бизнис. За уаа цел, се кприсуау пдредени пракуишни сисуемауизирани искусува, нп исуп уака, пд дпбиениуе искусува се сублимираау нпви уеприски преппраки. На упј нашин, вп уекпу на некплку децении, ппминауи се ппвеќе фази на урансфпрмација вп зависнпсу пд суепенпу на урансфпрмација на прпцесиуе. На ппшеупк, првиуе акуивнпсуи заппшнале пд елекурпнскп присусувп и презенуација, па ппсуепенп вклушувале и разни прпцеси на дигиуална спрабпука сп кприсници и спрабпуници, и фпрмираое на вирууелни кпмпании. Какп ппследна фаза вп развпјпу на е-бизнис урансфпрмацијауа, вп ппследнауа деценија ппсебнп се издвпјуваау дигиуалниуе бизнис-екпсисуеми, ппнауаму вп уексупу ДБЕ. Синуезауа на кпнцепупу на дигиуалниуе бизнис- екпсисуеми се ппјавува вп 2002 гпдина сп дпдаваое на ппимпу дигиуални на веќе ппсупешкиуе бизнис- екпсисуеми. Генерализацијауа на уерминпу се пднесува на нпвпуп уплкуваое на спцип-екпнпмскипу развпј кауализиран пд сурана на ИКТ, щуп знаши ја нагласува спрабпукауа ппмеду бизнис-екпсисуеми и дигиуалнауа репрезенуација. Дигиуален екпсисуем е дисурибуиран, прилагпдлив, пувпрен спцип-уехнишки сисуем сп свпјсува на самп прганизација, присппспбливпсу и пдржливпсу инспириран прирпдниуе екпсисуеми. пд кпнцепупу на Дигиуалниуе бизнис-екпсисуеми креираау нпв нашин на кприсуеое на инуернеу срединауа за бизниси. Првп нещуп щуп се забележува кај дигиуалниуе бизнисекпсисуеми е упа щуп немаау дисурибуирана средина. Нема ценурален сервер, нема целпсна кпнурпла и нема план. Пп аналпгија сп прирпдниуе прпцеси и Дарвинпвауа уеприја за евплуција и ппсуанпк, за да ппсуане и напредува една единка, вп рамкиуе на една врсуа, пднпснп една врсуа вп рамкиуе на еден екпсисуем, не секпгащ е неппхпднп уаа да е најсилна, или најгплема. Пресуднп е да е најприлагпдена вп пкплинауа, за да мпже да ги преживее сиуе нејзини прпмени и да се прилагпди. Слишнп, какп щуп вп прирпдауа не успеваау најсилниуе ууку најприлагпдениуе на спсупјбауа вп екпсисуемпу и вп рабпуауа на кпмпанииуе, најважнп е уие да се дпбрп прилагпдени на дпбавувашиуе, на пазарпу и на клиенуиуе. Приупа, имперауив е щуп ппдпбар квалиуеу и 7

8 услуги нп вп кпмбинација сп пна щуп се бара пд клиенуиуе, за да мпже да биде финансиски валпризиранп, какп щуп, вп еден екпсисуем вп прирпдауа единкиуе се меду зависни и ппврзани. Дигиуалниуе бизнис-екпсисуеми мпже да бидау декпмппнирани на кпмппненуи, сппдвеунп на нивниуе имиоа, следпвауелнп: - Дигитален екпсистем - преусуавува уехнишка инфрасурукуура, врз пснпва на P2P дисурибуирана спфуверска уехнплпгија кпја пренесува напди и ппврзува услуги и инфпрмации преку инуернеу врски пвпзмпжувајќи мрежни урансакции какп и дисурибуција на сиуе дигиуални пбјекуи присууни вп рамкиуе на една инфрасурукуура. Дигиуалнипу свеу ги ппфаќа сиуе кприсни дигиуални репрезенуации кпи мпжау да бидау уплкувани или мпжау да бидау пбрабпуени ( пд кпмпјууерски спфувер или пд шпвек ) какп на пример спфуверски апликации, пнуплпгии, уакспнпмии, мпдули за пбука. - Бизнис- екпсистем или екпнпмска заедница ппддржана пд сурана на Фпндацијауа за инуеракуивни прганизации и индивидуи вп свеупу на бизниспу. Оваа екпнпмска заедница прпизведува супки и услуги пд вреднпсу за клиенуи кпи се самиуе шленпви на екпсисуемпу. Еден дпбар екпсисуем мпже да ја види рамнпуежауа ппмеду спрабпука и наупревар на еден динамишен слпбпден пазар. Ппенуауа на функципнираое на ДБЕ е единкиуе на бизнис-енуиуеуиуе, меду себе да бидау ппврзани преку спрабпука, на нашин да се впди смеука за мпжнпсуиуе и ппуребиуе на сиуе. Бидејќи, кплку и да е успещна и спвремена една бизнис-единка, акп другиуе не се на нивп или вп мпжнпсу да ги кприсуау или плауау нејзиниуе прпизвпди или услуги, уаа не мпже да напредува. Исуп уака, присппспбливпсуа впди кпн напредпк вп спирала на сиуе вклушени вп екпсисуемпу, и негпвиуе перфпрманси се ппдпбруваау. Пп аналпгија на Дигиуалниуе Бизнис- екпсисуеми, спздаден е кпнцепупу на спфуверски екпсисуем. Збпрпу дигиуален не е неппхпден бидејќи, спфуверпу сам за себе има дигиуална пдредница функципнира на дигиуални уреди, какп кпмпјууерски сисуеми, мпбилни плауфпрми, на разни варијануи и пблици на вградени кпмпјууери, а вп ппнпвп време и инуернеу на нещуауа. 8

9 Кпнцепупу на спфуверски екпсисуем, ппнауаму СЕ, е мпжнпсу за кприсуеое на щирпк спекуар пд спфуверски прпдукуи, некпи бесплауни, некпи дпсуапни сп регулирани права и привилегии, наменеуи за најщирпк спекуар на кприсници. Аналпгијауа сп дигиуален бизнис-екпсисуем е вп следнпуп: бизнис услпвиуе вп ДБЕ пвде се разниуе спфуверски сервиси и кприснишки плауфпрми, кпи се, не исклушивп, нп дпминанунп пнлајн приенуирани, сп щирпка регулација вп кприсуеоеуп, какп щуп е преухпднп сппменауп. Единки сппред ДБЕ се разниуе кпмпании и кприсници, дпдека кај СЕ, упа се ппединешни кприсници или целни групи, ппврзани преку најразлишен уип на уреди. Ппенуауа на нудеое на бесплауни услуги и прпдукуи е да се пппуларизира пдреден уип на спфуверски пакеуи или услуги, да се дпбијау ппврауни инфпрмации пд кприснициуе при бесплаунпуп кприсуеое, нп исуп уака и идеи за напредпк и надградба. На упј нашин, кприснициуе ппсреднп се навикнуваау на спфуверпу, нп бенефиции имаау и спфуверскиуе кпмпании. Тпа вп крајна линија има за резулуау некпи пд кприснициуе да се рещау, сппред ппуребиуе да купау и лиценцирани и унапредени верзии пд бесплаунп дадениуе спфувери и услуги. Спфуверски екпсисуем е спфувер задплжиуелнп сп дел бесплауен сп пувпрен кпд и дисурибуирана спфуверска плауфпрма кпја е базирана на инуернеу уехнплпгии. Тпј е преуежнп дизајниран да им пвпзмпжи на малиуе и средни преупријауија да спздаваау, да инуегрираау и да пбезбедуваау услуги ппефикаснп и ппефекуивнп, нп исуп уака е наменеу и на прпграмери и кприсници кпи кприсуау или развиваау спфувери или гп кприсуау за разни намени. Замисленп е уака да малиуе и средни преупријауија гп надминау дигиуалнипу јаз кпга се пбидуваау да ги нудау прпизвпдиуе и услугиуе на инуернеу. Нп исуп уака, кпмпанијауа кпја какп кпнцепу мпдел гп фпрмира Спфуверскипу екпсисуем, ппкрај инуересиуе да им ппмпгне на кпмпанииуе вп запкружуваое и преуредуваое на нивниуе бизнис-прпцеси, има и свпј инуерес а упа е преку прпцесиуе на пувпренпсу и спрабпука, да дпјде ппсреднп дп друг вид на дпбивка, а упа се инфпрмации, идеи, згплемен брпј на кприсници и вп дпменпу на индивидуални лица и ИКТ прпфесипналци. Спфуверскиуе екпсисуеми преусуавуваау вп знашаен дел opensource сисуеми каде щуп и најмалиуе специјалисуи за развиваое на спфувер мпжау да 9

10 ушесувуваау вп маспвнауа кпнкуренција на глпбалнипу пазар за бизнис-апликации. Треба да се наппмене дека, шесуп, ппкрај самипу спфувер, се нудау и разни пнлајн сервиси сп мпжнпсу за рабпуа и смесууваое на резулуауиуе вп пблак. Аналпгнп на кажанпуп, мпже да се дпнесе заклушпк дека ваквипу кпнцепу се нарекува екпсисуем, бидејќи и спфуверскиуе мпдели какп и бизнис-мпделиуе развиваау разлишни фпрми какп резулуау на прилагпдуваое кпн прпменливиуе услпви слишнп какп екпсисуемпу на прирпдауа : дел слпбпдни услуги, сп мпдернизиран присуап дп спфуверпу, дел плауени услуги, акп се заинуересираау кпмпанииуе, сп мпжнпсу инсуалацијауа да биде на привауни кпмпаниски сервери или пак cloud computing сисуем, пднпснп изнајмена пбрабпука вп пблак. Слишнп какп щуп највиспк суепен на е-бизнис прилагпдуваое е ДБЕ, уака и највиспка кпнцепууална развпјна фаза на спфуверпу е спфуверскипу екпсисуем, и вп прпдплжение ќе бидау резимирани аналпгииуе меду дигиуалниуе бизнис-екпсисуеми и спфуверскиуе екпсисуеми: - Кпнцепууалнауа идеја за спфуверскиуе екпсисуеми прпизлегува дирекунп пд дигиуалниуе бизнис-екпсисуеми вп кпи разни енуиуеуи разменуваау прпизвпди и услуги, сп ппсредсувп на ИКТ рещенија. Вп нив успещнпсуа на рабпуауа не зависи самп пд квалиуеупу на ИКТ рещенијауа кај прпвајдерпу на услуги и-или прпизвпди ууку пд сеппщуауа успгласенпсу, слишнп какп вп прирпдниуе екпсисуеми. Тие се слпевиуи и слпжени бизнис-екпсисуеми, шиј еден дел, нарешен евплуципнп изврщна пкплина, е упкму, ИКТ инфрасурукуурауа и спфуверскиуе рещенија, кпи се ппддржуваши и пвпзмпжуваши на сиуе е-бизнис прпцеси. - Вп СЕ исуп какп и вп ДБЕ, е вппшенауа ппуреба пд инуеракција вп разни фази на изврщуваое на пдредени бараоа и задаши кпи се на кпј билп нашин вп кпрелација сп кприсуеоеуп на спфуверпу. Тука спадаау разниуе услуги и прпизвпди, кпи се спфувер или се спфуверски базирани, а кпи какп крајни кприсници имаау енуиуеуи пд најразлишен прпфил, пд пбишни кприсници, дп специјализирани кприсници сп дефиниран прпфил на услуги, па се дп кпмпании кпи прпизведуваау или дисурибуираау спфуверски прпизвпди и услуги. 10

11 Двеуе суавки пд навидум разлишни ппјдпвни упшки, кпнвергираау вп еднп спзнание. Тпа е дека ппгплем брпј на спфуверски енуиуеуи (апликации, сервиси) ушесувуваау вп реализираое на еднп запкруженп бараое, задаша или акуивнпсу, вп рамкиуе на една целина, и сиуе се пдгпвпрни за кпнешнипу резулуау. Сиуе уие спфуверски енуиуеуи се авупнпмни и независни вп свпјауа рабпуа. Нп, дпкплку при нивнпуп прпекуираое и развпј, се земаау предвид аспекуиуе на функципнираое на заеднишна плауфпрма, ппслужуваое на заеднишки енуиуеуи (билп какпв вид кприсници), и изврщуваое на сппделени задаши вп исуи или слишни прпцеси, ефекуиуе при рабпуауа ќе бидау синергеуски. Тпа знаши дека, вп спфуверскиуе екпсисуеми, слишнп какп вп кпнцепупу сп класишниуе прирпдни екпсисуеми и дигиуалниуе бизнисекпсисуеми, успгласенпсуа и меначменупу на рещенијауа имаау синергеуски ефеку. Тпа има свпи спцип-екпнпмски и бизнис-импликации, нп исуп уака, бара и ппсебна меупдплпгија на развпј на рещенијауа. Вп уемауа се пбрабпуени најважниуе аспекуи на СЕ вп мпменупу, анализиран е еден СЕ вп пблак сп мнпщувп на мпжнпсуи и излпжен е авуенуишен пример какп илусурација на бенефицииуе нп и мпжнпсуиуе на СЕ. 11

12 1.Парадигмата на спфтверските екпсистеми 1.1. Евплуција на спфтверпт Спфуверскпуп инженерсувп е инженерска дисциплина щуп е ппсвеуена на сиуе аспекуи на прпизвпдсувп на спфувер, ппшнувајќи пд негпвауа спецификација, па се дп негпвп пдржуваое пп пущуаое вп уппуреба. Спфуверскпуп инженерсувп е примена на сисуемски, дисциплиниран и мерлив присуап кпн развпјпу, расппредуваоеуп и пдржуваоеуп на спфуверпу, и пва преусуавува примена на инженерсувп кај спфуверпу. Инженерска дисциплина е заупа щуп се кприсуау наушни и мауемауишки принципи, кпмпјууерска наука и други знаеое пд инженерсувпуп. Евплуција на спфуверпу е уермин кпј се кприсуи вп спфуверскпуп инженерсувп и се пднесува на прпцеспу на развпј на спфувер пд ппшеупк и ппсупјанпуп ажурираое пд разлишни пришини. За да се разбере самипу прпцес на евплуција на спфуверпу, неппхпднп е да се разгледаау пришиниуе кпи дпведуваау дп ппуреба пд негпви прпмени. Ппсупјау мнпгу неизбежни пришини за евплуција на спфуверпу какп на пример нпвиуе кприснишки бараоа кпи се ппјавуваау дпдека се кприсуи спфуверпу, евенууалниуе прешки и прпблеми при рабпуауа и/или прпменауа на делпвнпуп ппкружуваое. Пришина за евплуција мпжау да бидау и грещкиуе вп спфуверпу кпи мпра да бидау ппправени или нпвауа ппрема и кпмпјууериуе кпи се дпдадени вп сисуемпу или пак ппуребауа пд ппдпбруваое на сигурнпсуа. Клушен прпблем за сиуе прганизации е имплеменуација и управуваое сп прпмениуе на ппсупешкиуе спфуверски сисуеми. Организацииуе правау гплеми инвесуиции вп спфуверскиуе сисуеми заупа щуп упа се нивниуе криуишни бизнис-средсува. За да се пдржува вреднпсуа на пвие средсува мпра ппсупјанп да се ажурираау и да се прпменуваау. Ппгплемипу дел пд бучеупу вп гплемиуе преупријауија е ппсвеуен на менуваое и развиваое на ппсупешкипу спфувер, намесуп развпј на нпв спфувер. Спиралнипу мпдел на евплуција и развпј на спфуверпу прикажува дека спфуверпу мпра да ппмине вп исуиуе еуапи некплку пауи. На Сл.1 е прикажан спиралнипу мпдел на евплуција и развпј на спфуверпу. 12

13 Сл. 1 Спирален мпдел на евплуција и развпј на спфтвер Најпрвп заппшнува сп спецификација на спфуверпу, ппупа преминува вп следна фаза или имплеменуација, ппупа вп фазауа на валидација и какп ппследна фаза е ппераципнализација. Мнпгу биуна задаша вп спздаваоеуп на спфуверскауа прпграма е првауа фаза пднпснп извлекуваоеуп на бараоауа или анализа на бараоауа. Обишнп клиенуиуе имаау апсуракуна идеја за упа щуп уие сакаау какп краен резулуау, а не за упа щуп спфуверпу уреба да прави. Пред да ппшне прпцеспу на развиваое на спфуверпу некпи функципналнпсуи мпже да бидау исфрлени надвпр пд пбласуа на прпекупу какп резулуау на урпщпци или пак какп резулуау на недпвплнп јаснп прецизирани бараоа. Имплеменуацијауа е дел пд спфуверскипу прпцес, каде щуп се пищува кпдпу за прпекупу. Тесуираоеуп на спфуверпу е знашајна фаза пд спфуверскипу прпцес. Оваа фаза пвпзмпжува прпнапдаое на грещкиуе и нивнп ранп пусурануваое. Оукакп кпдпу е сппдвеунп уесуиран и пдпбрен, се заппшнува сп исппрашуваое на спфуверпу. Тпа вклушува инсуалација, прилагпдуваое (пример ппсуавуваое на 13

14 парамеуриуе на кприснишкиуе вреднпсуи), уесуираое какп и пдреден перипд на евплуција. Овпј мпдел преусуавува ппвупруваое на мпделпу на прпцеспу на развпј сп мнпгу виспк акцену на анализа на ризикпу. Овпј мпдел пвпзмпжува делумна префинеупсу сп секпја иуерација пкплу спиралауа. Прпцеспу на евплуцијауа на спфуверпу зависи пд уиппу на спфуверпу кпј се пдржува, развпјниуе прпцеси кпи ги кприсуи и вещуиниуе и искусувауа на лудеуп кпи се вклушени вп прпцеспу. Предлпзиуе за прпмени се двигауели на евплуцијауа на спфуверпу. Тие уреба да бидау ппврзани сп кпмппненуи кпи се засегнауи пд прпменауа, сп щуп се пвпзмпжува прпценка на урпщпциуе и влијаниеуп на прпменауа. Прпменауа на иденуификација и евплуцијауа прпдплжува вп уекпу на живпупу на спфуверпу. Прпменауа на имплеменуацијауа мпже да се гледа какп ппвупруваое на прпцеспу на развпј каде щуп ревизииуе на сисуемпу мпжау да бидау дизајнирани, уесуирани и имплеменуирани. За време на пваа фаза мпра да се разбере какп е сурукуурирана прпграмауа и какп упа пбезбедува функципналнпсу и какп предлпженауа прпмена мпже да влијае на прпграмауа. Евплуцијауа на спфуверпу е самп прпдплжение на прпцеспу на развпј врз пснпва на шесуи изданија на сисуемпу. Авупмаускипу режим на уесуираое е мнпгу важен кпга се правау прпмени на спфуверпу. Спфуверпу мнпгу шесуп е ппдлпжен на измени и дпдека е вп самипу развпј. Тпа се слушува заупа щуп пкплинауа вп кпја се напда има ппуреба пд некпи измени па заупа и спфуверпу мпра да се менува. Кпга спфуверпу кпј е инсуалиран ја менува пкплинауа сп упа се менуваау бараоауа на спфуверпу. Спфуверпу мпра да се менува за да псуане кприсен. Ппсупјау некплку закпни кпи се пднесуваау на сиуе спфувери кпи гп минау прпцеспу на евплуција, или уака нарешени Леманпви закпни, кпи се набрпјани вп прпдплжение: 1. Закпн за ппстпјана прпмена- Спфуверпу кпј се кприсуи вп пкплинауа на реалнипу свеу мпра ппсупјанп да се прпменува, инаку суанува се ппмалку кприсен. 2. Закпн за згплемуваое на кпмплекснпста- Какп се развива спфуверпу негпвауа сурукуура има уенденција да суане ппслпжена. Заупа е ппуребнп дппплниуелни средсува да се ппсвеуау на зашувуваое и ппеднпсуавуваое на сурукуурауа. 14

15 3. Закпн за евплуција на гплеми спфтвери- Евплуцијауа на спфуверпу е авупмауски прпцес. Аурибууиуе на спфуверпу какп щуп се гплеминауа, времеуп ппмеду изданија и брпјпу на пријавени грещки е непрпменлив за секпја верзија на спфуверпу. 4. Закпн за прганизациска стабилнпст- За живпунипу век на спфуверпу, суапкауа на развпј е приближнп кпнсуануна и не зависи пд ресурсиуе ппсвеуени на развпј на спфуверпу. 5. Закпн за заштита на блискпст- За да мпже спфуверпу ппсупјанп да се развива и да се присппспби на прпмениуе на реалнипу свеу, мпра да се знае какп спфуверпу функципнира и да се зашува упј нашин на функципнираое на спфуверпу. 6. Закпн за кпнтинуиран развпј- Функципналнпсуа на спфуверпу мпра кпнсуанунп да се ппдпбрува за да се пдржау бараоауа на кприснициуе. 7. Закпн за ппадаое на квалитетпт- Квалиуеупу на спфуверпу ќе се намалува дпкплку не предизвикува прпмени вп пперауивнауа пкплина. Исуп уака квалиуеупу на спфуверпу ќе се намалува дпкплку пдржуваоеуп не се прави правилнп и редпвнп, щуп знаши спфуверпу мпра да се пдржува за да псуане прпдукуивен. 8. Ппвратна инфпрмација- Прпцеспу на прпграмираое на спфуверпу фпрмира ппвеќеслпен сисуем сп ппврауни инфпрмации и мпра да се уреуира какп уакпв за успещнп да мпже да е мпдифицира и унапредува. 1.2 Одржуваое на спфтвер Одржуваоеуп на спфуверпу се фпкусира на прпмениуе на спфуверпу пукакп ќе се суави вп уппуреба. Генералнп секпј спфуверски прпизвпд се развива за да се спздадау нпви верзии. Одржуваоеуп не вклушува гплеми прпмени вп архиуекуурауа на спфуверпу. Прпмениуе се спрпведуваау сп менуваое на ппсупешкиуе кпмппненуи и дпдаваое на нпви кпмппненуи на сисуемпу. Ппсупјау некплку уиппви на пдржуваое на спфуверпу, вп зависнпсу пд ппфаупу и намерауа: 15

16 Одржуваое за да се ппправау грещкиуе на спфуверпу; Одржуваое на спфуверпу сп негпвп адапуираое на разлишни пкплини; Одржуваое на функципналнпсуиуе на спфуверпу и нивнп менуваое; Вп врска сп пдржуваоеуп на спфуверпу, пд инуерес се следниуе аспекуи: Трпшпците за пдржуваое на спфуверпу се пбишнп ппгплеми и пд урпщпциуе за развпј и зависау пд уехнишки факупри и мпжау да се згплемуваау сп суарееоеуп на спфуверпу. Предвидуваое на пдржуваоетп се занимава сп прпценка на упа кпи делпви пд сисуемпу мпжау да предизвикаау прпблеми и кпи делпви имаау виспки урпщпци за пдржуваое. Предвидуваоеуп на брпјпу на прпмени бара разбираое на пднпсиуе ппмеду спфуверпу и негпвауа пкплина. За пние спфувери кпи се цврсуп ппврзани сп пкплинауа се ппуребни прпмени секпгащ кпга пкплинауа ќе биде прпменеуа. Факупри кпи влијаау на пвпј пднпс се: слпженпсуа на инуерфејспу на спфуверпу, брпјпу на инхеренуни бараоа на спфуверпу и бизнис- прпцесиуе каде се кприсуи спфуверпу. Прпцеспу на меурика исуп уака мпже да се кприсуи за прпценка на пдржуваоеуп; дпкплку некпи пд пвие се згплемуваау упа е знак дека има пад на пдржливпсуа: прпсешнп време за правеое анализа, брпј на бараоа за кпрекуивнп пдржуваое, прпсешнп време за спрпведуваое на бараое за прпмена. Рекпнструкција на спфтверпт се пднесува на рекпнсуруираое на делпви пд спфуверпу или на цел спфувер без да се менува негпвауа функципналнпсу. Ова најшесуп се применува кај некпи спфувери кпи бараау шесуи пдржуваоа. Спфуверпу мпже да се рекпнсуруира и ппвупрнп да се дпкуменуира. Преднпсуи се намалениуе урпщпци заупа щуп ценауа на рекпнсурукцијауа е знашиуелнп ппмала пд урпщпциуе за развпј на нпв спфувер. Акуивнпсуи кпи се вклушени вп прпцеспу на рекпнсурукција на спфуверпу се: кпнверуираое на кпдпу вп друг јазик, анализираое на прпграмауа, ппдпбруваое на сурукуурауа на прпграмауа и рекпнсурукција на ппдаупциуе. 16

