Pregled stanja poljoprivrede i sa njom povezanim aktivnostima na zagađenje Skadarskog jezera (Izvještaj za Crnu Goru)

Transcription

1

2 Pregled stanja poljoprivrede i sa njom povezanim aktivnostima na zagađenje Skadarskog jezera (Izvještaj za Crnu Goru) Pripremili Prof.dr Marijana Krivokapić Mr Vasilije Bušković Dželal Hodžić, dipl.ing Lazarela Kalezić,dipl.ing Podgorica, septembar 2013

3 Naziv klijenta: Green Home, Podgorica, Crne Gora Naziv projekta: Primjena integralnog modela upravljanja ekosistemom Skadarskog jezera (EMA-PLAN) Finansiranje projekta obezbijeđeno kroz: IPA Cross Border Programme Albania Montenegro, "Economic, Environment and Social Development Grant Scheme" Reference: EuropAid/ /L/ACT/IPA Projektna aktivnost: Priprema Izvještaja o uticajima poljoprivrede i sa njom povezanim aktivnostima na zagađenje Skadarskog jezera (dio za Crnu Goru) Authori Izvještaja: Prof.dr Marijana Krivokapić, Mr Vasilije Bušković, Dželal Hodžić i Lazarela Kalezić Datum predaje Izvještaja: maj, 2013 (nacrt), septembar 2013 (finalna verzija) ii

4 SADRŽAJ 1. UVOD Cilj 4 2.PRIRODNE GRANICE SKADARSKOG JEZERA I ZONE NEPOSREDNOG OKRUŽENJA OPIS ISTRAŽIVANOG PODRUČJA Geografske i klimatske karakteristike Reljef Vode (hidrografija) STANOVNIŠTVO I NASELJA (DEMOGRAFSKA ANALIZA) AGRIKULTURA - CRNA GORA KAO AGRIKULTURNI I EKOLOŠKI REGION Zemljište Poljoprivredna proizvodnja Proizvodnja žitarica Proizvodnja povrća-povrtarstvo, ratarstvo Gajenje voća-voćarstvo, vinova loza (vinogradarstvo i vinarstvo) Maslinarstvo Vinogradarstvo Organska proizvodnja Ljekovite, endemične i zaštićene biljne vrste Crmnice Pčelarstvo Ribarstvo Stočni fond Stčni fond u opštinama: Nikšić, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje, Bar Indeks poljoprivredne proizvodnje Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja/pesticida (herbicidi, insekticidi i dr) po opštinama IZVORI ZAGAĐIVANJA U SLIVU SKADARSKOG JEZERA ZAKLJUČCI LITERATURA iii

5 1. UVOD Intenzivnim razvojem društva raste i broj zagađivača vode i izvori zagađivanja. Otpadne vode se razlikuju po međusobno po količini, sastavu, biološkoj aktivnosti, higijenskom značenju. Tokom boravka zagađujućih materija u vodi mogu nasupiti razne fizičko-hemijske reakcije, prije nego ekosistem bude ugrožen (mehaničko miješanje, sedimentacija, adsorpcija i desorpcija na tlo, disocijacija, hidroliza, oksidaciono-redukcioni procesi, fotohemijske reakcije i dr). Određen dio polutanata ulazi u lanac ishrane, resorbuju se u biljke ili u organizme akvatičnih životinja a vrijeme zagađivanja nekog polutanta zavisiće od njegove reaktivnosti. Među zagađivačima, klasifikovanih u odnosu na izvor zagađenja (kao što su gradske komunalne otpadne vode, industrijske vode i dr) uticaj poljoprivrednih aktivnosti i spiranje sa poljoprivrednih površina ima značajan udio na zagađenje akvatičnih ekosistema. Zagađujuće materije poljiprivrednog porijekla potiču u najvećoj mjeri od životinjskih (bogati bjelančevinama i lipidima) i biljnih otpadaka, zatim djubriva koja se proizvode u kombinaciji jedinjenja azota (N), fosfora (P), kalijuma. (K) tzv. NPK djubriva koja se kombinuju uz dodatak oligoelemenata. Ostale zagađujuće materije potiču od mineralnih soli koje potiču od navodnjavanja, pesticida i dr. Količina materija poljoprivrednog porijekla predstavlja znatnu zapreminu. Korišćenje vještačkih djubriva naročito u količinama koja prevazilaze optimalna uzrokuje seriju neželjenih posledica: akumulaciju nitrata u podzemnim vodama, acidifikaciju zemljišta, nepovoljne efekte po mikrofloru zemljišta eutrofikaciju tekućih, stajaćih i podzemnih voda i dr. U prvom dijelu Izvještaja dat je pregled poljoprivrede odnosno biljne proizvodnje (povrtarstva/ratarstva, voćarstva, vinogradarstva, vinarstva) na nivou Crne Gore i na osnovu dostupnih raspoioživih podataka u nekoj od opština koje najviše gravitiraju slivu Skadarskog jezera: U drugom dijelu dat je preled gazdinstava u opštinama koje najviše gravitiraju slivu Skadarskog jezera (Nikšič, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje, Bar) prema broju stoćnog fonda, zatim index poljoprivredne proizvodnje, i u trećem dijelu dat je pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama, pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama i izvori zagađenja sliva Skadarskog jezera s akcentom na opštine koje gravitiraju slivu i nose najveću količinu zagađenja ka Skadarskom jezeru. Poljoprivreda je jedna od najznačajnijih grana ukupne ekonomije i jedna od njenih najvaznijih karakteristika je multifunkcionalnost, koja se ogleda u sljedećem: poljoprivreda za konačan rezultat ima hranu, a sigurnost u obezbjeđivanju hrane jeste strateški interes svake zemlje; ulaganje u poljoprivredu istovremeno znači i ulaganje u ruralni razvoj, jer brojna iskustva govore da je nemoguće očuvati selo ukoliko seosko stanovništvo nema mogućnost da se bavi poljoprivredom; gazdovanje neobnovljivim prirodnim resursima (polj. zemljištem) na optimalan i dugoročno održiv način znači i očuvanje čovjekove okoline u najširem smislu; poljoprivreda je važna pretpostavka za razvoj ne samo prehrambene industrije, kao njenog prirodnog nastavka, nego i za mnoge druge sektore: industriju opreme, mehanizacije i ambalaže, transport, brojne usluge i servise posebno turizam; poljoprivreda pri korišćenju raspoloživih prirodnih resursa (livada i pašnjaka) može uz relativno male inpute da stvori značajnu novostvorenu vrijednost; kroz razvoj održive poljoprivrede utiče se i na balansiranje razlika u regionalnom razvoju; multifunkcionalnost znači i očuvanje tradicije i kulturnog nasljeđa; 1

6 Raniji popisi poljoprivrede na bivšoj teritoriji YU, svodili su se uglavnom na popise stoke, a vršeni su uz popise stanovništva. Opšti popisi poljoprivrede sprovedeni su i godine. Podaci o poljoprivredi su prikupljani i Popisom stanovništva, a posljednji koji je uključivao pitanja o poljoprivredi sproveden je godine. Pripremu, organizovanje i sprovođenje trećeg opšteg, a prvog samostalnog Popisa poljoprivrede na teritoriji Crne Gore vršio je Zavod za statistiku- MONSTAT u periodu od do godine. U martu formiran je Biro za pripremu i sprovođenje Popisa poljoprivrede-statističko stručno tijelo za pripremu, organizovanje i sprovođenje Popisa poljoprivrede. Iste godine započeta je saradnja sa FAO i EU konsultantima u cilju zadovoljavanja EU zahtjeva oktobra 2008.godine sproveden je Probni popis poljoprivrede u cilju ocjene instrumenata koji će se koristiti u glavnom popisu. 27. maja godine potpisan je ugovor između Vlade Crne Gore i Svjetske Banke za projekat reforme i jačanja Poljoprivrede Crne Gore. Obezbijeđena finansijska sredstva su iznosila 1,303 mil. eura (Midas projekat) i 127 hilj. eura (kofinansirala Vlada Crne Gore). U junu usvojen Zakon o sprovođenju Popisa poljoprivrede. 2. marta godine Vlada Crne Gore donijela je Odluku o datumu sprovođenja Popisa poljoprivrede. U periodu od godine sproveden je Popis poljoprivrede na čitavoj teritoriji države, po principu od vrata do vrata. U periodu od godine Zavod za statistiku, sproveo je post popisno istraživanje Kontrola kvaliteta objavljeni su Prvi rezultati popisa. Prema ovom Popisu, u Crnoj Gori ima radno angažovanih lica na poljoprivrednim gazdinstvima, od čega na porodičnim pojoprivrednim gazdinstvima Polnu strukturu radno angažovanih lica porodičnih poljoprivrednih gazdinstava čini lica muškog pola, odnosno 60.40% i lica ženskog pola, odnosno 39,60%. Na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima radno angažovanih lica staro je 65 godina i više, što čini 23.58% ukupne radne snage. Najveći broj radno angažovanih lica sa starošću 65 i više godina nalazi se u opštini Nikšić, odnosno 3 206, a najmanji broj u opštini Tivat odnosno 71 radno angažovano lice. Na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima radno angažovanih lica staro je ispod 24 godine, što čini 6,83% ukupne radne snage. Najveći broj radno angažovanih lica starosti ispod 24 godine nalazi se u opštini Bijelo Polje, odnosno 1.264, a najmanji broj u opštini Budva odnosno 8 radno angažovanih lica. Radnu snagu na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima čini lica sa 4 godine srednje škole, odnosno 33,74%, od čega su muškarci, tj. 66,78% i žene, tj. 33,22%. Broj lica sa višim ili visokim poljoprivrednim obrazovanjem je što čini 1,47% ukupne radne snage porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Broj muškaraca sa višim ili visokim poljoprivrednim obrazovanjem je 1 054, tj %, a žena 392, odnosno 27,11%. Učešće lica sa drugim višim ili visokim obrazovanjem u ukupnoj radnoj snazi je 7.62% od čega 74,37% su muškarci i 25,63% žene. Sagledavajući obrazovnu strukturu radne snage na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima po opštinama, najveći broj lica sa višim ili visokim obrazovanjem nalazi se u Podgorici, Nikšiću i Bijelom Polju. Najveći broj lica sa višim ili visokim poljoprivrednim obrazovanjem nalazi se u Beranama, Podgorici i Nikšiću. Površina korišćenog poljoprivrednog zemljišta porodičnih poljoprivrednih gazdinstava iznosi ha što predstavlja 72,2% ukupno raspoloživog zemljišta. Prosječna površina korišćenog poljoprivrednog zemljišta po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu iznosi 4,4 ha. Ostale kategorije 2

7 zemljišta kao okućnice, oranice, vinogradi, voćnjaci i rasadnici čine skupa nešto manje od 4%. Na oranicama najviše se gaje žita za zrno i to na površini od 1 257,1 ha, tj. 31,05%, zatim slijedi krmno bilje 976,2 ha, tj. 24,1% i krompir na površini od 890 ha, tj. 21,9%. Od žita za zrno najviše je zastupljen kukuruz za zrno, a od krmnog bilja djetelina. Na okućnicama i/ili baštama najviše se gaji krompir i to na površini od 806,6 ha. Najveću površinu u strukturi korišćenog poljoprivrednog zemljišta zauzimaju livade i pašnjaci (96,1%). Ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava iznosi Od toga su porodična poljoprivredna gazdinstva. Prema veličini razreda korišćenog poljoprivrednog zemljišta porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je u intervalu od 0,1 0,5 ha ili 31,6%. Crna Gora ima poljoprivredna gazdinstava razvrstana kao specijalizovani tip proizvodnje za uzgoj stoke, što predstavlja 47.56% od ukupnog broja gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava 43-25, tj. 88,3% porodičnih poljoprivrednih gazdinstava imaju višegodišnje livade i pašnjake, dok samo 122 gazdinstva,tj. 0,2% ima rasadnike. Najveći broj poljoprivrednih gazdinstava koji koriste višegodišnje livade i pašnjake je sa sjedištem gazdinstva u opštinama Nikšić, Podgorica, Bijelo Polje, Pljevlja i Berane. Na poljoprivrednim gazdinstvima radno angažovano je prosječno 2,03 lica. Od ukupno nosioca porodičnih poljoprivrednih gazdinstava su žene, tj. 12,87%, a muškarci, tj. 87,13%. Prosječno porodično poljoprivredno gazdinstvo ima: - 6,0 ha ukupno raspoloživog zemljišta, - 4,3 ha poljoprivrednog korišćenog zemljišta, - 0,4 ha drugog neobrađenog poljoprivrednog zemljišta, - 0,2 ha poljoprivrednog neobrađenog zemljišta, - 0,8 ha šumskog zemljišta, - 0,2 ha neplodnog zemljišta - 3,6 uslovnih grla stoke. Ukupna vrijednost i Ekonomske veličine poljoprivrednih gazdinstava u Crnoj Gori izražena u eurima iznosi ,2 ili prosječno 2 574,54 EUR po poljoprivrednom gazdinstvu. Opština sa najmanjim brojem porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je Tivat 169 što čini 0,35% ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Opština sa najvećim brojem porodičnih poljoprivednih gazdinstava je Podgorica što čini 14,89% ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Razvojni ciljevi u poljoprivredi, obuhvataju: obezbjeđivanje prehrambene sigurnosti, uključujući zadovoljenje potreba domaćeg stanovništva i turističke tražnje u Crnoj Gori, povećanje konkurentnosti proizvođača hrane na domaćem i inostranom tržištu, izvoz specifičnih crnogorskih proizvoda, uravnotežen reginalni razvoj CG i stvaranje boljih uslova za život na selu i uključivanje u regionalne, evropske i međunarodne integracione procese. i Monstat,

8 1.1. Cilj Ovaj Izvještaj je dio IPA projekta za efikasniju primjenu modela integralnog upravljanja Skadarskim jezerom (EMA-PLAN) i Programa Monitoringa životne sredine koji treba da daju doprinos upravljanju i održivom razvoju ekosistemom Skadarskog jezera koje zajednički dijele Crna Gora i Albanija. U skladu sa Projektnim zadatkom (ToR) za ovu projektnu aktivnost u okviru ovog Izvještaja su pokrivena sledeća pitanja koja su od značaja za crnogorski dio Skadarskog jezera: U prvom dijelu Izvještaja dat je pregled poljoprivrede odnosno biljne proizvodnje (povrtarstva/ratarstva,voćarstva,vinogradarstva,vinarstva) i organske proizvodnje na nivou Crne Gore i na osnovu dostupnih raspoioživih podataka u nekoj od opština koje najviše gravitiraju slivu Skadarskog jezera; U drugom dijelu dat je preled gazdinstava u opštinama koje najviše gravitiraju slivu Skadarskog jezera (Nikšič, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje, Bar) prema broju stočnog fonda, zatim index poljoprivredne proizvodnje, i u trećem dijelu dat je pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama, pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama i izvori zagađenja sliva Skadarskog jezera s akcentom na opštine koje gravitiraju slivu i nose največu količinu zagađenja ka Skadarskom jezeru. (i)agroekološki regioni, poljoprivredne površine, proizvodnja žita, proizvodnja povrća/povrtarstvo/ratarstvo, gajenje voća-voćarstvo, vinova loza (vinogradarstvo i vinarstvo, ljekovite, endemične i zaštićene biljne vrste, pčelarstvo, ribarstvo). (ii) Stočni fond u opštinama: Nikšič, Danilovgrad. Podgorica, Cetinje, Bar, porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama, porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama i izvori zagađenja sliva Skadarskog jezera po opštinama koje gravitiraju slivu i nose največu količinu zagađenja ka Skadarskom jezeru. Poljoprivredne aktivnosti: upravljanje gazdovanje zemljištem, korišćenje vještačkih đubriva i pesticida po jedinicama površine, tehnologije u poljoprivrednoj proizvodnji i efikasnost inputa u poljoprivredi i otpad iz poljoprivrede. Aktivnosti uzgoja stoke u području koje okružuje Skadarsko jezero, brojno stanje stoke, index poljoprivredne proizvodnje i dr. Za rad na ovom poslu, Green Home je angažovao grupu eksperata sa radnim iskustvom u sličnim studijama za područje Skadarskog jezera. Tokom rada na ovom Izvještaju, angažovani eksperti i GreenHome su se usaglasili oko Projektnog područja koje je u Crnoj Gori značajno za uticaje poljoprivrede (i drugih zagađujućih aktivnosti) na ekosistem Skadarskog jezera. U idealnom slučaju, to Projektno područje uključuje slivno područje Skadarskog jezera. Imajući u vidu da su raspoloživi / dostupni podaci o poljoprivredi i drugim aktivnostima organizovani po administrativnom principu po opštinama, Projektno područje je za potrebe ovog Izvještaja definisano kao područje koje pokrivaju administrativne teritorije sledećih 5 (pet) opština: (i) Bar, (ii) Cetinje, (iii) Nikšić, (iv) Danilovgrad i (v) Podgorica sa Gradskim Opšinama Tuzi i Golubovci. S tim u vezi, originalni sadržaj Izvještaja koji je dat u ToR-u, morao je biti prilagođen organizacionoj strukturi raspoloživih podataka tako da je u konačnom struktuiran sadržaj Izvještaja koji predstavlja korelaciju između zahtijevanih i izvodljivih performansi za poljoprivredne aktivnosti u projektnom području koje je relevantno za Skadarsko jezero. 4

9 2. PRIRODNE GRANICE BASENA SKADARSKOG JEZERA I ZONE NEPOSREDNOG OKRUŽENJA Prirodne granice basena Skadarskog jezera obuhvataju sliv rijeke Morače i neposredni sliv Jezera, određen vododjelnicama površinskih tokova i utvrđen podzemnim slivnim zonama na karstu. Veličina sliva iznosi 5500 km 2, od čega Crnoj Gorii pripada 80 % i Albaniji 20 %. Granice Nacionalnog parka, utvrđene su čl.12. Zakona o nacionalnim parkovima ( Sl. list RCG, br. 47/00), obuhvataju oko ha, odnosno ha vodenih površina (slobodnih voda i flotantne vegetacije) i ha obodnog kopna i močvara, koji pripadaju teritorijama opština Podgorica, Cetinje i Bar. Planom Parka su, u najvećem obimu, respektovane Zakonom utvrđene granice, kada se iste vode morfološkim reperima na padinama ili prirodnim pojasevima uz sjevernu zonu Zetskih lugova i Šipnice. Izvršena pomjeranja granice, bez bitnijeg odstupanja, oslonjena su na orografske konture, a na području Zete dijelom na granice katastarskih parcela, provjerene na podlogama u razmjeri 1:5000. Ova pomjeranja se odnose na granice Zakonom vođene niskim saobraćajnicama, neposredno uz vode Jezera, jer kopneni koridor mora ima ti dimenziju koja će garantovati zaštitu Jezera, kao i na posebne ambijentalne, istorijske i morfološke cjeline koje je nužno uključiti u Nacionalni park, jer su one, saglasno čl.1. Zakona o nacionalnim parkovima, njegov sastavni dio. Zona padinskog okruženja obuhvata, u širem smislu, limanski prostor Rijeke Crnojevića sa Gornjim malim blatom, ograničen orografskim konturama po izohipsama od mnm. Zaštita zone treba da obezbijedi unapređenje i očuvanje prirodnih vrijedosti i ambijenata, najvrednijih panoramskih i vizuelnih doživljavanja Jezera. Prostrane ravnice na sjevernom sektoru Jezera gusto su naseljene, sa dva najveća gradska centra u slivu, Podgoricom i Skadrom, razvijenom industrijom, infrastrukturom i intenzivnom poljoprivredom. Ove okolnosti, posredno ili neposredno, utiču ne samo na kvalitet voda donjih tokova sliva, već i na kvalitet vazduha, tla i podzemnih voda (akvifera). Najizraženiii uticaj na promjenu kvaliteta sredine, u sve četiri kategorije, imaju tehnolški procesi KAP-a i deponije otpada iz njegovog proizvodnog procesa, zbog neposredne blizine Nacionalnog parka. 3. OPIS ISTRAŽIVANOG PODRUČJA 3.1. Geografske i klimatske karakteristike Skadarsko jezero zauzima najniže djelove Zetsko-skadarske kotline, zadržavajući rijekom Bojanom kontakt sa Jadranskim morem. Sjeverna obala je niska i močvarna i nastavlja se u prostranu Zetsku ravnicu. Sa juga i jugozapada prostor ograničavaju odsjeci i padine planina: Sozine, Rumije i Taraboša. Obale Jezera su strme, a na djelovima i okomite i slabo razuđene. Duž same obale raspoređena su ostrva (Starčevo, Beška, Moračnik, Tophala, Gradac, Dužica, Skut, Grmožur i mnogi drugi školjevi). Spuštenopodručje na zapadu, uz dolini Rijeke Crnojevića, raščlanjeno je i razuđeno. Ograničava ga brdoviti karstni teren Stare Crne Gore. Na proširenju lijevka između brda na jugozapadu i sjeveru, uz vode Jezera, močvare i naplave Ceklinskog polja, uzdiže se čitav arhipelag većih i manjih ostrva: Prevlaka, Andrijska gora, Vranjina, Liponjak, Kamenik, Čakovica i Žabljak Crnojevića. Basen Skadarskog jezera ima mediteransku klimu, sa određenim modifikacijama uslovljenim razvijenim reljefom, u temperaturnom i padavinskom režimu. Region Skadarskog jezera odlikuje se dugim sušnim i vrelim ljetima, gdje samo u julu i avgustu ima u prosjeku oko 350 sunčanih sati, i to pojedinačno u ova dva mjeseca. Ovakav prosjek sunčanih dana tokom ljetnjih mjeseci je na nivou prosječne osunčanosti crnogorskog primorja. Zime su kišovite i nešto hladnije u odnosu na primorje. 5

10 Srednja godišnja količina padavina kreće se od l/m² do l/m², u zavisnosti od stanice mjerenja. Najveću količinu padavina Jezero dobija u januaru mjesecu kada se srednja količina padavina kreće od 200 do 300 l/m², a najmanja je zabilježena u avgustu mjesecu, svega l/m². Srednja godišnja oblačnost iznosi 4,7 desetina pokrivenosti neba. Vedrih dana je prosječno 124,8 u godini, najviše tokom jula i avgusta, a najmanje u novembru i decembru. Srednja godišnja temperatura vazduha kreće se od 14 C do 15 C, sa temperaturnim maksimumon u julu i minimumom u januaru. Srednja julska temparatura iznosi 25,7 C, a srednja januarska 4 C. Tokom proljeća u ovom području javljaju se mrazevi različitog intenziteta. U martu i aprilu prosječno se javlja 9-10 mraznih dana, a u maju čak i do 4 mrazna dana. Prvi jesenji mrazevi javljaju se dosta kasno, prosječno krajem prve dekade decembra, mada se u pojedinim hladnijim godinama mogu javiti već sredinom novembra. Vjetrovi najčešće duvaju iz sjevernog i južnog kvadranta. Najzastupljeniji vjetrovi su bura, sjever, jugo, danik i noćnik. Dominantni pravci su sjeveroistok i jugozapad, a tišine su vrlo rijetke, svega oko 12% godišnje. Prosječni broj dana sa jakim vjetrom kreće se od 30 do 40 godišnje Reljef Skadarsko jezero se nalazi u Zetsko-skadarskoj kotlini, tektonskog porijekla, zadržavajući rijekom Bojanom kontakt sa Jadranskim morem, od kojeg ga je u dalekoj prošlosti odvojio lanac visokih planina. Za današnju geomorfologiju basena, od značaja su mnoge rječne doline, čije se rijeke slivaju u najniže djelove kotline, čineći pritoke Skadarskog jezera. Dio njegovog dna je kriptodepresija sa brojnim vruljama (sublakustrični izvori) dubine i preko 60m (Raduš) ispod nivoa mora. U slivu Skadarskog jezera nalazi se veliki broj pećina, koje se najčešće nalaze na brdskim padinama i po obodima nekadašnjih i sadašnjih erozinih bazisa tj. oboda Zetske i Bjelopavlićke ravnice, Nikšićkog polja i duž kanjona Morače i njenih pritoka. Zetsko-skadarska kotlina, ispunjena je tercijarnim marinskim sedimentima, a naročito debelim kvartarnim nanosom, pretežno riječnim, i plitkim vodama Jezera. Dinamični i složeni reljef ovog starog vodnog basena, koji je do pliocena bio zaliv Jadransko-jonskog mora, odlikuju: o prostrane kraške površi, sa kojih se uzdižu markantni planinski visovi, o najprostranija depresija i ravnica u Dinaridima, o izjaružene doline i usječeni kanjoni rijeka, o nenadmašni fenomeni karstifikacije, o ostaci najsnažnije glečerske erozije na Balkanu, i o oblici stvoreni radom rječne i jezerske erozije Vode (hidrografija) Geološki sastav i tektonski sklop terena dominantno su uticali na preraspodjelu voda I uopšte hidrogeološke odlike i odnose u slivu Skadarskog jezera. Najvažnije hidrološke odlike su ogromna vodena akvatorija Skadarskog jezera sa njegovim pritokama. Najveću količinu vode Jezeru daje rijeka Morača sa svojim pritokama - preko 62%, pa je i logično što su njegovi vodostaji najvećim dijelom zavisni od dotoka vode Moračom. Skadarskom jezeru vode daju još i manje rijeke, kao što su: Mrka, Gostijska rijeka, Zetica, Plavnica, Tara, Mala Morača, Šegrtnica i dalje Karutana, Bazagrudska matica i Rijeka Crnojevića koje teku sa sjevera i sjeverozapada, a Seljašnica, Orahovštica i Crmnica sa jugozapada. Jezero gubi oko 20% vode isparavanjem koje je osobito ljeti veliko, dok preostalih 80% otiče rijekom Bojanom, sa prosječnom brzinom od 332m³/s. Posebnu hidrološku specifičnost Jezera predstavljaju sublakustrični izvori, takozvana oka, koja se nalaze na obodu jezera, čije su dubine 6

11 znatno veće od ostalog dna. Najdublje je Raduško oko čije je dno oko 60 m, ispod nivoa vode Jezera. Površina slivnog područja iznosi km 2 i to km² u Crnoj Gori i 1.030km² u Albaniji. Površina Jezera pri ljetnjem nivou vode je 370 km 2, a pri zimskom nivou vode 540 km 2. Prosječna dubina Jezera je 5 m, a maksimalna 8,3 m. 4. STANOVNIŠTVO I NASELJA (DEMOGRAFSKA ANALIZA) Region Nacionalnog parka Skadarsko jezero pripada teritorijama tri opštine Podgorica, Bar i Cetinje. To implicira na zaključak da se Park nalazi između najurbanizovanijih i privredno najrazvijenijih područja u zemlji. Sa jedne strane je središni dio Crne Gore sa Glavnim gradom, a sa druge obala crnogorskog primorja. To su dvije oblasti sa najviše izraženim trendom ekonomskog rasta, što svakako ima multiplikativan uticaj na prostor Parka. Region Skadarskog jezera i njegovo okruženje karakteriše značajna raznolikost u gustini naseljenosti između crnogorske i albanske strane, kao i naseljenost različitih djelova područja na jednoj i drugoj strani. Tab.4.a - Broj stanovnika po opštinama i naseljima Opština Naselje Broj stan. Opština Naselje Broj stan. Podgorica Begova 53 Bar Godinje 60 Glavica Berislavci 489 Krnjice 26 Bijelo Polje 826 Martići 357 Bistrice 345 Ckla 104 Balabani 938 Komarno 26 Vranj 836 Donji Murići 125 Vukovci 426 Kruševica 1 Golubovci Braćeni 19 Gostilj 193 Sotonići 112 Podhum 240 Besi 67 Vranjina 218 Cetinje Rijeka 216 Crnojevića Drešaj 142 Prevlaka 24 Kotrabudan 288 Riječani 20 Kurilo 106 Dodoši 53 Mataguži Drušići 76 Ponari 295 Duljeva 2 Sukuruć 444 Žabljak 40 Šušunja 281 Bobija 39 Bar Bobovište 230 Donje Selo 23 Boljevići 204 Šinñon 25 Virpazar 337 Šinñon 25 Virpazar 337 UKUPNO Na crnogorskoj strani, prema trenutnim procjenama i trendovima opšta demografska situacija u oblasti Skadarskog jezera je nepovoljna. Područja Riječke oblasti, Crmnice, Lješanske oblasti i Krajine bilježe pad u broju stanovnika koji je praćen procesom starenja stanovništva i smanjenjem prosječnog broja članova domaćinstava. Nekim naseljima kao što su: Godinje, Kruševice, Krnjice, Prevlaka i Šinđon prijeti gašenje. Značajan rast u broju stanovnika zabilježen je samo u Zetskoj i Tuškoj ravnici, kao prigradskim zonama glavnog grada Crne Gore - Podgorici. 7

12 Popisom stanovništva iz godine, obuhvaćeno je 41 naselje koja pripadaju Nacionalnom parku Skadarsko jezero ili su u njegovom pograničnom dijelu, a koja ukupno broje stanovnika. U naseljima koja pripadaju opštini Podgorica skoncentrisan je najveći broj stanovnika , dok u barskoj opštini ima 1.668, a u cetinjskoj opštini 518 stanovnika. U naseljima Skadarskog jezera bilježi se proces starenja stanovništva, gdje se prosječna starost u ruralnim područjima kreće od 36,1 u Balabanima (Zetska ravnica) do 43,2 u Cklima (Krajina). Prema podacima Monstata, u ruralnim naseljima Skadarskog jezera, skoro 15% stanovništva ima preko 65 godina. Prosječna starosna struktura u Virpazaru je 35,8, dok je u Rijeci Crnojevića 45,4. Radi boljeg sagledavanja demografskih obilježja, naselja Skadarskog jezera treba posmatrati po već postojećim socio-ekonomskim cjelinama, jer se u svakoj od ovih cjelina, naselja razlikuju po svojoj veličini, broju stanovnika, broju članova domaćinstava, načinu organizacije života i etničkoj strukturi. Zbog značajnog broja stanovnika u naseljima ove oblasti postoji mogućnost za kvalitetniju organizaciju života. Naselja ove cjeline imaju stabilne demografske tokove i relativno stabilan broj članova domaćinstava. Prosječan broj članova domaćinstva je 3,6. Većinski živalj je albanske nacionalnosti, islamske vjeroispovjesti i karakteriše ga određena zatvorenost prema ostalim djelovima Skadarskog jezera, a veća otvorenost ka ulcinjskoj i barskoj opštini. Crmnica - predstavlja sponu između primorskog i kontinentalnog dijela Crne Gore. Sačinjavaju je 24 naselja sa stanovnika. Naselja ove oblasti bilježe pad broja stanovnika i nijesu brojna. Nekima prijeti gašenje kao što je to slučaj sa: Kruševicom, Krnjicama, Braćenima, Komarnom i Seocima. Najveći broj stanovnika ima Virpazar sa 337 stanovnika, koji predstavlja gradski centar ove oblasti i Boljevići sa 204 stanovnika. Prosječan broj članova domaćinstava u naseljima ove oblasti je 2 i bukvalno je sveden na prostu reprodukciju, izuzev Virpazara kao gradskog centra. Ovo ukazuje na negativne demografske tokove, koji su u posljednjih petnaest godina naročito izraženi. Zbog relativno malog broja stanovnika, veoma je teško organizovati život u naseljima Crmnice i njihovo oživljavanje je svedeno samo tokom vikenda ili poljoprivrednih radova. U Crmnici živi živalj uglavnom crnogorske nacionalnosti. Riječka oblast - nalazi se na zapadnoj i sjeverozapadnoj obali Skadarskog jezera. Obuhvata 37 seoskih naselja sa stanovnika. Izuzev Rijeke Crnojevića koja je glavni centar ovog područja i ima 216 stanovnika i Vranjine koja ima 218 stanovnika, ostala naselja Riječke nahije imaju ispod 50 stanovnika. Prosječan broj članova domaćinstava je 2,2, dok je u Vranjini 3,1. Opšta karakteristika naselja ove cjeline je usitnjenost i loša infrastrukturna povezanost. Ekspanzija opštinskih centara Podgorice i donekle Cetinja uticala je na iseljavanje ove oblasti. Stanovništvo se osim zemljoradnje i stočarstva bavi trgovinom i ribolovom. U Riječkoj oblasti dominira stanovništvo crnogorske nacionalnosti, ali je zastupljeno i stanovništvo srpske i muslimanske nacionalnosti. Lješanska oblast - nalazi se u sjeverozapadnom dijelu Skadarskog jezera. Prosječan broj članova domaćinstava je 2,7. Stanovništvo se pretežno bavi zemljoradnjom, stočarstvom i trgovinom vina i duvana. U ovoj oblasti pretežno živi stanovništvo crnogorske nacionalnosti. Zetska ravnica - Obuhvata 28 naselja u kojima živi oko stanovnika. Dva najveća naselja su Golubovci i Tuzi. Stanovništvo se uglavnom bavi zemljoradnjom i stočarstvom. U ovoj oblasti su zastupljene sve četiri nacionalnosti, ali je u najvećem broju zastupljeno stanovništvo crnogorske i srpske nacionalnosti. Prosječan broj članova domaćinstava je 4,4. 8

13 5. AGRIKULTURA CRNA GORA KAO AGRIKULTURNI I EKOLOŠKI REGION Na osnovu klime, reljefa i osobina zemljišta kao prirodnih uslova koji određuju pravce poljoprivredne proizvodnje Crnu Goru možemo podijeliti na 5 osnovnih agro-ekoloških rejona : primorski, -zetsko bjelopavlićki, dolinsko brdski, reon krša i planinski reon. Rejonizacija se bazira isključivo na agroekološkim uslovima i razlikuje se od svih drugih rejonizacija (demografska kretanja, ekonomska razvijenost i dr), nezavisna je od administrativnih granica. Cilj ovakve rejonizacije jeste da obilježi osnovne pravce poljoprivredne proizvodnje prema prirodnim uslovima i mogućnostima. Primorski reon zauzima uži prmorski pojas, od morske do oko 400 m.n.v. brdskih planina. Srednja godišnja padavina iznosi 1404,5 mm a srednja godišnja temperatura C. Najniža temperatura C -najviša temperatura C. Zemljište obuhvata oko ha plodne zemlje, pogodne za obradu i intenzivnu biljnu proizvodnju mediteranskog tipa. Najvažnije površine su: ulcinjsko polje oko 3000 ha, tivatsko polje oko 800 ha, Sutorinsko i Kutsko polje oko 200 ha. U ovom reonu, s obzirom na klimatske i vodne resurse nema pogodnih uslova za proizvodnju žitarica. Klima je blaga mediteranska sa zimama bez snijega, kratkim mrazevima u periodu decembar - februar sa temperaturom koja ne pada ispod +10 C Zetsko - bjelopavlićki reon obuhvata Zetsko - bjelopavlićku ravnicu i okolna brda do 500 m.n.v. Godišnje padavine iznose 2081 mm sa dobrim rasporedom tokom godine. Ovaj region zauzima preko 60 % ravničarskih terena Crne Gore sa vrlo različitim zemljištima od donje Zete, oboda Bjelopavlićke ravnice i Ćemovskog polja do Crmnice, Kuča i Pipera. To je značajan fond zemljišta visoke prirodne plodnosti ali sa velikim problemom što su to usitnjeni posjedi - parcele i nepodesni za mehanizovanu obradu i navodnjavanje. Vodni resursi su kvalitetni, ali sa dosta problema, kao što su: o stalne poplave i potreba za regulisanjem režima voda Skadarskog jezera uz optimalan izbor odnosa:poljoprivreda-zaštita prirode-energetika o intezivno industrijsko i urbano zagađivanje voda Morače. Zete i Skadarskog jezera o ekonomsko i organizaciono neisplativa izgradnja sistema za navodnjavanje razbacanih površina, plodnih zemljišta na obodnim nisko-brdskim terenima, klimatski uslovi su slični primorskom regionu. Zahvaljujući blagoj klimi, ovdje je moguća raznovrsna biljna proizvodnja.međutim zbog izuzetno sušnih i žarkih ljeta, navodnjavanje je imperativ intenzivne proizvodnje a ne samo mjera za povećanje prinosa. U ovom rejonu postoje svi preduslovi za razvoj proizvodnje žitarica posebno pšenice u kukuruza. U ovom rejonu se postiže najveći agrotehnološki i dohodovni nivo što treba prihvatiti kao komparativnu proizvodnu orijentaciju. Dolinski reon. Zauzima sve riječne doline i kraška polja u unutrašnjosti Crne Gore i brdske terene do oko 1200 m.n.v. Srednje godišnje padavine iznose 909 mm a srednja godišnja temperatura + 8,8 C. Najniža temperatura je - 1,6 C a najviša + 17,5 C. Iako po prostranstvu relativno mali, ovaj reon ima najveći procenat poljoprivrednih površina sa relativno plodnim zemljištem bez posebno složene melioracione problematike. Raspolaže sa oko ha zemljišta u kategoriji poljoprivrednih površina, čije osobine i plodnost najviše zavise od nagiba terena. Ravničarskih terena, koji čine polja i riječne doline, ima oko ha. Vodni resursi su u ovom rejonu bogati, posebno u dolini Lima, gornjeg toka Tare i Ćehotine, te u Nikšićkom i Grahovskom polju, tako da postoje gotovo neograničene mogućnosti gradnje jednostavnih akumulacija i vodozahvata za navodnjavanje. 9

14 Klimatski uslovi su, u pogledu gajenja pojedinih kultura, ujednačeni, iako postoj znatne razlike, posebno u pogledu režima padavina. Dok u Nikšiću imamo mediteranski režim sa oko 2000 mm taloga, i redovnim sušama u letnjem periodu, dolina Tare ima planinski režim sličan mediteranskom, ali sa više snijega i ljetnjih padavina, dok Polimlje i Pljevlja imaju kontinentalni režim sa svega 600 do 1000 mm godišnjeg taloga, ali pretežno u vidu snijega zimi i sa znatnim padavinama u vegetacionom periodu. Struktura poljoprivredne proizvodnje je prilagođena prirodnim uslovima pa i dosadašnji zahvati i budući programi će takođe polaziti od datih prednosti. Ovdje u nižim, ravnijim, terenima postoje dobri preduslovi za gajenje kukuruza i ozimih žita dok za jara žita su pogodni strmiji tereni. U ovom rejonu postoje najbolji preduslovi za gajenje pšenice tritikale, koja ima visok prinos i najbogatija je proteinima. Reon krša - obuhvata sve krečnjačke brdsko - planinske terene od primorskih planina, na jugu, preko centralne oblasti starocrnogorskog krša, do Golije, Pivske planine i Ljubišnje, na sjeveru. Godišnji prosjek padavina iznosi 1977 mm, a srednja godišnja temperatura 10,7 C. Iako po prostoru najveći, ovaj rejon raspolaže sa najmanjim procentom obradivog zemljišta, posebno u kompleksima ravnih terena pristupačnih za upotrebu mehanizacije i moderne tehnologije. Obradiva zemljišta se svode na oko ha plitkih pretaloženih rendzina i smeđih zemljišta u kraškim poljima, dolovima i vrtačama, ali je svega 50 % tih terena pogodno za mehanizovanu obradu. Vodni resursi variraju od planinsko - mediteranskih na jugu do subalpskih na sjeveroistoku, što znači oštra, sniježna i duga zima, hladna - vlažna jesen i proljeće i svježa, kratka i sušna ljeta. To su uslovi koji i ograničavaju izbor kultura. U ovim klimatskim i vodnim uslovima, u ravnijim terenima postoje preduslovi za gajenje strnih žita. Planinski reon - zauzima sve planinske terene sjevernog i sjevero -istočnog dijela Republike iznad 1200 m.n.v. Srednje godišnje padavine iznose 1464 mm, srednja godišnja temperatura 4,7 C. Četiri mjeseca u godini imaju temperaturu ispod 0 C. Ovaj prostorni region raspolaže sa oko ha srednje dubokih i plitkih zemljišta na zaravnjenim platoima i blažim padinama, koja uz racionalno đubrenje i melioracije prirodnih travnjaka mogu dati visoke prinose trava i krmnog bilja, a znatne površine su pogodne za jara žita i moguća je mehanizovana obrada. Vodni resursi su ovdje siromašniji, ali ima dosta izvora i potoka, dok su glavni vodotoci ispod ovog kompleksa tj. protiču kroz dolinsko - brdski rejon, pa je mala mogućnost njihovog korišćenja za navodnjavanje u ovom rejonu, izuzev pojedinačnih slučajeva, kao što je plato Jezera kod Žabljaka i neki tereni na Bogićevici i Bjelasici, ali je u ovom planinskom rejonu, zbog klimatskih ograničenja, navodnjavanje ekonomski problematično Zemljište Na području Nacionalnog parka zastupljena su hidromorfna i terestrična zemljišta. Hidromorfna zemljišta - Nastala su radom voda i dinamikom vodnog režima, javljaju se uz ravno priobalno područje. Zauzimaju površinu od oko ha. Postanak ovih zemljišta je u tijesnoj vezi sa radom voda te su veoma heterogenog i neujednačenog sastava, počev od pjeskovito-šljunkoviti duž Morače, do ilovasto-glinovitih, od Ćemovskog polja prema Jezeru i u Crmničkom I Orahovskom polju. Idući od obale (stalno pod vodom ili periodično plavljena) smjenjuju se organo-mineralno zemljište i treset, različiti tipovi aluvijum karbonatnog zemljišta (zabaren, slabo zabareni i ilovasti). Aluvijumi koji se povremeno plave ili su izvan domašaja poplava dobrih su fizičkih i hemijskih osobina i 10

15 svojstava, jer su karbonatni, sa dosta visokim sadržajem humusa (1,5-6%). Ovakve osobine zemljišta, uz primjenu navodnjavanja i drugih savremenih agrotehničkih mjera, omogućile su u ovoj zoni (odnosno Zeti) razvoj vrlo intenzivne poljoprivredne proizvodnje. U plavnoj zoni Skadarskog jezera i zoni pod uticajem podzemnih voda, aluvijumi se postepeno oglejavaju i pogoršavaju svojstva. Usljed toga ova potencijalno vrlo plodna zemljišta ne mogu se intenzivno koristiti, a ispod kote 7,5 m rijetko se obrađuju, izuzev dobro ocjedljivih površina uz sprudove vodotoka. Duboko zabareni aluvijum u uskoj zoni, redovno plavan, nalazi se pod močvarnim livadama kisjelih trava i vrbaka. Organomineralno zemljište, najčešće poplavljeno, pod bujnom vegetacijom močvara i vrbaka, predstavlja u ekosistemu najproduktivniji biotop Jezera. Tresetišta moćnosti do 4 m javljaju se pod ilovastim naplavama na lokalitetima Podhuma, Gornjeg blata i Rzavca. Njihovo adekvatno i reducirano korišćenje u poljoprivredi gornjih rejona može da, u znatnoj mjeri, smanji upotrebu vještačkih đubriva i usmjeri, na ovom prostoru, proizvodnju ekološki zdrave hrane, uz značajan komercijalni efekat i zaštitu podzemnih voda. Mogućnost intenzivnog korišćenja ovih zemljišta treba uskladiti sa očuvanjem ekosistema Jezera i biotopa močvarne zone. Na dnu Jezera leži moćni aluvijalno-ilovasti sediment, bez pedogenetskih procesa na njemu. Terestična zemljišta - Nalaze na neplavnim uzdignutim terenima i na vodopropusnoj karstnoj i konglomeratnoj podlozi. Na fluvio-glacijalnoj naplavi Ćemovskog i Tuškog polja razvilo se skeletno smeđe zemljište, na ekstremno propusnoj podlozi šljunka i konglomerata. Nestanak šumskog pokrivača, u preistorijskom periodu, uslovio je snažan proces eolske erozije, koji je vremenom odnio sa središnjeg dijela kompleksa čitavi sloj zemljišta. Ogoljeni skelet donedavno je predstavljao pustinjsko-stepsku oblast slabog pašnjaka. Zahvaljujući savremenoj agrotehnici i navodnjavanju danas se tu nalaze plantaže vinograda i voćnjaka. Podnožjem okolnih brda i na jugu naplave zemljište nije jače erodirano, ima veću dubinu i veoma je plodno. Međutim i ovdje ga prati prenaseljenost i značajna zauzetost naseljima i infrastrukturnim sistemima. Plitke crvenice su zastupljene na krečnjačkim padinama oboda Jezera. Najveći dio ovog zemljišta, u granicama Parka, pokriven je golim krečnjačkim stijenama (70 %), a manji dio (30 %) čine zemljišta škrapa i uvala, sa plitkim skeletnim crvenicama. Pretaložene crvenice se javljaju u lavirintu krečnjačkog pobrđa, u vrtačama i dolovima, sa znatno većom dubinom i kontinuitetom prostiranja. Ekstremna vodopropusnost i bezvodnost, uz redovne suše, desetkuju mogući prinos. Smeđe antropogeno zemljište terasa, na kontaktu dolomita, podgrađivanjem padina pretvoreno je u poljoprivredno zemljište, koje je na prostoru Crmnice i Krajine pod vinogradima, voćnjacima i maslinjacima (Murići i Besi). Smeđe zemljište na flišu pokriva padinske komplekse obrasle gustom vegetacijom šumo- šikara, tipa makije. Zastupljeno je mozaično, iznad antropogenog zemljišta Poljoprivredna proizvodnja - Biljna Raniji popisi poljoprivrede svodili su se uglavnom na popise stočnog fonda, avršeni su uz popise stanovništva. Opšti popisi poljoprivrede sprovedeni su I 1960 i Prvi samostalni popis poljoprivrede na teritoriji Crne Gore, vršio je Zavod za statistiku MONSTAT u periodu od 2008 do 2010 godine. U martu 2008.formiran je Biro za pripremu i sprovođenje Popisa poljoprivredestatističko stručno tijelo za pripremu, organizovanje i sprovođenje Popisa poljoprivrede. Iste godine započeta je saradnja sa FAO i EU konsultantima u cilju zadovoljavanja EU zahtjeva.u periodu od 15 do 20 oktobra Sproveden je probni Popis poljoprivrede u cilju ocjene instrumenata koji će se koristiti u glavnom popisu, a 27. maja potpisan je ugovor između Vlade Crne Gore i Svjetske banke za projekat reforme i jačanja poljoprivrede u Crnoj Gori. Obezbijeđena finansijska sredstva iznosila su miliona (Midas projekat) i eura konfinansirala je Vlada Crne Gore. U junu usvojen je zakon o sprovođenju Popisa poljoprivrede. Vlada Crne Gore, 2 marta donijela 11