17 1.3. Спфтверски екпсистеми кпнцепт и пснпви Какп ппследна фаза пд евплуцијауа на спфуверпу е спфуверскипу екпсисуем. Ппсупјау две пришини зпщуп е ппуребнп спфуверпу да уранзиуира вп спфуверски екпсисуем. Првп е функципналнпсуа кпја се развива за да ги задпвпли бараоауа и ппуребиуе на клиенуиуе кпја е мнпгу ппгплема пд пнаа кпја мпже да биде изградена вп разумен временски перипд и инвесуицииуе за исуражуваое и развпј кпи исуп уака нудау прифауливп враќаое на инвесуицијауа. За кпмпанииуе кпи нудау веб- услуги, какп и спфуверскауа индусурија вп целпсу, пазарпу шесуп рабпуи на принциппу пнпј кпј е ппдпбар зема се. Какп резулуау на упа, изградбауа на гплема клиенуска база е клушна сурауегија за дплг успех. Вупрп, урендпу на маспвнп прилагпдуваое ја згплемува ппуребауа за знашиуелни инвесуиции за исуражуваое и развпј на спфуверски апликации. Ппсебнп на инуернеу на пример веб- услуги нп исуп уака и вп други дпмени какп на пример мпбилни уреди, кприсници на ппбарувашка кпи имаау знашиуелен суепен на прилагпдуваое кпј му пвпзмпжува на секпј кприсник да спздаде ппуенцијалнп уникауна кпнфигурација. Прпщируваоеуп на прпизвпдпу сп развиени кпмппненуи или апликации пбезбедува ефекуивен механизам за плеснуваое на маспвнпуп прилагпдуваое. Гпресппменауиуе слушуваоа се самп некпи пд движешкиуе сили за ппјава на спфуверскиуе екпсисуеми. На пример кпмпанииуе кпи имаау првишнп изграден успех сп свпиуе веб- апликации се принудени да ја згплемау нивнауа примена и да се пувпрау кпн придпнесуваое и пд уреуа сурана на развивашиуе. Иакп кпмпанииуе имаау разлишни пришини за дпнесуваое на присуаппу на спфуверски екпсисуеми мпжау да се иденуификуваау гплем брпј на уверливи аргуменуи какп на пример: Згплемуваое на ауракуивнпсуа за нпви кприсници; Згплемуваое на кпмплициранпсуа на плауфпрмауа на апликацијауа; Забрзуваое на инпвацииуе преку нпвп-пувпрена инпвација вп екпсисуемпу; Спрабпука сп парунериуе вп екпсисуемиуе за делеое на урпщпциуе пд инпвацииуе; 17

18 Згплемена функципналнпсу на плауфпрмиуе пд сурана на парунериуе вп екпсисуемпу; Самипу ппим екпсисуем ппуекнува пд екплпгијауа. Екпсисуемпу всущнпсу преусуавува една прирпдна целина кпја се спсупи пд расуенија, живпуни и микрппрганизми и сиуе уие се смесуени вп една функципнална пбласу заеднп сп псуанауиуе неживи физишки факупри на живпунауа средина. Главнауа разлика ппмеду екпсисуем и сисуем е упа щуп, екпсисуемпу е сисуем фпрмиран пд екплпщкауа заедница и негпвпуп ппкружуваое функципнира какп единка. Дпдека пак сисуемпу е збирка на прганизирани рабпуи. Спфуверскиуе екпсисуеми преусуавуваау еден пд најнпвиуе предизвици кпи се ппјавиле вп ппследниуе некплку гпдини вп пбласуа на спфуверскпуп инженерсувп. Спфуверскипу екпсисуем e збир на спфуверски рещенија кпи пвпзмпжуваау ппддрщка и авупмауизираое на пперацииуе и урансакцииуе кпи се ушесници вп заеднишка спцијална или бизнис-прганизација и пбезбедуваау рещенија. Секакп, спфуверскипу екпсисуем е исуп уака екпсисуем, пспбенп кпмерцијален екпсисуем, а сп упа и супкиуе и услугиуе се прпграмски рещенија и спфуверски услуги кпи пвпзмпжуваау ппддрщка и авупмауизираое на урансакцииуе. Овпј уип на екпсисуеми ппсупјау пд пред некплку децении, нп суануваау знашиуелнп инуересни ппследниуе некплку гпдини. Ппсебнп илусурауивни се вп 1990 гпдина кпга мнпгу кпмпании се бпреле за дпминацијауа на дескупп пперауивни сисуеми и дпбиваау ппддрщка пд најгплемиуе прпграмерски кпмпании. Овие екпсисуеми се ппвеќе пппуларен вид на индусуриска прганизација кпја се прпмпвира пд сурана на впдешки прпизвпдиуели на спфувер. Ппради свпјауа инпвауивнпсу и кпмплекснпсу, мнпгу пращаоа псуануваау нејасни за разлишниуе сурани кпи се вклушени вп екпсисуемпу, вп смисла на гплема слпбпда какп да бидау рещени пд прганизациски аспеку. Спфуверскауа индусурија ппсупјанп се развива и вп мпменупв е вп прпцес на брзи прпмени. Не самп щуп прпдукуиуе и уехнплпгииуе се развиваау брзп, ууку и мнпгу инпвауивни кпмпании експерименуираау сп нпви бизнис-мпдели и упа ппнекпгащ дпведува дп фундаменуални прпмени вп целауа сурукуура на индусуријауа какп и вп врскиуе ппмеду фирмиуе и клиенуиуе. Непдамна мнпгу кпмпании имаау усвпенп сурауегија за кприсуеое на заеднишка плауфпрма за привлекуваое на развиваши на 18

19 спфувер какп и крајни кприсници за да мпжау да гп изградау спфуверскипу екпсисуем пкплу себе. Спфуверскипу екпсисуем се пднесува на збир на бизнис-идеиуе, нивнауа ппераципнализација, и нивниуе медусебни пднпси вп заеднишки спфуверски прпизвпди или услуги на пазарпу. Овпј присуап изгледа мнпгу примамлив и зема гплем замав сп спфуверскауа индусурија, нп сепак негпвауа кпмплекснпсу нпси уещки предизвици. Спфуверскиуе екпсисуеми суануваау нпвп и важнп ппле на исуражуваое кпе е ппукрепенп сп нпви бизнис-мпдели вп ппсегпу на спфуверскауа индусурија щуп преусуавува предефинираое на урадиципналниуе улпги и мпдели за спрабпука и инпвации. Ова спздава слпжени мрежни заедници на разлишни прганизации. Таквиуе заедници шесуп се базираау на заеднишки инуерес вп ценуралнауа спфуверска уехнплпгија, какп спфуверски прпизвпд или плауфпрма кпја нуди мпжнпсуи за згплемуваое на вреднпсуа на уехнплпгииуе и услугиуе пд сурана на разлишни ушесници. Спфуверскипу екпсисуем преусуавува радикална прпмена вп спфуверскауа индусурија, и има гплемп влијание врз пснпвниуе аспекуи какп кпнурплауа, бизнисмпдели, спрабпука и инпвации. Следејќи гп пвпј уренд вп индусуријауа мпже да се види дека се згплемува заинуересиранпсуа на исуражуваое на нашинпу на кпј спфуверскиуе екпсисуеми дппринесуваау вп спфуверскпуп инженерсувп. Спфуверскпуп инженерсувп се щири надвпр пд урадиципналниуе граници на спфуверски кпмпании кпн група на кпмпании, физишки лица или правни лица. Вп раниуе денпви на спфуверскпуп инженерсувп, спфуверскипу прпдуку бил резулуау на напприуе на прпдавашпу на спфувер да спздаде мпнплиуен прпизвпд. Врскауа ппмеду спфуверскиуе слушуваоа и услужниуе фирми гп менуваау пбликпу на спфуверскипу прпдуку вп спфуверски екпсисуем каде дпбавувашиуе и купувашиуе на спфуверски прпизвпди заеднп спздаваау кпнкуренуна цена. Би мпжелп да се каже дека успехпу на спфуверскипу екпсисуем не зависи самп пд негпвипу квалиуеу и негпвипу развпј ууку мнпгу гплема улпга игра и нашинпу на кпј се управува сп релацииуе вп негп, меду разниуе енуиуеуи: кпмпанија-сппсувеник, заедница на кприсници и/или кпмпании, ппединешни кприсници. 19

20 Кпга се пбјаснува кпнцепупу на спфуверскиуе екпсисуеми неппхпднп е да се сппмне какп спфуверскипу екпсисуем е ппврзан сп развпјпу на спфувер сп пувпрен кпд. Ппсупјау јасни слишнпсуи меду пвие два кпнцепуи, нп исуп уака има и некплку разлики, кпи ја пправдуваау дефиницијауа на спфуверскипу екпсисуем какп уникауен кпнцепу. Главнауа разлика ппмеду пвие две се пднесува на пснпвнипу бизнис-мпдел. Оснпвна преуппсуавка на присуаппу на спфувер сп пувпрен кпд е дека сп пусуапуваое на дел пд инуелекууалнауа сппсувенпсу на кпмпанијауа мпже да се дпбијау мнпгу придпбивки сп присуаппу дп ппгплем пазар. Ппупа кприснициуе суануваау извпр на дпдаупци и ппдпбруваое на прпизвпдпу се сп цел да се згплеми вреднпсуа на прпизвпдпу и да суане цел на гплем брпј на генерираое на прихпди и услуги ппврзани сп прпизвпдпу. Дпдека пак кај спфуверскиуе екпсисуеми инуелекууалнауа сппсувенпсу на кпмпанијауа мпже да биде регулирана на разни нашини: Инпвацииуе и идеиуе пд кприснициуе се дпбиени какп замена за слпбпднпуп кприсуеое на спфуверпу и кпмпанијауа ги ппседува инуелекууалниуе права; Ппщирпка заедница спрабпуува врз некпј open-source кпнцепу, и знаеоауа се сисуемауизираау, влегуваау вп некпја фпрма, какп јавнп дпсуапен бенефиу, или суандардизација пример на некпј прпграмски јазик, или пак прганизирани алауки и библипуеки, пример суандардизации на С и С++, и развпј на инуегрирани развпјни пкплини IDE; Варијануа ппмеду, кпга слпбпдниуе суандарди и библипуеки се искприсуени за развпј на авуенуишен спфуверски прпизвпд, кпј мпже да биде дел пд СЕ, пример, рабпуни пкплини и јазик Robot C прпизлезени пд C, кпј е преухпднп суандардизиран и слпбпден; Една пд главни каракуерисуики на спфуверскиуе екпсисуеми е упа щуп ги наследуваау каракуерисуикиуе пд прирпдниуе екпсисуеми какп на пример: симбипза и медусебна зависнпсу. Исуп уака имаау архиуекупнски кпнцепуи какп суабилнпсу на инуерфејс, управуваое сп евплуција, безбеднпсу и сигурнпсу. Спфуверскиуе екпсисуеми преусуавуваау мпдел на развпј сп пувпрен кпд. Тие мпже да се кприсуау за да се 20

21 прегпвара за услпвиуе за успгласуваое на ппуребиуе сп рещенија, кпмппненуиуе и ппруфплијауа. Спфуверскиуе екпсисуеми имаау сппспбнпсу за инпвации на прпцеспу и гп ппууикнуваау успехпу на кпевплуцијауа и инпвацијауа на спфуверпу вп внаурещнпсуа на прганизацијауа и ја згплемува ауракуивнпсуа за нпви клиенуи. Ги намалуваау урпщпциуе за дисурибуција и развпј на спфуверпу и ппмагаау да се анализира и разбере архиуекуурауа на спфуверпу. Исуп уака ја ппддржуваау спрабпукауа и щиреоеуп знаеое ппмеду ппвеќе независни прпизвпдиуели на спфувер и пвпзмпжува ппдпбра анализа на бараоауа и кпмуникацијауа меду засегнауиуе сурани. Ппмагаау и да се надминау предизвициуе вп уекпу на дизајнпу и ппмагаау при пдржуваое на дисурибуирани апликации. Каракуерисуика на спфуверскиуе екпсисуеми е упа щуп пбезбедуваау инфпрмации за линијауа на прпизвпдпу вп врска сп спфуверскиуе зависнпсуи и ппмагаау на задашиуе на бизнис- иденуификација, архиуекуура и дизајн на прпизвпди и ризик за иденуификација. Спфуверскпуп инженерсувп вп целипу прпцес на евплуција дп спфуверски екпсисуем се сппшува сп гплем брпј предизвици. Првипу предизвик сп кпј се сппшува е пбезбедуваое на суабилен инуерфејс ппмеду плауфпрмауа и надвпрещниуе прпграмери щуп се развива на предвидлив нашин. Вп прпдплжение се набрпјани и псуанауиуе предизвици сп кпј се сппшуваау спфуверскиуе екпсисуеми вп нивнипу прпцес на евплуција. Впсппсуавуваое пднпси меду акуериуе на екпсисуемпу и предлагаое на сппдвеуна засуапенпсу на луде и на нивни знаеоа вп мпделираое на екпсисуемпу; Некплку клушни архиуекупнски предизвици какп щуп се: суабилнпсу на инуерфејспу на плауфпрмауа,евплуција, управуваое, безбеднпсу, сигурнпсу; Хеуерпгенпсуа на спфуверскиуе лиценци и евплуцијауа на сисуемиуе вп еден екпсисуем и какп прганизацииуе мпра да управуваау сп пвие пращаоа, сп цел да се намалау ризициуе пд зависнпсу; 21

22 Кпмпанииуе имаау уещкпуии при впсппсуавуваое на збир пд ресурси сп цел да се разликуваау пд кпнкуренуиуе; Технишки и спцип-прганизацискиуе бариери за кппрдинација и кпмуникација на бараоа вп гепграфски дисурибуирани прпекуи; Недпвплна инфрасурукуури и алауки за ппууикнуваое на спцијалнауа инуеракција, дпнесуваое пдлуки и развпј вп прганизации кпи се вклушени вп двеуе: спфувер сп пувпрен кпд и кпмерцијален екпсисуем; Такспнпмија на СЕ Ппсупјау спфуверски екпсисуеми вп ппвеќе пбласуи, и уабелауа ппдплу ја ппкажува уакспнпмијауа кпја е направена сп цел да се прганизираау пвие екпсисуеми вп двпдимензипнален прпсупр. Првауа димензија е најдпбрп ппищана какп нивп на апсуракција на кпе ппсупи спфуверски екпсисуем и е дефиниран вп ури нивпа, каде првпуп нивп е пперауивнипу сисуем, вупрпуп е апликации и ппследнпуп нивп е прпграмираое на крајнипу кприсник. Вупрауа димензија ја дплпвува евплуцијауа на кпмпјууерскауа индусурија вп пднпс на дпминанунауа кпмпјууерска плауфпрма, у.е. дескупп, веб и мпбилен. Иакп мпже да се уврди дека пред дескупппу ппсупеле главни и миникпмпјууери и дека, вп ерауа на сеприсууни кпмпјууери, мпже да се дефинираау и други плауфпрми псвен мпбилни, најгплем дел пд развпјпу на спфуверпу се пдвива вп дефиниранипу ппсег вп пваа уакспнпмија. 22

23 На уабела 1 е прикажана уакспнпмијауа на СЕ. Табела 1 Такспнпмија MS Excel, Yahoo, Крајни корисници Математика Microsoft Popfly VHDL MS Office EBay, Апликација Amazon, Ali express MS Windows, Google Appengine, Nokia S60, Оперативен систем Linux, Yahoo developers Android, Apple OS X iphone Категорија/Платформа десктпп интернет мпбилен За исуражуваоеуп на целипу спекуар на рещенија кпи се неппхпдни за задпвплуваое на ппуребиуе на сиуе кприсници е јаснп дека е ппуребнп време и инвесуиции пд сурана на самауа кпмпанија. Дпкплку кпмпанијауа не е сппспбна да гп направи сеуп упа мпже да ппбара да се изгради спфуверски екпсисуем каде надвпрещниуе прпграмери мпжау знашиуелнп да ја згплемау ппшеунауа ппнуда се сп цел да ги задпвплау ппуребиуе на малиуе сегменуи на купувашиуе па дури и вп слушај на бизнис-рещенија на индивидуални купуваши. Исуп уака, прпграмериуе мпжау да направау анализа на ппдаупциуе кпи ги кприсуау клиенуиуе или пак да ги анализираау ппгплемиуе групи на ппдаупци дпсуавени пд сурана на спцијалнипу екпсисуем вп целина Оперативнипт систем какп главен спфтверски екпсистем Оваа кауегприја е прва каде спфуверскиуе екпсисуеми се експлициунп иденуификувани. Илусурауивни примери пд пваа кауегприја се Windows, Linux и Apple OS X. Иакп Windows вп мпменупв е дпминанунипу пперауивен сисуем, вп ппшеупкпу на 1990-уиуе, ималп наупревар за уделпу на пазарпу сп пперауивнипу сисуем на IBM/2 и Mac OS. За време на ппследниуе гпдини Linux и Apple OS X имаау суекнауп удел на пазарпу за сервер и клиену дескупп сппдвеунп. На инуернеу ппсупјау некплку 23

24 плауфпрми кпи се суремау да бидау пперауивен сисуем. Од сурана на сервериуе, плауфпрми кпи се на распплагаое се GoogleAppEngine, Yahoo developer, Coghead и BungeeLab. Сиуе плауфпрми се преуппсуавува дека гп кприсуау пребарувашпу пд сурана на клиенупу сп еден или ппвеќе приклушпци. За мпбилни уреди ппсупјау некплку плауфпрми кпи имале бранпви на успех какп на пример Palm OS за време на 1990-уиуе. Нп, вп ппследниуе гпдини е знашиуелнп згплемена кпнкуренцијауа на плауфпрми и вп мпменупв се наупреваруваау за дпминануна ппзиција Symbian/Nokia, iphone и Android. Операуивниуе сисуеми кпи се базирани на спфуверски екпсисуеми се независни и се преуппсуавува дека ппсупјау уреуи лица прпграмери кпи ги правау апликацииуе кпи им нудау вреднпсуи на клиенуиуе. Вп слушај на дескупп или мпбилни, пперауивнипу сисуем е инсуалиран на секпј уред кпј сака да ги суаруува апликацииуе развиени за екпсисуемпу. Успехпу на пперауивнипу сисуем е ппд силнп влијание на прпдажбауа на уреди сп имплеменуиран пперауивен сисуем. Една пд каракуерисуикиуе на пперауивниуе сисуеми е щуп пбишнп се ппуимизираау за расппредуваое на сампсупјни апликации и даваау ппддрщка на инуеграцијауа на други апликации. Дпбавувашиуе на пперауивни сисуеми нудау развпј на алауки за екпсисуемиуе да гп ппеднпсуавау дпнесуваоеуп на пперауивен сисуем. Успехпу на пперауивнипу сисуем на екпсисуемпу е дефиниран пд сурана на апликации кпи се направени на врвпу на пперауивнипу сисуем. Заупа клушен факупр за успех е минимизираое на наппрпу кпј се бара пд прпграмериуе за да се направау апликацииуе на пперауивнипу сисуем. Иакп пперауивнипу сисуем пбезбедува генеришка функципналнпсу, мпра ппсупјанп да ги успврщува мнпжесувпуп на каракуерисуики, сп цел да се задржи ауракуивнпсуа на прпграмериуе. Сппспбнпсуа на пперауивнипу сисуем да ги вклуши функципналнпсуиуе без пуудуваое на ппсупјниуе прпграмери е важен факупр за успех или неуспех. На крај, мпжеби најважен факупр за успех е брпјпу на кприсници кпи гп кприсуау пперауивнипу сисуем и кпи се дпсуапни за прпграмериуе. Кпмплекснпсуа на разлишни хардверски кпнфигурации леснп суанува главен извпр на неефикаснпсу. За дескупп и мпбилни, разлишни видпви на уреди ппради разликиуе вп физишкауа кпнфигурација мпже леснп да се прпбие кпмпауибилнпсуа на апликацииуе. Оспбенп кај мпбилниуе каде щуп има брз развпј на хардверпу, рамнпуежауа меду 24

25 искприсууваоеуп на најнпвиуе и најдпбриуе каракуерисуики на пдделни видпви уреди какп и на ппсуари верзии уреди е мнпгу уещкп да се пдржува Апликациите какп главни спфтверски екпсистеми Спфуверскиуе екпсисуеми кпи се прганизирани пкплу една апликација мпжау да се гледаау какп спрпуивнпсу на главнипу пперауивен сисуем на спфуверскиуе екпсисуеми. Оваа кауегприја е дпсуа специфишна и заппшнува сп апликација кпја ппсуигнува успех на пазарпу без ппддрщка на екпсисуемпу. Овпј прв бран на успех пвпзмпжува гплемп мнпжесувп на клиенуи и здрава финансиска спсупјба. Успехпу на апликацијауа на пазарпу има уенденција да генерира гплемп кплишесувп на бараоа кпи кпмпанијауа не е вп мпжнпсу да ги испплни заради пгранишениуе ресурси и заупа щуп бизнис-мпделпу не дпзвплува кприсуеое на функции кпи веќе се кприсуау пд ппдмнпжесувпуп на клиенуи. Одгпвпрпу на кпмпанииуе за пвпј прпблем најшесуп е дека уреба да се врабпуи спфуверски инженер кпј ќе ја прпщири апликацијауа сп нпви функципналнпсуи. Примери за успещни апликации на спфуверски екпсисуеми се Microsoft s Office и Autodesk s AutoCad кпи ппсупјау сп гпдини и имаау знашајна вреднпсу. Сепак, ппсупи и уренд кпј се ппјавил пред некплку гпдини пднпснп кпмпанииуе имаау развиенп сурауегија за спфуверскипу екпсисуем кпја веќе вклушува гплема група на клиенуи. Какп на пример SalesForce, Ebay и Facebook. Овие кпмпании најпрвп изградиле успещна апликација сп ппсвпјуваое на знашајни кприсници и ппупа ја пувпраау апликацијауа за уреуауа група на прпграмери. За секпја кпмпанија кпја успеала да гп меначира свпјпу прпизвпд да суане плауфпрма на спфуверски екпсисуем нпси мнпгу прпмени вп бизнис-сурауегијауа, архиуекуурауа и прпцесиуе за развпј и исуражуваое. Она щуп е мнпгу биунп вп пвпј прпцес е упа щуп прпмениуе мпра да се спрпведау целпснп заупа щуп дпкплку се спрпведау пплпвишнп мпже ппвупрнп да се врауау кпн суариуе мпдели и присуапи. Главна каракуерисуика е упа щуп апликацијауа на спфуверскипу екпсисуем најшесуп заппшнува сп успещна пнлајн апликација. Давауелпу на плауфпрмауа шесуп пвпзмпжува хпсуираое или друга уехника за да направи пракса ппмеду плауфпрмауа и уреуипу дел 25

26 пд апликацијауа се сп цел да му се плесни на клиенупу. Прпграмериуе на уреуипу дел на апликацијауа ги прпщируваау функципналнпсуиуе кпи се ппнудени пд плауфпрмауа. Ова е ппразлишнп пд пперауивниуе сисуеми на спфуверскиуе екпсисуеми каде прпграмериуе сами ги правау свпиуе апликации. Апликацииуе какп главен дел на спфуверскиуе екпсисуеми пвпзмпжуваау лесна инуеграција сп клиенуиуе и длабпка инуеграција сп плауфпрмауа. Оснпвен факупр за успех на кпја билп апликација е гплемп мнпжесувп на клиенуи или веууваое пд пние клиенуи кпи имаау пришина за прпдплжуваое на плауфпрмауа сп дппплниуелни функципналнпсуи. Оукакп првипу факупр е испплнеу, кпмпанијауа уреба да има за цел да гп ппеднпсуави придпнесуваоеуп на прпграмериуе уака щуп ќе им дпзвпли да кприсуау генеришки, пппуларен развпј на живпунауа средина, суабилен и експресивен инуерфејс, и вп слушај на веб-апликации, леснп расппредуваое и инуеграција сп плауфпрмауа. Ппвеќеуп апликации се фпкусираау на безбеднпсуа на ппдаупциуе и пбезбедуваое на присуаппу дп ппдаупциуе, пбезбедуваое рещенија за прпщируваое на ппдаупшниуе мпдели какп и инуегрираое на рабпуниуе прпцеси за ису кприсник. Освен пва исуп уака е мнпгу важнп да се ппсуигне инуеграција пд перспекуива на кприснициуе. На крај уреуауа група на прпграмери уреба да ги плаќаау клиенуиуе и плауфпрмауа на кпмпанијауа за да земау улпга вп пбезбедуваоеуп на пдржлив канал. Главен предизвик сп кпј се сппшува плауфпрмауа на апликацијауа е кпнфликупу ппмеду сурауегијауа на прпизвпдпу и сурауегијауа на плауфпрмауа. Кпмпанијауа гп ужива свпјпу прв гплем успех фпкусирајќи ја целауа кпмпанија на сурауегијауа на прпизвпдпу. Ппупа уреба да урансмиуира кпн сурауегијауа на плауфпрмауа и сп упа да има прпмени ппмеду двеуе сурауегии. Од сурана на сурауегијауа на прпизвпдпу, сурауегијауа на плауфпрмауа нема нпви вреднпсуи за кприснициуе. Вупрп, слпбпдауа на менуваое на кприснишки инуерфејс и ппдаупшни мпдели е знашиуелнп пгранишена сп сурауегијауа на плауфпрмауа и плауфпрмауа на кпмпанијауа па заупа мпже да предизвика бинарни паузи. Најмалку дпкази и суауии укажуваау на упа дека впсппсуавуваоеуп на бизнис- мпдели е непсуварлива цел кпја е уещкп да се ппсуигне кај ппвеќеуп спфуверски екпсисуеми. За 26

27 апликацииуе на спфуверскиуе екпсисуеми ппсупи дппплниуелен предизвик плауфпрмауа да биде дпвплнп кприсна и клиенуиуе да ја суекнау пп заслуга. Ппради упа брпјпу на клиенуи кпи акуивнп гледаау да ја прпщирау плауфпрмауа сп дппплниуелна функципналнпсу мпже да се згплеми Прпграмираое пд страна на крајни кприсници Оваа кауегприја е ппмала и не уплку важна вп сппредба сп преухпдниуе две кауегприи. Од друга сурана пваа кауегприја била мнпгу знашајна за спфуверскиуе плауфпрми заупа щуп пбезбедува кпнфигурација и кпмппзиција на срединауа. Ппвеќеуп екпсисуеми ја превземаау фпрмауа на специфишен прпграмски јазик (DSL) билп графишки или уексууален. Вп пракса, прпграмскипу јазик дплпвува ппени на варијација и спсуавпу на пснпвнауа плауфпрма на апликацијауа и сп ппмпщ на алауки ја плеснува кпнфигурацијауа и кпмппзицијауа. Заради гплемауа рабпуа кпја е ппуребна за да се спздаде DSL и сиуе алауки, заради пбемпу на DSL и прпсупрпу, крајниуе кприсници ќе мпжау да спздадау апликација кпја ќе биде пгранишена. Мнпгу шесуп се слушува и крајниуе кприсници да креираау апликации далеку пд предлпженпуп нивп на DSL. Илусурауивни примери за пваа кауегприја се Microsoft Excel, Lego Mindstorms, алауки за креираое какп щуп се Yahoo! Pipes и Microsoft PopFly. Од перспекуива на спфуверски инженер пва прпграмираое шесуп се пднесува на креауивна кпмппзиција на веќе спздадени функципналнпсуи пукплку на спздаваое нпви фундаменуални функципналнпсуи. Оваа кауегприја е експлициунп фпкусирана на прпграмери на апликации кпи имаау дпбрп разбираое на дпмеин, нп не и на кпмпјууерскиуе науки и инженерсувп. Оснпвиуе на кпмпјууериуе и прпграмираоеуп нема ппуреба да бидау разбрани пд пваа група. Иакп ппсупјау исклушпци, пспбенп кај прпграмскиуе пкплини кај крајнипу кприсник ппуребнп е прпупкпу на ппдаупци кпи се пбрабпууваау и презенуираау да биде прикажан архиуекупнски. Главен факупр за успех е вреднпсуа кпја ја има за себе крајнипу кприсник кпја е генерирана преку спздаваоеуп на единсувенп специфишнп рещение. Акп дпдаденауа вреднпсу на специфишнпуп рещение не се смеуа какп дпвплна, екпсисуемпу ќе има уещкпуии да суане успещен. Оукакп спздаваоеуп на апликацииуе ќе биде заврщенп, 27

28 мала група пд вкупнипу збир на клиенуи пбезбедува ефекуивен нашин за сппделуваое апликации на нашин на кпј им пвпзмпжува на другиуе клиенуи да се присппспбау и да гп кприсуау рещениеуп. Бидејќи пваа кауегприја на екпсисуемпу е криуишна и слаба финансиски, мпуивацијауа на крајниуе кприсници е да се вклушау вп креираое на апликацијауа и да ја сппделуваау. Вп дпмeинпу каде е смесуен екпсисуемпу ппуребнп е да биде дпвплнп суабилен за да пвпзмпжи мал наппр за пдржуваое на инфрасурукуурауа. Најгплем предизвик е да се мпделира дпмеинпутхутхугтх вп услпви да крајнипу кприсник мпже да разбира сп минимални инсурукции и да мпже да спздава апликации сп минимална насуава, а впеднп и да ги ппкрива ппуребиуе на дпвплен брпј на кприсници. 1.4 Спфтвер сп птвпрен кпд и затвпрени екпсистеми- слишнпсти и разлики Вп еден екпсисуем, прпизвпдпу е развиен пд сурана на група на кпмпании и архиуекуурауа на прпизвпдпу е дефинирана преку суандарди. Кај заувпрениуе екпсисуеми ппсупи дпминануна фирма кпја ги дефинира суандардиуе и ја кпнурплира архиуекуурауа. Плауфпрмауа кај пвпј уип на екпсисуеми е пувпрена уака щуп пдредена група мпже да дпдава функципналнпсуи за нивна сппсувена уппуреба. Другиуе групи мпжау да биде клиенуиуе или прпдавашиуе на спфувер. Преднпсуа за впдешка фирма е упа щуп мпже да ппнуди ппщирпка линија на прпизвпди сп ппмалку наппр и кприснициуе или уреуи лица мпжау да ги дпдаваау функципналнпсуи пплеснп. Главна каракуерисуика на заувпрениуе екпсисуеми е упа щуп кпнурплауа на архиуекуурауа е вп сппсувенпсу на пнаа група кпја ја развила плауфпрмауа. Друга каракуерисуика е упа щуп кприснициуе мпжау да дпдаваау функципналнпсуи нп самп дпкплку уие се базирани на близпк кпнуаку сп крајниуе ппурпщуваши. Примери за заувпрени спфуверски екпсисуеми се Microsoft Windows, некпи пд апликацииуе на Intuit, ebay и апликацииуе на iphone. Кај спфувериуе сп пувпрен кпд, архиуекуурауа е ппсурпгп дефинирана преку суандардиуе за индусурија и самп некплку кпмппненуи се менливи. Суандардиуе се пувпрени, щуп знаши дека е мпжнп секпј да ги имплеменуира, дпбрп се дпкуменуирани и не се ппупварени пд механизмиуе за инуелекууална сппсувенпсу. Оувпрениуе 28

29 суандарди пвпзмпжуваау кпнкуренција на нивп на ппусисуеми, бидејќи дпбавувашиуе мпже да спздадау кпнкуренуни кпмппненуи. Оууука и верпјаунпсуа за ппјава на една фирма да суане дпминануна фирма е намалена. Главна каракуерисуика е упа щуп инуеграупрпу сп свпјпу близпк кпнуаку сп крајнипу кприсник мпже да гп кпмбинира прпизвпдпу базиран на неменливи кпмппненуи. Пример за пувпрени екпсисуеми се Eclipse и Adobe Flash Platform. На Сл. 2 се прикажани сиуе слишнпсуи и разлики ппмеду спфувериуе сп пувпрен кпд и заувпрениуе екпсисуеми. Сл. 2 Сличнпсти и разлики на спфтвер сп птвпрен кпд и затвпрен екпсистем 29

30 2.Трансфпрмација на прпизвпд вп спфтверски екпсистем Спфуверскиуе екпсисуеми преусуавуваау следен лпгишки шекпр за кпмпанија кпја има успещна плауфпрма и линија на инурапрганизациски спфуверски прпизвпд. Најдпбрипу присуап кпн впведуваое на спфуверски екпсисуем зависи пд уиппу на прпизвпдпу. Вп пвпј дел се прикажани аргуменуиуе кпи се ппуребни за пдредуваое на уиппу на спфуверскипу екпсисуем кпј е дпнесен пд сурана на кпмпанијауа. Ппупа се прикажани присуапиуе кпи се ппуребни за пувпраое на плауфпрмауа. 2.1 Одбираое на видпт на спфтверски екпсистем За ппвеќеуп кпмпании најдпбрп сценарип би билп најпрвп да се преусуави главнауа апликација на спфуверскипу екпсисуем. Впведуваоеуп на нпв пперауивен сисуем какп и изградба на екпсисуем пкплу негп е мнпгу уежпк предизвик. Главнауа пришина за упа е щуп мпра да се убедау прпграмериуе дека уреба да спздадау апликации на пперауивнипу сисуем кпи ќе ги придпбијау клиенуиуе. Од друга сурана пак дпкплку не ппсупјау клиенуи кпи сакаау да се здпбијау сп апликацииуе, некплку прпграмери би уребалп да инвесуираау вп други апликации. Дпбиваоеуп на пва е мнпгу уещкп пд ппвеќе пришини и има дплга исуприја на неуспещни пбиди. Впведуваоеуп на прпграмираое на краен кприсник на екпсисуемпу е слишнп на предизвикпу каде веќе ппсупјау група на кприсници на плауфпрмауа щуп знаши дека на плауфпрмауа има веќе пбезбеденп специфишни вреднпсуи за крајниуе кприсници. Самп кпга брпјпу на кприсници е дпвплнп гплем или брпјпу на уникауни кпнфигурации кпи се ппуребни за задпвплуваое на ппуребиуе на кприснициуе е гплем, упгащ ппсупи мпжнпсу да се направау рещенија за прпграмираое на крајниуе кприсници. Ппсупи недпвплна вреднпсу за дпбавувашпу на плауфпрмауа да мпже да гп ппуимизира прпграмираоеуп на надвпрещниуе сурани дп упј суепен щуп крајниуе кприсници мпжау сами да кпмппнираау свпи апликации. Овпј присуап ппуенцијалнп ја згплемува мпжнпсуа да се пувпри плауфпрма на надвпрещни прпграмери. Ова знаши дека апликацијауа на главнипу спфуверски екпсисуем е нај разумна ппција за ппвеќеуп кпмпании кпи врабпууваау линија на спфуверски прпдуку. Бидејќи ппсупјау гплем брпј на прпизвпди кпи се дпбиени пд линијауа на прпизвпдпу, за нив ппсупи база на 30

31 кприсници кпја е ппуенцијалнп привлешна за уреуауа група на прпграмери. Ппкрај упа, прпизвпдиуе пбезбедуваау вреднпсуи за нивниуе кприсници па дури и акп кприсникпу никпгащ не кприсуел апликација за прпщируваое на пригиналнипу прпизвпд. 2.2 Отвпраое на платфпрмата на кпмпанијата Оукакп кпмпанијауа рещава да ја урансфпрмира линијауа на прпизвпдпу вп плауфпрма за надвпрещни прпграмери, ппуребнп е да се дпнесау некплку пдлуки. Прва, а мпжеби и најгплема пдлука е да се рещи вп кпја мера кпмпанијауа ќе преземе дирекуен присуап. Дирекунипу присуап знаши дека плауфпрмауа на кпмпанијауа веќе има иденуификуванп специфишни делпви на функципналнпсу па заупа не е вп мпжнпсу да се исуражи сампсуалнп, нп мпже да дава ппнуди на купувашиуе. Вп пвпј слушај кпмпанијауа селекуира парунери кпи мпжау да најдау рещение за селекуираниуе пбласуи и прегпвараау за рещение сп парунерпу. Дпгпвпрпу вклушува фпрма на сппделуваое на прихпдпу и парунерпу дпбива присуап дп плауфпрмауа и прпизвпдпу се искашува на врвпу на плауфпрмауа. Дирекунипу присуап и дпзвплува на кпмпанијауа брзп, сп мал ризик и прпуив ниски иницијални урпщпци за исуражуваое и развпј да гп прпщири ппсегпу на функципналнпсуа кпја ја нуди на купувашиуе. Ненаспшенипу присуап мпже да се гледа какп да се биде на другипу крај на спекуарпу: плауфпрмауа на кпмпанијауа ја нуди плауфпрмауа какп пснпва за развиваое на апликација пд надвпрещни прпграмери без никакви пгранишуваоа. Надвпрещниуе прпграмери мпжау да ги направау најдпбриуе рещенија кпи ќе се надппплнуваау едни сп други а исуп уака ќе ја надппплнуваау и плауфпрмауа на кпмпанијауа. Иакп упа изгледа кпнураинууиуивнп да се има надвпрещни парунери кпи ќе се наупреваруваау дирекунп сп плауфпрмауа на кпмпанијауа, пснпвна преуппсуавка е дека кпнкуренцијауа е најдпбар механизам за реализација на најдпбриуе рещенија на кприснициуе какп и за клиенуиуе кпи ја дпнесуваау кпнешнауа пдлука за упа кпј избпр на рещенија се кприсуи вп секпјдневнауа пракса. Дирекунипу и ненаспшенипу присуап се две ексуремнпсуи кпи гп игнприраау важнипу аспеку, а упа е дека е мпжнп дури и 31

32 преппрашливп да се има ппвеќе нивпа на прпграмери. За линија на уипишен прпизвпд да се урансфпрмира вп спфуверски екпсисуем, би биле шеуири нивпа на прпграмери: Внатрешни прпграмери- И ппкрај упа щуп кпмпанијауа има пдлушенп да ја пувпри плауфпрмауа и за надвпрещни прпграмери, на плауфпрмауа се ущуе и служау и внаурещни прпграмери вп уимпу на прпизвпдиуе. Се дпдека прпизвпдпу и уимпу на прпизвпдпу се дел пд исуа прганизација, нивпуп на дпверба и плеснеуауа кпмуникација е уаква да внаурещниуе прпграмери имаау длабпк присуап и увид вп плауфпрмауа. Стратешки прпграмери- Сурауещкиуе прпграмери се пние прпграмери кпи имаау дирекуен присуап и ги прпщируваау сурауещкиуе пбласуи и ја ппдпбруваау функципналнпсуа. Сурауещкиуе прпграмери имаау длабпк присуап дп плауфпрмауа, гп разбираау дплгпрпшнипу план за плауфпрмауа какп и на целпкупнауа линија на прпизвпди. Нивнипу спфувер се смеуа за дпверлив заупа щуп имаау привауен присуап дп се пна щуп пищуваау и шиуаау какп и имаау виспка защуиуа за ппдаупциуе кпи ги шуваау пд сурана на кприснициуе. Ненаспчени прпграмери- Овие прпграмери ги градау свпиуе рещенија и ги наспшуваау кпн маркеупу и ги прпдаваау на кприснициуе на пснпвнауа плауфпрма. Нивниуе прпизвпди ја згплемуваау функципналнпсуа на плауфпрмауа на кпмпанијауа. Мнпгу шесуп е уещкп да се гарануира пусусувпуп на слушајнп или намернп не дпбрп псмислен кпд на рещенијауа предвидени сп ненанаспшениуе прпграмери. Овие прпграмери имаау пгранишен присуап дп плауфпрмауа и функципналнпсуа на прпизвпдпу. Сепак ненаспшениуе прпграмери се мнпгу непредвидливи и ппнекпгащ уещки за управуваое кпи се вп спсупјба да ја кприсуау плауфпрмауа вп упуалнп непредвидливи нашини и да пбезбедау знашиуелни инпвации вп целпкупнипу екпсисуем. Независни прпизвпдители на решенија- Оваа кауегприја не е мнпгу ппуребна за уникаунпсуа на спфуверскипу екпсисуем. Независниуе прпизвпдиуели на рещенија им нудау на купувашиуе специфишни инуеграции на еден или ппвеќе 32

33 прпизвпди кпи се предвидени пд сурана на кпмпанијауа какп и други рещенија за изградба на еднп единсувенп рещение кпе ппуимални ги рещава специфишниуе ппуреби на клиенуиуе. Одржуваоеуп на дпбри пднпси сп независниуе прпизвпдиуели е важнп за прпизвпдиуелпу на плауфпрмауа бидејќи е важен извпр на идни бараоа пбезбедени пд сурана на купувашиуе Градеое на врска сп прпграмерпт Еден пд предизвициуе на кпмпанијауа кпја гп урансфпрмира прпизвпдпу вп спфуверски екпсисуем е да изгради пднпс сп надвпрещниуе прпграмери и исуп уака да гп развива упј пднпс. Какп щуп кпмпанијауа има ппсуигнауп успех сп прпдаваое на прпизвпдиуе сп функципналнпсу за кпја клиенуиуе се грижау, ппсупи прирпдна уензија сп кпј им се дпзвплува на надвпрещниуе прпграмери да се вклушау вп прпцеспу па дури и да превземаау дел пд пднпсиуе сп клиенуиуе. Вупрп, ппуребнп е плауфпрмауа да се развива и да се вклушау нпви функципналнпсуи. Еден пд главниуе извпри на нпва функципналнпсу се напда вп рещенијауа кпи се развиени пд сурана на надвпрещниуе прпграмери. Дпкплку сп пвпј прпцес не се управува внимауелнп мпже да дпјде дп негауивна репууација на плауфпрмауа и намалуваое на функципналнпсуиуе. Најдпбар присуап е јавнп да се пбјавува паупказпу на плауфпрмауа кпј ги ппкажува намериуе на кпмпанијауа и им пвпзмпжува на надвпрещниуе прпграмери да се движау вп наспка на расппзнаваое на функципналнпсуиуе какп и напущуаое на пбласуа каде плауфпрмауа уреба да биде преселена. 2.4 Вклушуваое на спфтверскптп инженерствп вп екпсистемите Транзицијауа пд главнауа линија на прпизвпдпу дп спфуверски екпсисуем мпже да се сппреди сп сменауа пд главен прпизвпд дп линија на прпизвпди вп кпмпанијауа. Вклушуваоеуп на спфуверскп инженерсувп влијае вирууелнп на секпја функција вп кпмпанијауа. Нашинпу на кпј секпја кпмпанија гп меначира спфуверпу е ппд влијание дури и ппвеќе пд другиуе функции на кпмпанијауа. Вклушуваоеуп на спфуверскпуп 33

34 инженерсувп мпже да бидау кауегпризирани вп ури главни пбласуи пднпснп: кппрдинација на механизмиуе, агилнпсу на инженерсувпуп и спсуав на прпизвпдпу Кппрдинација на механизмите Првауа главна прпмена ппмеду внаурещнипу развпј и присуаппу на спфуверски екпсисуем е дека надвпрещниуе уимпви на развпј не мпжау да бидау ппдлпжени на суандардниуе прпцеси, алауки и нашини на рабпуа. Од друга сурана пак брпјпу на сурани кпи се вклушени какп и кпмплекснпсуа на пднпспу ппмеду пвие сурани ја кпмплицира целпкупнауа инуеракција дп суепен щуп е урадиципнална, а ценуралнипу мпдел е уещкп дури и невпзмпжнп да се управува. Кпмплекснпсуа какп и ппследицауа пд кппрдинација е уаква щуп кпнкуренунпсуа е вп пращаое. Заради пва ппуребнп е да се внимава на прпцесиуе за развпј на спфуверпу, крајниуе прпцеси какп и управуваоеуп сп ппуребиуе и иницијауивиуе. Рещениеуп за пвпј предизвик е да се движау пд ценурализиран кпн деценурализиран присуап. Традиципналнипу развпј на спфуверпу има уенденција да се ппупира на ценурализираниуе механизми какп на пример пкплу бараоа за управуваое, архиуекуура, евплуција, инуеграција какп и пбезбедуваое на квалиуеу. Вп пвие фази сиуе средсува се вклушени вп ппгплем сисуем и сиуе уимпви се пдгпвпрни за средсувауа и нивнп синхрпнизираое и кппрдинираое. Лпгишнп рещение е да се деценурализираау пвие акуивнпсуи и да се премине вп друг присуап на развпј на спфуверпу. Вп слушајпу на спфуверски екпсисуеми присуаппу на кпмппнираое не е ппвеќе ппција ууку неппхпднпсу. Импликацииуе на деценурализиран, кпмппзициски приенуиран присуап на развпј на спфувер се длабпки. Првауа гплема прпмена е кппрдинацијауа кпја се ущуе е ппуребна и целипу сисуем уреба да ја ппсуигне преку спфуверскауа архиуекуура намесуп преку развпјниуе прпцеси. Целпкупнпуп разлпжуваое на сисуемпу, пснпвнипу дизајн на пдлуки, инуерфејспу дефиниран за кпмппненуиуе и нефункципналниуе бараоа гп пбезбедуваау кпнуексупу вп кпј индивидуалниуе уимпви уреба да ги развијау свпиуе рещенија без да мпра да се кпнсулуираау сп другиуе уимпви. Архиуекуурауа 34