16 je Odluku o datumu sprovođenja Popisa poljoprivrede. U periodu od do sproveden je popis poljoprivrede na čitavoj teritoriji države po principu od vrata, do vrata, a u periodu od do Zavod za statistiku, sproveo je postpopisno istraživanje Kontrola kvaliteta i obuhvata popisa poljoprivrede objavljeni su prvi rezultati popisa poljoprivrede. U ukupnom uvozu Crne Gore uvoz poljoprivredno prehrambenih proizvoda u godini iznosio je 24,52%. Na strani izvoza u ukupnom izvozu Crne Gore u godini izvoz poljoprivredno prehrambenih proizvoda iznosio je 14,08%. Na osnovu popisa poljoprivrede iz ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava iznosi Od toga su porodična poljoprivredna gazdinstva. Prema veličini razreda korišćenog poljoprivrednog zemljišta porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je u intervalu od 0,1 0,5 ha ili 31,6%. Crna Gora ima poljoprivredna gazdinstava razvrstana kao specijalizovani tip proizvodnjeza Uzgoj stoke, što predstavlja 47,56% od ukupnog broja gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava , tj. 88,3% porodičnih poljoprivrednih gazdinstava imaju višegodišnje livade i pašnjake, dok samo 122 gazdinstva, tj. 0,2% ima rasadnike. Najveći broj poljoprivrednih gazdinstava koji koriste višegodišnje livade i pašnjake je sa sjedištem gazdinstva u opštinama Nikšić, Podgorica, Bijelo Polje, Pljevlja i Berane. Na poljoprivrednim gazdinstvima radno angažovano je prosječno 2,03 lica. Od ukupno nosioca porodičnih poljoprivrednih gazdinstava su žene, tj. 12,87%, a muškarci, tj. 87,13% Proizvodnja žitarica Prema procjenama, mogućnost crnogorske poljoprivrede jeste u okviru kvaliteta a ne kvantiteta. Postoji dugoročni nesklad između ponude i tražnje na tržištu poljoprivrednih proizvoda Crne Gore. Taj nesklad posljedica je sporog rasta proizvodnje, porasta lične potrošnje. Na osnovu navedenog, izvozne mogućnosti Crne Gore u proizvodnji žitarica sadržane su sljedećem: o dobijanje žitarica kao proizvoda ekskluzivnog kvaliteta u smislu ekoloških uslova gajenja i očuvanog kvaliteta zemljišta u planinsko-brdskom području; o konkurentnost cijena i prepoznatljivost marke proizvodauz primarni zadatak uzgajanja, odnosno prerade u uslovima nepostojanja štetnih materija; Razvoj proizvodnje žitarica u uslovima tržišnog privređivanja, nameće se kao jedan od značajnih faktora za ukupnu privredu Crne Gore. Taj značaj se ogleda kroz iskorišćavanje prirodnih potencijala Crne Gore i upošljavanja lokalmog stanovništva, kroz upošljavanje postojećih prerađivačkih kapaciteta i ponudu gotovih proizvoda, koji imaju status eksluzivne zdrave hrane. Na ovaj način se stiču preduslovi za zaokruženje ciklusa: proizvodnja-prerada-potrošnja i poboljšanje regionalnih veza između sjevera i juga Crne Gore. Pšenica (Triticum sp.l) Pšenica nije samo najvažnija ratarska kultura, već i najvažniji poljoprivredni proizvod i uopšte najvažniji proizvod ljudske djelatnosti. Poslije riže pšenica je najšire upotrebljavana žitarica na svijetu. Od ukupno obradivih površina na zemlji, koje iznose oko milijardu hektara, oko 23% ili hektara zauzima pšenica. Pšenica se prije svega koristi kao hljebna biljka. Pšeničnim hljebom hrani se preko 70 % stanovnika zemljine kugle. Pšenica ima veliki značaj i u drugim granama industrije: mlinskoj industriji, industriji keksa, peciva, hljeba, kolača, pivskoj industriji i dr. Iz ovoga se može vidjeti da integralno zrno pšenice ima izuzetnu prehrambenu vrijednost, ali na žalost, danas je 12

17 još uvijek najviše zastupljen potpuno osiromašeni pšenični proizvod bijelo brašno, u kojem su usitnjeni i izbijeljeni najmanje vrijedni djelovi djelovi zrna, a odstranjeno najvažnije (omotač, mekinja i klica). Pšenica nije samo najvažnija ratarska kultura, već i najvažniji poljoprivredni proizvod i uopšte najvažniji proizvod ljudske djelatnosti. Poslije riže pšenica je najšire upotrebljavana žitarica na svijetu. Od ukupno obradivih površina na zemlji, koje iznose oko milijardu hektara, oko 23% ili hektara zauzima pšenica. Pšenica se prije svega koristi kao hljebna biljka. Pšeničnim hljebom hrani se preko 70 % stanovnika zemljine kugle. Pšenica ima veliki značaj i u drugim granama industrije: mlinskoj industriji, industriji keksa, peciva, hljeba, kolača, pivskoj industriji i dr. Iz ovoga se može vidjeti da integralno zrno pšenice ima izuzetnu prehrambenu vrijednost, ali na žalost, danas je još uvijek najviše zastupljen potpuno osiromašeni pšenični proizvod bijelo brašno, u kojem su usitnjeni i izbijeljeni najmanje vrijedni djelovi djelovi zrna, a odstranjeno najvažnije ( omotač, mekinja i klica). Tab a - Sastav pšeničnog zrna (u 100 g) E Kj P g UH g M g Vl g Ca mg P mg Fe mg Mg mg Zn mg B 1 mg B 2 mg B 5 mg B 6 mg Nk mg Fk µg Zrno Klica Mekinje (E-energija, P-proteini, UH-ugljeni hidrati, M-masti, Vl-prehrambena vlakna, Nk-nikotinska kiselina, Fk-folna kiselina) U ekstenzivnom stočarstvu koristi se slama a naročito pljeva, služe za ishranu stoke. Slama služi kao prostirka u stočarstvu. U smješi sa mahunjačama (graškom i grahoricom) zelenom ili suvom stanju pšenica je kvalitetna stočna hrana. Sitno i slabije zrno koje otpadne pri selektiranju služi takođe za ishranu stoke. Slama od pšenice, može da služi za izradu hartije, celuloze, građevinskih ploča. Graf D - Proizvodnja pšenice u Crnoj Gori i Pšenica kao najvažniji artikal u međunarodnoj trgovini, omogućila je razvoj saobraćaja i saobraćajnih objekata. Ima veliku važnost i u politici jer je mnogo puta u istoriji služila kao jedan od elemenata pritiska jedne države na drugu, pa je takvu ulogu i danas zadržala. Prema vremenu i načinu gajenja kod pšenice se razlikuje ozima i jara sorta. Od svih površina pod pšenicom u svijetu ozima pšenica zauzima veće površine i u prosjeku daje veće i stabilnije prinose od jare. Po otpornosti na zimu - ozima je otpornija na niske temperature od jare. Pšenica je biljka sa velikim arealom rasprostranjenosti. Ima veliki broj sorti, vrsta i varijeteta koje se dijele na dva osnovna tipa - ozime i jare. Zahvaljujući svom polimorfizmu rasprostranjena je gotovo cijelom svijetu, ali se oblasti gajenja ozime i jare pšenice ne poklapaju. Iz svih navedenih razloga i razlika, ozima i jara pšenica sa ratarskog stanovišta, smatraju se kao dvije biljke - dvije kulture. 13

18 Ječam (Hordedum sativum vulgare jessen). Hljeb od ječma je lošeg kvaliteta, teško je svarljiv, pa se rijetko koristi za pravljenje hleba,već se koristi oljušten kao kaša i geršla. Ima veliki značaj u industriji piva i slada. Slad se upotrebljava u industriji piva, a sladni sirup u pekarstvu, poslastičarstvu (bombone), tekstilnoj i farmaceutskoj industriji, u proizvodnji sladnog mlijeka, alkohola, sirćetne kisjeline, kvasca. Od oljuštenog zrna ječma dobija se griz, pahuljice i surogat kafe. Pri preradi zrna ječma dobija se oko 56 % geršle a ostatak (sitna zrna, brašno, mekinje) se upotrebljava za ishranu stoke. E Kj P g UH g M g Vl g Tab b - Sastav ječmenog zrna Ca P Fe Mg Zn B 1 mg mg mg mg mg mg (E-energija, P-proteini, UH-ugljeni hidrati, M-masti, Vl-prehrambena vlakna, Nk-nikotinska kiselina, Fk-folna kiselina) U južnim rejonima ječam se upotrebljava prvenstveno za ishranu stoke. Koristi se u silaži. Za ishranu stoke koristi se ječmena slama. Slama se koristi i za prostirku, što je značajno u proizvodnji stajnjaka. Sadašnje sorte ječma imaju visok potencijal rodnosti, pri pravilnoj, intenzivnoj tehnologiji gajenja mogu da ostvare prinose veće od pšenice, naročito u određenim mikro-rejonimna. U našoj zemlji postoje velike mogućnosti za proizvodnju. Crna Gora ima prirodne i druge uslove za znatno povećanje proizvodnje ječma, radi zadovoljenja potreba u ishrani stoke, prehrambenoj industriji, industriji piva i dr. Sl F - Zrna ječma B 2 mg B 5 mg B 6 mg Nk mg Fk µg Graf G - Proizvodnja ječma u Crnoj Gori i Ječam ima najveći areal rasprostranjenosti među svim žitima, kako na sjever tako i na jug, zbog njegovog velikog polimorfizma. Pod uticajem različitih uslova gajenja formirana su tri različita ekološka tipa ječma, i to : sjeverni, srednjeevropski i južni. Oni se razlikuju kako po načinu upotrebe tako i biološki. Ječam ima visok stepen prilagođavanja na različite uslove. Ovas (Avena sativa L.). Privredni značaj ovsa sastoji se u kvalitetu njegovog zrna i zahtjevima prema uslovima gajenja, te može da uspijeva i u rejonima gdje žita daju veoma male prinose. i Ibidem 14

19 Ovas se uglavnom koristi za ishranu svih vrsta životinja - naročito konja, kao koncentrovana hrana. Nekada se koristio za dobijanje hljeba, dok se danas u tu svrhu gotovo ne koristi. U našoj zemlji površine pod ovsem u žitorodnim reonima znatno su se smanjile uslijed njegovog smanjenog značaja, i to, iz sledećih razloga: broj konja znatno se smanjio i prinosi ovsa su znatno niži u odnosu na druga žita. Zato će ovas zadržati svoj puni značaj u planinskim krajevima. Nove sorte ozimog ovsa domaćeg i stranog porekla imaju zadovoljavajuću rodnost sa prinosima i preko 5000 kg/ha. Ovas se može sa uspjehom gajiti na različitim zemljištima, uključujući i laka, peskovita zemljišta, samo ukoliko su dovoljno vlažna. Ovas, među svim žitima, najbolje uspijeva na težim i vlažnim zemljištima, uključujući isušene ritove, tresetišta i dr. Graf J - Proizvodnja ječma u Crnoj Gori Isto tako ovas dobro uspijeva na novoosvojenim površinama, razoranim travnjacima i krčevinama. Bolje od drugih žita uspijeva na kiselim zemljištima. Ovas je kultura rane sjetve, bez obzira na to da li se radi o ozimoj ili proljećnoj sjetvi. Proso (Panicum sp) Proso je zrnasto skrobna biljka koja se koristi za ljudsku i stočnu ishranu. Oljušteno zrno se koristi kao kaša za ljudsku hranu i ima veliku hranljivu i svarljivu vrijednost. Slama prosa ima dobru hranljivu vrijednost. Zbog kratke vegetacije, proso se može gajiti kao postrna kultura a u slučaju elementarnih nepogoda, može se koristiti za naknadnu sjetvu umjesto izmrzlih ozimih usjeva ili poplavljenih i gradom uništenih usjeva. S obzirom na visoku otpornost prema suši i kratku vegetaciju proso se može gajiti u suvljim reonima. Dobar je predusjev za mnoge kulture. U povoljnim uslovima može dati rekordne prinose, koji su od zrnastih kultura jedino poznati kod kukuruza. Heljda (Fagopuryum mill) Medonosna je biljka, popularna među pčelarima, jer svaka pojedinačna stabljika u vrijeme c vjetanja ima do 1800 cvjetova, ali na kraju sazri samo oko 8 sjemenki kao posljedica nesigurnog oprašivanja. U nekim krajevima je to kultura druge žetve. Naime, iako manjeg prinosa od žita i drugih industrijskih kultura, heljda je atraktivna zbog dugog perioda cvjetanja, koje traje skoro mjesec i po dana, tako da se pčelari dovoljno dugo zadržavaju na jednoj lokaciji. Tab c - Sastav heljdinog zrna ( u 100 g) E Kj P g UH g M g Vl g Ca mg P mg Fe mg Mg mg B 1 mg B 2 mg B 5 mg B 6 mg Nk mg (E-energija, P-proteini, UH-ugljeni hidrati, M-masti, Vl-prehrambena vlakna, Nk-nikotinska kiselina) Heljdina cvjetna i mirisna polja su jedna od najboljih ispaša za pčele. Malo je koja biljka, kao heljda, tako bogata nektarom. Jedna pčelinja košnica, može dnevno sa jednoh hektara sakupiti do pet 15

20 kilograma meda. Heljda je kao medonosna biljka utoliko više zahvalna jer cvjeta takoreći sve do same žetve. Tab d - Proizvodnja heljde u Crnoj Gori, tokom 2003 i Zasijana površina(ha) Prinos kg / ha Ukupan prinos (kg) , , Kukuruz (Zea mays) No osnovu građe i hemijskog sastava zrna vrsta Zea mays L. podijeljena na niz grupa, i to: kukuruz zuban, kukuruz tvrdunac, kukuruz šećerac, kukuruz kokičar, kukuruz mekunac, voštani kukuruz, kukuruz plevičar, kukuruz poluzuban, kukuruz mekani šećerac. Najveći značaj u proizvodnji imaju zuban i tvrdunac, zatim šećerac i kokičar. Ostale podvrste su mnogo manjeg značaja a neke su interesantne samo sa botaničkog stanovišta i kao izvor za dalji rad na oplemenjivanju kukuruza i stvaranju hibrida sa specifičnim osobinama i za posebnu namjenu. Kukuruz daje visoke prinose na rastresitim, dobro propusnim, ali i na zemljištima sa dobrim kapacitetom za vodu. Za gajenje kukuruza povoljna su zemljišta koja sadrže velike rezerve vlage i dobro su aerirana, zatim da sadrže lako pristupačne hranljive materije za ishranu biljaka. Prednost mediteranske klime u gajenju kukuruza je u znatno dužoj vegataciji biljke, što doprinosi veličini i nalivenosti zrna. Osnovniproblemi pri sjetvi kukuruza na sjeveru su da zrno neće sazreti i biti tržišno upotrebljivo. Zato u Evropskoj uniji postoje još i oznake C i K odnosno kada kukuruz sazrijeva za silažu a kada je sazrelo u potpunosti Graf S - Prinos pojedinih žitarica u tonama, po hektaru Tab e - Proizvodnja žitarica u Crnoj Gori, u periodu od 2003.do Graf R -Požnjevena površina žitarica u hektarima (ha) 16

21 Požnjevena površina Pšenica Ječam Kukuruz Prinos (tona) Požnjevena površina Prinos(tona) Požnjevena površina Prinos(tona) ha ukupno po ha ha ukupno po ha ha ukupno Po ha , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,2 S obzirom na to, da podataka o proizvodnji žitarica u užem reonu Skadarskog jezera nema, podaci koji su dati u ovom Izvještaju odnose se na proizvodnju žitarica, po sortama na nivou Crne Gore. Sa tab. se uočava da je prinos pšenice u iznosu od tone bio najveći u godini, zatim u iznosu od tona i u iznosu od 3044 tone. Prinos pšenice tokom 2012.godine je u padu i iznosi 2151 tone. Prinos ječma bio je najveći tokom godine, u iznosu od tone, zatim (2.221 t) dok godine prinos je u padu, i iznosi tona. Prinos kukuruza je najveći 2011.godine ( tona) i pokazuje tendenciju porasta proizvodnje, ukoliko se zanemari u kojoj je ostvaren nešto niži prinos (8.719). Tab f - Oranična površina prema načinu korišćenja (ha), u periodu od do Zasijana površina Oranice i Rasadnici bašte Ugari i neobrađene oranice i bašte Industrijsko Povrtno Krmno Ukupno Žita bilje bilje bilje Proizvodnja povrća-povrtarstvo, ratarstvo Kod biljne proizvodnje, i pored znatnih oscilacija, od do 2003., trend povećanja vidljiv je kod svih grupa biljne proizvodnje (tab. ). Najbrži rast je ostvaren u ratarsko-povrtarskoj proizvodnji koja se u posmatranom periodu povećavala po prosječnoj godišnjoj stopi od +6,4%, dok su voćarska i vinogradarska proizvodnja rasle umjerenije (+2,0% i +2,7% godišnje). Trend rasta proizvodnje ostvaren je i u periodu od 2003 do 2012.godine. 17

22 Ratarstvo i povrtarstvo Od ukupno ha pod oranicama ratarsko-povrtarska proizvodnja odvijala se na ha, tokom 2003.god. Preostalih ha, odnosno 28% ukupnih oraničnih površina, predstavljaju površine koje se uopšte ne obrađuju ili se na njima odvija proces ekstenzivne poljoprivrede. Zbog smanjivanja ukupnih površina oranica i bašta i stalno visokog udjela neobrađenih oranica, od do godine površine na kojima se odvija ratarsko-povrtarska proizvodnja smanjile su se za 23%. To je ukazivalo na slabo i nedovoljno korišćenje ionako ograničenih resursa. Tokom 2004.godine oranične površine se povećavaju na ha, gdje povrtno bilje zauzima ha a žitarice su zasijane na ha. Tokom 2008., 2009., 2010., i godine površina oranica i bašti je iznad ha, odnosno približava se cifri od ha u 2012 i iznosi ha. Površina zasijana krmnim biljem varira od ha (2003.) do ha (2008). Tokom površina zasijana krmnim biljem iznosi ha, a ha. Graf A -Povrće po oranicama, povrće po okućnicama/baštama Tabela: a - Povrtarstvo-proizvodnja paradajiza, paprika, dinja i lubenica u periodu od Paradajz Paprika Dinje i lubenice Požnjevena površina ha Prinos (tona) ukupno po ha Požnjevena površina ha Prinos(tona) ukupno po ha Požnjevena površina Prinos(tona) ha ukupno Po ha , , , , , , , , , , , , , , , , , ,5 18

23 , , , , , , , , , , , ,8 Prinos paradajiza, bio je najveći (23.4), (23.1) i 2011 (23.4) tone po hektaru. Prinos paprika, bio je njaveči tokom (22.1), (21.2) i 2010 (22.2) tone, dok je prinos dinja I lubenica bio najveći tokom (29.7), (29.5), I 2011 (29.4) tone po hektaru. I pored smanjivanja površina pod oranicama u odnosu na prethodne godine, na kojima se odvija ratarsko-povrtarska proizvodnja, kod većine ratarskih kultura proizvodnja se znatno povećala. Najveći porast proizvodnje zabilježen je kod povrća (u prosjeku više od 3 puta) i krompira (više od 2 puta), što je prije svega rezultat izrazito velikog povećanja prinosa. Povećanju proizvodnje u ovim sektorima doprinijelo je poboljšanje tehničke opremljenosti i tehnološkog nivoa proizvodnje, uvođenje u proizvodnju visokorodnih sorti i hibrida, savjetodavni rad kao i povoljne otkupne cijene i direktna podrška proizvođačima. Tabela: b - Povrtarstvo proizvodnja pasulja, graška, kupusa i kelja, u periodu od do Pasulj Grašak Kupus i kelj Požnjevena površina Prinos (tona) Požnjevena površina Prinos(tona) Požnjevena površina Prinos(tona) ha ukupno po ha ha ukupno po ha ha ukupno Po ha , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,7 19

24 Povećanje proizvedenih količina posljednjih godina karakteristično je i za duvan, iako su podaci zvanične statistike znatno drugačiji od onih koji se mogu dobiti iz drugih relevantnih izvora. Proizvodnja je locirana u podgoričkom proizvodnom području (u Zeti i Malesiji). Do godine, isključivo se gajio hercegovački duvan, kada se u masovnu proizvodnju uvode dva nova, visokoprinosna američka tipa duvana: berlej i merilend. Na trend povećanja proizvodnje duvana u Crnoj Gori presudan uticaj imaju visoki prinosi koji se postižu gajenjem novih tipova duvana. Proizvodnja se smanjila jedino kod žita gdje se, uprkos većim prinosima, nije moglo nadoknaditi veliko smanjenje zasijanih površina. Prinosi glavnih ratarskih i povrtarskih kultura u Crnoj Gori, iako rastu i dalje su relativno niski i još uvijek daleko od prinosa koji se postižu u zemljama Zapadne Evrope, odnosno na nivou su prinosa koje imaju zemlje u okruženju (u tranziciji). Kao glavni limitirajući faktori u ratarskoj proizvodnji javljaju se: neuređenost i niska plodnost zemljišta, neadekvatna osnovna obrada i predsjetvena priprema, neodgovarajući izbor sorti i hibrida, nepovoljan sklop biljaka, bolesti i štetočine, nepovoljan raspored padavina, klimatski stresovi, kao i nedovoljan nivo znanja poljoprivrednih proizvođača. Proizvodnju povrća karakteriše nedostatak intenzivne njivske proizvodnje i neadekvatna sjetvena struktura. Tretman povrtarstva kao dodatne djelatnosti podstakao je proizvodnju malih količina, prije svega za lokalno tržište. Nedovoljno je razvijena proizvodnja povrća u zaštićenom prostoru (odvija se na oko 60 ha, što je ekvivalentno znatno većim površinama na otvorenom), mada je u posljednjih nekoliko godina intenziviran razvoj plasteničke proizvodnje. Nizak nivo znanja većine povrtara ima za posljedicu primjenu ekstenzivnih metoda gajenja, a samim tim i niskih prinosa koji su u koliziji sa visokom cijenom sjemena i drugih repromaterijala. Primjena neadekvatne i zastarjele mehanizacije, uz nerazvijene kapacitete za preradu, ne omugućuje rentabilnu proizvodnju povrća za industrijsku namjenu. Sortiment povrća koji se danas koristi uglavnom je dobar, a sjemena se uglavnom uvoze iz Holandije. Proizvodnja sjemena povrća (izuzev sjemenskog krompira) do sada nije razvijana. Krompir (Solanum tuherosum L.) zauzima značajno mjesto u strukturi proizvodnje i potrošnje ratarsko-povrtarskih proizvoda u Crnoj Gori. U svjetskim razmjerama, krompir zauzima četvrto mjesto u ratarsko-povrtarskoj proizvodnji, poslije pšenice, kukuruza i pirinča. Zbog povoljnog odnosa i sadržaja hranljivih materija u krtolama, krompir ima vrlo važnu ulogu u ljudskoj ishrani, ishrani stoke, a u posljednje vrijeme postaje veoma značajna sirovina za industrijsku preradu. Ima veliki agrotehnički značaj, jer je dobar predusjev za većinu ratarskih kulrura, pošto zernljište ostavlja čisto od korova i u dobrom fizičkom stanju. Proizvodnja krompira u Cmoj Gori ima izuzetno veliki značaj, jer korišcenjem komparativnih prednosti (kiime i zemljišta) moguće je proizvesti znatne količine sjemenskog i merkantilnog krompira. U posljednjih nekohko godina ova proizvodnja posebno dobija na značaju. Razloge trcba tražiti u činjenici da je Crna Gora imala izražen deficit i nedostajuće količine krompira nabavljala iz susjednih područja, Povoljnim tržišnim prilikama u Cmoj Gori, i entuzijazmom proizvodača u saradnjj sa naukom, u posljednjih nekoliko godina, ispoljena je tendencija rasta proizvodnje krompira i promjene odnosa strukture proizvodnje u korist domaće. Crna Gora posjeduje povoljne prirodne i agroekološke uslove za proizvodnju krompir, međutim, kod nekih područja vidne su i razlike za proizvodnju pojedimh vrsta krompira. U tom pogledu mogu se izdvojiiti dva područja: o sjevemo područje - opštine: Pljevlja, Kolašin, Mojkovac, Plav, Plužine, Nikšić, Šavnik i Žabljak, koje imaju izuzetno povoljne zemljišne i klimatske uslove za proizvodnju sjemenskog i merkantilnog krompira; o južno područje - opstine: Podgorica i Danilovgrad, čiji geografski položaj omogućava gajenje ranog krompira. 20

25 Dakle, zahvaljujući raznolikosti klime i zemljišta, skoro cijeli prostor može biti racionalno iskoriščen za proizvodnju raznih vrsta ove kulture. Cma Gora raspolaže komparativnim prednostima za ostvarivanje veće proizvodnje krompira. Rast površina ukazuje da se ova proizvodnja širi. Krompir zauzima značajno mjesto u strukturi proizvodnje i potrošnje povrtarskih proizvoda u Crnoj Gori. Požnjevene površine krompira u oranicama i baštama učestvuju sa 18.12%, dok u ukupno zasijanim površinama pod povrtnim biljem učestvuju sa 56.56%, a ostatak otpada na ostalo povrtno bilje (pasulj, grašak, kupus, paprika, paradajiz i dr). U analiziranom periodu ispoljena je tendencija rasta površina zasijanih povrtnim biljem. Ova pojava ukazuje da je razvoj povrtarstva ostvarivan na bazi povećanja površina. Učešće povišina zasijanih povrćem u ukupnim površinama oranica i bašta iznosi prosječno 32.13%. S obzirom da su u navedcnom periodu stagnirale površine pod oranicama i baštama, odnosno ukupne sjetvene površine, proizilazi da je i razvoj ratarstva ostvarivan povećanjem povrtnog bilja. Graf C Površine zasađene krompirom na oranicama i na okućnicama i/ili baštama, po opštinama U posmatranom periodu zastupljenost površina pod krompirom varira ali se uočava trend njihovog rasta. Površine pod krompirom u državi iznose prosječno ha. Po vrstama privrednih subjekata ili svojinskoj strukturi skoro u potpunosti se površine zasijane krompirom nalaze na privatnim gazdinstvima. Ostali privredni subjekti učestvuju simbolično sa svega 0,52%. Na ovakvu svojinsku strukturu, pored prirodnih faktora, značajan uticaj, naročito posljednjih godina, imaju i ekonomski uslovi. Zbog toga i nedovoljne primjene dostignuća u razvoju tehnologije zaostaje razvoj visokoproduktivne proizvodnje, koja bi omogućila ostvarivanje optimalnih ekonomskih rezultata. U dosadašnjem razvoju i ostvarivanju proizvodnje krompira zaostaje primjena i unapređivanje agrotehnike, što je naročito karakteristično za sitnije proizvođače. Kod njih proizvodnja krompira nije namijenjena tržištu, već potrošnji u sopstvenom domaćinstvu. U sadašnje vrijeme pod optimalnom i savremenom agrotehnikom se podrazumjeva cjelovit kompleks mjera, od pripreme zemljišta, sadnje i obrade u toku vegetacije, zajedno sa plodoredom i navodnjavanjem, uzimajući u obzir zahtjeve krompira kao kulture za prirodnim i zemljišnim uslovima, vegetacijskim prostorom, vremenom i dubinom sadnje, do primjene savremene mehanizacije. Među najvažnije faktore povećanja prinosa krompira u nas, svakako, spada upotreba deklarisanog i kvalitetnog sadnog materijala. Na bazi ove mjere može se povećati prinos krompira od 50 do 100 %. Što se tiče proizvodnje sjemenskog materijala, može se konstatovati da u posljednjih nekoliko godina rastu površine i broj proizvodača koji se bavi ovom značajnom proizvodnjom. 21

26 Osnovna odlika potrošnje krompira u Crnoj Gori (sva domaćinstva) jeste ostvareni rast, prosječno godišnje za 5.4%. Prosječna potrošnja po članu domaćinstva iznosi kg. Struktura ishrane stanovništva i ustaljene navike u pripremanju hrane uticale su da krompir predstavlja proizvod koji je bio nezaobilazan u ishrani crnogorske populacije u toku analiziranog perioda. Veoma zabrinjava što je njihovo učesće u pojedinim godinama bilo toliko da se struktura ishrane može smatrati jednoličnom, usljed relativno skromne potrošnje drugih, za zdravlje organizma značajnih proizvoda. Posmatrano u globalu na visinu potrošnje poljoprivredno-prehrambenih proizvoda utiče visina raspoloživih sredstava koja se izdvajaju iz dohotka za ličnu potrošnju. Takođe, pored visine raspoloživih sredstava, na razlike u visini potrošnje pojedinih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u znatnoj mjeri utiču i izvori sticanja dohotka Gajenje voća-voćarstvo, vinova loza (vinogradarstvo i vinarstvo) Statistički podaci o voćarstvu u Crnoj Gori su dosta oskudni. Nema podataka o površinama za pojedine voćne vrste, dok neke voćne vrste statistika i ne registruje. Prema statističkim podacima, površine voćnjaka (i maslinjaka) u kontinentalnom dijelu Crne Gore najviše se gaje šljiva, jabuka i kruška, a u primorskom smokva, narandža i mandarina. Sa tab. se uočava da je u periodu od 2003.do 2012, najveći ukupni prinos jabuka bio god. u iznosu od tona, iste godine krušaka u iznosu od tona, a šljiva U iznosu od tona. U sjevernom dijelu Crne Gore šljiva je dominantna voćna vrsta i uglavnom se koristi za proizvodnju rakije (preko 95%) dok se manji dio prerađuje u džemove i slatko, suši ili konzumira u svježem stanju. Mogućnost čuvanja prerađevina od šljiva i njihov relativno lak plasman uticali su da se, i pored krčenja oboljelih stabala, brojnost se održava na približno istom nivou. Mogućnost otkupa tržišnih viškova je činilac od koga u znatnoj mjeri zavisi proizvodnja jabuke i kruške. Čim se stvore mogućnosti za otkup (preradu ili konzumnu upotrebu) sakupljanje plodova biva intenzivnije, dok neizvjesna realizacija dovodi do toga da znatne količine plodova ostanu nesakupljene. U novije vrijeme plodovi kruške se gotovo u cjelosti prerađuju u rakiju. Nedovoljan nivo znanja proizvođača i neadekvatan sortiment javljaju se kao limitirajući faktor bržeg razvoja voćarstva u Crnoj Gori. Tab.: a - Vočna stabla i proizvodnja voća (jabuke, kruške i šljive) od do Jabuke Kruške Šljive 2003 broj stabala prinos broj stabala prinos broj stabala prinos ukup no rodn a ukupn o tona kg po stabl u ,8 ukupn o rodn a ukupn o tona kg po stabl u ,1 ukupn o rodna ukupn o tona kg po stabl u , , , , , , , , , , , , , , , ,4 22

27 , , , , , , , , , , , ,4 Sve voćne vrste, osim agruma i breskve, gaje se ekstenzivno na okućnicama ili u vidu manjih zasada bez primjene agrotehničkih mjera (obrada, đubrenje, rezidba, zaštita od bolesti i mraza, navodnjavanje) pa je rodnost niska i alternativna (svake druge ili treće godine). To je, pored vremenskih prilika, osnovni razlog za prilično velike varijacije ukupnih prinosa. Uprkos tome, evidentan je blagi trend povećanja proizvodnje. To povećanje je, posmatrano po vrstama, najznačajnije u smokve, narandže i mandarine kod kojih su, pored ukupnih, znatno porasli i prosječni prinosi po stablu. Tab. : b - Voćna stabla i proizvodnja voća (trešnje, breskve, orasi,smokve,narandže) od do Trešnje Breskve Orasi broj stabala prinos broj stabala prinos broj stabala prinos ukup no rodn a ukupn o tona kg po stabl u ukupn o rodn a ukupn o tona kg po stabl u ukupn o rodn a ukupn o tona kg po stabl u , , , , , , , , , , , , , , , , , ,9 Masline Smokve Narandže i mandarine broj stabala prinos broj stabala prinos broj stabala prinos 2002 ukup no rodn a ukupn o tona kg po stabl u 600 1,4 ukupn o rodn a ukupn o tona kg po stabl u ,2 ukupn o rodn a ukupn o tona kg po stabl u ,6 23

28 Maslinarstvo Maslina je najstarija suptropska kultura na crnogorskom primorju. Procjenjuje se da je najstarije stablo staro preko 2000 godina. Sa oko ha, maslina pokriva trećinu ukupne površine pod voćnjacima. Od nekadašnjih stabala, danas na crnogorskom primorju ima ukupno , odnosno rodnih stabala. Preovladavaju stabla stara 100 i više godina. Oko 70% zasada je tradicionalno, dok mladih stabala ima manje od 10%. U sortimentu su sa više od 90% zastupljene autohtone sorte (žutica i dr.), koje se uglavnom koriste za proizvodnju ulja, ali i za proizvodnju konzerviranog ploda na tradicionalni način. Uprkos sortnom potencijalu za proizvodnju maslinovog ulja ekstra kvaliteta, proizvodnja je vrlo ekstenzivna zbog čega se ni postojeći nivo proizvodnje ne koristi u potpunosti (ispod 50%). Tab c- Broj stabala masline (ukupna, rodna) i prinos (ukupno tona i kg po stablu) Broj stabala Ukupno Rodna Masline Tone Prinos kg po stablu ,4 Prinos jako varira i kreće se od 300 tona godišnje u nerodnim godinama do tona u rodnim godinama. Kako se ukupan prinos koji se ubere (sa manje od polovine stabala), dijeli sa ukupnim brojem stabala to dovodi do toga da je stavka prosječnog prinosa po stablu u statistici permanentno niska. Tržište i potražnja za domaćim proizvodima od masline postoji, ali zbog nedovoljne iskorišćenosti raspoloživih kapaciteta i pored blagog povećanja posljednjih godina, ni izdaleka ne zadovoljava domaće potrebe. Vinogradarstvo Površine pod vinogradima u Crnoj Gori iznose ha (2003) one imaju relativno ujednačen nivo, sa blagom tendencijom rasta. Zahvaljujući povoljnim klimatsko-edafskim uslovima Crnogorskog vinogradarskog rejona u njemu se mogu uspješno gajiti sorte vinove loze svih perioda-epoha sazrijevanja i namjene korišćenja. U loznom sortimentu preovlađuju vinske sorte (90%) za proizvodnju crvenih (vranac, kratošija, merlot, kaberne) i bijelih vina (krstač, šardone, rkaciteli, sovinjon). Stone sorte čije grožđe je namijenjeno za potrošnju u svježem stanju (kardinal, ribijeri, italija) čine 10%. U Biotehničkom institutu postoji kolekcija sorti vinove loze koja se sastoji od preko 550 sorti i hibrida loze. Imajući u vidu da od vinskih sorti na vinogradarskim terenima Crne Gore dominiraju autohtone sorte (preko 70%), to su njihovi prinosi ujednačeni, stabilni i standardnog sortnog kvaliteta, koji se koriste za proizvodnju vrhunskih crnogorskih vina. Na tabelama je prikazana proizvodnja od 1992.do 2003 i od do

29 Tab d Vinogradarska proizvodnja i Godine Površina Broj stabla Proizvodnja Prinos po ha Prinos po vinograda vinove loze (000 t) (t) stablu (kg) (000 ha) (mil.) ,7 17,2 26,4 7,2 1, ,7 16,7 20,9 5,7 1, ,7 16,5 27,4 7,5 1, , , , , , , , , , U procesu odomaćivanja vinova loza je prešla put od šume, preko okućnice do savremenih zasada vinograda. Crmnica je područje koje za Crnu Goru oduvijek predstavlja sinonim za visoki kvalitet groždja, vina i rakije. Vinova loza je jedna od najstarijih kulturnih biljaka. Nastala je u procesu evolucije od davnih predaka praistorijske loze V.teutonica, V.pravinifera, V.silvestris, V.parasilvestris. Brojni su paleonološki podaci koji potvrdjuju da je divlja loza ishodnik kulturne loze, postojala još u periodu tercijera. Dio Crne Gore u kojem je bilo moguće od davnina gajiti vinovu lozu poklapa se sa zonom u kojoj vlada izmijenjena mediteranska klima. Ova crnogorsko vinogradarska zona obuhvata primorje i područje koje gravitira Skadarskom jezeru do nadmorske visine od 500 m. Crmnica ili Crmnička nahija nalazi se izmedju 42.3 i 42.4 stepena sjeverne geografske širine i 19.0 i 19.2 stepena istočne geografske dužine. Površina koja obuhvata je oko m 2, od primorja je dijeli planinski lanac (Sutorman) a od jugozapadnog dijela Crne Gore masiv Katunske nahije. Sjeveroistočni dio Crmnice zapljuskuju vode Skadarskog jezera. Brdoviti djelovi Crmnice od 600 do 1000 m uzdižu se nad crmničkom ravnicom. Planinske padine prema Skadarskom jezeru imaju karakter krševite planine, sa raznim oblicima uvala, vrtača, škrapa, jama i pećina. Ovakav reljef dubokog krša jedan je od najtipičnijih regija krša u svijetu kojem pripada i Crmnica, predstavlja i najveću geotektonsku jedinicu u Crnoj Gori. i Izvor: SGCG 25

30 Tab e-.vinogradi i proizvodnja grožđa, od 2003.do i Vinogradi ukupno Broj čokota Prinos Ukupno Rodna kupno tona kg po čokotu , , , , , , , , , ,4 Dva važna ciklona prelaze preko Crmnice. Jedan dolazi od tršćanskog zaliva, duž primorja prema istoku, dok drugi iz zapadnog Mediterana preko južne Italije, južnog Jadrana ka sjevero-istoku. Kada je ciklonsko južno vrijeme, zimski dio godine i dio jeseni, rjedje u proljeće donosi obilne padavine koje dostižu dnevne maksimume preko 200 mm. Osnovne karakteristike kišnog režima u Crmnici su: relativno visoka količina padavina, neravnomjeran raspored u toku godine, pljuskovit karakter kiša i srazmjerno malo učešće snijega. Najveći dio padavina otpada na jesenje i zimske mjesece, skoro 80%. Selo Podgor ima u prosjeku najveću godišnju količinu padavina mm. Ljetnji mjeseci jul i avgust imaju najmanju količinu padavina. Osnovna razlika izmedju Primorja i Crmnice u temperaturnom pogledu uočava se u ljetnjim i zimskim mjesecima. Visokim i okomitim planinskim masivom Rumije i Sutormana limitiran je jači termički uticaj mora. Tako u toku zime srednje mjesečne temperature niže su u Crmnici za 3-4 stepena C 0 u januaru i decembru dok je razlika u oktobru i martu 1 stepen C. Nasuprot tome, u toku ljeta visoki planinski lanac onemogućava rashladjujuće djelovanje morske vodene površine na oblast Crmnice, pa su temperature u prosjeku više za 2-3 stepena C 0. Uticaj Jadranskog mora u zimskim mjesecima ogleda se u povećavanju a u toku ljetnjih mjeseci u snižavanju temperature vazduha u priobalju. Što se tiče ekstremnih temperatura za kulturu vinove loze posebno su interesantni aspolutni minimumi. Do sada nijesu zabilježene apsolutno minimalne temperature koje bi ugrozile vinovu lozu u području Crmnice. Ovakvi uslovi pružaju mogućnost za uspješno gajenje vinove loze i proizvodnju vina i rakije vrhunskog kvaliteta. Vinogradarstvo u cijeloj Crmničkoj nahiji predstavlja veoma važnu granu poljoprivrede i osnovni izvor novčanih prihoda. Terase kao specifično obilježje ovog kraja predstavljaju viševjekovnu borbu čovjeka za stvaranje poljoprivrednog zemljišta i ujedno zaštitu protiv pogubnih erozivnih procesa. Tako lijepe i velike sisteme terasa nalazimo izmedju Brčela i Bukovika na visini od 400 m koji obuhvaćaju čitave strane od deluvijalnih tvorevina do rječnog korita na 50 m. Na svakoj terasi koja nije zapuštena iznad suvomedje imamo red loza. i Izvor: Monstat 26

31 Medjutim, o vinogradarstvu Crne Gore u daljoj prošlosti, nema mnogo pisanih podataka. U primorju i njegovom zaledju divlja vinova loza mogla se naći u šumskoj vegetaciji a kultura gajenja vinove loze postojala je i u predslovenskim vremenima. U toku dugog vremenskog perioda tekao je vrlo intenzivan proces prirodnog ukrštanja i selekcije, iz čega su proistekle mnogobrojne forme loze. Tako su prirodnim ukrštanjem i odabiranjem boljih formi loze od strane čovjeka nastale mnoge sorte vinove loze. Ove vrste su se širile oko Sredozemnog mora i dublje u Evropu i zapadnu Aziju. U istorijskim podacima koji potiču iz ruskih arhiva, a zahvaćeni propisima (defteri) 1521 i 1523, pominju se vinogradi u Godinju, Seljanima, blizu Rijeke Crnojevića, Drušićima, Berima, Brajićima i drugim mjestima. Sva širenje sortimenta i kulture uzgoja vinove loze na Crrnogorskom primorju i njegovom zaledju učinili su Grci koji su kao dobri trgovci i moreplovci (1000 g.p.n.e.) prenosili i širili vinovu lozu prilikom svojih putovanja i osnivanja naselja na Siciliji, južnoj Italiji, ostrvima i obali Jadranskog mora. Na ostrvima u Jadranskom moru i njegovom zaledju (šira okolina Podgorice) vinogradarstvo su unapredjivali Rimljani, koji su ostavili i mnoge zapise u kojima se opisuju različite sorte, načini uzgoja i njega loze. Uzgoj vinove loze u graničnim područjima sa primorjem, svakako je uticao na proizvodnju i razmjenu iskustva i znanja u proizvodnji groždja i vina u Crmnici. U basenu Skadarskog jezera postoje agrogeološki uslovi kao i zemljišni potencijal za zasnivanje komercijalne proizvodnje i uzgoj vinskih i stonih sorti groždja. Usljed nemogućnosti poljoprivrednih gazdinstava da u dovoljnom obimu samostalno finansiraju investicije u tim sektorima poljoprivrede, raspoloživi potencijali nisu dovoljno iskorišćeni. Kroz podsticajne mjere resornog ministarstva, vinogradari su unazad nekoliko godina, preko vinogradarskih udruženja dobijali besplatne sadnice kao i regrese na ime zasadjenih površina pod vinovom lozom, tako da se permanentno vrši zamjena starih i zapuštenih vinograda, modernim i bolje opremljenim. Zastupljenost voćnjaka je simbolična, i na okućnicama poljoprivrednih gazdinstava gaje se uglavnom kontinentalne vrste voća. Sve voćne vrste gaje se ekstezivno, uglavnom bez primjene agrotehničkih mjera (obrada, djubrenje, rezidba, zaštita od bolesti i mraza, navodnjavanje) pa je rodnost niska i alternativna (radjaju svake druge i treće godine) Organska proizvodnja Istorijat razvoja organskog sektora u Crnoj Gori, tijesno je povezan sa razvojem NVO Proizvodnja organske hrane koja je osnovana 2002., u cilju promovisanja održivog razvoja ruralnih područja Crne Gore, zaštite lokalne kulture i tradicije kroz promociju organske poljoprivrede. Zakon o organskoj poljoprivredi usvojen je (Sl. list RCG", br. 49/04 i "Sl. list CG", br. 73/10 i 40/11)), u skladu sa uredbom CE i naknadnim izmjenama i dopunama. Zakon o organskoj poljoprivredi ima za cilj nekoliko specifičnih aspekata vezanih za organski sektor, i to: o o o o o poljoprivredna proizvodnja i berba samniklih plodova stočarska proizvodnja zahtjev sistema za kontrolu i sertifikaciju upravljanje zahtjevima proizvođača korišćenje lotipa Ministarstvo održivog razvoja osnovalo je Monteorganiku, Nacionalnu agenciju za sertifikaciju i kontrolu organske proizvodnje. Konvencionalni proizvodi i dalje dominiraju prije svega, kako po pitanju potražnje,tako i po pitanju ponude, kao i zbog još uvijek visokih cijena, koje čine organske proizvode nepristupačnim većem broju potrošaća. 27

32 Razvoj organske poljoprivrede jedan je od prioriteta politike u Crnoj Gori i u proteklim godinam, organski sektor je uvijek bio smatran izuzetno važnim resursom. Logotip Organske poljoprivrede kreiran je 2005.godine. Tab a -Broj proizvođačai prerađivača registrovanih za prelazni period ili kao organski od strane Monteorganica-e u 2009, 2010 i i Proizvodnja Rast (%) PP Cert. org. Ukup no PP Cert. org. Ukup no PP Cert. org. Ukup no Od 2009 Žitarice Krompir Povrće Voće Razno Grožđe Maslina Različita biljna proizvodnja Stočarstvo/ mliječni proiz. Sakupljanje bilja i voća Od Ukupno Tab b- Površine u prelaznom periodu ili sertifikivone kao organske od strane Monteorganica-e u 2009., i godini Proizvodnja 2009 (ha) 2010 (ha) 2011 (ha) Rast (%) PP Cert. org. Ukupno PP Cert. org. Ukupno PP Cert. org. Ukupno Od Od 2010 Obradive površine (žitarice, povrće, bilje) Višegodišnji zasadi (voće, vinogradi) Ukupno (obradivo z. i višegodišnji z.) Livade i pašnjaci 3,449 1,106 4,555-3,451 3, ,532 2, Sakupljanje samon. bilja - 101, , , , , , Svega ukupno 3, , , , , , , Ljekovite, endemične i zaštićene biljne vrste Crmnice Crna Gora kao ekološka država raspolaže velikim prirodnim bogatstvom koje treba, prije svega, sačuvati i omogućiti njegovo pravilno iskorišćavanje. Edukacija stanovništva o raspoloživom bogatstvu Crne Gore, a ujedno i Crmnice, može samo omogućiti bolje čuvanje i zaštitu svih neprocjenjivih dragocjenosti prirode. i Podaci Monteorganica 28