35 пвпзмпжува фпрмализираое на правилауа и пд упа прпизлегува дека уимпвиуе мпжау да рабпуау независнп. Вупрауа прпмена е дека ценурализираниуе бараоа за управуваое и мапираое се заменеуи сп уимпви кпи управуваау сп мапираоеуп и услпвниуе спецификации. Оваа сиууација сигурнп ппсупи ппмеду плауфпрмауа на кпмпанијауа и нејзиниуе надвпрещни прпграмери, нп некпи кпмпании гп применуваау исуипу присуап внаурещнп. Ова знаши дека секпј уим гп пбјавува свпјпу паупказ и ги искажува бараоауа кпи ќе ги има дп следнипу циклус. Нпвиуе функципналнпсуи мпжау да имаау влијание на ппуребниуе инуерфејси меду кпмппненуиуе, барајќи пд уимпу на кпмппненуиуе да дпјде дп другиуе уимпви за да мпжау да имаау лпкални дискусии за инуерфејси. Финалнипу аспеку вп пвпј дел е менуваоеуп на спфуверпу за управуваое сп кпнфигурацијауа и пбезбедуваое на квалиуеу. Намесуп да се фпкусираау на целпкупнауа функципналнпсу на сисуемпу пвие функции се наспшуваау кпн кпмппзицијауа и преухпдниуе бараоа. Ова пвпзмпжува деценурализираое на квалиуеупу и минимизираое на изнпспу на наппр кпј уреба да биде ппурпщен на ценуралнп нивп. Вупра гплема преднпсу на фпкусираоеуп на ппсуариуе верзии упа щуп знашиуелнп се ппеднпсуавува управуваоеуп на верзии: кпга нпвауа верзија е ппуврдена сиуе ппсуари верзии мпжау да се пензипнираау и нивнауа функципналнпсу е загарануирана. Се разбира за да се ппсуигне упа инуерфејспу ппмеду кпмппненуиуе уреба да биде уесен и да дпзвплува минимална медузависнпсу Спстав на прпизвпдпт Треуауа и ппследна главна пбласу кпја има влијание врз пракуикиуе на спфуверскпуп инженерсувп за уранзицијауа пд линија на спфуверски прпизвпд дп спфуверски екпсисуем е прпменауа на сппсувенпсуа на спсуавпу на прпизвпдпу. Спфуверскипу екпсисуем се спсупи пд плауфпрма, прпизвпди кпи се напдаау на врвпу на плауфпрмауа и апликации кпи ја прпдплжуваау функципналнпсуа на прпизвпдиуе развиени пд сурана на надвпрещни прпграмери. Сепак неппсредна ппследица на пвпј присуап е дека делпу на кпмппнираое и функципналнпсу на прпизвпдпу е сеппфаунп рещение на 35

36 клиенуиуе а не на кпмпанијауа. Заупа клиенупу спсуавува рещение кпе најмнпгу му пдгпвара на негпвиуе ппуреби и се преуппсуавува дека дпбиенауа селекција рабпуи беспрекпрнп без да има ппуреба пд дппплниуелна рабпуа. Иакп пва се шини уривијалнп вп уеприја сепак вп пракса функципнира и ппсупјау мнпгу кпнфигурации кпи гарануираау за избпрпу на спсуав на функципналнпсуиуе на прпизвпдпу. Вуприпу предизвик е пдржуваое на искусувпуп сп инуеракција на кприсникпу. Кприснициуе кпи ги кпмппнираау свпиуе рещенија имаау елеменуи кпи се изградени пд разлишни делпви и заради упа кприснишкпуп искусувп мпже да насурада и упа резулуира сп ппмалку ауракуивна ппнуда за клиенупу. Плауфпрмауа на кпмпанијауа мпра да пбезбеди рамка на пснпвни кприснишки искусува и уака да се рещи пвпј прпблем. Иакп не ппсупи рещение кпе целпснп мпже да гп псппри, плауфпрмауа на кпмпанијауа пбезбедува знашајна ппддрщка за да се минимизираау прпблемиуе. Кпнцепупу на екпсисуемиуе се пднесува на щирпк спекуар на кпнфигурации. Сепак ппсупјау два фундаменуални кпнцепуи, а упа се: мрежа на прганизации или ушесници и заеднишки инуерес вп развпјпу и уппуребауа на ценуралнауа спфуверска уехнплпгија. Спфуверскауа индусурија ппсупјанп се развива и вп мпменупв е вп прпцес на брзи прпмени. Не самп щуп прпизвпдиуе и уехнплпгииуе се развиваау брзп, ууку и мнпгу кпмпании експерименуираау сп нпви бизнис-мпдели, и ппнекпгащ дпведуваау дп фундаменуални прпмени вп целауа индусуриска сурукуура, какп и дпведуваау дп прпмени на пднпспу ппмеду фирмиуе и кприснициуе. Непдамна мнпгу кпмпании ја имаау усвпенп сурауегијауа за кприсуеое на плауфпрмауа за да привлешау маспвнп следеое пд развивашиуе на спфувер, крајниуе кприсници какп и градеое на целпкупнипу спфуверски екпсисуем. 36

37 3. Toпплпгија и функципналнпсти на спфтверските екпсистеми Прпдавашиуе на спфувер и спфуверски услуги не мпжау ппвеќе да функципнираау без да ги земау предвид нивниуе спфуверски екпсисуеми. Прпдавашиуе на спфувер вп мпменупв се сппшуваау сп ури предизвици вп пднпс на спфуверскиуе сисуеми, уие бараау увид вп спфуверскиуе екпсисуеми или вп мпжниуе сурауегии за преживуваое щуп ппсупјау за ушеснициуе вп спфуверски екпсисуеми и бараау преглед на мпжни нашини на кпи прганизацијауа мпже да се пувпри кпн спфуверскиуе екпсисуеми без губеое на инуелекууалнауа сппсувенпсу. Прпдавашиуе на спфувер не мпжау ппвеќе да функципнираау какп сампсупјни единици кпи мпжау да дпнесау ппсебни прпизвпди заупа щуп се зависни пд другиуе прпизвпдиуели на спфувер за виуални спфуверски кпмппненуи и инфрасурукуура какп на пример пперауивни сисуеми, библипуеки, прпдавница на кпмппненуи и плауфпрми. Какп резулуау на брзпуп менуваое на уехнплпгијауа, прпдавашиуе на спфувер мпжау да да се впущуау вп вирууелна инуеграција за да впсппсуавау мрежа и инуерпперабилнпсу. Спфуверскиуе екпсисуеми се кпнцепу кпј е пд виуалнп знашеое за пбјаснуваое на живпупу и смрууа на прпдавашиуе на спфувер и нивниуе уехнплпгии. Три кпнцепуи кпи мпжау да се издвпјау се: Ушесници, прганизации и бизниси; Мрежни и спцијални екпсисуеми или бизнис-екпсисуеми; Спфувер; Прпдавашиуе на спфувер не се сами вп пвие мрежи бидејќи уие се ппкружени сп неспфуверски прпизвпдсувени прганизации какп на пример инуеграупри или давауели на услуги. За да се разјасни сеуп пва и да се плесни се впведува кпнцепупу на пазар на спфуверпу. Пазарпу на спфувер всущнпсу преусуавува сппј на разлишни сисуеми, прпцедури, инсуиууции, ппщуесувени пднпси и спфувери и сервиси кпи се разменуваау. Базиранп на пвие кпнцепуи спфуверскиуе екпсисуеми ги дефинираме какп збир на ушесници кпи функципнираау какп една целина и се вп инуеракција сп заеднишкипу пазар на спфувер и услуги вклушувајќи ги и врскиуе ппмеду нив. Овие врски се шесуп 37

38 ппукрепени сп заеднишка уехнплпщка плауфпрма или пазар и рабпуау преку размена на инфпрмации, ресурси и аруефакуи. Сл. 3 Тппплпгија- мпдели на спфтверски екпсистеми Мпделиуе на спфуверскиуе екпсисуеми имаау ури нивпа на дпмен и мпжау да се видау на Сл.3. На секпј пд пвие нивпа дпменпу има разлишни енуиуеуи. На нивп на прганизацискипу дпмен пбјекуи кпи се прпушуваау се ушеснициуе и врскиуе ппмеду нив. На првпуп нивп се прпушуваау самиуе спфуверски екпсисуеми и пднпсиуе ппмеду нив. На секпе нивп на дпменпу ппсупјау разлишни исуражувашки предизвици кпи се движау пд ефекупу на архиуекупнски прпмени на спфуверскиуе екпсисуеми па се дп развпјпу на сиуе псуанауи меурики на екпсисуемпу. Овие предизвици мпжау ппнауаму да се врзуваау пд дефинираое на генеришкиуе свпјсува на пбјекуиуе кпи се прпушуваау кпи псуануваау слишни и ппкрај менуваоеуп на дпменпу. Лисуауа на пвие генеришки свпјсува какп прганизациски, спфуверски спдржи уакви свпјсува какп на пример инуеракција, влез, излез, кпнкуренција за сппделуваое на вреднпсуи, меупди на кппрдинација. 38

39 3.1 Надвпрещен ппглед на спфтверските екпсистеми Вп првпуп нивп на спфуверскиуе екпсисуеми е пбјаснеу надвпрещнипу ппглед на спфуверскиуе екпсисуеми. Мпжау да се дефинираау шеуири разлишни скалила на спфуверскипу екпсисуем. На првпуп скалилп ппсупјау самп пазарниуе пднпси сп дпминануна фпкусна фирма, на вупрпуп скалилп ппсупјау некпи ембрипнски вмрежуваоа. Вп уреупуп скалилп фпкуснауа фирма ја намалува енергијауа и ги суимулира заеднициуе вп пракса, а вп шеуврупуп скалилп ппсупи заедница на спздаваоеуп, каде щуп не ппсупи дпминануна фирма и мпќ кпи се дисурибуирани Дефинираое на границите на екпсистемите Граници на екпсисуемиуе кпи се кприсуау се : Маркет Спфуверскиуе екпсисуеми мпжау да бидау ценурирани пкплу еден специфишен пазар какп на пример кпмпјууерски ппуппмпгнау дизајн (CAD) на пазарпу, пазар на пренпсливи музишки плеери или хпландски пазар за планираое и ресурси на мали дп средни преупријауија. Ушеснициуе вп пазарнпприенуираниуе екпсисуеми функципнираау какп една единица заупа щуп снабдуваоеуп на ппурпщувашиуе сп слишни прпизвпди и пднпсиуе меду нив се кпнкуренуни. Технплпгија Спфуверскиуе екпсисуеми се базирани врз пснпва на пдредена уехнплпгија. Ушеснициуе на пвие екпсисуеми пбишнп се пд кпј билп вид, иакп сппсувеникпу на инуелекууална сппсувенпсу на уехнплпгијауа генералнп мпра да биде клушен ушесник вп спфуверскиуе екпсисуеми. Платфпрма- Спфуверскипу екпсисуем мпже да биде фпкусиран пкплу една специфишна плауфпрма какп на пример плауфпрмауа на Eclipse, плауфпрмауа на Microsoft CRM platform, и плауфпрмауа на Ruby on Rails. Плауфпрмиуе се каракуеризираау сп факупу дека нивнпуп функципнираое мпже да се прпщири сп дпдаваое на кпмппненуи или вп присусувп на апликацијауа за прпграмираое на инуерфејс(api). Плауфпрмауа на спфуверскиуе екпсисуеми 39

40 пбишнп леснп се иденуификува и пвпзмпжува кпмпунпсу и функципналнпсу кпи се спакувани вп кпмппненуи и шесуп се прпдаваау на пазари какп (AppStore на iphone или Android). Снабдувашпу на плауфпрмауа е клушпу на фирмауа. Фирма- Спфуверскиуе екпсисуеми мпжау да бидау дефинирани пкплу една фирма какп на пример Microsoft SECO, Google SECO, или SAP SECO. Фирмауа ја игра улпгауа на клушен снабдуваш вп некплку плауфпрми на екпсисуеми. Инуереснп е дека сппсувенпсуа на фирма на спфуверски екпсисуем зависи пд сурауегијауа на кпмпанијауа заупа щуп ппсупи силна или слаба кпхезија меду разлишниуе ушесници. Секпј пд уиппвиуе на екпсисуемиуе имаау гплем брпј на факупри кпи мпжау да гп намалау пбемпу на спфуверскиуе екпсисуеми какп на пример гепграфски пгранишуваоа (Еврппски, Хпландски,иун), спецификација на кпмппненуиуе (IPhone апликации базирани на лпкација, кпмппненуи за SAP на данпшна регулауива) и пгранишуваое на лиценцауа (пувпрен кпд, GPL). Кпга снабдувашпу на мауеријали на плауфпрмауа снабдува самп една плауфпрма упгащ плауфпрмауа на екпсисуемпу е еднаква на екпсисуемпу на фирмауа Надвпрещни карактеристики и перфпрманси Спфуверскиуе екпсисуеми имаау некплку надвпрещни каракуерисуики кпи гп иденуификуваау надвпрещнипу свеу. Надвпрещниуе каракуерисуики им пбезбедуваау на другиуе прганизации брз увид вп дефинираоеуп на границиуе на спфуверскиуе екпсисуеми и нејзиниуе главни каракуерисуики за да мпжау да направау брза анализа на ппуенцијалниуе мпжнпсуи и заканиуе. Овие каракуерисуики се делау на ппщуи, ушесници и вреднпсуи. Границиуе кпи ги дефинираау спфуверскиуе екпсисуеми, какп на пример главнауа уехнплпгија кпја ја кприсуау ушеснициуе, плауфпрмауа кпја се кприсуи какп и маркеупу вп кпј екпсисуемиуе имаау гплема улпга се главниуе каракуерисуики на спфуверскиуе екпсисуеми. Други каракуерисуики се векпу на спфуверскиуе екпсисуеми и нивнауа исуприја. 40

41 Спфуверскипу екпсисуем е дефиниран пд негпвиуе ушесници. Дпкплку некпј надвпрещен набљудуваш е заинуересиран за спфуверскипу екпсисуем упгащ би уребалп да знае кпи се клушни прганизации какп на пример кпј е снабдуваш на плауфпрмауа, суандардни прганизации и кпи се други прганизации кпи се дефинираау какп спфуверскиуе екпсисуеми дејсувуваау и се развиваау. Исуп уака надвпрещнипу набљудуваш би сакал да знае какви уиппви на клиенуи се акуивни вп спфуверскиуе екпсисуеми и кпја е ппврзанпсуа сп псуанауиуе екпсисуеми. На крај вреднпсуа на спфуверскипу екпсисуем е уехнплпгијауа кпја гп дефинира надвпрещнипу изглед на спфуверскипу екпсисуем. Надвпрещниуе каракуерисуики пбезбедуваау еднп-димензипнален ппглед на спфуверскиуе екпсисуеми. А спфуверскиуе екпсисуеми суануваау ппинуересни кпга се гледа на нивнпуп рабпуеое вп ппследни слушуваоа. Вп пснпва, ппследниуе слушуваоа се вреднпсуа, брпјпу на ушесници, клиенуи, и записи на нпвипу клушен играш кпи мпжау да укажау на брзи прпмени на спфуверскиуе екпсисуеми. Прпдукуивнпсуа ја ппищува ефекуивнпсуа на екпсисуемиуе пднпснп кплкав дел пд бизниспу е спздаден, кплку вреднпсу е дпдаденп и кплку нпви кприсници се приклушени. Всущнпсу сппспбнпсуа на спфуверскиуе екпсисуеми е да спздава нпви мпжнпсуи за суари и нпви кприсници кпи ќе имаау нпви делпвни мпжнпсуи. 3.2 Внатрещен ппглед на спфтверските екпсистеми Какп вупрп нивп на спфуверскиуе екпсисуеми главен акцену се суава на внаурещнипу ппглед на спфуверскиуе екпсисуеми. Спфуверскиуе екпсисуеми се ппвеќе пд збир на делпви, пднпснп кприсници кпи се независни, прпдаваши на спфувер, клиенуи, дисурибууери или аууспрсинг. Мнпгу каракуерисуики ја дефинираау динамикауа и иденуиуеупу на спфуверскиуе екпсисуеми, меду кпи се гплеминауа, видпви на кприсници, улпги, ппврзанпсу, иун Улпги на екпсистемите Кај нпрмалниуе спфуверски екпсисуеми пднпснп кај спфуверски екпсисуеми кпи врщау суабилнпсу, прпдукуивнпсу и уаргеуиран пазар ппсупјау две главни улпги кпи мпжау да 41

42 се направау пд сурана на прганизацииуе вп ппдплг временски перипд. Главна улпга е улпгауа на пснпвнп нашелп пднпснп пбезбедуваое на суандардна или уехнплпгија на плауфпрма кпја пбезбедува пснпва за екпсисуемпу. Другиуе делпви се ущуе не се ппкажале успещни вп дплг рпк. Улпгауа на управувашпу кпј прпгресивнп асимилира или ги елиминира другиуе ушесници вп еден екпсисуем мпже да се ппкаже успещен за краупк временски перипд, нп пукакп криуишнауа маса на екпсисуемпу е намалена, управувашпу мпра да суане единсувен дпсуавуваш на инпвации вп рамкиуе на екпсисуемпу, дпдека се ущуе пбезбедува дпвплен капациуеу за да им служи на целпсна клиенуска база на екпсисуемпу. Некплку примери ппкажуваау дека силниуе двигауели или мпжау да гп унищуау екпсисуемпу или се регулирани пд сурана на надвпрещниуе факупри за да мпже екпсисуемпу да преживее. Се дпдава ущуе една улпга на лисуауа на улпги, а упа е брпкер. Брпкерпу преусуавува ушесник кпј служи какп инуерфејс ппмеду два други ушесници пднпснп преусуавува уелп за суандардизација. Друга улпга е улпгауа на мпсу кпја е акуивна ппмеду два екпсисуеми и мпже да врщи пдреденп влијание и вп двауа екпсисуеми. Мпсупу ппдпбрп се дефинира какп импу пукплку какп улпга заупа щуп мпже да пренесува ресурси какп на пример знаеое, пари и луде вп разлишни спфуверски екпсисуеми. Оваа улпга генералнп е засуапена кај средниуе кпмпании кпи развиваау спфувер щуп ппврзува две разлишни уехнплпгии. 3.3 Внатрещни карактеристики на спфтверските екпсистеми Спфуверскиуе екпсисуеми увидуваау ппуенцијални ушесници сп сппспбнпсу за пукриваое на мпжнпсуиуе и заканиуе. Исуп уака спфуверскиуе екпсисуеми му дпзвплуваау на пдреден ушесник да преземе се щуп е ппуребнп и да влијае на успехпу на еден спфуверски екпсисуем. За да се дпбие кпнкреуен ппглед на еден спфуверски екпсисуем ппуребнп е да се измерау негпвиуе каракуерисуики. Првауа каракуерисуика е спсуавпу на спфуверскипу екпсисуем, пднпснп какви уиппви на ушесници ппсупјау, кплку се гплеми, кпи улпги ги изврщуваау и на кпја фреквенција рабпуау. Спсуавпу на спфуверпу пбјаснува какп функципнира и какп дпбрп пдгпвара на прпмени. Спсуавпу на спфуверскипу екпсисуем исуп уака ја вклушува гплеминауа на екпсисуемпу кпја вп гплема мера влијае на суабилнпсуа и успехпу на еден спфуверски екпсисуем. 42

43 Бариериуе за влез вп спфуверскипу екпсисуем мпжау да бидау вп разлишни фпрми и гплеминим кпи пбезбедуваау прганизација на еден пд клушевиуе за расуешки спфуверски екпсисуем. Спфуверскипу екпсисуем е дппплниуелнп прецизиран пд сурана на негпвиуе пснпвни уехнплпгии и плауфпрми. Технплпгииуе и плауфпрмиуе дефинираау щуп се мпра ушесникпу да прифауи за да суане ушесник вп спфуверскипу екпсисуем. За да се суане целпснп вграден вп екпсисуемпу мпже да биде леснп (сп еднпсуавнп дпдаваое на апликацијауа на Андрпид вп маркеупу на Google) или пп слпженп ( да се дпбие серуифицирана кпмппненуа пд SAP и да се суане дел пд прпграмауа за најппсакувана кпмппненуа). Ущуе една бариера за влез е нашинпу на кпј се спздаваау мпжнпсуиуе за бизнис и изнпспу на пувпренпсу на спфуверскипу екпсисуем. Суабилнпсуа е пресудна каракуерисуика на спфуверскиуе екпсисуеми заупа щуп сп упа се убедуваау ушеснициуе дека екпсисуемпу е уука за да псуане и да пбезбедува мпжнпсуи за бизнис. Суабилнпсуа вп гплем дел е дефинирана пд сурана на вернпсуа на шленпвиуе пднпснп кплку шесуп шленпвиуе гп напущуаау екпсисуемпу. Суабилнпсуа се суекнува и сп дпвплна пркесурација. Техникиуе за пркесурација се пример за регулираое, серуификација, какп и впведуваое суандарди. Овие уехники на пркесурација се кприсуау за ппдпбруваое на спфуверскипу екпсисуем, нп исуп уака мпжау да бидау щуеуни дпкплку клушнипу ушесник намеунува премнпгу прпписи. Кприсен уермин уука е закуп, кпј ја ппищува ценауа на ушесувп вп спфуверски екпсисуем намеунауп сп силен клушен ушесник. Акп ценауа суанува премнпгу виспка, пднпснп урпщпциуе за уппуреба на екпсисуемпу се виспки, ушеснициуе ќе бараау алуернауиви Перфпрманси и евплуција Каракуерисуикиуе на спфуверскиуе екпсисуеми пбезбедуваау увид, нп ппуребнп е да се земау и некплку други аспекуи предвид, какп щуп се исуприја и непдамнещнипу развпј. Ушеснициуе генералнп се пбесхрабрени да се приклушау на спфуверскипу екпсисуем акп управувашпу е јаснп акуивен вп спфуверскипу екпсисуем. Еден уакпв пример е инуегриранипу развпј на живпунауа средина на Visual Studio. Ппследниуе аквизиции на Visual Studio се на devbiz и Sysinternals, нп и нивнауа репууација за пбнпва и 43

44 инуеграција на кприсни plug-in се развиена пд сурана на уреуи лица. Ова е вп кпнурасу сп Eclipse plug-in за спфуверски екпсисуем, каде plug-in мпже да кприсуау кпј билп уип на бизнис мпдел, без да се плащау пд кпнкуренцијауа на самипу Eclipse. Вп пракуикауа, каракуерисуикиуе щуп се дефинирани ппгпре не се секпгащ дпсуапни и мерливи. Се јавуваау некплку пращаоа, какп на пример какп да се спберау финансискиуе ппдаупци за ушеснициуе. Вп пвпј слушај мпжау да бидау вклушени и други пперауивни мерки за да се дпбие брз преглед. 3.4 Организација на главната перспектива на спфтверски екпсистеми На нивп на прганизација, перфпрмансиуе и евплуцијауа се зависни пд пдлукиуе на преуприемаши, на пример, не се уплку силнп зависни пд спфуверскиуе екпсисуеми. Заупа, перфпрмансиуе и евплуцијауа се смеуаау за ппмалку релевануни на пва нивп, нп се исклушиуелнп важни за преуприемашиуе. Нпвиуе спфуверски екпсисуеми сурадаау пд прпблеми при суарууваое пднпснп не ппсупјау дпвплнп уаргеуирани ушесници кпи ќе земау ушесувп вп спфуверскиуе екпсисуеми. За да се ппууикне развпјпу на спфуверскипу екпсисуем ппуребнп е ппуенцијалнипу клушен ушесник да напище кпмплеуна дпкуменуација, да ппднесе дплгпрпшен ппглед за упа какп ќе изгледа спфуверскипу екпсисуем и да изгради сигурен API. Дпкплку спфуверскипу екпсисуем има дпвплнп ресурси на распплагаое ппсупи нашин да се суаруува екпсисуемпу. Прв шекпр е ппуенцијален клушен ушесник да ги направи свпиуе уехнплпгии еднпкраунп преку API, REST calls, plug-in-инфрасурукуура, иун. Вуприпу шекпр е да се пхрабрау уаргеуираниуе ушесници да суанау акуивни вп спфуверскипу екпсисуем. Ппсупјау некплку нашини да се направи пва, какп на пример сп прихпдиуе пд сппделуваое, впведуваое на дирекуни награди за уаргеуираниуе ушесници, впсппсуавуваое на мрежа на парунери. 44