33 Divlje i pitomo ljekovito bilje Crmnice predstavlja raskošne prostranstva puna veoma složenih ljekovitih sastojaka, koji još nijesu dovoljno ispitani i zbog toga se ne eksploatišu sa onim uspjehom koji će se postići kada se njihov hemizam, biolgoija, farmakologija bolje upoznaju. Ispitujući teren Crmnice otkriveno je da je raznovrsnost flore veoma velika. Veliki broj biljnih vrsta sadrži dosta ljekovitog materija koje stanovništvo ovog podneblja koristi kako u ishrani tako i u liječenju mnogobrojnih bolesti. Područje Crmnice odlikuje se velikom plodnošću zemljišta, što daje mogućnost razvoja raznih grana industrije. Poseban značaj pokazuje mogućnost uzgoja pojedinih ljekovitih vrsta. Klimatske prilike u Crmnici zavise od nadmorske visine i konfiguracije zemljišta, a uslovljeni su blizinom Skadarskog jezera i uticaja Jadranskog mora preko rijeke Bojane. Nadmorska visina područja se kreće od Skadarskog jezera 5,5 m nadmorske visine do Vrsute 1182 m nadmorske visine. Cjelokupno područje karakteriše se kontinentalnom klimom, toplim i suvim ljetima, hladnim i dugim zimama. Nadmorska visina područja se kreće od Skadarskog jezera 5,5 m nadmorske visine do Vrsute m nadmorske visine. Zbog klimatskih karakteristika područje Crmnice odlikuje se velikom plodnošću zemljišta, što daje mogućnost razvoja raznih grana industrije. Poseban značaj pokazuje mogućnost uzgoja pojedinih ljekovitih vrsta. Slijedi popis ljekovitih, endemičnih, zaštićenih biljnih vrsta na području Crmnice i Bijeli slez Altbaea officinalis, Bijela djetelina Trifolium repans, Bijeli luk Allium satum, Bokvica Plantago major, Bršljan Hedera belix, Vinova loza Vitis vinifera, Veronika Veronica officinalis, Vodopija Cicborum intubus, Dobričica Gleuboma bederaceum, Dunja Cydonija oblongata, Pelin Salvia officinalis, Zova Sambucus nigra, Jagorčevina Primula officinalis, Jabuka Pirus malius Kamilica Matricaria chamomilla Kantarion Hypericum performatum, Kopriva Urtica dioica, Krasuljak Bellis perenis, Kupina Rubus fructicasus, Lipa Tilia europaea, Lokvanj Nymphea alba, Ljubičica Viola odorata, Majčina dušica Thymus serpillum, Malina Rubus ideus, Maslačak Taraxacium officinale, Maslina Olea europaea, Mečja šapa Heracleum sphondilum, Mirodjija Anathum graveolens, Morač Foeniculum vulgore, i Tomović,R

34 Mrkva Daucus carota, Nar Punica granatum, Neven Calandula officinalis, Orah Juglans regia, Paprat Aspidium filix mas, Pelen Artemisia absinthium, Peršun Petroselinum sativum, Petrovac Agrimonia eupatoria, Pitoma nana Menta piperita, Podubica Teucrium chamaedrys, Različak Centaurea cyaneus, Ruzmarin Rasmarinus officinalis, Trava od srdobolje Pontentilla tormentilla, Troskot Poligonum aviculare, Hajdučka trava Abillea millefolium, Celer Apium graveolens, Crni luk Allium cepa, Crvena djetelina Trifolium pratense, Čičak Aratium lappa, Čuvar kuće Semprevivum tectorum, Šipurak Rosa canina, Šumska jagoda - Fragaria vesca Zaštićene vrste Quercus robur ssp. Scutareiensis. skadarski hrast lužnjak. Ova vrsta je antropogeno vrlo potisnuta i nalazi se u manjim grupama i fragmentima u području Skadarskog jezera. Hermodactylus tuberosus - u okolini Virpazara i na padinama Rumije. Loroglossum bircinum zaštićena je kao rijetka i dekorativna vrsta. Tulipa grisebachiana - jedina vrsta roda Tulipa u Crnoj Gori. Zaštićena je kao endemična rijetka i jako dekorativna vrsta. Endemične vrste Petteria ramentacea balkanski endem, uglavnom se nalazi u slivnom području Skadarskog jezera. Moltkia peraea modro lasinje. Crocus dalmaticus i C.tommasinianus - šafrani, balkanski endemi. Astragalus illyricus ilirski kozinac. Portenschagiella ramonissima - divlji koromač. Asperula scutellaris zdjeličasta lazarkinja, jadransko-ilirski endem. Postoji na širem, a posebno na užem području još uvijek postoji značajan potencijal ljekovitog i farmaceutski značajnog bilja koje se može sakupljati kao što je to ranije rađeno,preko otkupne stanice Bar bilja u Ostrosu Krajina. Ranije je preko te otkupne stanice otkuplivan pelin Salvia officinalis i lovor Laurus nobilis i u manjoj mjeri ofresina vrijesak Satureja sp. 30

35 5.3. Pčelarstvo Pčelarstvo u Crmnici Saznanja o pčelarstvu u Crnoj Gori, pa prema tome i u Crmnici, ne sežu daleko u prošlost. Nedostaju valjani pisani podaci, koji bi svjedočili o razvoju pčelarstva u našim krajevima. Pouzdano se zna da pčelarenje u Crmnici ima dugu tradiciju. Odavno su se ovdje ljudi počeli baviti pčelarstvom i imali koristi od ove specifične poljoprivredne djelatnosti. Tek od sredine 60-tih godina pčelarstvo Crmnice lagano, ali sigurno, kreće naprijed. To je period kada se ubrzano mijenja tehnologija pčelarenja. Nabavljaju se savremene košnice sa pokretnim saćem, pa se tako iz temelja mijenja i čitavo pčelarenje i uslovi pčelarenja. Primitivne košnice su danas vrlo rijetke u Crmnici i stoje u uljanicima kao ukras i podsjećanje na tradiciju. Pčelari sada čitaju stručne časopise i literaturu i ovladavaju dometima nauke i prakse u tehnologiji pčelarenja i zaštiti pčela. Uspon pčelarstva u Crmnici teče kontiuirano i postupno sve do sada, iako neujednačenom dinamikom po godinama. Prema evidenciji Saveza pčelarskih organizacija Crne Gore za 2001 godinu u Crmnici ima pčelinjih društava i 92 pčelara. U cjelini riječ je o savremenim košnicama tipa Langstrupt-Outove kojih ima ili 88,2% i Dadan Blatove košnice kjih ima 280 ili 11,8%. Broj košnica po jednom kilometru kvadratnom površine: - Crmnica 12,4 košnica - Opština Bar 10,6 - Primorski region 8,1 - Crna Gora 3,3 Iz priloženih podataka se vidi da u Crmnici ima najveći broj košnica po 1 km 2. U odnosu na projek Crne Gore, Crmnica ima tri i po puta više pčelinjih društava po jedinici površine. Ne može se uporedjivati broj košnica u Crmnici sa nekim drugim razvijenim mjestima i područjima u CG jer prosto nema tih podataka, ali se sa sigurnošću može reći da Crmnica sa svojih 189 km kvadratne površine ima dosta uljanika i dobrih pčelara. Možda u tome i prednjači u CG. Prema našoj procjeni, ukupna godišnja proizvodnja meda u Crmnici kreće se preko 200 tona, računajući prosječan prinos od 10 kg po košnici. U rodnijim godinama ova količina se povećava od 50 do 100%. Medju pčelarima ima mnogo mladjih ljudi, koji su u radnom odnosu, ali penzionera koji ne žive stalno u Crmnici. Za pčele u ovom kraju ima dosta prostora i paše. Pčelari su, uglavnom, ovladali teorijom i praktičnim postupcima u tehnologiji pčelarenja. To postižu korišćenjem raznovrsne pčelarske literature, koju u većem ili manjem obimu danas posjeduje svaki pčelar. Stručni časopis Pčelarstvo koji se prvi put u istoriji pčelarstva u Crnoj Gori pojavio početkom godine u izdanju Saveza pčelarskih organizacija Crne Gore, prenosi dostignuća savremene pčelarske nauke i prakse i druga aktuelna pitanja i teme koje interesuju svakog pčelara i dospiejva do svakog vlasnika dobrog pčelinjaka u Crmnici. Uz to, skoro svake godine održavaju se stručna pčelarska predavanja u Virpazaru i Baru na različite teme iz pčelarstva. Predavači su poznati naučnici radnici i praktirači iz pčelarstva. Ovdje je rašireno takovzano stacionarno pčelarenje. Rijetko koji pčelar u Crmnici koristi seleće pčelarenje. To je, pored ostalog i zbog toga što je konfiguracija terena takva da omogućava da skoro svaki uljanik može koristiti pčelinju pašu na nadmorskoj visini u rasponu od 50 do 1000 metara. Uz to, medonosna paša, raznovrsna i bogata, traje gotovo cijele godine. Ipak seleće pčelarenje povećava 31

36 prinos, iako uz to veće troškove, pa su i ovdašnji pčelari, u težnji da ostvaruju veću korist, prihvatli taj način pčelarenja. Pčelarstvo je pored vidnogradarstva najrazvijenija djelatnosti poljoprivredne prizvodnje u Crmnici. Prema procjeni Ognjenovića, 2002, ukupna godišnja proizvodnja meda u Crmnici kreće se preko 200 tona, računajući prosječan prinos od 10 kg po košnici. U rodnijim godinama ova količina se povećava od 50 do 100%. Već je rečeno da je područje Crmnice kao stvoreno za razvoj pčelarstva, pored ostalog i zbog raznovrsnosti i bujnosti različite medonosne flore. Veoma dobar sklad meteoroloških, geomorfoloških i edafskih faktora čine dobru osnovu za pojavu različitih biljnih vrsta. Najviše za takozvane cjvetnice bogate nektarom. Rijetko se medjutim dobija čist med od jedne vrste bilja. Ipak, pojavljuje se med od pelima, vrijeska, bagrema i sl. i to ne kao med sakupljen isključivo, već pretežno sa te biljne vrste. Izdašnost sredine za pčelarsku proizvodnju čini to da se mnoštvo medonosnih biljnih vrsta medjusobno smanjuju tako da pašna sezona u nešto povoljnijim prilikama traje skoro čitave godine. Proizvodnja meda, Godine Po košnici (kg) Ukupno (t) Medju mnoštvom bijljnih medonosnih vrsta, mogu se pomenuti: pelim (Salvija oficinalis), bijela djetelina (Trifolijum repers), crvena djetelina (Trifolim pratense), maslačak (Taraxacum officinalis), majčina dušica (Thimus serpllium), ruzmarin (Rosmarinus oficinalis, ljubičica (Viola odorata), zova (Sambucus nigra), bagrem, lipa i dr sve vrste divljeg i pitomog voća, mnoge šumske biljke, livadske cvjetnice i drugo. Crmnički med, koji se dobija najčešće iz više vrsta biljaka, izvanrednog je kvaliteta, ugodnog mirisa i boje, arome i gustoće. Veoma je cijenjen zbog izraženih svojstava u procesu metabolizma i preporučuje se bolesnicima, rekonvalescentima i svim kojima treba oporavak. Cijenjen je i na inostranom tržištu uz uslov da se više povede računa o reziduima hemikalija kojima se štite pčele. Pčelarstvo u Crmnici, posmatrajući u odnosu na druga susjedna ili udaljena područja u Crnoj Gori, dobro je razvijeno. Ta djelatnost je dobar izvor prihoda za mnoga domaćinstva na tom području i značajan je faktor oživljavanja sela u Crmnici. Novijih dostupnih podataka o količini proizvodnje meda u Crmnici nema. Na tab 6.3.a dat je pregled proizvodnje meda od zaključno sa 2011.godinom, na nivou Crne Gore, i to: po košnici u kg i ukupna proizvodnja u tonama. 32

37 5.4. Ribarstvo Komercijalni riblji fond Precizna statistika ulova na Skadarskom jezeru za zadnjih 30 godina nije potpuno poznata. Ribarsko privredna osnova (1-184) Skadarskog jezera datira od 1978.god. Elaborat za projekat Izučavanje mogućnosti razvoja i unapređenja ribolova na Skadarskom jezeru (1-256) datira od 1981.god (Institut za biološka i medicinska istraživanja).relevantni podaci postoje do tog perioda.od tada nije rađena Ribarska osnova. Podaci koji se tiću komercijalnog ulova mogu se naći u Statističkom godišnjaku MONSTAT) za pojedine vrste. U 2011 god.otpočet je rad na izradi Ribarske osnove (Nacionalni park Skadarsko jezero). Hronološki pregled komercijalnog ulova za Skadarsko jezero: o za period od do god.totalni ulov je varirao od 353 do tona (u periodu od 1953 do 1962 prosječan godišnji ulov bio je tone. Od ovih tone ribe, ukljeve je bilo 570 tona, krapa 230 tona, kuble oko 35 tona, jegulje pastrmke i skakavice 25 tona, skobalja 30 tona a na ostale vrste otpada 251 tona (Mrdak, 2009) o u Ribarskoj osnovi (1978.) dat je procentualni sastav mješovite riblje populacije u sublakustričnim izvorima, i to:za oko Karuč (izlov januar,1976): ukljeva 69.75%, žutalj 19.47%, skobalj 9.83%,lola 1.15%. U ulovu za mart mjesec 1976.iz oka Raduš ukljeva je prisutna 13.55%, žutalj 84.25%, lola 2.20%.U oku Ploče, procentualni udio ukljeve u ulovu iznosi 78.16%.žutalja 21.15%,skobalja 0.69%. U januaru 1977, u oku Bazagur procentualni sastav ulova mješovite riblje populacije je sledeći: 33.91%, žutalj 49.45%, šaradan 0.35%, skobalj 0.43%, šaran 0.025%, kubla 0.023%, klijen 0.68%. U ovoj ribarskoj osnovi daju se procentualni podaci ulova u sublakustričkim izvorima: Ranj, Krnjice, Sijerči u kojima dominatan procenat zauzima ukljeva. U ovoj Ribarskoj osnovi se ističe da su privredno značajne vrste riba u Skadarskom jezeru: ukljeva, šaran, lola, jegulja, skobalj. klijen, žutalj, karap i kubla.u današnjem periodu ono što je evidentno jeste da je sobalj posato rijetka i ugrožena vrsta.u ovoj studiji se skreće pažnja na porast brojnosti populacije karaša koji je unijet u jezero samo nekoliko godina ranije i da postaje značajna vrsta sa stanovišta privrednog iskorišćavanja ribljeg fonda Skadarskog jezera. o na osnovu statističkih podataka o godišnjem ulovu 80-tih godina, produkcija ribe je iznosila oko 80 kg/ha (8 t/km 2 ) (Drecun,1983.). o podaci ulova (Elaborat Izučavanje mogućnosti razvoja i unapređenja ribolova na Skadarskom jezeru,1981) oktobra god.sastav populacije riba iz ukljevnih mreža (7x50 m) navodi se: 60.60% žutalja, ukljeve 24.20%, šaradana 9.09 %, i kuble 6.11% na lokaciji Ovida. U martu 1980.god.na lokaciji Žabljačke livade, sastav populacije u procentima (izlovljeno elektroagregatom) iznosi: 13.45% jegulje od ukupnnog ulova, klijena 22.75%, karaša 7.86% i šarana 55.94%. U aprilu 198.god. na istoj lokaciji,ulov elektoagregatom, procentualno učešće karaša u ulovu iznosilo je 15.77%, šarana 65.53%, lole 6.62% i jegulje 4.08%.U Elaboratu i ribolovnoj osnovi urađena je ideoekologija najznačajnijih vrsta riba Skadarskog jezera. o Prema podacima Stein at al, procentualno učešće ukjleve u ulovu iznosi 76%. o Prema informacijama iz dokumenta Strategija ribarstva Crne Gore (2006), podaci za slatkovodno ribarstvo, navodi se da: oko 400 ribolovaca imaju dozvole za izlov. Ribari, sa oko dvjesta karakteristično ručno rađenih čamaca i uz upotrebu zabodnih mreža, izlovljavaju uglavnom šarana. Procjenjuje se da ukupni ulov ribe na Skadarskom jezeru iznosi između 100 i 500 tona (Ražnatović, viši savjetnik za ribarstvo u Nacionalnim parkovima, smatra da bi ulovi mogli biti svega oko 100 tona. Studijska grupa za biologiju PMF-a u Podgorici procjenjuje da su ulovi opali sa nekadašnjih 1000 na 500 tona). Osim šarana izlovljavaju se i ukljeva, karaš i jegulja. Takođe, za sve vrste ribolova na jezeru izdaju se posebne dozvoie. Oko 80% ribe se prodaje na neformalnom ili lokalnom tržištu, naročito šaran, jer je velika potražnja za 33

38 dimljenim šaranom. Preostalih 200 tona ukljeve i 70 tona šarana prodaje se fabrici za preradu ribe Ribarstvo Rijeka Crnojevića, koja ima koncesiju za direktan izlov ukljeve u sjevernom dijelu jezera. Ulov na jezeru kontroliše 26 čuvara Nacionalnog parka kojima u periodu lovostaja, koji traje od 15. marta do 1. juna, pomaže i jedan inspektor MPŠV. U to vrijeme ribolov je zabranjen i u svim kanalima (gdje se riba okuplja tokom zime) i u najdubljim djelovima jezera. Izdate ribolovne dozvole 2010.god. Dozvole za vrstu/podvrstu ribe i rib.alat Broj izdatih dozvola Dozvole za izlov šarana (10 mreža) 131 dozvola Dozvole za izlov šarana (20 mreža) 20 dozvola Dozvola za izlov jegulje, bubnjevima 83 dozvole Dozvola za izlov ukljeve 2 dozvole Dozvole za lov na pari 12 dozvola Dozvole za sportski ribolov- godišnja 195 dozvola Dozvole za sportski ribolov-dnevna 99 dozvola Problemi vezani za sektor ribarstva su sljedeći: q podaci o stanju ribljih resursa, i pored toga što ribari ulove ribe evidentiraju, podaci ne pružaju definitivan uvid u to, da li se riba premalo ili prekomjerno izlovljava; q pun potencijal izlova nekih ribljih vrsta nije iskorišćen, npr. ukljeve,pretpostavka je zbog slabe aktivnosti tokom najpovoljnijeg perioda zimskih mjeseci. Izdate ribolovne dozvole 2011.god. Dozvole za vrstu/podvrstu ribe i rib.alat Broj izdatih dozvola Dozvole za izlov šarana (10 mreža) 95 dozvola Dozvole za izlov šarana (20 mreža) 5 dozvola Dozvola za izlov jegulje, bubnjevima 47 dozvola Dozvola za izlov ukljeve 2 dozvole Dozvole za lov na pari 9 dozvola Dozvole za sportski ribolov- godišnja 160 dozvola Dozvole za sportski ribolov-dnevna 99 dozvola Prednosti su: q potražnja za ribom iz Skadarskog jezera na domaćem tržištu je velika, q ribolov je sam po sebi neefikasan i kao takav ne može bitno ugroziti raspoložive resurse jezera. Prema podacima iz Statističkog godišnjaka (MONSTAT) iz 2010 god., ulov ribe u slatkovodnim ekosistemima Crne Gore za 2005 godinu iznosi 792 tone. Od ovog iznosa izlovljena je 231 tona pastrmke, 410 tona šarana, 4 tone jegulje, 30 tone ukljeve i 117 tona ostale ribe. Za godinu podaci ulova su približni. U odnosu na u ulovljeno je 22 onet više pastrmke (253), i 2 tone više jegulje. Ukljeve je ulovljeno približno 30 tone, dok je ukupan ulov ostalih vrsta u mješovitoj populaciji opao za 30 tona. U godini ulov pastrmskih vrsta je manji u odnosu na prethodne dvije godine (200t). Ulov šarana je pet puta manji u odnosu na i godinu (82t). Ulov jegulje u ovoj godini je pet puta manji a i ukupan broj ostale ribe opada na 70 tona. Ukupan ulov u godini iznosi 441 onut. U 2008.god. ukupan ulov iznosi 841t, pri čemu više od polovine ovog ulova čini šaran (452 t). Ulov ukljeve u ovoj godini (112 t) kao i u prethodnoj je povećan (88t), dok ukupan ulov jegulje iznosi 1 tonu, kao prethodne godine. Tokom godine bilježi se najveća količina ukupnog ulova od 887 tona, od čega je izlovljeno 263 tone pastrmskih vrsta, 350 tona šarana, 6 tona 34

39 jegulje, 100 tona ukljeve i 168 tona ostale mješovite riblje populacije / tab. (4.2.a). Na Skadarskom jezeru većina ribe se izlovljava u sjeveroistočnim zonama u plićim djelovima jezera, na naplavinama i u kriptodepresijama.sve ribarstveno značajne vrste, imaju poznate sezonske migracije, koje ribari prate. U proljeće večina riba se premješta ka plićim i plavnim zonama radi mrijesta. Nakon mrijesta, ribe se premještaju ka djelovima sa dubljom vodom. Tab.5.4.c Izlov slatkovodne ribe po vrstama/tonama (MONSTAT, Statistički godišnjak, 2010.) Godine / Years Ukupno / Total Pastrmka (Trout) Šaran (Carp) Miješan ulov (mixed fish) Jegulja (Eel) Ukljeva (Bleak) Ostali ulov (other fish) Do sredine 80-tih godina, glavni ulov krapa je bio tokom marta i maja mjeseca (kada se ova vrsta i mrijesti) na plavnim regionima gdje su plodišta ove vrste, što je prijetilo velikim ugrožavanjem i opadanjem populacije šarana. Sa proglašenjem Skadarskog jezera za Nacionalni park 1983.god.uvode se lovostaji-naredbe o zabrani lova, što je dovelo do zaštite i održivosti tokom perioda mrijesta svih ribljih populacija u Skadarskom jezeru. Tab.5.4.d Izlov slatkovodne ribe po vrstama-u tonama (MONSTAT, Statistički godišnjak, 2012.) Ukupno Pastrmka Šaran Miješana riba - Štuka - Jegulja - 10 Ukljeva 1 50 Ostale Stočni fond Popisom poljoprivrede iz prikupljeni su podaci o tipovima poljoprivrednih gazdinstava za period od do Prema tome razlikuje se: a. Polunomadski način gajenja stoke, koji se odnosi na gazdinstva koja imaju stalno mjesto boravka-življenja, a odlaze sa stokom na nekoliko mjeseci na drugo odredište (katuni), što je uslovljeno sezonom. Alternativno se na tim odredištima uspostavljaju privremena naselja tj. podžu privremeni objekti za boravak i gaje se različiti usjevi kao dodatni izvor hrane. b. Stacionarni sistem gajenja stoke odnosi se na gazdinstva koja imaju mjesto boravka-življenja i podrazumijeva štalski način gajenja, odnosno ishrane kao i kombinovano korišćenje raspoloživih resursa za usjeve i potom pašu ili za skidanje otkosa sijena a zatim za pašu. Kao objekti poljoprivredne proizvodnje nisu smatrani objekti koji su izgrađeni od slabog materijala. Kod poljoprivrednih objekata kao što su: kokošinjci, konjušnice, štale za goveda i dr. računala se samo površina pod krovom, ali ne i ograđeni prostor (ispusti) koji nisu pod krovom, dok se površina dva ili više objekata iste namjene računala zbirno. 35