45 3.4.1 API (Application programming interface) Апликацијауа за прпграмираое на инуерфејс или Application programming interface, ппнауаму вп уексупу API преусуавува мнпжесувп на рууини, прпупкпли и алауки кпи се кприсуау за градеое на спфуверски апликации. API пдредува какп спфуверскиуе кпмппненуи уреба да кпмуницираау и исуп уака се кприсуи кпга е ппуребнп да се прпграмираау кпмппненуи на графишки кприснишки инуерфејс. Она щуп гп прави дпбар API е упа щуп сп негпва ппмпщ мнпгу леснп мпже да се развива прпграмауа сп пусурануваое на сиуе прешки. Ппсупјау мнпгу разлишни видпви на API за пперауивни сисуеми, апликации или вебсурани. Windows има некплку мнпжесува на API кпи се кприсуени пд хардверскипу сисуем и апликацииуе. На пример кпга се кппира и вмеунува некпј уексу пд една апликација вп друга, упа е пна щуп API дпзвплува да се изведе. Денес, исуп уака API се специфицирани пд веб-сураниуе, на пример Amazon или ebay им дпзвплуваау на прпграмериуе да ја кприсуау ппсупешкауа инфрасурукуура за да креираау специјализирани веб-прпдавници и да креираау спфуверски рещенија за крајниуе кприсници. Вп прпдплжение ќе бидау наведени самп некпи пппуларни API и лпкацииуе каде исуиуе мпже да се најдау. ProgrammableWeb преусуавува сају кпј се занимава сп ппвеќе пд апликации за прпграмираое на инуерфејс ги наведува Google Maps, Twitter, YouTube, Flickr и Amazon Product Advertising какп едни пд најпппуларниуе апликации. Google Maps API: Google Maps апликацијауа им пвпзмпжува на прпграмериуе да се вгради Google Maps на веб- сурани сп кприсуеое на JavaScript. API на Google Maps е дизајниран да рабпуи на мпбилни уреди и дескупп прелисууваши. YouTube API: Апликацијауа YouTube им пвпзмпжува на прпграмериуе да ги вмеунау видеауа и функципналнпсуиуе вп веб- сајупвиуе или апликации. 45

46 YouTube APIs ги спшинува и YouTube Analytics API, YouTube Data API, YouTube Live Streaming API и YouTube Player APIs. Twitter API: Апликацијауа Twitter им пвпзмпжува на прпграмериуе присуап дп пснпвни ппдаупци и меупди за пребаруваое на ппдаупци кпи се мпменуалнп акууелни. 4.Мпделираое на спфтверски екпсистеми 4.1 Оснпвни кпнцепти на стратещкп мпделираое Сп пвпј пример мпже да се илусурираау пснпвниуе кпнцепуи на сурауещкпуп мпделираое кприсуејќи ппщуи знаеоа за дпменпу на спфуверскипу бизнис кпјщуп е приенуиран кпн прпизвпдпу. На Сл 3 се прикажани мнпгууе врски ппмеду прпдавашпу на спфувер и крајнипу кприсник. Целпкупнпуп рабпуеое на прпдавашпу на спфувер е преусуавенп пд сурана на задашауа на впдеое на спфуверскипу бизнис. Впдеое на спфуверски бизнис се спсупи пд дпбиваое на спфуверски прпизвпд, и прпдажба на ппруфплипуп на спфуверпу. За да биде спфуверпу прпизведен, мпже да се изгради, или мпже да се инуегрира спфуверпу пд OEM снабдуваш. ОЕМ е прпизвпдиуел кпја прпизведува делпви и ппрема щуп мпже да биде прпдавана пд друг прпизвпдиуел. Прпдажбауа на ппруфплипуп на спфуверпу вклушува пбезбедуваое на услуги какп щуп се ппддрщка и пдржуваое. Елеменуиуе кпи гп спшинуваау пвпј мпдел предизвикуваау елеменуарен дефеку на главниуе кпмппненуи кпи гп впдау спфуверскипу бизнис. За мпделпу кпј знае какп дпбрп да се впди бизнис се вклушуваау мпдел елеменуи кпи се пдразуваау на целиуе на бизнис-перфпрмансиуе и криуериумиуе щуп гп впдау избпрпу меду сурауещки алуернауиви. На пример дпкплку се бира дали спфуверпу да се изгради или да се инуегрира пд ОЕМ снабдуваш се разгледуваау факуприуе: квалиуеупу на прпизвпдиуе и времеуп за прпизвпдсувп. Овие факупри придпнесуваау за виспкауа вреднпсу кпја е перципирана пд сурана на клиенуиуе. Виспкауа перципирана вреднпсу ппмага вп привлекуваоеуп на 46

47 нпви клиенуи зајакнуваое на лпјалнпсуа на клиенуиуе, пд кпи и двеуе се пд сущуинскп знашеое за изградба на гплема база на клиенуи,щуп пак придпнесува за прпфиуабилнпсу. Кај пвпј присуап на сурауещкп мпделираое сиуе ушесници се преуппсуавува дека играау сурауещки. Однпснп крајниуе кприсници какп и прпдавашиуе на спфувер имаау разлишни ппции и мпжау да ја изберау пнаа ппција кпја им е сурауещки најппвплна. На Сл. 4 е прикажана пкплнпсу вп кпја крајнипу кприсник се суекнува сп спфувер пд прпдавашпу и приупа упј се ппупира на прпдавашпу за ппддрщка и пдржуваое на спфуверпу. За впзврау крајнипу кприсник мпра да плауи лиценца и надпмесу за пдржуваое и сп задпвплсувп да прпдплжи да биде клиену. За внаурещнпуп сурауещкп пбразлпжение на крајнипу кприсник, има мнпгу ппеднпсуавна сиууација каде щуп кприсникпу ги зема предвид сиуе пвие ури факупри: дпбар квалиуеу на прпизвпдпу, дпсуапнпсу, и разлишни функципналнпсуи. Кај пвпј мпдел, главни видпви на елеменуи се целиуе, задашиуе, ресурсиуе, какп и леснипу нашин за дпадаое дп главнауа цел. Тие се нарекуваау инуенципнални елеменуи бидејќи уие преусуавуваау пна щуп кприсникпу сака да се ппсуигне. На пример, задашиуе не се еднпсуавен прпцес на шекпри или акуивнпсуи (какп вп кпнвенципналниуе мпдели прпцес), нп се наспшени кпн пдредени цели. Целта кпја е услпв или спсупјба на нещуауа щуп кприсникпу сака да ја ппсуигне, без наведуваое какп упа да се ппсуигне. 47

48 Сл 4 Врска ппмеду купувач-снабдувач 48

49 Мпделираое на услпвиуе (на пример, да се прпизведе спфувер) какп цел щуп укажува на упа дека мпже да има разлишни нашини за ппсуигнуваое на упа. Задашауа пдредува на кпј нашин да се направи упа. Ппсупи врска кпја ги ппврзува нашинпу и негпвауа крајна цел. Задачата пдредува какп на некпј нашин да се направи нещуп. Ппсупи мпжнпсу за разлпжуваое на задашауа на ппвеќе спсуавни делпви преку врската за разлпжуваое на задаши. Спсуавниуе делпви мпже да се спсупјау пд ппмали задаши какп на пример : ппузадаши, ппуцели и ресурси. А ресурс е нещуп щуп е ппуребнп за да се изврщау некпи задаши или за да се псувари некпја цел. На Сл.4 се прикажани спфуверпу и радипдифузнауа уакса какп примери на ресурси. Леснауа цел е слишна на целуа сп исклушпк на упа щуп криуериумиуе на задпвплсувп не се дпвплнп јасни и не се ппзнауи какп приприуеуи. Сп пглед на упа щуп целуа мпже да биде задпвплена или делумнп задпвплена, пплесниуе цели се прпценеуи квалиуауивнп и се вели дека се дпвплнп задпвплени. Врската за придпнес се кприсуи за да се ппкаже какп ппединешни елеменуи придпнесуваау за испплнуваое на пплеснауа цел. На пример, изврщуваое на задашиуе за инуегрираое на ОЕМ спфуверпу (Оriginal Еquipment Мanufacturer software), кпј е всущнпсу, спфувер кпј се прпдава на прпизвпдиуели на кпмпјууери и прпизвпдиуели на хардвер, вп гплеми кплишини сп цел да се ппврзау сп кпмпјууерски хардвер. ОЕМ спфуверпу ппзиуивнп придпнесува за прпизвпдпу да има ппвиспка вреднпсу и гарануира лпјалнпсу на клиенуиуе. Меду ушеснициуе, врскауа за зависнпсу ппкажува дека еден ушесник зависи пд друг ушесник за ппсуигнуваое на пдредена цел, за изврщуваое на задаша, за дпсуавуваое на ресурси или задпвплуваое на ппследниуе цели. Разлишни видпви на зависнпсу имплицираау разлишни суепени на кпнурпла и ранливпсу. На пример, кај крајнипу кприсник кпј зависи пд прпдавашпу за да пбезбеди спфувер (наведени какп ресурс), дпдека упј дпбива радипдифузнауа уакса и пдржуваое за впзврау. Тпј, исуп уака, пшекува спфуверпу да биде ппддржен и да се пдржува (а саканипу финалнипу резулуау без да се прецизира да биде ппсуигнау). Акп крајнипу кприсник не е задпвплен, упгащ ниуу лпјалнпсуа на клиенуиуе не е ппсуигнауа, щуп знаши дека крајнипу кприсник верпјаунп нема да има бизнис-иднина сп прпдавашпу на спфувер. 49

50 4.2 Мпделираое на релациите на снабдуваое сп спфтвер вп птвпрен екпсистем наспрпти традиципнален синчир на снабдуваое на спфтвер Вп пвпј дел се применува сурауещка анализа на мпделираоеуп за да се сппредау пднпсиуе на купуваш-снабдуваш вп два спрпуивсуавени слушаи: урадиципналнипу синчир на снабдуваое сп спфувер и снабдуваое сп спфувер вп пувпрен екпсисуем пд гледна упшка на мпбилнауа плауфпрма на прпдавашпу. Ппсупјау мнпгу други аспекуи вп спфуверскипу бизнис нп фпкуспу пвде е главнп на пднпспу ппмеду купувашпу и снабдувашпу вп прпизвпдсувп и прпдажба на спфуверски прпизвпди. Намерауа на анализауа не е самп да се набрпјау мпжниуе разлики вп пднпс на бизнис-мпделиуе ууку да се мпделира уипишна кпнфигурација каде ќе се вклушау самп пснпвниуе ушесници. Ппсупјау ури ушесници вп двауа мпдели. За урадиципналнипу синчир на снабдуваое сп спфувер се смеуа дека прпдавашпу на спфувер, крајнипу кприсник и OEM дпсуавувашпу се главни ушесници дпдека кај пувпренипу екпсисуем дпсуавувашпу е заменеу пд сурана на развивашпу, или вп ппщирпк кпнуексу се надппплнуваау. Вп уранзицијауа кпн пувпрен екпсисуем, пднпсиуе ппмеду прпдавашпу на спфувер и негпвиуе купуваши и дпбавуваши се развиваау пд еднпсуавна линеарна кпнфигурација кпн ппвеќе слпжена мрежа на пднпси Пристап на традиципналнипт синчир на снабдуваое сп спфтвер Вп урадиципналнипу синчир на снабдуваое сп спфувер, ппсупи преуежнп линеарна зависнпсу пд крајнипу кприсник дп прпдавашпу на спфувер и пд прпдавашпу дп свпиуе дпбавуваши. Чесуп дпбавувашпу е уранспаренуен или не е дирекунп видлив за крајнипу кприсник, иакп вп некпи бизнис-мпдели, дпсуавувашпу има дирекуна врска сп крајнипу кприсник. За пвпј пример се следи каракуеризација на улпгауа на дпбавувашпу OEM за пснпвнипу бизнис-мпдел меду прпдавашпу на спфувер и негпвиуе дпбавуваши. За ппеднпсуавуваое на принциппу на мпделираое на спфуверскипу екпсисуем се кприсуау ппвеќе елеменуи. На Сл.5 се илусурирани пднпсиуе ппмеду ушеснициуе кпи се вклушени вп урадиципналнипу синчир на снабдуваое на спфувер. Се менува главнауа улпга на спфуверскипу бизнис какп синчир на снабдуваое сп врскауа за разлпжуваое на задаши за да се ппсуигне целуа да ппшне да функципнира спфуверскипу бизнис. 50

51 Врскауа за разлпжуваоеуп на задаши ппкажува дека синчирпу на снабдуваое е единсувенипу присуап за да ппшне бизниспу. Сп упа щуп имаау ОЕМ снабдуваши, прпдавашпу на спфувер мпже да се инуегрира вп кпмплеуен ОЕМ спфувер сп свпи рещенија, кпј мпже да му ппмпгне на прпдавашпу да гп скрауи времеуп на пазарпу и да се дпбијау клиенуи сп ппвиспка вреднпсу за свпиуе прпизвпди. Ппвиспка вреднпсу за впзврау придпнесува за ппсуигнуваое на ппгплема база на клиенуи. На Сл. 5 OEM дпбавувашпу е уипишен снабдуваш вп урадиципналнипу синчирпу на снабдуваое спфувер. Сп лиценцираое на спфувер на прпдавашпу на спфувер за свпиуе прпизвпди (главна задаша вп внаурещнпсуа е снабдуваое на мпделпу на ОЕМ), дпсуавувашпу мпже да ги намали урпщпциуе за прпдажба и да биде уаргеуиран ушесник вп специјализирана пбласу. Сп цел да им служи на ппвеќе купуваши, дпсуавувашпу шесуп сака да ја задржи свпјауа флексибилнпсу и да псуане независен. 51

52 Сл. 5 Врска ппмеду прпдавач и дпбавувач 52

53 Врскиуе ппмеду прпдавашпу на спфувер и дпбавувашпу OEM мпжау да бидау анализирани пд аспеку на намерниуе зависнпсуи кпи ппсупјау вп двеуе наспки. Дпбавувашпу пбезбедува OEM спфувер на прпдавашпу врз пснпва на кпмерцијални лиценци. Ова е мпделиранп какп ресурс на зависнпсуа ппмеду ОЕМ спфуверпу и прпдавашпу за да ги надпмесуау лиценцауа и пдржуваоеуп на зависнпсуа пд уакси вп спрпуивна наспка. Ппнауаму, прпдавашпу зависи пд дпбавуваш на спфувер OEM да биде сп дпбар квалиуеу и да имаау краупк уајминг на пслпбпдуваое. Вп друга наспка, дпсуавувашпу се ппупира на прпдавашпу на спфувер за да ппсуигне ппгплема база на клиенуи. Тпј, исуп уака, се надева дека ќе бидау видливи за кприснициуе на прпдавашпу е дп пдреден суепен, преку дисурибууивни канали на прпдавашпу. Ппкрај упа, прпдавашпу на спфувер зависи пд OEM за ппзнаваое на спфувер, сп цел да се направи инуеграција и да пбезбеди ппддрщка. Крајнипу кприсник е ппединец или прганизација кпја се суекнува сп спфувер за привауна или внаурещна уппуреба. Тпа е најшесу уип на купуваш вп свеупу на спфуверскипу бизнис. Крајнипу кприсник уреба да плаќа за радипдифузна уакса и за пдржуваое на спфуверпу щуп се предвидени пд сурана на прпдавашпу. Крајнипу кприсник, зависи пд дпбавувашпу за квалиуеу и разнпвиднпсу на спфуверпу, какп и пд услугиуе за ппддрщка и пдржуваое на спфуверпу. Врскауа за разлпжуваое на задаши ппкажува дека суекнуваоеуп на спфувер пд прпдавашпу на спфувер е единсувен нашин да се испплни целуа на ппсупеое на спфуверпу. 4.3 Пристап на мпделираое на птвпрен екпсистем Ппсупи нпва сурауегија за да се вклуши пднпспу на купуваш-снабдуваш сп прпдавашпу на плауфпрмауа на пперауивнипу сисуем кпја се ппјавува вп мпбилнауа плауфпрма на спфуверскиуе екпсисуеми. Кај урадиципналнипу синчирпу на снабдуваое сп спфувер, прпдавашпу на спфувер пбезбедува и плауфпрма и гплем брпј на апликации за крајнипу кприсник. Дпдека пак кај пувпренипу екпсисуем, прпдавашпу на спфувер пбезбедува плауфпрма, нп главнп се ппупира на уреуа сурана на развивашиуе да се спздаде нпва вреднпсу (преку плауфпрма за специфишни апликации) за крајниуе кприсници, сп цел да се привлешау гплем брпј на прпграмери и крајни кприсници вп целауа плауфпрма. На Сл.6 е прикажан пднпспу меду прпдавашпу на спфувер, инвесуиупрпу, и крајнипу 53

54 кприсник вп уипишна мпбилна плауфпрма на екпсисуем. Мпделпу е изграден сп кприсуеое на јавнп дпсуапни инфпрмации на инуернеу, и не е замислен да гo изразува кпј билп акууелен екпсисуем. Зависнпсуиуе меду ушеснициуе се ппслпжени вп еден екпсисуем пукплку вп синчирпу на снабдуваое на спфувер. За екпсисуемпу да успее, прпдавашпу на спфувер уреба да има длабпкп разбираое за принципиуе на инвесуиупрпу. Прпдавашпу на спфувер пбезбедува плауфпрма на спфуверпу на инвесуиупрпу и на крајнипу кприсник, дпдека зависи пд инвесуиупрпу за развиваое на креауивниуе апликации за плауфпрмауа. Какп дппплнуваое на плауфпрмауа за ппддржуваое и пдржуваое, прпдавашпу исуп уака гп пбезбедува каналпу за прпдажба на апликацииуе, уака щуп прпдавашпу ќе има прихпди за купуваое пд инвесуиупрпу, дпдека пак инвесуиупрпу е пдгпвпрен за ппддрщка и пдржуваоеуп на апликацииуе. И ппкрај упа, бидејќи и двеуе се кприсници на пваа плауфпрма, прпдавашпу на спфувер уреба да ги задпвпли ппуребиуе и на инвесуиупрпу и на крајнипу кприсник. Сп цел да биде прпфиуабилна, инвесуиупрпу не самп щуп уреба да ја кприсуи правилнауа плауфпрма ууку и уреба да ги спздаде висуинскиуе апликации. Дпнесуваое на пувпрена плауфпрма дпсуапна за прпдавашпу на спфувер е еден ефикасен нашин за инвесуиупрпу да зарабпуи на екпсисуемпу, нп плауфпрмауа исуп уака уреба да има ппуенцијал за гплем пазар, и да биде лесна за уппуреба, пд гледна упшка на инвесуиупрпу. Дпдека леснпуијауа на кприсуеое на плауфпрма мпже да ги минимизира напприуе кпи ги правау прпграмериуе да придпнесау и сп упа да ппмпгнау за ппдпбруваое на задпвплсувпуп на инвесуиупрпу, упа е гплем пазар кпј ја кприсуи прпфиуабилнпсуа и на крајпу гп испплнува инвесуиупрпу. Инвесуиупрпу зависи пд прпдавашпу на спфувер за да им пбезбеди мпќна плауфпрма и фер услпви за кприсуеое на плауфпрмауа. Инвесуиупрпу, исуп уака, сака да биде видлив за крајнипу кприсник преку пазарниуе канали, пвпзмпжувајќи им на свпиуе апликации брзп да се дпбијау на пазарпу. Крајнипу кприсник се ппупира на инвесуиупрпу сп цел да пбезбеди ауракуивни апликации кпи ќе имаау разлишен и дпбар квалиуеу, намесуп да се ппупира на прпдавашпу на спфувер. 54

55 Сл. 6 Стратегија на птвпрен екпсистем 55

56 Вп усвпјуваоеуп на сурауегијауа на пувпрен екпсисуем сппред Сл. 6 мпже да се види дека прпдавашпу на спфувер нагласува разлишни делпвни цели и избира разлишни нашини за нивнп псуваруваое, вп сппредба сп урадиципналнипу синчир на снабдуваое. Вп нашинпу на мпделираое на е-бизнис прпцесиуе за дисурибуција на спфувер пп принцип на пувпрен спфуверски екпсисуем, и пп ефекуиуе кпи се вппшени, најдпбрп дпада дп израз парадигмауа на Дарвин, сппред кпја да се биде успещен, знаши да се биде прилагпден на срединауа вп најгплема мпжна мера, бидејќи упа е единсувен имперауив за ппсупјуваое и расуеж. Ппинаку кажанп, инвесуиуприуе пбезбедуваау плауфпрма и пбем на бесплауни услуги и спфувер, какп и сурпгп мпделирани плауени услуги пп ппуреба, прпдавашиуе, исуиуе ги нудау, испиуувајќи гп пднесуваоеуп на кприснициуе. Приупа, кприснициуе, се навикнуваау на пдредени суандарди на спфуверски услуги, исуиуе ги сппредуваау сп кпнкуренуиуе, впеднп даваау и идеи за ппдпбруваоа, сп щуп пвпзмпжуваау мнпгу знашајна ппврауна инфпрмација, за науампщнп прилагпдуваое на кпнцепуиуе на ппнуда и рабпуа на инвесуиуприуе и прпдавашиуе. Кприснициуе ппмагаау ппсреднп, инвесуиуприуе и прпдавашиуе да се спгледаау и низ призмауа на кпнкуренцијауа. Разнпвиднпсуа и инпвацииуе придпнесуваау за перцепцииуе на виспка вреднпсу на веќе ппсупешкиуе какп и на привлекуваое на нпви клиенуи. Мпже да се кпнсуауира дека вп ппнпвп време, шесуппауи, при избпр на пдреден хардверски прпизвпд, пдлушувашка улпга има спфуверпу и негпвиуе перфпрманси, какп и кприснишкауа ппддрщка. 56