40 Objekti za smještaj organskog đubriva smatrali su se objekti gazdinstva (otkriveni ili natkriveni) koji su bili namjenjeni za smještaj čvrstog ili tečnog organskog đubriva, bez obzira da li je dobijeno od životinja koje se uzgajaju na gazdinstvu ili je nabavljeno od drugih. Površina tretirana mineralnim đubrivima, popisom poljoprivrede, popisana je površina tretirana azotnim, fosfatnim, kalijumovim i miješanim đubrivom. Ukupan broj gazdinstava koji uzgajaju stoku je , dok je ukupan broj grla (UG) Najveći broj poljoprivrednih gazdinstava, njih što čini 82.93%, od ukupnog broja poljoprivrednih gazdinstava koji uzgajaju stoku, posjeduje od 0 do 5 UG. Živina U odnosu na ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava u Crnoj Gori.popisanih u Popisu poljoprivrede godine poljioprivrednih gazdinstava uzgaja živinu,odnosno 33.4% od ukupnog broja poisanih poljoprivrednih gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava koja uzgajaju živinu 96.2% ima od 1 do 50 komada živine, dok 3.16% uzgaja od 51 do 349 komada. Tab. Ukupan broj jaja Jaja Ukup.(000) Po kokoški Ukupno 3899 poljoprivrednih gazdinstava posjeduju 1128 živinarnika sa kavezima za uzgoj koka nosilja, 2896 živinarnika sa podnim sistemom za uzgoj kokošaka i 267 živinarnika za proizvodnju tovnih pilića. Konji, mazge i mule Popisom poljoprivrede prikupljeni su podaci o ukupnom broju konja, magaraca.mazgi i muli, bez obzira na njihovu pol, starost i namjenu čuvanja koja su se zatekla na gazdinstvu, kao i podaci o broju magaraca, mazgi i mula u vlasništvu. Od ukupno gazdinstava, 2741 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava uzgaja 3822 konja (ždrebad,kobila,ždrebica,pastuva i konja),dok 493 poljoprivredna gazdinstva uzgaja 575 magaraca, mazgi, mula. Prosječan broj konja po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu je 1.4 grla, dok je prosječan broj magaraca, mazgi i mula po porodičnom gazdinstvu 1.2 grla. Tab. Ukupan broj konja i dr Konji Ukupno Ždrebad i omad Kobile i ždrebne omice Pastuvi i kastrati Ukupno

41 Goveda Od ukupno poljoprivredna gazdinstva koja uzgajaju goveda, svega je osam poslovnih subjekata. Ukupan broj goveda koja se uzgajaju iznosi , od čega je u vlasništvu porodičnih poljoprivrednih gazdinstava (ili 98.04% od ukupnog broja goveda), a 1576 u vlasništvu poslovnih subjekata (ili 1.96%). Od ukupnog broja goveda 7069 su goveda na ispaši i na zajedničkom zemljištu (komunu, katunu) što predstavlja 8.8$ od ukupnog broja goveda. U ukupnom broju goveda sa 74.42% dominantna je struktura goveda preko dvije godine (obuhvata kategorije junica, steonih junica, krava za mužu, ostale krave i kategoriju bikova i volova). Tab. Ukupan broj goveda Godine Telad i junad Krave i Bikovi za Ukupno Telad do Junad od Junad Volovi steone 3 3 mj. do preko 2 priplod junice mjeseca 2 god. godine Godine Ukupno (000 lit.) Kravlje (000 lit.) Tab. Proizvodnja mlijeka po kravi muzari (Lit.) ovčije (000 lit.) po ovci (Lit.) Ovce Od ukupno poljoprivrednih gazdinstava koja se bave uzgojem stoke, 6088 gazdinstava uzgaja ovce, od čega je 6082 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Svega šest poslovnih subjekata uzgaja ovce što čini 0.1% od ukupnog broja gazdinstava koja uzgajaju ovce. Prosječan broj porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je 37.3 grla u odnosu na ukupan broj ovaca, kod poslovnih subjekata je deset puta veći, odnosno grlo po poslovnom subjektu koje uzgaja ovce. Od ukupnog broja, grla su na ispaši na zajedničkom zemljištu (komuni, katuni), što predstavlja 65% ukupnog broja ovaca. Tab. Ukupan broj ovčjeg stada, po godinama Godine Ukupno Jagnjad i šilježad Ovce za priplod Ovnovi i jalove ovce Ukupno

42 Tab. Količina vune Godine Vuna ukup.(t) Po ovci( kg) , , , , , , , ,4 Koze Od ukupno poljoprivrednih gazdinstava, koja se bave uzgojem stoke 3583 poljoprivredna gazdinstva odnosno 10.97% uzgajaju koze.ukupan broj koza koja uzgajaju poljoprivredna gazdinstva u CG iznosi Prosječno broj koza po poljoprivrednom gazdinstvu iznosi 10. Svega tri poslovna subjekta uzgaja koze. Prosječan broj koza po poljoprivrednom gazdinstvu je 9.8 grla, dok prosječan broj koza kod poslovnih subjekata je grla po poslovnom subjektu. Od ukupnog broja koza 4069 su na ispaši na zajedničkom zemljištu (komuni, katuni) što predstavlja 11.4% od ukupnog broja koza. Najveći procenat koza čine koze za mužu i to 60.43%. što je približno kao što je i učešće ovaca za mužu. Tab. Poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koza Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj koza na ispaši Ukupan broj jaradi Ukupno koze za mužu Ukupno, druge koze za priplod Ukupno jarčevi i jalove koze Ukupno Porodično poljop.gazd. Poslovni subjekti Svinje Popisom poljoprivrede upisano je porodičnih poljoprivrednih gazdinstava i 4 poslovna subjekta koji se bave uzgojem svinja u CG. Prosječan broj svinja po poljoprivrednom porodičnom gazdinstvu iznosi 3.1 svinje a prosječno svinja je uzgajano na poslovnom subjektu. Tab.Poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja Broj gazdinstava Ukupno Porod.poljop.gazd. Poslovni subjekti Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Prasad do 19 kg Svinje od 20 do 49 kg Svinje za tov od 50 do 79 kg Svinje za tov od kg Svinje za tov preko 110 kg Suprasne nazimice Suprasne krmače Ostale klrmače Nerasti U strukturi svinja 47.6% čine prasad i svinje do 49 kg. Takođe veliki udio svinja za tov od 50 do 110 kg čini 39.6%. S druge strane, veoma je mali udio suprasnih nazimica 0.8% i suprasnih krmača 3.5%.čime se nameće zaključak da se svinje velikim dijelom uvoze, s obzirom na njihovo brojno stanje od popisano 31 maja 2010.godine. 38

43 Zečevi Broj gazdinstava iznosi 153 a ukupan broj zečeva Prosječan broj zečeva po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu koja uzgajaju zečeve je 7.1. U CG ne postoji poslovan subjekat za uzgoj zečeva. Ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava koji uzgajju stoku je , od čega je: 18.9% ili 6166 poljoprivrednih gazdinstava koja imaju polunomadski način gajenja stoke i ili 81.1% poljoprivrednih gazdinstava koja imaju stacioniran sistem gajenja stoke Stočni fond u opštinama: Nikšić, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje, Bar U ovom dijelu dat je pregled stočnog fonda u pet Opština: Nikšić, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje i Bar, zato što je zona uticaja poljoprivrednih i drugih aktivnosti na ekosistem Skadarskog jezera, zapravo njegovo slivno područje koje pokrivaju navedenih pet opština u administrativnim granicama. Opština Nikšić Ukupne poljoprivredne površine u Nikšiću i iznose ,00 ha, obradive površine ,00 ha, površine pašnjaka ,00 ha, površine livada 8.518,00 ha i površine oranica i bašta 3.772,00 ha. Na teritoriji opštine Nikšić postoje tri registrovana ribnjaka sa ukupnim kapacitetima oko 100 t ribe i to u Rastovcu, Viru i Krupcu. Na sledećim stranama su prikazane tabele: porodičniih poljoprivrednih gazdinstava prema tipu, veličini razreda stada u opštini Nikšić, prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, prema kategoriji goveda, prema kategoriji svinja, ovca, koza, pčela i zečeva. Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, opština Nikšić Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Od 15 do 20 Od 20 do 50 Od 50 do 100 Od 100 do i ivše Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više i 39

44 Tab. Poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, opština Nikšić Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab.Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda opština, Nikšić Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Broj Ukupan Od toga nije Broj goveda Goveda do 1 godine gazdinstava broj u vlasništvu na ispaši Muška grla Ženska grla Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

45 Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja po opštinama, Nikšić Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Prasad do 19 kg Svinje od 20 do 49 kg Svinje za tov, od 50 do 79 Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovaca po opštinama, Nikšić Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj koza na ispaši Ukupan br jaradi Ukupno koze za mužu Ukupno druge koze za priplod Ukupno jarčevi I jalove koze Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koze po opštinama, Nikšić Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj koza na ispaši Ukupan br jaradi Ukupno koze za mužu Ukupno druge koze za priplod Ukupno jarčevi I jalove koze Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha

46 5.00<6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji pčele i zečevi po opštinama, Nikšić Košnice pčela Zečevi Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Nikšić gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda, opština Nikšić Živina/Poultry Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Tovljena pilad, brojleri Kokoške nosilje Guske Ćurke Ostala živina Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

47 Opština Danilovgrad Privredna struktura Opštine Danilovgrad je vrlo razuđena i raznovrsna. Područje je bogato prirodnim resursima: zemljom, vodom, šumom, kamenom i značajnim potencijalima kada je turizam i poljoprivreda u pitanju. Bjelopavlićka ravnica je odavno poznat poljoprivredni kraj, s obzirom na blagu klimu i mogućnost navodnjavanja iz rijeka Zete i Sušice. Pojedina preduzeća su samim tim svoju proizvodnju zasnovala na raspoloživim resursima, a najznačajnije djelatnosti kojima se preduzeća bave su prehrambena industrija, poljoprivreda, prerada kamena, proizvodnja stočne hrane, šumarstvo, prerada drveta, trgovina, ugostiteljstvo, zanatstvo i druge usluge. Na sledećim stranama prikazane su tabele: porodičniih poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada u Opštini Danilovgrad i to: poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva koji se bave uzgojom svinja, poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojom koza, i poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojem zečeva i pčelarstvom. Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, opština Danilovgrad Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) 0 Od 0 do 5 Od 5 do 10 Od 10 do 15 Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca,mazgi, mula, opština Danilovgrad Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Danilovgrad gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha

48 5.00<6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda opština, Danilovgrad Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Broj Ukupan Od toga nije Broj goveda Goveda do 1 godine gazdinstava broj u vlasništvu na ispaši Muška grla Ženska grla Opština Danilovgard Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja po opštinama, Danilovgrad Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Prasad do 19 kg Svinje od 20 do 49 kg Svinje za tov, od 50 do 79 Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

49 Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovaca po opštinama -Danilovgrad Ovce Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj ovaca na ispaši Jagnjad i šilježad do 1 god Ovce za mužu Druge ovce za priplod Ovnovi i jalove ovce Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koza po opštinama -Danilovgrad Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj koza na ispaši Ukupan br jaradi Ukupno koze za mužu Ukupno druge koze za priplod Ukupno jarčevi I jalove koze Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji pčele i zečevi po opštinama, Danilovgrad Košnice pčela Zečevi Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Danilovgrad gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha

50 5.00<6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda, opština Danilovgrad Bez živine Veličina razreda prema ukupnom broju živine Broj gazdinstava Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Opština Podgorica Opština Podgorica pokriva teritoriju površine od km 2 i u ukupnoj površini CG učestvuje sa 10.4%. Na sledećim stranama prikazane su tabele: porodičniih poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada u Opštini Podgorica i to: poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva koji se bave uzgojom svinja, poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojom koza, i poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojem zečeva i pčelarstvom. Stočni fond u Opštini Podgorica prema evidenciji čini 450 farmi u govedarstvu sa oko krava, 260 farmi u ovčarstvu sa ukupno ovaca i 80 farmi u kozarstvu sa ukupno koza.evidencija se ne vodi u govedarstvu, ukoliko ima manje od 3 grla, u ovčarstvu manje od 20 grla i u kozarstvu manje od 10 grla. Stočrastvo u opštini Podgorica zastupljeno je naročito u sjevernijem dijelu na kome se pretežno gaje goveda, ovce i koze ili je organizovana intezivna proizvodnja rasplodnih i tovnih životinja u zatvorenom prostoru na farmama. Vrsta koja je autohtona u Crnoj Gori i kojoj prijeti istrebljenje je buša. Pojedinačna grla ili manja stada buše mogu se naći i u zaleđu Skadarskog jezera i području oko rijeke Bojane. Najčešća vrsta ovce je pramenka sa nekoliko varijeteta koji su adaptirani lokalnim uslovima i to: zetska žuja, takođe ugrožena vrsta koja je prvobitno uzgajana oko Podgorice (Zeta, Lješkopolje, Ćemovsko polje do Bjelopavlića) i Bardoka. Domaća balkanska koza gaji se u područjima koja nijesu pogodna za ovcu, a pogotovu ne za gajenje goveda. Takva su područja krša koja su obično obrasla šikarom i sitnim listopadnim drvećem. 46

51 CG Podgorica Tab.- Prikaz broja grla stoke u Crnoj Gori i Podgorici Godine Goveda Ovce Svinje Živina Košnice Izvor: Monstat Statistički godišnjak 2010.g Podaci pokazuju da je stočarstvo u opadanju što je posljedica u prvom redu napuštanja (depopulacije) sela. Dominira u ruralnim sredinama i još uvijek je glavno zanimanje seoskog stanovništva. Gajenje stoke je pogodno iz razloga što je na sjevernom području grada pretežno poljoprivredno zemljište - livade, pašnjaci, šikare i makije. Prema podacima Biotehničkog fakulteta u Podgorici u godini broj registrovanih farmi iznosio je 468 sa kapacitetom od ukupno grla stoke, dok je na nivou Crne Gore registrovano farmi sa grla stoke. Od stočara kooperanata koji predaju sirovo mlijeko za dalju proizvodnju, tj. tržišnu prodaju sa područja Glavnog grada-podgorice, otkupljuju sljedeće mljekare: - Podgorica: Dinoša Bubulj, ZZ Cijevna mljekara, Milmarc Group - Cetinje: Vulaš - Čevo, Bajički Pištet, - Danilovgrad: Šimšić Montmilk, Navedene mljekare od kooperanata sa područja grada godišnje otkupe od 4-4,5 miliona litara sirovog mlijeka. U cilju stimulisanja proizvodnje mlijeka za tržište, kooperanti koji mlijeko prodaju preko mljekara dobijaju premije iz Budžeta Glavnog grada u iznosu od 0,03 /lit. predatog mlijeka. Prema podacima Sekretarijata za razvoj preduzetništva, danilovgradska mljekara Šimšić Montmilk, otkupljuje blizu 50% količina sirovog mlijeka od kooperanata sa područja Glavnog grada. U cilju razvoja stočarstva, očuvanja i racionalnog korišćenja prirodnih resursa, očuvanja biodiverziteta, održavanja prirodne i kulturne baštine i tradicionalnih proizvoda, u okviru mjera ruralnog razvoja sprovode se mjere za podsticaj korišćenja planinskih pašnjaka putem izdiga stoke. Pravo na ovu podsticajnu mjeru imaju stočari koji na katun izdižu najmanje 5 uslovnih grla i borave najmanje 2 mjeseca. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja vodi Registar poljoprivrednih proizvođača, koji ostvaruju penzijsko-invalidsko osiguranje preko poljoprivredne djelatnosti. Sekretarijat za razvoj preduzetništva izdao 457 potvrda o obavljanju poljoprivredne proizvodnje na području Glavnog grada. Od ovog broja poljoprivrednih proizvođača, 316 je aktivnih, odnosno stiču pravo penzijsko-invalidskog osiguranja, a 141 je isključeno po raznim osnovama. Poljoprivredni proizvođači (muškarci preko 65, a žene preko 60 godina), kojima je poljoprivreda jedino i glavno zanimanje stiču pravo na staračku naknadu u visini od 40, koje isplaćuje Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja iz Agrobudžeta. Sekretarijat za razvoj preduzetništva vodi aktivnosti oko prikupljanja kontrole potrebne dokumentacije, na osnovu koje resorno Ministarstvo donosi rješenje i od godine od kada je počela realizacija Programa staračkih naknada na području Glavnog grada za ostvarenje navedenog prava se prijavilo 859 poljoprivrednih proizvođača, a trenutno to pravo koristi 457 poljoprivrednih proizvođača sa područja Glavnog grada-podgorica. 47

52 U cilju valorizacije privrednih resursa Crne Gore, Privredna komora CG je krajem godine pokrenula projekat Dobro iz Crne Gore koji, u stvari, predstavlja postupak brendiranja domaćih proizvoda i usluga koji za to posjeduju realan potencijal a koji se provjerava i utvrđuje u strogoj proceduri ispunjavanja kriterijuma za natprosječan kvalitet. Crnogorski proizvodi i usluge takvog kvaliteta označavaju se kolektivnim žigom Dobro iz Crne Gore koji je zaštićen u Zavodu za intelektualnu svojinu. Pored smanjenja rizika prilikom kupovine i povećanja učešća domaćih proizvoda na našem tržištu, težnja za sticanjem prava za korišćenje žiga stimuliše domaće kompanije da unapređuju kvalitet svojih proizvoda i usluga i postignu konkurentnost koja će efektuirati većim izvozom i smanjenjem spoljnotrgovinskog deficita. Pravo korišćenja žiga Dobro iz Crne Gore ima 13 privrednih društava za 74 proizvoda. Sa područja Glavnog grada Podgorice to su Plantaže 13. jul za 22 vrste vina i rakije i AD Inpek za 6 proizvoda. Glavni grad ima potencijal za brendiranje u oblasti poljoprivrede. Međutim, tržište domaćih proizvođača, osim primarne proizvodnje i prerade, treba usmjeriti ka proizvodima većeg stepena obrade i dodate vrijednosti po kojima bi cijela nacionalna ekonomija bila prepoznatljiva, kao što je finalni proizvod vino "Vranac ". Pored toga, meso, mesne prerađevine, riba, prerađevine od ribe, voda, povrće, voće, šumski i drugi proizvodi daju osnov za kreiranje novih brendova i unaprijeđenje postojećih. Podsticanje izgradnje prerađivačkih kapaciteta (pasterizovanog, konzerviranog, smrznutog voća i povrća). Ovo je značajno i sa aspekta privlačenja stranih investicija. U zadnjih nekoliko godina proizvodnja za velike trgovačke lance koji imaju proizvode sa privatnim oznakama private labels, doveo je do rasta malih i srednjih proizvođača i izvoznika u zemljama u razvoju. Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, opština Podgorica Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Opština Podgorica Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

53 75Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, opština Podgorica Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Podgorica gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja po opštinama, Podgorica Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja Broj gazdinstava Ukupan broj 49 Od toga nije u vlasništvu Prasad do 19 kg Svinje od 20 do 49 kg Svinje za tov, od 50 do 79 Opština Podgorica Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovaca po opštinama - Podgorica Ovce Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj ovaca na ispaši Jagnjad i šilježad do 1 god Ovce za mužu Druge ovce za priplod Ovnovi i jalove ovce Opština Podgorica Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha

54 4.00<5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koza po opštinama - Podgorica Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj koza na ispaši Ukupan br jaradi Ukupno koze za mužu Ukupno druge koze za priplod Ukupno jarčevi I jalove koze Opština Podgorica Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa pčelama i zečevima, prema veličini razreda, opština Podgorica Košnice pčela Zečevi Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Podgorica gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

55 Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda,opština Podgorica Živina Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Tovljena pilad - brojleri Kokoške nosilje Guske Ćurke Ostala živina Opština Podgorica Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Opština Cetinje Područje Opštine Cetinje zahvata površinu od 910 km 2, ili 6,6% ukupne površine Crne Gore ( km 2 ). Opština Cetinje raspolaže značajnijim resursima obradivih poljoprivrednih površina, Po poljoprivrednom popisu iz 2010.ukupno raspoloživo poljoprivredno zemljište iznosi 4763,6 ha od čega 873 ha je ukupno korišćeno poljoprivredno zemljište. Specifični prirodni uslovi Opštine, koji se ogledaju u večim površinama livada i pašnjaka, predodredili su ekstenzivno gajenje preživara. Pčelarstvo u Opštini ima dugu i bogatu tradiciju. Bogatstvo medonosnog bilja stvara povoljne prirodne uslove, za razvoj ove djelatnosti. Po podacima Veterinarske uprave i, (dopis br. 323/ /2 od godine) koja inače inače vrši registraciju proizvodjača hrane animalnog porijekla na području Prijestonice registrovano je: - 29 objekata za preradu mesa (od čega 12 na Njegušima, 3 na Čevu, 3 u Bajicama, ostalo Cetinje i okolina), - 6 objekata za preradu mlijeka, - 1 objekat za preradu ribe, - 1 objekta za rasecanje i preradu mesa, - 7 objekata za prodaju mesa na malo, - 1 objekat za prodaju hrane za životinje, - 7 objekata za držanje životinja (3 objekta za držanje koza, 1 objekat za držanje krava, 1 objekat za koke nosilje, 1 objekat ribnjak pastrmka, 1 objekat za držanje svinja), - 1 objekat za prodaju na malo ribe. Ribarstvo: Po podacima iz Ribarstva A.D. Rijeka Crnojevića kapacitet ribnjaka je 40 tona konzumne pastrmke u 1 turnusu. U toku godine mogu se izvesti 2 turnusa što čini 80 tona pastrmke. Trenutno u kavezima nema proizvodnje. Kapacitet fabrike za preradu ribe je hiljada kutija konzervi na dan. i pdf 51

56 U nastavku, prikazane su tabele: porodičniih poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada u Opštini Cetinje i to: poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca,mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva koji se bave uzgojom svinja, poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojom koza, i poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojem zečeva i pčelarstvom. Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, opština Cetinje Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) od 15 do 20 od 20 do 50 od 50 do 100 od 100 do i više Opština Cetinje Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca,mazgi, mula, opština Cetinje Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Cetinje gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

57 Tab.Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda opština, Cetinje Goveda Broj Ukupan Od toga nije Broj goveda Goveda do 1 godine gazdinstava broj u vlasništvu na ispaši Muška grla Ženska grla Opština Cetinje Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja po opštinama, Cetinje Broj gazdinstava Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Prasad do 19 kg Svinje od 20 do 49 kg Svinje za tov, od 50 do 79 Opština Cetinje Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovaca po opštinama - Cetinje Ovce Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu 53 Broj ovaca na ispaši Jagnjad i šilježad do 1 god Ovce za mužu Druge ovce za priplod Ovnovi i jalove ovce Opština Cetinje Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha

58 4.00<5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji koza po opštinama -Cetinje Koze Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj koza na ispaši Ukupan br jaradi Ukupno koze za mužu Ukupno druge koze za priplod Ukupno jarčevi I jalove koze Opština Cetinje Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji zečevi po opštinama, Cetinje Košnice pčela Zečevi Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Cetinje gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