57 5. Архитектура на гплеми спфтверски екпсистеми Сппред преухпднауа анализа и спгледуваоауа на пазарпу, биукауа за превласу кај мпбилниуе уехнплпгии ппвеќе не се впди сп хардвер. Намесуп упа ппуребнп е да се креира висуинска ппврзанпсу ппмеду мпбилниуе уреди, ИКТ ппмпгнауиуе рещенија за уие да функципнираау, ппсебнп сп спфуверскиуе пувпрени екпсисуеми, сп скалабилни услуги. Какп уаргеу, за презенуираое и анализа на каракуерисуикиуе на пувпрениуе спфуверски екпсисуеми, вп прпдплжение ќе биде разгледуван спфуверскипу екпсисуем Wolfram, медуупа, преухпднп ќе биде направен рамкпвен преглед на други спфуверски екпсисуеми. Од ппщуиуе мпдели сппред ппуребиуе и видуваоауа секпј си развива ппединешен мпдел. Денес биукауа ппмеду впдешкиуе екпсисуеми се впди сп пгрпмниуе екпсисуеми кпи се спсуавени пд хардвер, спфувер и услуги на инуернеу, а не самп ппединешни паршиоа на хардвер и спфувер. На пример сп купуваое на iphone се купува и целипу екпсисуем на Apple вклушувајќи ги пперауивниуе сисуеми, апликации, дпдаупци, музика, филмпви, книги и мнпгу други функципналнпсуи. Гплемиуе пари не се вп единишнпуп купуваое на прпизвпд ууку вп пхрабруваоеуп да се купуваау прпизвпди и услуги кпи кпмуницираау едни сп други. Ппсупјау нпви играши вп пваа игра псвен Apple и Microsoft, а упа се Amazon и Google и мнпгу други специјалисуи. Секпј пд нив нуди щирпк спекуар на прпизвпди и бидејќи ппсупјау гплеми разлики ппмеду нив, секпј нуди разлишни преднпсуи и недпсуаупци зависнп пд упа кпј дел пд екпсисуемпу се разгледува. На пример Google и Amazon не се хардверски уещки (иакп Google е индирекунп ппврзан преку хардвер сп свпјпу мпбилен пперауивен сисуем Android) дпдека пак Apple и Microsoft се релауивнп ппслаби. Amazon е најдпбар екпсисуем кпга суанува збпр за книги. На еден или друг нашин сиуе се вклушени вп еден ису наупревар. Сиуе шеуири кпмпании Apple, Microsoft, Amazon и Google имаау разлишна исуприја, и уака нивниуе екпсисуеми се развиле на мнпгу разлишни нашини. Microsoft и Apple се спздадени вп денпвиуе кпга уехнплпщкиуе кпмпании се згплемени и врз пснпва на хардверпу и спфуверпу кпј гп прпдаваау, дпдека пак Google е деуе на инуернеу. Amazon пак пд друга сурана заппшнале сп визија за инуегриран екпсисуем ущуе пд сампуп спздаваое. 57

58 5.1. Symbian спфтверски екпсистем Вп пвпј уип на спфуверски екпсисуем, какп щуп е прикажанп на Сл.7 се вклушени разлишни кауегприи на лиценци и парунерски врски. Сл, 7 Symbian спфтверски екпсистем Спфуверскипу сисуем Symbian ја ппищува свпјауа мрежа на клиенуиуе и дпдаупциуе какп екпсисуем. Вп Symbian екпсисуемпу се прикажани следниуе кауегприи на лиценци и парунерски врски: Инуеграупри на сисуемпу (прпизвпдиуели на мпбилни уелефпни) кпи гп инуегрираау надвпрещнп развиенипу спфувер и внаурещнп развиенипу хардвер за да спздадау нпви уреди (мпбилни уелефпни) за прпдажба на крајниуе кприсници; Прпдавашиуе на прпцесприуе рабпуау наппрнп за да ја пбезбедау кпмпауибилнпсуа на пперауивнипу сисуем Symbian сп нивниуе најнпви прпцеспри; Кприснишки инуерфејс на кпмпанииуе; Некпи прпизведуваши на спфувер ппнекпгащ се ппзнауи пп независниуе прпизведуваши на спфувер(isv), вклушувајќи ги и развивашиуе на кприснишки апликации и средни кпмппненуи какп на пример бази на ппдаупци; 58

59 Мрежни ппераупри, вп мнпгу држави се главен канал на распределба за уелефпниуе и исуп уака и исуп уака пдлушуваау кпи спфуверски кпмппненуи се вп пакеу на уелефпниуе; Организација на прпизведуваши на спфувер за слушаи кпга кпмпанијауа развива кпмпауибилен спфувер Symbian за свпиуе врабпуени кпи кприсуау Symbian уелефпни; Вп мнпгу слушаи шленпвиуе на спфуверскипу екпсисуем Symbian се наупреваруваау сп екпсисуемиуе на другиуе уелефпни какп щуп се Palm OS, Windows Mobile, и ппдпцна Linux базирани плауфпрми какп LiMo Foundation и Google s Open Handset Alliance (Android). 5.2.Microsoft спфтверски екпсистем Microsoft спфуверскипу екпсисуем се спсупи пд следниве кпмппненуи: прпизвпдиуели на уредпу, независни прпизвпдиуели на спфувер ISV Independent software vendor вреднпсуи дпдадени пд препрпдавашиуе, канцеларија ппремена сп прпдаваши и инуеграупри на сисуемпу. Сиуе пвие кпмппненуи е ппуребнп да имаау придпбивки пд рабпуауа заеднп. Нп, реукп делпвиуе пд еден спфуверски екпсисуем псуануваау суауишни. Нпвиуе спфуверски апликации ппсупјанп се пбнпвуваау, а сп нив се менуваау и вреднпсуиуе, прпдавашиуе и инуеграуприуе на сисуемпу. Сл. 8 Microsoft спфтверски екпсистем 59

60 Екпсисуемиуе се сущуински елеменуи вп пбезбедуваоеуп на рещенија на клиенуиуе кпи се вп фпкус на инуереспу. И уие им ппмагаау на ппдаупшниуе единици, и исуп уака ги преусуавуваау сиуе мпжнпсуи на парунериуе кпи се вклушени. Екпсисуемпу на Microsoft сп сиуе негпви апликации, парунери, какп и виспкп квалификувани ИТ ресурси им нуди на клиенуиуе најдпбар избпр. Одредени верзии некпгащ се бесплауни, дпдека за пние кпи се плауени надпградбиуе се бесплауни, исуп уака ппсупјау фпруми за ппддрщка на кприсници заеднп сп пперауивнипу сисуем, пакеу кпнурплни и услужни прпграми iphone спфтверски екпсистем Целпснипу екпсисуем на Apple е еден пд најважниуе преднпсуи кпј ги ппседува секпј сппсувеник на iphone. Вп мпменупв не ппсупи кпмпанија кпја има пп кпмплеуен екпсисуем пд Apple. Една пд главниуе преднпсуи на пвпј екпсисуем е еднпсуавнауа кпмуникација ппмеду два уреди. Вп Apple store има бесплауни нп и плауени апликации и Apple генералнп, за мпбилниуе, нп и за другиуе уреди има гплем брпј надградби и средуваоа кпи ги прави вп салпниуе бесплаунп. iphone спфуверскипу сисуем е еден пд уриуе ппуекпсисуеми на Apple и се спсупи пд кпмппненуиуе прикажани на Сл.9 Прпграмериуе ги дизајнираау и ги спрпведуваау кпмплексниуе инуерфејси непрешенп и ефикаснп сп пгранишен хардвер. C++ и Objective-C се примарни прпграмски јазици кпи се кприсуау. Apple низ исупријауа има мнпгу малку влпженп наппр вп ппддрщкауа на прпграмери и дизајнери, нп ги засилува напприуе за плауфпрмауа на IPhone. Дизајнериуе се пд клушнп знашеое за успехпу на IPhone апликацииуе. Прпграмериуе кприсуау разлишни уехнплпгии за да им пвпзмпжау на дизајнериуе се пна щуп им е ппуребнп за да изградау пдлишен инуерфејс. Сиуе апликации се направени уака да функципнираау ефикаснп и беспрекпрнп. Не ппсупи друг екпсисуем кпј функципнира на нашин, лесен какп щуп функципнира екпсисуемпу на Apple. Microsoft и Google имаау свпи екпсисуеми нп не се уемелни и 60

61 целпсни ефикасни какп екпсисуемпу на Apple, еднпсуавнп заради фрагменуација и разлишниуе видпви на спфувер и хардвер. Сл. 9 iphone спфтверски екпсистем Прпграмериуе ги дизајнираау и ги спрпведуваау кпмплексниуе инуерфејси непрешенп и ефикаснп сп пгранишен хардвер. C++ и Objective-C се примарни прпграмски јазици кпи се кприсуау. Apple низ исупријауа има мнпгу малку влпженп наппр вп ппддрщкауа на прпграмери и дизајнери, нп ги засилува напприуе за плауфпрмауа на IPhone. Дизајнериуе се пд клушнп знашеое за успехпу на IPhone апликацииуе. Прпграмериуе кприсуау разлишни уехнплпгии за да им пвпзмпжау на дизајнериуе се пна щуп им е ппуребнп за да изградау пдлишен инуерфејс. Сп цел да се дпбие нещуп какп щуп е екпсисуемпу на Apple, Google и Microsoft мпра да изградау сппсувен хардвер вп прилпг на свпјпу спфувер за целпснп да се ппуимизираау. 5.4 Ruby спфтверски екпсистем Ruby е динамишен, сп пувпрен кпд прпграмски јазик сп фпкус на еднпсуавнпсуа и прпдукуивнпсуа. Има елегануна синуакса щуп е прирпднп за шиуаое и мнпгу лесен за пищуваое. Екпсисуемпу на Руби е спсуавен пд илјадници прпграмери, пдржуваши, дпкуменуарци, блпгери и пние кпи ппмагаау да се сппнзприра или финансира развпјпу и уппуребауа на јазикпу. Мпуивацииуе зад развпјпу на јазикпу и негпвиуе кприсници мпжау да пбезбедау знашајни индиции за најдпбриуе присуапи кпи уреба за рещаваое 61

62 на прпблеми, и разбираоеуп на решникпу на други развиваши на упј јазик вп гплема мера ппмага кпга суанува збпр за бараое ппмпщ и спвеу. Ruby спфуверскипу екпсисуем главнп се спсупи пд два елеменуи: скаппцени камеоа и прпграмериуе кпи имаау врски сп нив. Акп прпграмерпу има врска сп дијаману, упј е инвесуиупрпу на специфишнипу скаппцен камен. Сл 10 Ruby спфтверски екпсистем На Сл.10 е прикажан целипу сисуем на Ruby спфуверскипу екпсисуем и негпвиуе врски. Некпи иницијауиви на виспкауа уехнплпгија сп Ruby се: Sun Microsystems, Microsoft, Apple, IBM и SAP Android спфтверски екпсистем Android е сеппфауна плауфпрма на пувпрен кпд наменеуа за мпбилниуе уреди. Google се залага најмнпгу за пваа плауфпрма, а е вп сппсувенпсу на Open Handset Alliance. Исуакнауи шленпви на пваа алијанса се : T-Mobile, Motorola, Samsung, Sonny Ericsson, Toshiba, Vodafone, Google, Intel, и Texas instrument. Оваа лисуа е згплемена сп над 80 шленпви. Android гп ревплуципнизира мпбилнипу прпсупр и преусуавува висуинска пувпрена плауфпрма щуп гп пдделува хардверпу пд спфуверпу за време на рабпуауа. Ова им 62

63 пвпзмпжува на мнпгу ппгплем брпј на уреди да рабпуау на исуиуе апликации и спздава мнпгу ппбпгау екпсисуем за прпграмериуе и ппурпщувашиуе. Еден нашин на кпј Android е спсема разлишен пд другиуе плауфпрми е дисурибуција на негпвиуе апликации. Кај ппвеќеуп други плауфпрми, какп на пример кај iphone, еден прпдаваш има мпнпппл врз дисурибуцијауа на апликации. Спфуверскипу екпсисуем на Android има гплема заедница на прпграмери кпи пищуваау апликации щуп се прпщири и на функципналнпсуа на уредиуе. Прпграмериуе пищуваау првенсувенп вп прилагпдена верзија на Java. Апликацииуе мпжау да бидау преземени пд сурана на уреуи лица или преку пнлајн прпдавници какп щуп е Google Play или други прпдавници управувани пд Google. Секпја прпдавница има свпј сеу на пплиуики вп пднпс на пна щуп е дпзвпленп, какп прихпдпу е ппделен, и уака науаму. Какп уаква, Android мнпгу ппвеќе се залага за прпсупрпу на слпбпднипу пазар вп кпј прпдавашиуе се наупреваруваау за бизнис. Аналиуишариуе ппкажуваау на преднпсуа на Android да биде мулуи-канален, мулуипревпзен пперауивен сисуем Eclipse спфтверски екпсистем Eclipse e инуегрирана развпјна пкплина, превпд пд Integrated development environment, скрауенп IDE, щуп знаши рабпуна развпјна пкплина, вп кпја се пищува, кпмпајлира, преведува кпд, пд Јава, сп мпжнпсу да се ппвикаау пдредени plug-ins и дпдаупци, вп фпрма на библипуеки. Првишнп билп наменеуп за да пбезбеди пбединеуа плауфпрма за разлишни прпдукуи. Прпекупу на Eclipse заппшнал кпн крајпу на 1998 гпдина и имал амбиција да суане лидер на пазарпу. Вп уекпу на ппвеќе гпдини Eclipse евплуирал пд Java IDE верзија 1.0, кпн инуегрирана развпјна пкплина IDE в. 2.0, и кпнешнп да се развие рамка за градеое бпгауа клиенуска апликација v.3.0 (верзија 3.0) Кпмерцијалниуе спфуверски алауки за развпј какп щуп се IBM Rational tool, web sphere studio, и Borland Jbuilder се пснпвани врз база на Eclipse. Eclipse вп мпменупв е ракпвпден пд сурана на Eclipse фпндацијауа сп над 100 шленпви, вклушувајќи HP, IBM, Nokia, Intel и Borland. Најгплемипу предизвик за фпндацијауа е да се справау сп брзипу расу на свпјауа заедница. 63

64 5.6.1 Архитектура на Eclipse спфтверски систем Функципналниуе блпкпви вп Eclipse IDE се прикажани на Сл.11. Целауа плауфпрма е сп пувпрен кпд и не наплаќа хпнпрари за други плауфпрми сп пувпрен кпд или кпмерцијални прпизвпди кпи дпдаваау нпви блпкпви. Сл. 11 Архитектура на Eclipse Вп прпдплжение ќе бидау наведени кпмппненуиуе на на Eclipse спфуверскипу екпсисуем C/C++ Development Tools (CDT)- Алатки за прпграмираое сп C/C++ Прпекупу на алаукиуе за развпј сп C/C++ креираау целпснп функципнален C и C++ за инуегриранипу развпј на живпунауа средина за плауфпрмауа на Eclipse; Plug-in Development Environment- Дппплнителна кпмппнента за интегрирана развпјна пкплина -Дппплниуелнауа кпмппненуа за инуегрирана развпјна пкплина пбезбедува алауки кпи гп авупмауизираау спздаваоеуп, манипулацијауа, дебагираоеуп и расппредуваоеуп на кпмппненуиуе; Java Development Tools-Java алатки за развпј- Java е единсувенипу прпграмски јазик сп вклушени дппплниуелни кпмппненуи вп самауа плауфпрма на Eclipse. 64

65 Ппсупјау и други алауки за развпј кпи се впзмпжни и мпжау да се најдау какп ппупрпекуи на Eclipse; Eclipse Runtime Platform-Јадрпуп на плауфпрмауа на Eclipse пвпзмпжува пснпвнп нивп на услуги какп на пример: вшиууваое на дппплниуелни кпмппненуи, впдеое на регисуар на дппплниуелни кпмппненуи, управуваое сп ресурси и ажурираое; Integrated Development Environment- интегрирана развпјна пкплина Инуегрирана развпјна пкплина (IDE) е спфуверска апликација кпја пбезбедува сеппфауни мпжнпсуи кпи прпграмериуе ги кприсуау за развпј на спфувер. IDE пбишнп се спсупи пд уредуваш на извпрнипу кпд, алауки за авупмауизација и дебагерпу; Web Tools Platform- Плауфпрмауа на веб-алауки има задаша да пбезбеди генеришка, расуеглива и суандарднп базирана библипуека на алауки кпја е базирана на Eclipse плауфпрмауа; 5.7. Google спфтверски екпсистем Google заппшнал сп рабпуа вп 1996 гпдина какп прпизвпд на спрабпука на двајца сууденуи на кпмпјууерски науки на Суенфпрд: Larry Page и Sergey Bri. Овпј сервис на ппшеупкпу бил ппзнау какп BackRub се дп 1997 гпдина кпга гп дпбил имеуп Google. Вп уекпу на првауа деценија, Google направи маспвен напредпк вп пбласуа на инуернеу пребаруваоеуп, пбласу кпја била релауивнп суагнануна се дп негпвпуп присуигнуваое. Првиуе шекпри на Google вп свеупу на медиумиуе се слушиле вп 2006 гпдина кпга бил суарууван прпекупу нарешен YouTube. Тпгащнипу изврщен дирекупр Eric Schmidt гп пбјаснил пва сппјуваое какп нашин Google да пбезбеди сервис за пгрпмна медиумска забава за кприснициуе, издавашиуе какп и за пние кпи сакаау да се рекламираау. Ппупа Google гп преусуавил пперауивнипу сисуем нарешен Chrome OS вп 2009 гпдина, уелевизиска плауфпрма нарешена Google TV вп 2010 и сервиси за пнлајн следеое филмпви и следеое музика вп Google исуп уака има ппсебен сервис нарешен 65

66 Google Books. Таа услуга пвпзмпжува пребаруваое вп спдржинауа на висуински книги и списанија какп и шиуаое извадпци или цел уексу на некпи наслпви. Екпсисуемпу на Google мпже да се ппфали сп пна щуп е верпјаунп пднпснп дека има разнпвиден хардверски избпр на секпја ппединешна плауфпрма, а пришинауа за упа е щуп Android е плауфпрма сп пувпрен кпд и упа знаши дека прпизвпдиуелиуе мпжау да гп кприсуау спфуверпу вп кпј билп уред имагинарнп и да менуваау щуп сакаау. Заеднишкп за некпи уреди какп Sony's Xperia Play phone, Nvidia и урадиципналниуе Android памеуни уелефпни и уаблеуи е нивнипу присуап дп Google Play Store кпј нуди гплема кплекција на игри кпи кприснициуе мпжау да ги преземау. На Сл.10 се прикажани пснпвниуе кпмппненуи на спфуверскипу екпсисуем Google. Google Play прпизлегува пд ппранещнипу Android Market, кпј вп сущуина бил App Store за Android-базирани уелефпни и уаблеуи. Какп щуп на пазарпу се прпщири и на ппвеќе уиппви на спдржини, Google сака име кпе ќе пдгпвара на ппщирпк фпкус и да се нагласи факупу дека вп прпдавницауа не е лимиуиран самп на Android кприснициуе. Google Play нуди најмнпгу апликации, книги, списанија, музика, филмпви и уелевизиски емисии, насурана пд апликации - кпи се специфишни за Android уреди. Спдржинауа мпже да се превзема на кпј билп уелефпн, уаблеу или PC, без пглед на плауфпрмауа, и сиуе набавки авупмауски се синхрпнизираау и се дпсуапни секаде каде щуп ќе се регисурирауе на Google Play. Екпсисуемпу Google и дава на кпмпанијауа клушна преднпсу вп пднпс на кпнкуренуиуе. Сп екпсисуемпу на Google никпгащ нема ппуреба пд приклушуваое или преземаое на лпкалниуе прпграми самп за да се присуапи или да се управува сп привауни рабпуи. Елеменуиуе рабпуау заеднп и беспрекпрнп се ппврзуваау сп спдржинауа без пглед на упа каде се или какпв уип на уред се кприсуи. Главнипу прпблем сп кпј се сппшува екпсисуемпу на Google, па и на Microsoft е упа щуп не ппсупи врска ппмеду хардверпу и спфуверпу. Ппсупјау мнпгу кпмпании кпи правау Android уелефпни сп разлишен хардвер и разлишни кпнфигурации щуп предизвикува фрагменуација вп екпсисуемпу. Друг недпсуаупк на екпсисуемпу на Google е упа щуп нема дпвплнп мпќен пперауивен сисуем кпј ќе мпже да се кприсуи на дескупп кпмпјууер. 66

67 6. Спфтверски екпсистем Wolfram Јазикпу на Wolfram е прпграмски јазик на Mathematica и е ппщу јазик за прпграмираое развиен пд исуражуваоеуп на Wolfram. Дизајниран е да биде кплку щуп е мпжнп пп ппщу и сп акцену на симбплишки пресмеуки, функципналнп прпграмираое и прпграмираое базиранп на правила. Јазикпу е мнпгу ппщирен и ппфаќа ппвеќе дпмени кпи се наменски прилагпдени и специјализирани. На пример, упа вклушува вградени функции за генерираое и впдеое на Тјурингпвауа мащина, щуп преусуавува мауемауишки мпдел на пресмеуки кпј дефинира апсуракуна мащина кпи ппкрај нивнауа еднпсуавнпсу мпжау да бидау присппспбени да ја симулираау лпгишкауа улпга на секпј мпжен кпмпјууер, спздавајќи функции за генерираое и пбрабпука на графишки и аудип спдржини, за анализа на 3D мпдели, и функции за манипулации сп маурици, и рещаваое на диференцијални равенки. Сл.12 Оснпвен изглед на Wolfram 67

68 Оснпвнипу преглед на функципналниуе кпмппненуи на спфуверскипу екпсисуем Wolfram, всущнпсу ппкажува какп е прганизирана рабпуауа вп негп. Од аспеку на пувпренпсу, ппсупи скалабилнпсу: некпи кпмппненуи и услуги се слпбпднп дпсуапни за инсуалација и кприсуеое, а ппдпбриуе прпфесипнални верзии пд исуиуе уреба да се плауау, сп преухпдна мпжнпсу пд уесуираое за 15 дена. Севкупнауа ппддрщка за да ппуенцијален кприсник гп заппзнае и кприсуи сисуемпу е дпсуапна и е мулуиплауфпрмска. Ппсебен акцену е суавен на рабпуауа вп пблак, и прпмпцијауа на нпв Wolfram/One хибриден дескупп-пблак сисуем. Спгласнп урендпвиуе, ппследнауа верзија е засилена сп мпжнпсуи за прганизација на е-бизнис прпцесиуе и кпмпанискпуп рабпуеое, преку Wolfram Enterprise Private Cloud, какп и сп мпжнпсуи за мпделираое вп наука и уехника System modeler 5. Вп слпбпдниуе спдржини, пд пувпрен каракуер спадаау фпрумиуе и заеднициуе, насуаниуе за уренинг, кприснишкауа ппддрщка, блпг инфпрмацииуе, ппруалпу за кприсници, какп и гплема база на слпбпдни примери за кприсуеое. На сисуемпу има инфпрмации за ппсупјани ппдпбруваоа и разни рабпуни алауки. На Сл.12 е прикажан пснпвнипу изглед на Wolfram. Филпзпфијауа на јазикпу на Wolfram е да се вградау кплку щуп е мпжнп ппвеќе функципналнпсуи и знаеоа за да мпже да се кпнценурира на пна щуп прпграмауа уреба да гп направи, а не какп прпграмауа уреба да гп направи. Јазикпу е спсуавен пд ппвеќе прпдукуи какп на пример Wolfram Development Platform, плауфпрма пдгпвпрна за креираое и имплеменуација на спфуверски сисуеми и апликации. Ппупа Programming lab, кприсен курс за прпграмираое каде прпграмираоеуп е пбјаснеуп шекпр пп шекпр. Mathematica ја кприсуи свпјауа алгприуамска мпќ, какп и внимауелнп пдбранипу дизајн на Wolfram за да спздаде сисуем кпј е уникауен и лесен за кприсуеое, сп прпгнпзираое сугесуии и внесуваое на прирпдни јазици. Вп прпдплжение следи краупк ппис на кпмппненуиуе на спфуверскипу екпсисуем Wolfram: 68

69 6.1. Wolfram Development Platform Сп унапредуваое на уехнплпгијауа, Wolfram Development Platform пвпзмпжува да се развиваау кприсни апликации за некплку минууи, какп и да се изгради цел сисуем. Wolfram language сè прави кплку щуп е мпжнп авупмаускп: сп пищуваое на кпдпу, авупмауски ги избира алгприуамиуе, ги прганизира ппдаупциуе, спздава инуерфејси, ја ппуимизира презенуацијауа и ппсуавува расппредуваое на прпизвпдсувпуп. Јазикпу е инуеракуивен и мпже веднащ кпдпу да прпфункципнира и заупа е мнпгу леснп да се изгради кпја билп прпграма ппсуепенп. Градејќи ја ппвеќе пд 25 гпдини, уехнплпгијауа за развпј, Wolfram Development Platform нпси ревплуципнерни сппспбнпсуи за креираое и имплеменуираое на прпизвпдсувп на спфуверски сисуеми и апликации. Сп негпвауа филпзпфија за градеое вп пгрпмни алгприуамски и ресурси на знаеое, какп залпжбауа за максимална авупмауизација, Wolfram Language драмауишнп ја менува екпнпмијауа и мпжнпсуиуе за прпграмираое. И сп свпјпу универзален сисуем на расппредуваое, пна щуп веднащ мпже да се спздаде е исуп уплку бргу расппреденп преку API, инуернеу, мпбилни, вградени кпдпви и мнпгу ппвеќе Wolfram programming Lab Wolfram Language се смеуа за еден пд најнапредниуе прпграмски јазици сп шија ппмпщ се спздаваау неверпјауни прпграми и се заппзнаваау спвремениуе кпмпјууерски размислуваоа. Wolfram Programming Lab гп кприсуи Wolfram Language, исуипу јазик кпј се кприсуи за врвни исуражуваоа и развпј на прганизации низ целипу свеу. Wolfram Programming Lab има курс за прпграмираое шекпр пп шекпр. Напищан е пд Stephen Wolfram и има напищанп вп негп пд пснпвиуе па сè дп дирекуен и присуапен нашин за прпграмираое. 69

70 6.3. Wolfram Alfa Ппвеќе пд 25 гпдини Mathematica била клушна алаука вп R&D прганизацииуе и исуражуваоауа на Wolfram се ппјавуваау какп едни пд нај инпвауивниуе ИТ кпмпании. Сп кпмбинираое на Mathematica и Wolfram Alpha, сеуo упа ппмпгнауп пд Wolfram Language Wolfram Discovery Platform дефинира нпвп нивп на инпвации за кпј билп R&D прганизација. Wolfram Discovery Platform има пгрпмна щирина и уникаунп кпхеренуен дизајн щуп правау еден пд најдпбриуе плауфпрми за мпдерни исуражуваое и развпј. Сп свпјауа мпќ, авупмауизација, инуеракуивнпсу и леснпуија на кприсуеое, сисуемпу квалиуауивнп ја менува екпнпмијауа на щуп-акп исуражуваоа, какп и динамикауа на пукриуија Wolfram One Wolfram One е една пд првиуе инуегрирани кпмпјууерски плауфпрми базирани на пблак сп идеална мпжнпсу за кприсуеое на целпсниуе мпжнпсуи на уехнплпгијауа на Wolfram. Од анализа на ппдаупци, па се дп мпделираое и пбјавуваое на исуиуе, Wolfram One веќе 30 гпдини е впдешка свеуска кпмпанија за пресмеука на ппдаупци. кприсуеое на целпсниуе мпжнпсуи на уехнплпгијауа на Wolfram. кприсуеое на целпсниуе мпжнпсуи на уехнплпгијауа на Wolfram. Од пснпвниуе веб-фпрми па се дп анализауа на гплеми ппдаупци, уехнплпгијауа Wolfram ја вклушува функципналнпсуа за секакпв вид пресмеукпвна задаша. Cloud computing суана нпв суандард за апликации вп мнпгу пплиоа. Развпјпу базиран на пблак е дпсуапен за секпј кпј има инуернеу врска и прелисууваш, а рабпуауа вп рамкиуе на пблак-архиуекуурауа пбезбедува дппплниуелнп кпмпјууерски мпќ и ресурси за ппдаупци сп скалабилни, универзалнп дпсуапни расппредуваоа. 70

71 6.5. Wolfram Enterprise Private Cloud Wolfram Enterprise Private Cloud ппнауаму вп уексупу EPC ги зема специфишниуе придпбивки пд уехнплпгија на Wolfram и ги прави дпсуапни вп ценурализиранп, приваунп и безбеднп рещение. EPC уникаунп им пвпзмпжува на прганизацииуе да реализираау пресмеукпвна сурауегија на преупријауиеуп - на пример, пслпбпдуваое на знашиуелнп згплеменауа вреднпсу пд нивниуе ценурализирани гплеми ппдаупци, за анализа, делпвна инуелигенција и развпј на памеуни апликации. EPC пбезбедува щирпк ппсег на индивидуални, рабпуни групи и рабпуни прпцеси на преупријауиеуп пд развпј, пресмеууваое па се дп расппредуваое. Спакуван е какп прилагпдена вирууелна мащина кпја мпже да пбезбеди услуги за пресмеууваое вп рпк пд некплку шаса. Каракуерисуишнп за EPC е привауен присуап без инсуалација Wolfram System Мodeler Wolfram System Modeler, развиен пд Wolfram MathCore, е плауфпрма за инженеринг, какп и за мпделираое на живпуни науки и симулација базирана на јазикпу Modelica. Обезбедува инуеракуивнп графишкп мпделираое и симулациска пкплина какп и прилагпдлив сеу на кпмппненуи. System Modeler рууински се кприсуи пд сурана на свеускиуе инженерски прганизации вп некпи пд најкпмплексниуе инженерски сисуеми вп свеупу, какп и вп пбласуи какп щуп се наукиуе за живпупу и ппщуесувениуе науки. Целуа на System Modeler е да се пбезбеди најспвремена пкплина за мпделираое, симулација и аналиуика кприсуејќи ја уехнплпгијауа на Wolfram и суандардиуе на Modelica за ппис на сисуемиуе Слпбпднп дпстапни спдржини на екпсистемпт Вп слпбпдниуе спдржини, пд пувпрен каракуер спадаау фпрумиуе и заеднициуе, насуаниуе за уренинг, кприснишкауа ппддрщка, блпг инфпрмацииуе, ппруалпу за кприсници, какп и гплема база на слпбпдни примери за кприсуеое. На сисуемпу има инфпрмации за ппсупјани ппдпбруваоа и разни рабпуни алауки. Од пснпвниуе вебфпрми дп анализа на гплеми ппдаупци, уехнплпгијауа Wolfram вклушува 71

72 функципналнпсу за секакпв вид пресмеукпвни задаши. Wolfram Language се базира на јасни принципи и ури децении на развпј за да спздаде пна щуп веуува дека ќе биде најпрпдукуивнипу прпграмски јазик вп свеупу. Вп делпу на Wolfram Community се пувпрени дискусии вп зависнпсу пд разни уемауики. Вп секпја дискусија се вклушени шленпви каде разменуваау мислеоа и сппделуваау искусува. Овпј дел е пд гплема ппмпщ за сиуе кприсници на Wolfram. Вп Training events има пувпрени курсеви за сууденуи и прпфесипналци. 6.8 Wolfram Mathematica Пред ппвеќе пд 25 гпдини Mathematica ја дефинира спсупјбауа на умеунпсуа кај ИТ уехнплпгииуе и исуп уака ги предвидува пресмеукиуе за милипни инпваупри, едукаупри, сууденуи и други вп целипу свеу. Mathematica пбезбедува инуегриранп, ппсупјанп прпщируваое на сисуемпу кпј ја ппфаќа щирпшинауа и длабпшинауа на уехнишки кпмпјууери. Mathematica има решиси вградени функции кпи ги ппкриваау сиуе пбласуи на ИТ уехнплпгииуе и сиуе се внимауелнп инуегрирани, уака щуп уие рабпуау спврщенп заеднп, и сиуе се вклушени вп целпснп инуегриран сисуем. Mathematica ја кприсуи свпјауа алгприуамска мпќ, какп и внимауелнп пдбранипу дизајн на Wolfram за да спздаде сисуем кпј е уникауен и лесен за кприсуеое, сп прпгнпзираое сугесуии и внесуваое на прирпдни јазици. Wolfram Language + Raspberry Pi - Целпснауа верзија на Wolfram Language е дпсуапна и за Raspberry Pi и дпада вп кпмплеу сп пперауивнипу сисуем Raspbian. Прпграмиуе мпже да се суарууваау пд кпманднауа линија на Pi или какп прпцес вп ппзадина или преку инуерфејс за пренпсни кпмпјууери на Pi или на пддалешен кпмпјууер. На Pi, јазикпу Wolfram ппддржува дирекуен прпграмски присуап дп суандардниуе Pi ппруи и уреди. Wolfram Data Framework (WDF) - Врз пснпва на успехпу на Wolfram Alpha, WDF гп кприсуи Wolfram Language и Wolfram Knowledgebase за да пбезбеди суандарднп преусуавуваое на кпнсурукции и ппдаупци пд реалнипу свеу. WDF упа гп прави пракуишнп сп мпжнпсу за преувпраое щирпк спекуар на ппдаупци 72

73 какп на пример: даууми, графика, звуци, слики, бпи, земји, филмпви, ушилищуа, пкеани, прпизвпди, кпмпании иун. 6.9 Wolfram Engine Wolfram Engine е спфуверски сисуем кпј им пвпзмпжува на прпизвпдиуе и услугиуе на Wolfram да гп имплеменуираау јазикпу на Wolfram низ щирпк спекуар на кпмпјууерски средини. Сп ппсупјанп надппплнуваое Wolfram Engine преусуавува извпнреден спфувер сп гплеми инженерски дпсуигнуваоа и сп ппмпщ на разлишни меупди и уехнплпгии се прилагпдува кпн целипу спекуар на дескупп, пблак, мпбилни и вградени средини. Wolfram Engine for Desktop Systems - Класишна Wolfram мащина кпја ги ппддржува инуеракуивнипу инуерфејс и мпд на кпмандна линија за разни пперауивни сисуеми какп щуп се Mac OS X, Windows, Linux, Linux ARM; Wolfram Engine for Servers - Мащина кпја рабпуи сп сервериуе и нуди Wolfram Symbolic Transfer Protocol (WSTP) и HTTP кпнекција за пперауивниуе сисуеми Linux и Unix systems; Wolfram Engine in the Cloud - Опцииуе за рабпуа на Wolfram Engine in the Cloud се ппсуавени и дпсуапни вп пблак, у.е. пнлајн, преку разни ппции кпи му пвпзмпжуваау на кприсникпу да избира и изврщува акуивнпсуи без да мпра да ги инсуалира исуиуе лпкалнп, на свпјпу кпмпјууер. Исуп уака ппсупјау две мпжнпсуи, Wolfram Cloud, Wolfram Private Clouds, пва знаши дека јавнипу пблак дпсуапен за сиуе, мпже секпј кприсник, преку свпја кприснишка смеука, да гп кприсуи на нашин и вп пблик кпј приваунп му пдгпвара, уака да приваунипу пблак е прилагпден за ппуребиуе на некпј реален кприсник; Wolfram Engine for Mobile - Вградена мпжнпсу за пресмеуки и кприсуеое на мпбилни уреди прилагпдена на нивниуе пперауивни сисуеми, вп мпменупв акуивнп за ios, Android ; 73

74 Wolfram Engine for Embedded Systems- Мпжнпсуиуе за Wolfram Engine for Embedded Systems се за сисуеми базирани на вградени кпмпјууери. Негпви пспбини се щуп е сампсупен и ппсупјан и мпже да се најде преку Wolfram Launch Manager; Wolfram Engine Library - Акуивна и заеднишка библипуека кпја е верзија на Wolfram Engine, ппгпдна за вклушуваое вп расппредени прпизвпди. Ппгпднп е упа щуп е дпсуапна за разлишни развпјни средини; 6.9.1Кпмппненти на Wolfram Engine Wolfram Engine преусуавува кпмплекснп спбрание на спфуверски кпмппненуи кпи функципнираау на лпкалнп нивп и какп дисурибуиран спфувер. Wolfram Language Kernel пснпвна спфуверска кпмппненуа кпја гп спрпведува преведуваоеуп на јазикпу на Wolfram; WSTP Connection Endpoints примарна врска ппмеду спфуверскиуе кпмппненуи на Wolfram Engine, какп и уесни врски ппмеду надвпрещни сисуеми; Import/Export Framework- рамка за справуваое сп надвпрещни фпрмауи вп Wolfram Engine; External Services Framework- Рамка за ппврзуваое на надвпрещен API и други ппврзани услуги; Notebook Front End спфуверска кпмппненуа за ппддрщка на инуеракуивни дпкуменуи CDF, ппсебнп спрпведува за секпј дескупп и мпбилни пперауивен сисуем, и за веб; Universal Deployment Endpoints врсуа на кпмппненуи кпи гп ппддржуваау Wolfram Universal Deployment System; 74

75 6.9.2 Wolfram Engine Integration System Сисуемпу за инуеграција на Wolfram Engine на разлишни нашини пбезбедува инуеграција на Wolfram Engine вп уехнплпгијауа сп ппмпщ на квалиуеуни рещенија сп кпи се ппуимизираау разлишни аурибууи какп лпкални пуиспци, мрежна независнпсу, пресмеука на ефикаснпсуа, кпмуникација и вградуваое. Wolfram Engine Inside Ппсупи мпжнпсу Wolfram Engine да се направи какп внаурещен дел на сисуемпу кпј е изграден, ппвикувајќи се на кпдпу преку инуерпрпцесна и инурапрпцесна кпмуникација сп механизми какп APIs, функциски ппвици и скрипуи. Wolfram Engine мпже да се кприсуи за да се дпдаде мпќнпсу на веќе изграденипу сисуем. Wolfram Engine Outside Мпже да се кприсуи Wolfram Engine за да се пбезбеди кприснишки инуерфејс на елеменуиуе кпи пвпзмпжуваау кпнурпла и инуеракција на сисуемиуе кпи се изградени кпмуницирајќи преку WTSP и други инуерпрпцесни кпмуникациски механизми. Исуп уака мпже да се кприсуи за да се ппдпбри изгледпу на сисуемпу. Инуеграција на Wolfram engine е ппуребнп заради дппплниуелна кпмпјууерска мпќ кпја се пбезбедува преку Wolfram engine. Сп кприсуеое на Wolfram Language се дпдава дппплниуелна спфисуицирана прпграмабилнпсу на кпј билп сисуем или услуга. Исуп уака се дпбива присуап и кпнурпла на кпмплексни спфуверски или други сисуеми. Друга каракуерисуика на кприсуеоеуп на Wolfram Language е авупмаускпуп генерираое на ппслпжени кпмпјууерски извещуаи, уабели, и бпгауи визуелизации. Сп инуеграцијауа на Wolfram Engine се креираау памеуни инуерфејси сп прирпден јазик какп нашин за разбираое. Сп кприсуеое на CDF се дпдаваау инуеракуивни елеменуи на сураниуе и вп дпкуменуиуе. Сп уппуребауа на Wolfram Language е единсувенипу нашин за да се преусуавуваау урансппрупу и да пресмеуува сп кпд и ппдаупци вп сисуемпу. 75

76 Исуп уака пвпзмпжува щирпк присуап за расппредуваое на сисуемпу какп и мнпгубрпјни услуги за прпграмериуе Инуегрираое на Wolfram Engine и Wolfram Language е ппуребнп за да се ппдигне нивпуп на сппспбнпсуа на прпграмериуе на нпви или веќе ппсупешки плауфпрми. 76

77 7. Computable Document Format CDF- фпрмат за пресметуваое на дпкументи Денещниуе пнлајн дпкуменуи се какп вшеращна харуија- безживпуни и неакуивни. Заупа CDF искприсуувајќи ја инуеракуивнпсуа на негпвпуп јадрп ги пвласуува шиуауелиуе да се движау низ спдржинауа какп и да ги генерираау резулуауиуе вп живп. Суарууван е пд Wolfram и преусуавува мпжна пресмеука на знаеоеуп, секпјдневнп какп дпкумену, а сепак инуеракуивнп какп апликација. Дпнесуваое на CDF дава идеи за щирпка кпмуникација какп и забрзуваое на исуражуваоауа, пбразпваниеуп, уехнишкипу развпј и напредпк. CDF им нуди на креауприуе на спдржиниуе лесна инуеракуивнпсу и ппции за дпбрп расппредуваое какп и генерираое на резулуауиуе пнлајн. Ппширпка кпмуникација- Креираое спдржини кпи ќе изгледаау еднпсуавнп какп секпјдневни дпкуменуи а сепак ќе бидау инуеракуивни какп апликација; Вградена пресметка- Чиуауелпу мпже ппинаку да ги дпживува спдржиниуе пднпснп пп живп; Лесна интерактивнпст за автприте- Мпже да се кприсуау авупмауски функции и еднпсуавен англиски јазик, намесуп специјализирани прпграмски вещуини за щирпк спекуар на апликации. Има упаусува кпи функции се кприсуау и какп да се вппблиши кпдпу; Флексибилнпст за расппредуваое- Расппредуваоеуп мпже да биде какп слајд щпу презенуации, извещуаи, книги, апликации, какп и веб-пбјекуи; Интегриранп знаеое- Присуап кпн специјализирани алгприуами, ппдаупци и визуелизации на супуици предмеуи; 77

78 7.1. Карактеристики на CDF дпкументи Овпј нпв уип кпмбиниран инуеракуивен дпкумену е сп щирпки ппуенцијали за кприсуеое и сп разлишни нивпа на слпженпсу: ппшнувајќи пд пбишни кприсници какп блпгери, па вп едукација, кај сууденуи и насуавници па сè дп бизнис кпнсулуануи, наушници, инженери или издаваши, CDF пбезбедува функции кпи мпжау да ги кприсуау и кпи далеку ги надминуваау пние урадиципнални фпрмауи на дпкуменуи. Секпј елемену вп CDF мпже да се урансфпрмира вп пнлајн инуеракуивна спдржина мнпгу леснп без приупа да биде испищан. Сп пресмеукпвнауа мпќ на Wolfram language, динамишнауа спдржина вп CDF мпже да биде управувана и пресмеуувана вп реалнп време или пнлајн да се пресмеууваау нпви резулуауи кпищуп длабпкп ги внесуваау шиуауелиуе вп спдржинауа. CDF e фпрмау кпј сппјува сè вп еднп. Сиуе елеменуи на прпекупу какп пресмеуки, визуелизации, ппдаупци, кпдпви, дпкуменуации, па дури и инуеракуивни апликации псуануваау заеднп вп еден уникауен флексибилен фпрмау. Тпа знаши да се рабпуи на прпблемпу сп CDF знаши авупмауски да се креира дпкумену кпј ќе им дпнесе знаеое на шиуауелиуе какп и пнлајн ќе мпжау да ја прегледуваау спдржинауа. Ппддржан пд Wolfram language какп и пд Wolfram Knowledgebase, CDF ги нпси ппдаупциуе на експерускп нивп какп и најгплемауа збирка на алгприуами вп свеупу и сеуп упа на една плауфпрма. Авуприуе вп щирпк спекуар на пбласуи веднащ мпжау да спздадау спдржина за даден специфишен предмеу без да бараау дппплниуелни средсува. Мпжау да се креираау еднащ и веднащ да се урансфпрмираау вп мнпгу фпрмидпкуменуи, презенуации, ушебник, извещуај и апликација. Исуп уака мпже да се расппредау на разлишни плауфпрми какп пблак, веб, дескупп па дури и мпбилни уреди. Ппвеќеуп пперауивни сисуеми и пппуларниуе инуернеу прелисууваши се ппддржани. CDF ппддржува целпснп селекуираое, менуваое суилпви какп и глпбален редизајн на динамишни и суауишни спдржини. CDF е ппуимизиран за инуеракуивна уппуреба и заупа дпкуменуиуе мпжау да бидау расппредени на инуернеу и пешауени медиуми. Над 78

79 илјада фпрмауираоа и ппции за менуваое суилпви се дпсуапни за авуприуе на спдржиниуе. Недпсуаупк кпј мпра да се сппмне е дека, спгласнп правилауа на екпсисуем, и финансискауа кпмппненуа, дел пд нив, ппсебнп пние кпи придпнесуваау на квалиуеупу ппуребен за кпмерцијална уппуреба, не се бесплауни и ги има самп вп верзијауа Pro. 7.2 CDF Вп сппредба сп други технплпгии Традиципналниуе дпкуменуи се лесни за авупрпу, нп се пгранишени на спдржина кпја е суауишна и не мпже да се враќа назад. Инуеракуивнпсуа е ппзнауа вп апликацииуе, нп е ппуребнп прпграмериуе да ја креираау. CDF дпкуменуиуе се уплку инуеракуивни какп апликации, а сепак секпјдневни какп дпкуменуи. Пищуваоеуп за мнпгу слушаи е дпвплнп леснп, уака щуп и пние кпи не се прпграмери мпжау да креираау инуеракуивни спдржини без ппмпщ пд специјалисуиуе. Ппддржанп Делумнп ппддржанп Табела 2 Генерална упптребливпст на CDF Генерална упптребливпст Функципналнпст на десктпп апликација Вградуваое на веб страница Цела страница вп рамките на прелистувачпт Хиерархија на динамичен дпкумент CDF PDF JS HTML5 Flash Java TeX EPUB MS Office 79

80 Она щуп мпже да се види пд уабела 2 е дека единсувенп CDF се издвпјува сп свпјауа инуеракуивнпсу и негпвауа функципналнпсу какп дескупп апликација Мпжнпсти на CDF CDF е уехнплпгија изградена на исуипу принцип какп Mathematica- свеуска плауфпрма за пресмеуки и Wolfram Alpha- првипу кпмпјууерски мпупр на знаеое. Секпј CDF дпада сп инпвации на уехнплпгијауа кпја Wolfram ја прикажал на свеупу базиранп на знаеоеуп на јазикпу на Wolfram. Авупмауизација Авупмауизацијауа е главнипу клуш за прпдукуивнп спздаваое. CDF уехнплпгијауа применува инуелигенуна авупмауизација за секпј дел пд сисуемпу, пд избпр на алгприуам дп дизајнпу на расппредпу на кприснишки инуерфејс. Мпже да се дпбие сп сигурнпсу виспкп-квалиуеуни резулуауи без ппуреба пд експеруиза, а впеднп и се дпбиваау брзи резулуауи. Слпбпдна фпрма на јазикпу Вп пснпвауа на CDF уехнплпгијауа лежи јазикпу на Wolfram, мпќен и сесуран јазик за спздаваое на спдржина. Сп свпјауа слпбпдна фпрма, прпграмираоеуп сп јазикпу на Wolfram мпже да биде уплку леснп какп кприсуеое на еднпсуавен англиски јазик. Се внесува идејауа и сисуемпу ја урансфпрмира без разлика дали е упа еднпсуавен дел или кпмплексна слика на прпцесираое. Вграденп знаеое- алгприуами CDF уехнплпгијауа е изградена вп специјални алгприуами за гплем брпј наушни и уехнплпщки пбласуи, пд финансискп инженерсувп па се дп кпмпјууерска биплпгија сп щуп CDF пвпзмпжува леснп да се рабпуи сп секпја уема. Специјална функципналнпсу е уеснп инуегрирана сп сущуинауа на CDF, да пбезбеди нерещена рабпуа на авуприуе какп и дпсуавуваое на кпмпјууерска мпќ за шиуауелиуе. 80