59 Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda, opština Cetinje Bez živine Veličina razreda prema ukupnom broju živine Broj gazdinstava Opština Cetinje Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Opština Bar Opština Bar zahvata kopneni prostor površine 598 km 2, a sa pripadajućom vodenom površinom Skadarskog jezera od 128 km 2 (od albanske granice do Poseljana), zauzima deveto mjesto među svim opštinskim područjima u Crnoj Gori. Najviša tačka Opštine je vrh planine Rumije, sa nadmorskom visinom od 1.593m. U nastavku, prikazane su tabele: porodičniih poljoprivredna gazdinstva prema tipu veličini razreda stada u Opštini Bar i to: poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva koji se bave uzgojom svinja, poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojom koza i poljoprivredna gazdinstva koja se bave uzgojem zečeva i pčelarstvom. Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, opština Bar Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Konji ukupno Magarci, mazge i mule, ukupno Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Bar gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

60 Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda po opštinama, Bar Veličina razreda, prema veličini uslovnog grla (UG) Size class of livestock (LSJ) Broj Ukupan Od toga nije Broj goveda Goveda do 1 godine gazdinstava broj u vlasništvu na ispaši Muška grla Ženska grla Opština Bar Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinje po opštinama, Bar Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji -svinja Broj gazdinstava Ukupan broj 56 Od toga nije u vlasništvu Prasad do 19 kg Svinje od 20 do 49 kg Svinje za tov, od 50 do 79 Opština Bar Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji ovce po opštinama, Bar Ovce Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj ovaca na ispaši Jagnjad i šilježad do 1 god Ovce za mužu Druge ovce za priplod Ovnovi i jalove ovce Opština Bar Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha

61 5.00<6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji zečevi po opštinama, Bar Košnice pčela Zečevi Broj Ukupan broj Od toga nije Broj Ukupan Od toga nije Opština Bar gazdinstava u vlasništvu gazdinstava broj u vlasništvu Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa koze, prema veličini razreda,opština Bar Porodična poljoprivredna gazdinstva, prema kategoriji- koza Broj gazdinstava Ukupan broj Od toga nije u vlasništvu Broj koza na ispaši Ukupan br jaradi Ukupno koze za mužu Ukupno druge koze za priplod Ukupno jarčevi I jalove koze Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

62 Tab Porodična poljoprivredna gazdinstva sa živinom, prema veličini razreda,opština Bar Bez živine Veličina razreda prema ukupnom broju živine Broj gazdinstava Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Indeks poljoprivredne proizvodnje u Ukupna poljoprivredna proizvodnja u Crnoj Gori, u odnosu na bilježi porast od 9.5%, uslijed povećanja biljne proizvodnje za 2.7% i stočarstva za 19.9%. U biljnoj proizvodnji bilježi se značajan porast proizvodnje krompira, mrkve, kukuruza, ovsa, šljiva, jabuka, krušaka. U stočarstvu, značajan je porast proizvodnje kravljeg i ovčjeg mlijeka i prirasta ovaca i svinja. U ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji u godini učešće biljne proizvodnje iznosi 56.6% i stočarske proizvodnje 43.4%. Graf. Udio biljne proizvodnje I stočarstva u poljoprivrednoj proizvodnji Tab. Indeksi poljoprivredne proizvodnje Poljoprivreda ukupno Biljna proizvodnja Stočarstvo

63 Graf.Indeks poljoprivredne proizvodnje 5.6. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama U nizu agrotehnčkih mera, posebna pažnja se posvećuje blagovremenoj i pravilnoj primeni različitih đubriva, kako bi njihov efekat došao do punog izražaja. Najčešća istraživanja u ovoj oblasti su usmerena u pravcu povećanja prinosa gajenih kultura, dok se baza njihovog kumulativnog dejstva (promene bioloških i hemijskih svojstava zemljišta) često zanemaruje. Đubriva se grubo mogu podijeliti na organska i anorganska (mineralna), gdje je osnovna razlika izvor iz kojeg je đubrivo nastalo, a ne nužno sastav nutrijenata, odnosno organska đubriva sastavljena su od obogaćene organske materije biljnog ili životinjskog porekla, dok su neorganska đubriva sastavljena od vještačkih supstanci i/ili minerala. Mnoga neorganska đubriva ne zamjenjuju elemente u tragovima u zemljištu, te zemljište postaje postepeno osiromašeno pri uzgajanju usjeva. Ovo trošenje je u vezi sa studijama koje su pokazale opadanje sadžaja (do 75%) količine elemenata u tragovima u voću i povrću. Organska đubriva sadrže prirodne organske materijale (npr. đubre, kompost) i prirodno prisutne mineralne depozite (npr. šalitra natrijum nitrat). Tab. Sumarni pregled uvezenih količina mineralnih i drugih đubriva i hemijskih sredstava za zaštitu bilja koja se koriste u poljoprivredi u Crnoj Gori, za 2012 godinu Vrsta đubriva Urea NPK KAN Ostala mineralna đubriva Organska đubriva UKUPNO (sve vrste đubriva) Uvezena količina 360 tona tona 435 tona 215 tona 434 tone tone Vrsta hemijskog sredstva Ađilanti i okvašivači Regulatori rasta Fungicidi Insekticidi Insektofungicidi Limocidi Uvezena količina 46 kilograma 156 kilograma 100 tona 65 tona 1 tona 215 kilograma Nematocidi 215 kilograma Rodencidi 6 tona Herbicidi 13 tona UKUPNO (sve vrste hemijskih sredstava) kilograma 59

64 U tabeli i je dat sumarni pregled uvezenih količina mineralnih i drugih đubriva i hemijskih sredstava za zaštitu bilja koja se koriste u poljoprivredi u Crnoj Gori, za 2012 godinu. Može se procijeniti da se vise od 1/2 kolicine tih djubriva i hemijskih sredstava upotrijebi - primjeni na poljoprivrednim površinama koje su u slivu i hidrobiološki povezane sa Skadarskim jezerom. Procjena godišnjeg prometa stajskog đubriva u Podgorici, Malesiji (Gradska opština Tuzi), Zeti (Gradska opština Golubovci) i Bjelopavlići (Opština Danilovgrad) Procjena godišnjeg prometa stajskog đubriva (engl. manure) za područje Podgorice urađena je na osnovu anketiranja /intervju sa prodavcima stajskog đubriva sa dva glavna mjesta prodaje punkta : (i) na Zabjelu (kod Pasarele i iza Našeg Diskonta ) i (ii) na Tuškom putu (raskrsnica kod Podvožnjaka). Po kazivanju prodavaca stajskog đurbriva, na ta dva prodajna punkta ima oko 20 aktivnih prodavaca čija je godišnja prodaja stajskog đubriva u poslednjih 10 godina dosta varirala i kretala se u rasponu od 30 tona do oko 100 tona po prodavcu. Poslednjih godina je došlo do povećane tražnje stajskog đubriva. U skladu sa tim prodavci su dali svoje procjene o godišnjem prometu za 2012 godinu, koje su preračunom dale srednju vrijednost od 75 tona, godišnje, po prodavcu. Zbog toga se može smatrati da je procijenjeni promet stajskog đubriva u 2012 godini u Podgorici (djelimično uključuje područje Zete, Malesije i Crmnice, kao prodaja po pozivu naručioca, uz preporuku) oko tona (20 prodavaca x 75 tona = tona). Procijenjen je i promet stajskog đubriva na drugim prodajnim mjestima koja su vezana za neposredni sliv Skadarskog jezera, i to: u Podgorici (na Zlatici, kod Stočne pijace i druga mjesta pored puteva), u Tuzima (na ulazu), Golubovcima (oko raskrsnice), Danilovgradu (pored puta kod kružnog toka) i povremeno na Virpazaru (za Crmnicu) i drugim mjestima. Gruba procjena prometa stajskog đubriva na tim mjestima je da ista ne prelazi po obimu promet na prethodno navedena 2 glavna mjesta prodaje i kreće se od do tona. Po riječima intervjuisanih prodavaca, razlog za to su veze i povjerenje u prodavce sa ta 2 punkta, koji su zapravo pre-prodavci (tzv druga ruka ) koji poljoprivrednim proizvođačima na širem području Podgorice prodaju stajsko đubrivo koje su prethodno kupili na nekoj farmi ili kod domaćina stočara poljoprivrednih proizvođača kod koji se mogu otkupiti viškovi stajskog đubriva iz njihovih štala. Područje sa koga se stajsko đubrivo otkupljuje je dosta široko, od Grahova i Nikšića preko Bjelopavlića do Kuča. Na osnovu prethodnog, može se procijeniti da je obim realizovanog prometa stajskog đubriva na svim prodajnim mjestima vezanim za neposredni sliv Skadarskog jezera u 2012 godini oko tona. Na sledećim tabelama, dat je pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Nikšić, Danilovgrad, Podgorica, Cetinje i Bar. Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte za smještaj čvrstog đubriva za smještaj tečnog đubriva Broj Broj gazdinstava gazdinstava Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha i Izvor: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, lična komunikacija sa gospodinom Spasom Popovićem, pomoćnikom direktora za bezbjednost hrane. 60

65 2.00<3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju za smještaj čvrstog đubriva objekte za smještaj tečnog đubriva Broj gazdinstava Broj gazdinstava Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju za smještaj čvrstog đubriva objekte za smještaj tečnog đubriva Broj gazdinstava Broj gazdinstava Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Opština Podgorica Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha

66 20.00<30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju za smještaj čvrstog đubriva objekte za smještaj tečnog đubriva Broj gazdinstava Broj gazdinstava Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Opština Cetinje Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema vrsti objekata za smještaj organskog đubriva po opštinama Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju objekte Poljoprivredna gazdinstva,koja imaju za smještaj čvrstog đubriva objekte za smještaj tečnog đubriva Broj Broj gazdinstava gazdinstava Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Ukupan broj nadkrivenih objekata Ukupan broj nenadkrivenih objekata Opština Bar Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

67 5.7. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja/pesticida (herbicidi, insekticidi i dr.) po opštinama Prema zakonu o zaštiti bilja, sredstva za zaštitu bilja (pesticidi) su hemijski proizvodi ili proizvodi biološkog porijekla namjenjeni za: suzbijanje ili sprečavanje napada štetočina i uzročnika bolesti ( insekticidi, fungicidi) uništavanje neželjenih vrsta biljaka i koroova (herbicidi) djelovanje na životne procese biljaka na način različit od sredstava za ishranu bilja (defolijanti, desikanti, retardanti, sredstva za prorjeđivanje, sprečavanje preranog otpadanja plodova, olakšavanje berbe i dr). Na narednim tabelama, dat je pregled porodičnih poljoprivrednih gazdinstava prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja/pesticide (herbicida, insekticida, biopesticida i dr) u pet opština: Bar, Cetinje, Podgorica, Danilovgrad i Nikšić. Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama Upottreba herbicida Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja Upotreba biopesticida Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Opština Bar Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama Upottreba herbicida Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja Upotreba biopesticida Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Opština Cetinje Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha

68 10.00<15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama Upottreba herbicida Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja Upotreba biopesticida Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Opština Podgorica Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama Upottreba herbicida Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja Upotreba biopesticida Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Br gazd ha Opština Danilovgrad Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha ha I više

69 Tab. Porodična poljoprivredna gazdinstva prema upotrebi sredstava za zaštitu bilja po opštinama Upottreba herbicida Upotteba fungicida Upotreba insekticida Upotreba ostalih sredstava za zaštitu bilja Upotreba biopesticida Br ha Br ha Br ha Br gazd ha Br ha gazd gazd gazd gazd Opština Nikšić Bez zemljišta <0.10 ha ha<0.50 ha <1.00 ha <2.00 ha <3.00 ha <4.00 ha <5.00 ha <6.00 ha <8.00 ha <10.00 ha <15.00 ha <20.00 ha <30.00 ha <50.00 ha < ha 100.ha I više PRIKAZ IZVORA ZAGAĐIVANJA U SLIVU SKADARSKOG JEZERA, SA AKCENTOM NA PRATEĆE POLJOPRIVREDNE AKTIVNOSTI Zaštita životne sredine oslanjanje se na principe integrisanog pristupa koji podrazumjeva sprječavanje odnosno smanjivanja rizika na najmanju moguću mjeru kroz integraciju zahtjeva očuvanja zaštite životne sredine i uravnoteženog ekonomskog razvoja, te očuvanja prirodnih resursa odnosno njihovo korišćenje pod uslovima i na način kojima se obezbjeđuju njihovo dugoročno ekonomično i razumno korišćenje i njihova trajna očuvanost. Prevencija i princip predostrožnosti predstavljaju važne instrumente kako bi se izbjegle negativne posljedice po zdravlje ljudi i životnu sredinu. Dakle, svaka aktivnost treba biti sprovedena na način da prouzrokuje najmanju moguću promjenu i najmanji mogući rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi. Kada nije sigurno kakve posljedice može prouzrokovati eventualni zahvat moraju se sprovesti sve raspoložive procedure za ocjenu očekivanih uticaja i preventivne mjere kako bi se izbjegle negativne posljedice ili pak donijela odluka kojim će se raealizacija iste osporiti. Poljoprivredna proizvodnja je prepoznata kao zagađivač površinskih voda, zemljišta, vazduha, a ima i negativan uticaj na biljni i životinjski svijet. Zagađivanje voda i zemljišta iz poljoprivrede nastaje od otpadnih voda iz stočarskih farmi i ispiranjem mineralnih đubriva i upotrebljenih hemijskih sredstava sa obradivih površina. Polazeći od navedenog u cilju smanjenja pritiska poljoprivrede na životnu sredinu u EU se implementira Dobra poljoprivredna praksa (GAP) kao skup principa koji se primenjuju za produkciju na farmi i na procese nakon proizvodnje u smislu dobijanja za rezultat zdrastveno bezbjedne hrane. Prateći elementi ovakve proizvodnje su ekonomska i socijalna prihvatljivost i ne narušavanje životne 65

70 sredine. Dakle, jedan od ciljeva GAP-a je smanjivanje negativnog uticaja poljoprivredne proizvodnje na životnu sredinu. Pored direktnog uticaja poljoprivredne proizvodnje evidentno je i zagađenje koje nastaje od strane pratećih industrijskih prerađivačkih kapaciteta kao što su fabrike mesnih prerađevina, klanice, mljekare, proizvodnje alkoholnih pića i sl Poljoprivredna proizvodnja i zagađenje Savremena poljoprivreda je jedan od velikih izvora zagađenja i prema pojedinim nalazima može se označiti kao tzv. rasuti/difuzni zagađivač posebno voda, ali i kao koncentrisani. Najčešće poljoprivredne aktivnosti koje mogu prouzrokovati difuzno zagađenje su: intenzivna obrada zemljišta i sjetva usjeva, neadekvatno đubrenje, navodnjavanje i odvodnjavanje, uzgoj i ispaša stoke i dr. Vrsta i stepen zagađenja su različiti, zavisno od karaktera zagađenja, ekoloških uslova, stanja tla i primjenjene poljoprivredne prakse. Generalno, poljoprivredne zagađujuće materije se mogu klasifikovati u tri velike grupe: vještačka đubriva, pesticidi i materije koje prouzrokuju zaslanjivanje zemljišta i odnose se na jedinjenja azota (N), fosfora (P), kalijuma (K) koja potiču od prekomjerne upotrebe djubriva (tzv. NPK đubriva u kombinaciji sa oligoelementima), te na mineralne soli koje potiču od navodnjavanja, pesticida i dr. Vode sa poljoprivrednih površina usljed spiranja označavaju se zagađivačima površinskih vodnih tijela. Ove vode sa sobom nose visoke sadržaje pesticida i nutrijenata, naročito azotnih i fosfornih jedinjenja. Isto tako, otpadne vode iz stočarskih farmi (razrijeđeni tečni stajnjak) u slučajevima kada se koriste za đubrenje i navodnjavanje zemljišta predstavljaju veliki rizik, jer imaju visoke koncentracije azota koje, zavisno od brojnih činilaca, mogu da budu u visokim vrijednostima koje i po nekoliko puta prevazilaze dozvoljene granice (Sekulić i dr., 2005). Opisane izvore zagađenja iz poljoprivrede definišemo kao rasute i većina istih deluju povremeno, tokom pojedinih ekstremnih događaja najčešće uslovljenih klimatskim pojavama (Long and Zhang, 1995, cit. Aćimović, 2011). Statistički zabilježene površine oranica i bašta pokazuju blago povećanje, što je slučaj i sa površinom neobrađenih oranica. Analizom načina korišćenja oraničnih površina nedvosmisleno najveći udio ima proizvodnja povrtarskog bilja koja bjeleži trend rasta zasijanih površina. Međutim, i pored smanjivanja površina pod oranicama u odnosu na prethodne godine, na kojima se odvija ratarskopovrtarska proizvodnja, kod većine ratarskih kultura proizvodnja se znatno povećala.učešce površina zasijanih povrćem u ukupnim površinama oranica i bašta iznosi prosječno 32.13%. Najveći porast proizvodnje zabilježen je kod povrća (u prosjeku više od 3 puta) i krompira (više od 2 puta), što je prije svega rezultat izrazito velikog povećanja prinosa. Povećanju proizvodnje u ovim sektorima doprinijelo je poboljšanje tehničke opremljenosti i tehnološkog nivoa proizvodnje, sortiment, savjetodavni rad kao i povoljne otkupne cijene i direktna podrška proizvođačima. Treba se imati na umu da intezivna povrtarska proizvodnja podrazumjeva značajnu upotrebu đubriva i pesticida. Trendovi proizvodnje žitarica u Crnoj Gori, u periodu od do 2012., ukazuju da je došlo do smanjenja požnjevenih površina pšenice, kukuruza i ječma, a kod pšenice je zabjeležen i pad prinosa po hektaru. Kod ječma i kukuruza došlo do njegovog povećanja usljed uvođenja visokoproduktivnih sorti i hibrida, ali i primjene savremenijih agrotehničkih mjera. Naročito povećanje u svim elementima konstatovano je kod heljde, dok je smanjenje površina zabjeleženo kod rasadničke proizvodnje. Povećanje proizvedenih količina posljednjih godina karakteristično je i za duvan za čiju proizvodnju se vežu specifične agrotehničke mjere. 66

71 Praćenjem pokazatelja vinogradarske proizvodnje može se konstatovati blag porast površina, ali je smanjen broj stabala. Međutim, zabjeležena je povećana količina proizvodnje kroz prinos po hektaru odnosno prinos po stablu što ukazuje da se primjenjuju intezivne agrotehničke mjere, a samim tim evidentan je i pritisak na pojedine segmente životne sredine. Kada je u pitanju stočarska proizvodnja u pojedinim sektorima je evidentan značajan rast koji se ogleda naročito u živinarstvu. Takođe, analizom dostupnih statističkih podataka zabjeleženo je povećanje produktivnosti po grlu stoke (mlijeko, jaja), što je direktna posledica promjene u dosadašnjem načinu ishrane. Uzimajući u obzir pojedine trendove opšteg ekonomskog razvoja može se pretpostaviti izvjestan pozitivan trend kada je ova proizvodnja u pitanju. Stočarska proizvodnja ima značajne implikacije na segmente životne sredine: zemljište, vodu i vazduh usljed pojave nus produkata (djubrivo) i njegove primjene u drugim oblicima poljoprivredne proizvodnje. Osim toga izgradnja pratećih smještajnih objekata (štala, spremišta za hranu i opremu i dr.) dodatno prestavlja pritisak na prostor. Pored ove često je zabjeležena i prenemjena namjene površina (moguća primjena agrotehničkih mjera koje u potpunosti promjene sastav biljnih vrsta na terenu) kako bi se iste koristile za ispašu, kao i mogući trend povećanja prostora koji se koriste na ovaj način Djubriva U nizu agrotehnčkih mera, posebna pažnja se posvećuje blagovremenoj i pravilnoj primeni različitih đubriva, kako bi njihov efekat došao do punog izražaja. Najčešća istraživanja u ovoj oblasti su usmerena u pravcu povećanja prinosa gajenih kultura, dok se baza njihovog kumulativnog dejstva (promene bioloških i hemijskih svojstava zemljišta) često zanemaruje. Đubriva se grubo mogu podijeliti na organska i anorganska (mineralna), gdje je osnovna razlika izvor iz kojeg je đubrivo nastalo, a ne nužno sastav nutrijenata. Organska đubriva sastavljena su od obogaćene organske materije biljnog ili životinjskog porekla, a neorganska đubriva sastoje se od vještačkih supstanci i/ili minerala. Mnoga neorganska đubriva ne zamjenjuju elemente u tragovima u zemljištu, te zemljište postaje postepeno osiromašeno pri uzgajanju usjeva na šta su ukazali rezultati iz studija po kojima opada sadžaj elemenata u tragovima u voću i povrću (i do 75%). Organska đubriva sadrže prirodne organske materijale (npr. đubre, kompost) i prirodno prisutne mineralne depozite (npr. šalitra natrijum nitrat). Mineralna đubriva su hemijska jedinjenja ili materije koje sadrže biljna hraniva i koja su proizvedena industrijskim postupkom. Mineralna đubriva dodajemo u zemljište ili biljkama da bi smo poboljšali rast i razvoj biljaka, kvalitet i količinu prinosa, i unaprijedili karakteristike zemljišta. Neodgovarajuće korišćenje đubriva koje za posljedicu ima nagomilavanje hranjivih materija koje usjevi ne mogu da iskoriste za svoje potrebe što pored ekonomske nerentabilnosti proizvodnje usljed efknih troškova za đubrenje dovodi i do negativnih posljedica po životnu sredinu. Već smo napomenuli da zagađenje voda (npr. eutrofikacija) zagađivanje vazduha (npr. emisija gasovi staklene bašte) еутрофикација, acidifikaciju zemljišta i nepovoljne efekte po mikrofloru zemljišta. Eutrofikacija je process obogaćivanja vode hranjivim materijama. Može biti prirodna (nastaje spiranjem zemljišta u kojima se nalaze velike količine organskih materija) I vještačka ili antropogena (nastaje spiranjem zemljišta u kojem se nalaze vještačka đubriva bogata fosfatima I nitratima). Fosfor je u prirodi prisutan samo u obliku svojih jedinjenja. U prirodnim vodama i u otpadnoj vodi fosfor se nalazi u obliku fosfata. Fosfat je i glavna komponenta veštačkog đubriva. Ortofosfati(PO 4 P)/neorganski fosfat rastvorljiv je u vodi I primjenjuje se na poljoprivrednom i kultivisanom zemljištu 67