81 Вграденп знаеое пресмеууваое ппдаупци Сп CDF се има целпсен присуап дп пгрпмна кплекција на пресмеуани ппдаупци низ супуици пбласуи, пд екпнпмија на живпу па сè дп наука за гепграфија. Присуаппу дп ажурирани дпкуменуи вп реалнп време и прецизнпуп пдржуваое на ппдаупциуе е упа щуп ги прави CDF дпкуменуи живи и упшни кплку щуп е мпжнп ппвеќе. Инуегрирана графика и визуелизација CDF и нејзиниуе пснпвни функципналнпсуи пбезбедуваау вп свеупу најспвремена графика и визуелизација пп секпја мерка. Инуеракуивнауа 3D графика, слпжени наушни парцели, скапиуе бизнис-графикпни, и авупмауски графикпн визуелизации се целпснп вградени и ппдгпувени за уппуреба. Симбплишни дпкуменуи Сп CDF уехнплпгијауа се е израз, па дури и целипу дпкумену. Тпа им пвпзмпжува да се рабпуи прпграмски. Симбплишнауа пснпва на CDF има мнпгу каракуерисуики, пд каскадни адапуери за иунп расппредуваое на CDF какп презенуации, за пешауеое или на инуернеу и какп апликации Креираое на CDF дпкумент CDF дпкуменуиуе нудау бпгау меупд на расппредуваое на мпќуа и флексибилнпсуа на Wolfram language сп ппуенцијалпу за щирпка дисурибуција пбезбедени пд сурана на јавнипу фпрмау и слпбпден играш. Бидејќи вградена е функција на Wolfram language, заупа е мнпгу леснп да се зашувуваау.cdf фајлпви дирекунп пд рабпуниуе уеурауки (notebooks), фпрмауирани урудпви и суауии или апликации ппсвеуени на рабпунипу прпцес. Решиси се щуп мпже да се напище сп Wolfram language, мпже и да се направи какп инуеракуивен пбјеку кпј нуди максимална јаснпсу вп презенуацијауа на кпнцепуиуе на CDF и мпже да биде прегледанп сп Wolfram CDF Player. CDF фајлпвиуе мпжау да бидау спздадени пд ппсупешки рабпуни уеурауки или пд ппшеупк, и мпжау да спдржау апсплуунп се. Главнауа разлика ппмеду Wolfram System notebook и.cdf даупуекауа е дпдаупкпу на инуеракција кпи се кприсуи при преглед на 81

82 дпкуменупу вп CDF Player. Даупуекиуе кпи се пбележани сп.nb мпже да се гледаау самп какп суауишки дпкуменуи вп CDF Player, нп пбјекуиуе сп кпи се манипулира (или други динамишни елеменуи) вп.cdf даупуека псуанува целпснп инуеракуивни, кпга се гледаау вп CDF Player. За креираое на нпв CDF дпкумену ппуребнп е да се има инсуалиранп Mathematica или да се кприсуи Mathematica Online. Она щуп е мнпгу важнп вп двауа слушаи е да се има Wolfram ID кпј се кприсуи за пплеснп зашувуваое на веќе израбпуениуе дпкуменуи какп и нивни измени. За израбпука на нпв дпкумену се заппшнува сп пувпраое на нпва рабпуна уеураука. Опцииуе на Wolfram Mathematica Online и Mathematica за дескупп се исуи. Вп зависнпсу пд примерпу кпи се израбпуува се бира нашинпу на внесуваое на уексу, мпже да биде билп какпв суил на уексу, за наслпв или ппднаслпв, мпже да се кприсуи класишнипу Wolfram language или слпбпдна фпрма на внесуваое уексу. Сл. 13 Некпи функципналнпсти на Wolfram Mathematica Сп ппцијауа Free-form input мпжау да се внесуваау најразлишни пперации, пд спбираое, пдземаое, мнпжеое, делеое, внесуваое слики, правеое уабели, разни графикпни иун. 82

83 На Сл. 13 се прикажани дел пд мнпгубрпјниуе ппции на Wolfram Mathematica. Wolfram language не самп щуп мнпгу дпбрп се справува сп брпеви, ууку исуп уплку дпбрп мпже да манипулира сп бпи и суилпви. Исуп уака Wolfram language дпзвплува рабпуа сп пснпвниуе графишки елеменуи. Дпкплку е ппуребнп да се прикаже круг или кпј билп друг пбјеку упа се прави сп функцијауа Graphics. Ппдпцна мпже да се ппсуавува и гплеминауа на кругпу. Wolfram language, исуп уака пвпзмпжува да се ппсуави кприснишки инуерфејси, каде щуп мпже ппсупјанп да се манипулира сп прпменлива. Функцијауа Manipulate рабпуи мнпгу слишнп на Table псвен дека намесуп за прпизвпдсувп на лисуауа на резулуауи, се дава на лизгашпу инуеракуивнп да ја избере вреднпсуа. Мнпгу функции вп Wolfram language пвпзмпжуваау рабпуа сп слики. Мнпгу е леснп да се дпбие слика вп Wolfram language, на пример, сп кппираое или влешеое пд инуернеу или пд кплекцијауа на фпупграфијауа. Мпже исуп уака дирекунп да се вмеуне фпупграфија пд фпуп апарау сп ппмпщ на функцијауа CurrentImage. Wolfram language дпзвплува секакви пресмеуки сп уексу. Исуп уака сп ппмпщ на јазикпу мпже да се правау разнпвидни уабели, лисуи и низи прикажанп на Сл

84 Сл. 14 Некпи функципналнпсти на Wolfram Mathematica За да мпжау да се гледаау сиуе инуеракуивни рабпуи кпи се израбпуени вп дпкуменупу ппуребнп е да се зашува какп.cdf фпрмау кпј ппдпцна мпже и да се гледа преку CDF Player. Дпкплку не е ппуребнп да се гледаау инуеракуивниуе елеменуи мпже да се зашува и какп.nb фпрмау сп упа щуп сиуе пбјекуи ќе бидау суауишни и дпкплку има слајдери нема да мпжау да се кприсуау. 7.5 Рабпта сп CDF CDF мпже да се направи какп секпјдневен нашин на кпмуникација. Ппсупи мпжнпсу да се приклушау авуприуе, едукауприуе, исуражувашиуе и други прпфесипналци кприсуејќи ја CDF уехнплпгијауа за развпј на инуеракуивни книги, курсеви, извещуаи и апликации без сурушнп ппзнаваое на прпграмираоеуп. Кприсуејќи гп пвпј фпрмау на екпсисуемпу, секпј пд кприснициуе, ќе придпнесе за негпвп развиваое, какп щуп вп еден прирпден екпсисуем, единкиуе, кприсуејќи ги негпвиуе ресурси, исупвременп гп надградуваау и 84

85 изменуваау, ппсуавувајќи нпви спдржини за развиваое. Целуа на спфуверскиуе екпсисуеми и негпвиуе бесплауни делпви е упкму уаа, да дадау идеи и нпви спдржини и надградби сп кприсуеоеуп. Мпже да се развиваау сиуе аспекуи на дпкуменуиуе, извещуаиуе и апликацииуе пд уексу вп графика за инуеракуивнпсу вп кпј билп Wolfram Cloud или некпја дескупп верзија за спздаваое спдржини. Ширпкиуе авупмауски функции гп правау спздаваоеуп на инуеракуивни графикпни и дијаграми леснп. Развпјпу на инуеракуивни спдржини пд нула мпже да биде уплку леснп какп сп кприсуеое на прирпднипу јазик, уака и сп Wolfram language Оснпвна функципналнпст на CDF CDF е флексибилен меупд за развиваое на кпј билп уип на инуеракуивен дпкумену или апликација. Една пд пснпвниуе функципналнпсуи на CDF е упа щуп сп негпва ппмпщ се развиваау кпмпјууерски апликации сп user-friendly кпнурпли и флексибилнпсу за расппредуваое. CDF апликацииуе мпжау да се прпупуипираау брзп и мпжау да бидау расппредени какп пблак пбјекуи, урадиципнални дескупп апликации или какп апликации кпи се пувпраау преку прелисууваш. Пример за упа се апликацииуе за ппдаупци кпјщуп ги шуваау ппдаупциуе up-to-date, авупмауски пресмеууваау, анализираау и ппдгпувуваау извещуај секпј ден. CDF извещуаиуе се инуеракуивни и вклушуваау алауки за пресмеууваое вп реалнп време, кпи им пвпзмпжуваау на шиуауелиуе да ги уесуираау ппвеќе димензипналниуе сценарија, пвпзмпжувајќи им да дпнесуваау ппдпбри пдлуки пукплку сп суауишни извещуаи. Клиенуиуе мпжау да кпмуницираау сп дијаграми на извещуајпу и други репрезенуации на ппдаупци и динамишки да исуражуваау сценарија или да гп видау исуипу мауеријал преусуавен шекпр пп шекпр какп инуеракуивна презенуација. Инуеракуивнауа инфпграфика направена сп CDF ги илусурира слпжениуе уеми или ги презенуира ппдаупциуе на јасен нашин бидејќи шиуауелиуе или гледашиуе кпмуницираау сп графикпни, дијаграми, мапи и други графики. Сп вграденауа 85

86 сппспбнпсу за инуензивни пресмеуки, CDF мпже ппдпбрп да ги инфпрмира кприснициуе пд суандардниуе веб-уехнплпгии. Инуеракуивниуе финансиски извещуаи базирани на CDF пбезбедуваау ппвеќе инфпрмации пукплку PDF даупуеки сп суауишни графикпни. Чиуауелиуе мпжау да кпмуницираау сп дијаграми и динамишки да исуражуваау сценарија за ппдпбрп разбираое на спдржинауа и дпнесуваое на ппвеќе пдлуки. Ущуе една пд мнпгууе функципналнпсуи е леснипу нашин на пбјавуваое еднпкрауни примери. Сп расппредуваоеуп на CDF, една алаука пвпзмпжува леснп креираое и пбјавуваое инуеракуивни спдржини. Мпже да се сппдели апликацијауа преку прпекупу демпнсурирани примери, кпј има над апликации за уеми пд пснпвнп мауемауишкп пбразпвание дп кпмерцијален инженеринг. Мпже исуп уака да се вгради апликацијауа или да се суави линк за преземаое на свпја веб-сураница или блпг. CDF им пвпзмпжува на авуприуе да дпдаваау инуеракуивни елеменуи вп свпиуе урудпви, пвпзмпжувајќи им на шиуауелиуе ппдпбрп разбираое без вклушуваое на прпграмски специјалисуи. Суауииуе мпжау да вклушуваау ппдаупци и пресмеуки, уака щуп другиуе исуражуваши мпжау да ги ппуврдау резулуауиуе дирекунп вп суауијауа Преглед на пснпвни plug-ins на Wolfram CDF Player Расппредуваоеуп на CDF дпкуменуиуе мпже да биде какп целпсни сураници, какп вградени пбјекуи вп пблакпу или какп дескупп апликации и дпкуменуи. Ппсупјау мнпгу plug-ins кпи мпжау да се кприсуау вп Wolfram CDF Player а вп прпдплжение се пбјаснеуи пснпвниуе Web Delivery: Plugin CDF даупуекиуе мпжау да бидау вградени какп пбјекуи вп рамкиуе на веб- сураници или да бидау прикажани какп пплн екран сп дпкуменуи вп рамкиуе на 32-биуен прелисууваш, за гледаое сп дпдаупк на Wolfram CDF Player. Вгнездуваоеуп на CDF 86

87 предмеуи мпже да биде еднпсуавнп какп вмеунуваое на кпд или рашнп внесуваое на пбјеку вп HTML. Кај примерпу прикажан на Сл.15 мпже да се изрази еднпсуавнп сп следнауа линија на HTML кпд, щуп укажува на имеуп на даупуекауа и гплеминауа на сликауа. <embed src="voronoidiagram.cdf" width="588" height="380"> Сл. 15 Web delivery:plugin Web Delivery: Cloud CDF даупуекиуе мпжау да бидау расппредени какп вградени пбјекуи вп рамкиуе на веб- сураници или да се гледаау какп дпкуменуи на цел екран вп рамкиуе на прелисуувашпу сп кприсуеое на Wolfram Cloud. CDF спдржинауа е прирпднп расппредена преку пблакпу и не бара инсуалација или уппуреба на Wolfram CDF Player или кпј билп друг веб- приклушпк. На Сл. 16 е прикажан пример. 87

88 Сл. 16 Web delivery: Cloud Оукакп ќе се инсуалира еднащ апликацијауа CDF уаа рабпуи на сиуе сисуеми. Апликацииуе мпжау да шиуаау ппмпщни ппдаупци, да имаау присуап дп инуеракуивни кпнурпли и кпмпјууерскауа мпќ на јазикпу на Wolfram. Бидејќи за дескупп апликацииуе не е ппуребен Инуернеу уие се идеални за ушилници, лабпрауприи, безбедна средина, и пддалешени лпкации. 88

89 8.Практишна интерактивна рабпта сп Wolfram Demonstration Project Ппенуауа на спфуверскиуе екпсисуеми, ппсебнп, вп нивнипу бесплауен дпмен е да се суимулираау щуп ппгплем брпј на кприсници, свпиуе идеи и реализации да ги сппделау сп цел да се дпнесау кпмпјууерскиуе исуражуваоа дп најщирпка мпжна публика. Делпу Wolfram Demonstration Project преусуавува ресурс сп пувпрен кпд кпј кприсуи динамишки пресмеуки за преусуавуваое на исуражувашки кпнцепуи пд разлишни наушни пбласуи, вклушиуелнп, и прпмпвираое и ппдпбруваое на уехнплпгии, пракуишна примена и унапредуваое на мауемауишки кпнцепуи, па дури и кпнцепуи на применеуа умеунпсу и дизајн. Негпвауа рабпуна кплекција на инуеракуивни илусурации е спздадена пд кприсници на Mathematicа пд целипу свеу кпи ушесувуваау и придпнесуваау вп инпвауивни демпнсурации. Сиуе нагледни примери функципнираау на кпј билп суандарден кпмпјууер на Windows, Mac или Linux, сп кприсуеое на слпбпден Wolfram CDF Player. Сп Mathematica исуп уака, вп пдредени упшнп ппределени дпмени, мпже сампсуалнп да се експерименуира и менува кпдпу. Нагледниуе пракуишни примери, дпгпвпрнп сппред правилауа на Wolfram Demonstration project, се нарекуваау ущуе и демпнсурации кпи мпже вп рамкиуе на псмислени експерименуални акуивнпсуи да се креираау на ппшеупк и сп самп некплку крауки линии на кпд. Ова им ја пувпра врауауа на исуражувашиуе, едукауприуе, ушенициуе и прпфесипналциуе на билп кпе нивп за да мпжау да спздадау свпи спфисуицирани мини-апликации, ппупа да ги пбјавуваау и да ги сппделау сп свеупу кприсуејќи гп Computable Document Format (CDF). Приупа, уреба да се наппмене дека, вп бесплаунауа верзија дпсуапни се самп пгранишен сеу на мпжнпсуи, какп и гпупви примери сп лимиуирана прилагпдливипу. За ппсерипзни рабпуни акуивнпсуи, ппуенцијалниуе кприсници уреба да земау плауена верзија. Вп прпдплжение се прикажани две демпнсурации каде е прикажана мпќуа за леснп креираое на инуеракуивни визуализации. Сппред преухпднп наппмнаупуп, кај нив е дпзвплен пгранишен сеу на прилагпдливи парамеури, кплку да ги нагпвесуау 89

90 мпжнпсуиуе, и кприснициуе кпи рабпуау на слишна прпблемауика да мпже да прпценау и направау сппредба, кпи би биле бенефицииуе пд премин на прпфесипналниуе верзии на Wolfram. Ваквипу кпнцепу е целпснп вп спгласнпсу сп правилауа и принципиуе на еден скалабилен, прилагпдлив спфуверски екпсисуем пп перфпрманси, мпжнпсуи и цена. Бенефицииуе пд пвпј кпнцепу ќе бидау деуалнп анализирани, ппсле преусуавуваоеуп на пдбрани примери, кај заклушпциуе. Вп прпдплжение ќе бидау дадени какп пример, прпблеми пд пбласуа на ппуимизација, кпи имаау шесуа пракуишна примена, сп цел да мпже да се спгледа ефикаснпсуа и применливпсуа на дадениуе рещенија Оптимизациски прпблем на рутираое на впзила за разлишни пптреби Vehicle Routing Problem (VRP) Прпблемпу на рууираое на впзилпуп или Vehicle Routing Problem (VRP), вп прпдплжение VRP, е кпмбиниран ппуимизациски прпграмски прпблем кпј какп пснпва за ппуимираое гп има прпнапдаоеуп на ппуималнауа рууа кпја уреба да се ппмине сп цел да се ппслужау бараоауа на пдредена група на клиенуи. Приупа, заради екпнпмишнпсу на прпцеспу на рууираое, вп една сесија се предвидува секпја лпкација да биде ппсеуена самп еднащ. На упј нашин фпрмулиран прпблемпу гп генерализира дпбрп ппзнауипу Прпблем на ургпвски пауник или Тravelling Salesman Problem (TSP). Разликауа меду TSP и пвпј, VRP, e вп упа щуп кај VRP дадена е мпжнпсу за прилагпдуваое на брпјпу на впзила какп и брпјпу на клиенуи кпи уреба да се ппслужау на една лпкација. Напдаоеуп на висуинскипу ппуимал е уещкп, нп пваа демпнсурација ппкажува какп хеврисуикауа Clarke Wright (CW) мпже да пбезбеди извпдливп рещение за пвпј прпблем. Хеврисуикауа ппфаќа меупди и уехники за рещаваое на прпблеми кпи се базирани на искусува. Хеврисуишниуе меупди се кприсуау за да се забрза прпцеспу на изнапдаое дпвплни дпбри пдлуки вп сиууација кпга е ппуребнп да се исуражи деуалнп и пракуишнп. Разгледуванипу прпблем е следен: oна щуп се бара какп рещение на прпблемпу е сеупу на авупбуски линии щуп гп минимизираау вкупнпуп расупјание щуп гп минау 90

91 авупбусиуе за да ги спберау сиуе ушеници. Се преуппсуавува дека секпј авупбус заппшнува и заврщува пд една упшка а упа е пд ушилищуеуп. Овде се кприсуи минималнипу брпј щкплски авупбуси. При кпнсуануен брпј на ушеници, кпј е 20, вп зависнпсу пд капациуеупу на впзилпуп мини-бус вп слушајпу, се менува рууауа и ппуребнипу брпј на впзила. Однпснп на сликиуе ппдплу е прикажанп какп се менуваау брпјпу на превпзни средсува и килпмеуриуе кпи се ппминауи кпга се менува капациуеупу на авупбуспу. Ппсупјау ппвеќе нашини за рещаваое на хеврисуишни прпблеми, и за сиуе нив заеднишкп е упа щуп гп пребаруваау прпблемскипу прпсупр, ппупшнп прпсупрпу на сиуе мпжни рещенија барајќи вп пдреден мпмену щуп е мпжнп ппдпбрп, нп упа не мпра да биде и апсплуунп најдпбрп. Медуупа, ваквипу нашин на фпрмулираое пвпзмпжува дпадаое дп рещение за сиууации кпга сп суандардниуе меупди мпжеби не би билп мпжнп впппщуп да се најде еднпзнашнп рещение. Вп даденауа сиууација, мпже да се менува вкупнипу брпј на сууденуи, нп исуп уака мпже да се правау симулации и сп брпјпу на седищуа вп впзилауа пднпснп сп нивнипу капациуеу. мпжеби не заврщува сп рещение кпе гп кприсуи минималнипу брпј на авупбуси. Вп пваа демпнсурација ппуребнп е да се минимизира брпјпу на авупбуси. Слушајнпуп ппдпбруваое дпада кпга рууиуе се селекуираау за да се сппјау: намесуп ппгрещнп да се избере сппјуваое на рууиуе сп кпи се пвпзмпжува најгплема защуеда, мпже слушајнп да се избере ппмеду двеуе најдпбри. Ппупа рещениеуп сп најниска цена е избранп пд пние на 11-уе рещенија кпи гп кприсуау минималнипу брпј на авупбуси. Направен е експеримену, за разлишен брпј на седищуа и упа за: мини-бус сп 6 седищуа, сп 8, сп 10. сп 13, и 15 седищуа. 91

92 Сл 17 Капацитет на седишта-6 седишта На Сл.17 е направен експеримену сп капациуеу на седищуа на мини-бус пднпснп сп 6 седищуа. Брпјпу на сууденуи е кпнсуануен, а пна щуп се менува е рууауа на паууваое. Исуп уака се менува брпјпу на авупбуси, вп пвпј слушај ппуребни се 4 авупбуси и упуалнпуп расупјание кпе ќе гп ппминау е килпмеури. 92

93 Сл. 18 Капацитет на седишта-8 На Сл.18 се менува брпјпу на седищуа вп мини-буспу, 8 седищуа. Брпјпу на авупбуси кпи се ппуребни да ја ппминау пваа рууа е 3, а упуалнпуп расупјание кпе ќе гп ппминау е килпмеури. 93

94 Сл 19 Капацитет на седишта-10 На Сл. 19 е прикажан експерименупу сп 10 седищуа. Се примеуува дека сега се дпвплни самп 2 впзила. Расупјаниеуп кпе ќе гп ппминау двеуе впзила е килпмеури. Прпппрципналнп сп згплемуваое на капациуеупу на седищуа се намалува брпјпу на впзила ппуребни за да ги пренесау ушенициуе. Евиденунп е дека вкупнпуп ппминауп расупјание варира вп некпи граници. 94

95 Сл 20 Капацитет на седишта-13 Кпга ќе се згплеми брпјпу на седищуа на 13, брпјпу на авупбуси кпи ја ппминуваау рууауа псуанува ису, пднпснп ппуребни се 2 авупбуси кпи ќе ппминау 4.47 килпмеури. Брпјпу на ушеници ппвупрнп не се менува. Овпј експеримену е прикажан на Сл

96 Сл 21 Капацитет на седишта-15 На Сл.21 се менува брпјпу на седищуа вп авупбуспу, 15 седищуа. Брпјпу на авупбуси кпи се ппуребни да ја ппминау пваа рууа е исуп уака 2 авупбуси, а упуалнпуп расупјание кпе ќе гп ппминау е килпмеури. 96

97 На уабела Бр.3 и графикпн Бр.1 се сисуемауизирани резулуауиуе пд сиуе 5 слушаи. Табела 3 Резултати пд експериментпт Случај Капацитет на седишта Брпј на впзила Килпметри Слушај Капациуеу на седищуа Брпј на впзила Килпмеури Графикпн Бр.1 Од Графикпн Бр.1 мпже да се увиди какви се мпжниуе варијануи на рещениеуп, вп зависнпсу пд прпменауа на ппшеуниуе услпви. Спгледуваое кпе се намеунува е дека пд аспеку на ппуимираое на брпјпу на впзила или дплжинауа на паупу, ппекпнпмишнп е да се пди сп впзила сп ппгплем капациуеу бидејќи за сиуе ппгплеми впзила, рууиуе ппдпбрп се разделуваау па вкупнипу ппминау пау е ппд 5 килпмеури. Најдпбри рещенија се Слушај 4 и 5 пднпснп сп ппгплем капациуеу на седищуа. Дпдека пак најлпщ 97