72 kao đubrivo. U površinske vode dospijeva oticanjem padavina. Primjenom viška djubriva poljoprivrednici mogu da utiču na prirodni ciklus fosfora. Naročiti problem korišćenja fosfata je da podržavaju rast fotosintetskih vodenih mikro- i makro- organizama, tako kada otpadna voda bogata fosfatima dospe u rijeku, jezera, to prouzrokuje promjenu hemizma ovih vodnih tijela i ona postaju nepodobne za život ostalih vodenih organizama. Sediment igra važnu ulogu u raspoloživosti fosfora u vodenim regionima. Veliki dio fosfora se uklanja iz vode njegovom sorpcijom na minarale sedimenta i. Glavni izvori zagađivača nutrijentima (azotna jedinjenja) su površinska i podzemna drenaža u poljoprivredi, životinjski otpad, kao i otpadne vode iz domaćinstva i industrije. Osim raspadanja organske materije vještačka đubriva su veliki izvora nitrata u vodi. Povećanje upotrebe vještačkih đubriva iz otpada koji nastaje na farmama i promjene u korišćenju zemljišta su glavni faktori progresivnog povećanja nitrata i nitrita u vodi. Iz zemljišta azot se gubi ispiranjem u zavisnosti od osobina zemljišta i načina iskorošćavanja. Velike količine vode (navodnjavanje, nepravilan godišnji raspored padavina) mogu prouzrokovati vrlo veliko ispiranje azota iz zemljišta. Iz pjeskovitih zemljišta se izgubi do 22, a iz teških samo 7 kg/ha azota. Ostali gubici azota mogu da nastanu volatizacijom odnosno usljed prelaženja azota u gasovito stanje u kom isparava u atmosferu (u vidu amonijaka (HN 3 ), azotnih oksida (NOx) i dr.) ii. Nesporno je da su procesi koji utiču na zalihe hranjivih materija u zemljištu složeni i da oni mogu imati određeni uticaj na životnu sredinu. Nivo njene ugroženosti usled ovih procesa zavisi od vrste korišćenih đubriva koja se primjenjuju, efikasnosti korišćenja istih, vrste usjeva i stoke, sistema zaštite životne sredine, poljoprivredne prakse i drugih činilaca poljoprivredne proizvodnje. Od azotnih mineralnih đubriva u upotrebi su: čilska šalitra, amonijum nitrat, amonijum hlorid i dr. Fosforna djubriva: superfosfat, trostruku superfosfat, Tomasovo brašno, sirovi fosfati, termofosfati i dr. Od kalijumovih djubriva u poljoprivrednoj proizvodnji upotrebljavaju se: sirove kalijumove soli, kalijum sulfat, i dr. Od složenih djubriva u upotrebi su: amonijum superfosfat, monoamonijum fosfat, kalijum nitrat, fosfati karbamida i dr. Od organskih djubriva: stajsko, treset i dr. Tab. 5.6.a Sumarni pregled uvezenih količina mineralnih i drugih đubriva koja se koriste u poljoprivredi u Crnoj Gori, za 2012 godinu Vrsta đubriva Uvezena količina Urea 360 tona NPK tona KAN 435 tona Ostala mineralna 215 tona đubriva Organska đubriva 434 tone UKUPNO (sve vrste tone đubriva) U tabeli iii 5.6.a je dat sumarni pregled uvezenih količina mineralnih i drugih đubriva i na osnovu prikazanih podataka može se procijeniti da se više od 1/2 količine tih djubriva upotrijebi - primjeni na poljoprivrednim površinama koje su u slivu i hidrobiološki povezane sa Skadarskim jezerom. i Dalmacija B. Kontrola kvaliteta voda u okviru upravljanja kvalitetom Novi Sad 2000 ii Popović Ž. Agrohemija i Fertilizacija, Beograd 1985 iii Izvor: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, lična komunikacija sa gospodinom Spasom Popovićem, pomoćnikom direktora za bezbjednost hrane. 68

73 Procjena godišnjeg prometa stajskog đubriva za područje Podgorice urađena je na osnovu anketiranja /intervju sa prodavcima stajskog đubriva sa dva glavna mjesta prodaje. Po iskazima prodavaca stajskog đurbriva, na ta dva prodajna punkta ima oko 20 aktivnih prodavaca čija je godišnja prodaja stajskog đubriva u poslednjih 10 godina dosta varirala i kretala se u rasponu od 30 tona do oko 100 tona po prodavcu. Poslednjih godina je došlo do povećane tražnje stajskog đubriva. U skladu sa tim prodavci su dali svoje procjene o godišnjem prometu za 2012 godinu, koje su preračunom dale srednju vrijednost od 75 tona, godišnje, po prodavcu. Zbog toga se može smatrati da je procijenjeni promet stajskog đubriva u 2012 godini u Podgorici (djelimično uključuje područje Zete, Malesije i Crmnice, kao prodaja po pozivu naručioca, uz preporuku) oko tona (20 prodavaca x 75 tona = tona). Procijenjen je i promet stajskog đubriva na drugim prodajnim mjestima koja su vezana za neposredni sliv Skadarskog jezera. Gruba procjena prometa stajskog đubriva na tim mjestima je da ista ne prelazi po obimu promet na prethodno navedena i kreće se od do tona. Po riječima intervjuisanih prodavaca, razlog za to su veze i povjerenje u prodavce sa ta 2 punkta, koji su zapravo pre-prodavci (tzv druga ruka ) koji poljoprivrednim proizvođačima na širem području Podgorice prodaju stajsko đubrivo koje su prethodno kupili na nekoj farmi ili kod domaćina stočara poljoprivrednih proizvođača kod koji se mogu otkupiti viškovi stajskog đubriva iz njihovih štala. Područje sa koga se stajsko đubrivo otkupljuje je dosta široko, od Grahova i Nikšića preko Bjelopavlića do Kuča. Na osnovu prethodnog, može se procijeniti da je obim realizovanog prometa stajskog đubriva na svim prodajnim mjestima vezanim za neposredni sliv Skadarskog jezera u 2012 godini oko tona Pesticidi Danas je poznato na desetine različitih hemijskih jedinjenja, proizvoda privredne djelatnosti čovjeka koji na različite načine dospijevaju u životnu sredinu. Mnoga od njih predstavljaju opasnost za različite vrste živih organizama jer mogu da prouzrokuju neželjene efekte i. Pesticidi su hemikalije, koji se koriste za suzbijanje i uništavanje biljnih i drugih štetočina radi povećanja prinosa odnosno obezbjeđenja dovoljnih količina hrane, a u smislu ekonomske valorizacije poljoprivredne proizvodnje. S druge strane djelovanje pesticida na životnu sredinu u cjelini je veoma složeno i definiše se kroz niz uticaja na biljni i životinjski svijet i njihova staništa, na kvalitet drugih pojedinačnih segmenata životne sredine i u krajnjem na ljudsko zdravlje. U tom smislu neophodno je uz naučno-stručne analize, jasno prepoznati probleme i pronaći adekvatne mjere prevencije i smanjenja identifikovanih negativnih uticaja.. U zavisnosti od primjene pesticide dijelimo na višr grupa od kojih su najznačajnije: Fungicidi (zaštita od patogenih gljivica); Herbicidi (suzbijanje korova); Insekticidi (uništavanje štetnih insekata i prenosilaca bolesti); Akarcidi (suzbijanje grinja); Moluscidi (protiv puževa); Nematocidi (protiv valjkastih crva); Radenticidi (kontrola brojnosti glodara). Prema sastavu razlikujemo neorganske pesticide koji obuhvataju jedinjenja raznih toksičnih elementa pretežno arsena, bakra, olova i žive i organske pesticide koji se dobijaju iz prirode. Većinom su sintetička organska jedinjenja. Značajnija narušavanja u biocenozama registruju se pri sistematskoj primjeni visokotoskičnih pesticida, uglavnom organohlornih jedinjenja. Ovi preparati se slabo razlažu u vodi i zemljištu, i Janjić Vaskrsija, Herbicidi, Beograd

74 Vrsta hemijskog sredstva Ađilanti i okvašivači Regulatori rasta Fungicidi Insekticidi Insektofungicidi Limocidi Nematocidi Rodencidi Herbicidi Uvezena količina 46 kilograma 156 kilograma 100 tona 65 tona 1 tona 215 kilograma 215 kilograma 6 tona 13 tona UKUPNO (sve vrste kilograma hemijskih sredstava) posjeduju sposobnost akumulacije u organizmima biljaka i životinja, pa njihova dugotrajna primjena u neograničnim količinama ispoljava značajna dejstva. Pored direktnog uticaja u dijelu opisanog zagađenja treba imati na umu i pojedine indirektne uticaje/posledice upotrebe pesticide. Primjena pesticida i zagađenje dovodi do uticaja na floru i faunu. Djelujući na insekte, ili uklanjajući nepoželjne biljne vrste herbicidima, mijenja se broj i vrsta insekata. Ova izmjena dalje prouzrokuje promjenu u brojnosti i vrstama ptica, što dovodi i do izmjena sastava biocenoze. Tab b-sumarni pregled uvezenih količina hemijskih sredstava za zaštitu bilja koja se koriste u poljoprivredi u Crnoj Gori, za 2012 godinu U tabeli i 5.6.b dat je sumarni pregled uvezenih količina hemijskih sredstava za zaštitu bilja i na osnovu prikazanih podataka može se procijeniti da se više 1/2 količine hemijskih sredstava upotrijebi - primjeni na poljoprivrednim površinama koje su u slivu i hidrobiološki povezane sa Skadarskim jezerom. Otpad od pesticida zbog svog porijekla, sastava i/ili koncentracije opasnih materija ima opasne karakteristike (toksičnost, zapaljivost...), štetan je za zdravlje i živote ljudi, kao i za životnu sredinu. Navedeni otpad čine: - Neutrošeni pesticidi, - Neutrošeni rastvor pesticida, - Vodeni rastvori pesticida porijeklom iz procesa pranja ambalaže i uređaja za primjenu, - Ambalaža pesticida, - Otpad koji nastaje pri udesu, - Ostale materija zaprljane pesticidima i sl. Neutrošeni pesticidi, ostaci rastvora pesticida i rastvor od pranja opreme i/ili ambalaže, mogu se primeniti na poljima prema uputstvu za primenu pesticida. Postoji niz adekvatnih aktivnosti koje bi se trebale primjeniti i koje bi zasigurno korigovale način upotrebe pesticide, a samim tim i na smanjenje njihovih negativnih uticaja na životnu sredinu i živi i Izvor: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, lična komunikacija sa gospodinom Spasom Popovićem, pomoćnikom direktora za bezbjednost hrane. 70

75 svijet uključujući i čovjeka. Tako razlikujemo neophodnost razvoja nacionalne legislative uz praćenje evropskih standarda; značajno pooštrovanje toksikoloških i eko-toksikoloških zahteva koji pesticidi morati da zadovolje, te zabrana prometa velikog broja aktvinih materija; upotreba manje otrovnih aktivnih materija; upotreba novih aktivnih materija koje su selektivnije na korisne organizme u prirodi; Kontinuirana edukacija poljoprivrednih proizvođača; Stvaranje tehnoloških uslova za uklanjanje iskorištene ambalaže pesticida; Razvoj integralne i organske poljoprivredne proizvodnje; Zemljište Crna Gora ima samo 471 km 2 kvalitetnijeg poljoprivrednog zemljišta ili 5.4% teritorije, što ukazuje da ono za Crnu Goru ima poseban značaj. Najveći dio kvalitetnijeg zemljišta, 75.8% nalazi se u opštinama: Podgorica (17%), Pljevlja (14.5%), Bijelo Polje (14.2%), Berane (9.5%), Bar (7.4%), Nikšić (7.3%), Ulcinj (5.7%) a u ostalim opštinama nalazi se od 0.8% do 3.9%). Šume i šumska zemljišta u Crnoj Gori zahvataju površinu od oko ha ili 53.4% od ukupne površine.od toga,pod šumskom vegetacijom nalazi se ha,što čini da šumovitost iznosi 45%. Ovakav procenat bogatstva šuma ocjenjuje se kao velika povoljnost sa sapekta zaštite i unapređenja životne sredine. Šume imaju izuzetan značaj, kako za očuvanje prirodne ravnoteže, biodiverziteta i kvaliteta životne sredine, tako i za ekonomski razvoj, pogotovu u sjevernom nerazvijenom regionu. Šume južnog područja, koje čine šume na primorju i kršu, imaju sledeću strukturu: 73% su izdanačke šume, šikare, šibljaci i makije i pretežno su izdvojene u kategoriju zaštitnih šuma. Najvrednije komplekse, sa aspekta neposredne obrade, predstavljaju normalna duboka aluvijalna zemljišta, van plavne zone u Zeti, zatim kompleksi gajnjača u Bjelopavličkoj ravnici, Nikšićkom polju i Lješkopolju (zapadno od Podgorice), kao i druge manje površine aluvijalno-deluvijalnog zemljišta. Dobar dio najboljih dubokih zemljišta, površine oko 5000 ha, u zaleđu Skadarskog jezera, kao i djelovi zemljišta u Lješkopoljskom lugu; Bjelopavlićkoj ravnici, uz rijeku Zetu i Nikšićkom polju,i izloženi su prirodnim poplavama, dok je veliki kompleks močvarno-glejnih zemljišta, površine oko ha, sada pod barskom vegetacijom stalno plavljen vodom jezera. Manju agropedološku vrijednost imaju kompleksi pseudoglejnih zemljišta površine oko ha u centralnom dijelu Bjelopavlićke ravnice i to zbog problema sopstvenih voda, kao i šljunkovita i pjeskovita zemljišta Ćemovskog i u manjem dijelu Nikšićkog polja, za čije privođenje obradi su neophodne potrebne mjere fertilizacije (kao u slučaju do sada formiranih vinogradarskih i voćarskih kompleksa na Ćemovskom polju). Nešto antropogenih zemljišta na terasama, na rastresitim i eroziji podložnim flišanim padinama obodom Bjelopavlićke ravnice, dodatni su poljoprivredni potencijal. Imajući u vidu da je poslednjih 60 tak godina izvršena jaka deagrarizacija opštine Nikšić, došlo je do zapuštanja poljoprivrednog zemljišta, njegove forestacije i zakorovljavanja. Smanjenje stočnog fonda dovelo je do toga da se u zemljište unosi manje humusa i drugih organskih materija, pa je i to dovelo do umanjivanja kvaliteta zemljišta. Veliki dio ravničarskih polja pokrivaju aluvijalni nanosi, odnosno azonalna tla, koja prate tokove rijeka. U srednjim i donjim tokovima rijeka preovlađuju ilovače i glinuše, a duž gornjih tokova ima više pjeskovitih I šljunkovitih nanosa. U nižim djelovima polja koja su bila ili su sada plavljena razvila su se močvarna tla. U ostalim ocjednim djelovima polja nalaze se i buavice (rendzine). Ocjedni prostor u Nikšićkom polju čini teren iznad izohipse 615 m i do te visine zahvataju poplave u južnom dijelu polja i tu je formiran sloj zemljišta sličan buavicama sa primjesama crvenice. Prije izgradnje hidroakumulacija, poplave su se najviše zadržavale na tom prostoru, pa su formirana livadska i močvarna tla, dok su danas močvarna zemljišta zastupljena u južnom dijelu polja. Tu nema naselja i samo se malim dijelom može koristiti za poljoprivrednu proizvodnju. Na planinama i 71

76 planinskim zaravnima najrasprostranjenije su buavice proizvodnju. koje su pogodne za poljoprivrednu Opština NIkšić raspolaže veoma ograničenim površinama obradivog zemljišta. Najveći kompleksi poljoprivrednog zemljišta su u Nikšićkoj Župi, Grahovu i Gornjem Polju, dok su ostala obradiva zemljišta kao parcele razdvojene u prostoru. Zbog nedostatka radne snage za obradu poljoprivrednog zemljišta na selu, velike površine ostaju neiskorišćene. Na osnovu informacije o stanju životne sredine, veći dio zemljišta u Nikšiću je ugrožen uslijed antropogenog djelovanja Voda Jedinjenja azota i fosfora predstavljaju hranljive sastojke koji izazivaju hiperprodukciju akvatičnih makrofita, usled čega se smajuje količina svjetlosti kao i koncentracija kiseonika u vodi i na taj način dolazi do intenzivnijeg odumiranja biljaka, pojačane dekompozicije, što se manifestuje deficitom kiseonika i dovodi do negativnih posledica na kompletnu biotu akvatičnog ekosistema. Mreža stanica za ispitivanje kvaliteta površinskih voda u 2012.g. obuhvatila je između ostalog i vode Skadarskog jezera. Ispitivanje kvaliteta površinskih voda kontrolisano je u 4 serije uzorkovanja u periodu jun-oktobar, kojima je obuhvaćen period malih voda kada je zagađenje voda najveće. Koncentracija BPK5 predstavlja potrebu organizama, koji konzumiraju oksidovane organske materije za kiseonikom i osnovni je parametar za ocjenu zagađenosti površinskih voda organskim materijama i ukazuje na efikasnost prečišćavanja otpadnih voda. BPK 5 u Skadarskom jezeru izraženo mg/l 72

77 Sadržaj fosfata u Skadarskom jezeru izraženo mg/l Sadržaj nitrata u Skadarskom jezeru izraženo mg/l Vode Skadarskog jezera su svrstane u A2CK2 klasu. Temperatura vode Skadarskog jezera je varirala tokom godine, kretala se od 14 C u oktobru, do preko 29 C u avgustu. Providnost je bila najveća na krajevima mjernog perioda, u junu i oktobru. Ni tada nije prelazila 4m, što je izmjereno u pelagijalu (Ckla). U periodu između bila je niska i u litoralu i pelagijalu i kretala se 1-2 m. Mjerodavne vrijednosti parametara kvaliteta vode bile su uglavnom u propisanim granicama. Povećani su sljedeći parametri: saturacija kod Virpazara i nitriti kod Vranjine koji su bili van klase. Koncentracija amonijum jona i fosfata je bila u A3 klasi na skoro svim profilima izuzev kod Plavnice i Podhuma. Na profilu Vranjina deterdženti su bili u A3 klasi, kod Virpazara nitriti, deterdženti i kolibakterije a kod Kamenika nitriti Prateće prerađivačke industrije i zagađenje Svaka antropogena aktivnost dovodi do izvjesnog disbalansa u ravnoteži u prirodi, tako da je od velikog značaja, u napretku ka održivom razvoju, potreba za utvrđivanjem i poštovanjem ekoloških aspekata života. Da bi se uspjelo u zajedničkom cilju - zaštiti životne sredine, potrebno je sagledati koji su to razlozi koji dovode do negativnog uticaja, kakve sve uticaje prouzrokuje zagađenje i koje su mogućnosti za prevazilaženje problema. 73

78 Kao što je u predhodnim poglavljima elaborirano basenu Skadarskog jezera gravitiraju pojedini opštinski centri u kojima sustacioniran određen broj prerađivačkih kapaciteta koji svojim djelatnošću mogu ugroziti pojedine segmente životne sredine. Opština Nikšić Na teritoriji opštine Nikšić nalazi se veliki broj različitih industrija. Kada su u pitanju prehrambrena industrija izdvajamo: industriju piva Trebjesa, fabrika alkoholnih pića Neksan, fabrika mesnih prerađevina Goranović, klanicu Goranović, mljekaru Nika i mljekaru Srna. Od navedenih subjekata na gradski kanalizacioni sistem povezane su: industrija piva Trebjesa i fabrika alkoholnih pića Neksan. Ostale industrije svoje otpadne vode ispuštaju u septičke jame ili direktno u vodotoke. Prema dostupnim podacima ove industrije nemaju riješen tretman otpadnih voda. Na osnovu prostornog rasporeda zagađivača i vodotokova na području Nikšića, rijeka Zeta tek na profilu Rošca prihvata sve otpadne vode. Nezavisno od toga da li su otpadne vode direktno ili indirektno ispuštene u rijeku Zetu, mjerodavno mjesto na osnovu kojeg se mogu pratiti promjene zagađenja rijeke Zete je na profilu Rošca. Uzimajući u obzir navedeno rijeka Zeta sa sobom nosi i velika zagađenja, uključujući i ona koja se mogu javiti kroz Bjelopavlićku ravnicu, prepoznatljivo poljoprivredno područje, i kao takva se uliva u Moraču koja ta zagađenja dalje unosi u Skadarsko jezero. Klanica Goranović (bivši Mesopromet ) može se identifikovati kao zagađivač obzirom da za otpadne vode iz klanice ne postoje uređaji za njihov puni tretman. Trenutno su u toku pripreme za rekonstrukciju klanice. Projektovani kapacitet klanice je: 16 t svinja/dan, 7.5 t ovaca/dan i 15 t goveda/dan. U klanici je izgrađen separatni sistem kanalisanja tehnoloških i sanitarnih otpadnih voda. Takođe, postoje i uređaji za predtretman tehnoloških otpadnih voda (ručne rešetke i gravitacioni separator). Procjenjenu koncentraciju zagađujućih materija u otpadnim vodama iz klanice ocjenjivajući uticaj na životnu sredinu za projekat otpadnih voda u Nikšiću, odradio je Institut za vodoprivredu Jaroslav Černi godine (utvrđene su sledeće vrijednosti: biološka potrošnja kiseonika - BPK 5 (od 1887 do 2674 mg/l), suspendovane materije TSS (od 1509 do 2139 mg/l), ulja i masti (od 755 do 1069 mg/l), ukupni azot TN ( od 132 do187 m/l), ukupni fosfor TP ( od 9 do13mg/l). Djelatnost fabrike mesne industrije Goranović je prerada mesa u mesne prerađevine. Puni projektovani kapacitet fabrike je 15 t/dan, a sadašnji kapacitet iznosi oko 7.5 t/dan. Fabrika se snabdjeva vodom iz gradskog vodovoda u količini od oko 14.5 m 3 /d. Procjenjuju se da će se nakon proširenja kapaciteta fabrike količina otpadnih voda povećati sa sadašnjih 13 m 3 /d na 35 m 3 /d. Za procjenu zagađenja u krajnjoj fazi, usvojeni su evropski normativi potrošnje vode po jedinici proizvoda, što daje količine otpadne vode od 139 m 3 /d. Otpadne vode fabrike za preradu mesa sadrže sledeće vrijednosti parametara: biološka potrošnja kiseonika BPK 5 od 1038 do 1795 mg/l; suspendovane materije TSS od 756 do 1307 mg/l; ulja i masti od 385 do 655 mg/l; ukupni azot TN od 68 do117 m/l; TP ukupni fosfor od 17 do 29 mg/ l. Prije ispusta otpadnih voda u septičku jamu otpadne vode se podvrgavaju predtretmanu. Za predtretman otpadnih voda izgrađen je separator ulja i masti (5 m 3 ) i gravitacioni taložnik (20 m 3 ). Zapremina septičke jame za sakupljanje i dalju anaerobnu razgradnju otpadne vode je 30 m 3. Pražnjenje sadržaja iz septičke jame odvija se na postojećem centralnom gradskom postrojenju za tretman otpadnih voda pomoću vozila cistjerne koje je u vlasništvu JP Vodovoda i kanalizacije - Nikšić. Otpadne vode mljekare Nika ispuštaju u korito rijeke Bistrice, ph vrijednost suspendovane materije, sulfati i deterdženti prelaze MDK za vodno tijelo I, kao i sadržaj HPK i BPK 5 prelaze MDK za vodno tijelo II, evidentan je uticaj netretiranih otpadnih voda na rijeku Bistricu. Podaci fizičko hemijska analiza otpadnih voda u mljekari Srna pokazuju da od parametara koji premašuju vrijednost maksimalno dozvoljenih koncentracija za ispuštanje u vodotok II, registrovani 74

79 su: suspendovane materije (105 mg/l), BPK 5 ( 227 mg/l) i HPK (409 mg/l). Očekivana koncentracija zagađenja u otpadnim vodama iz ove mljekare je slična kao kod mljekare Nika. Povećana količina organskih materija u vodotoku dovodi do narušavanja biološke ravnoteže vodotoka i do deficita kiseonika što stvara uslove ugroženosti akvatične biote. S obzirom na to, da se mljekara Srna nalazi pored korita rijeke Gračanice, evidentno je da rijeka Gračanica trpi dodatna zagađena i od ovog proizvodnog pogona. Prema rezultatima fizičko-hemijskih analiza uzorci otpadnih voda mljekare Srna ne odgovaraju propisima za ispuštanje u prirodni recipijent. Stalna kontrola kvaliteta rijeke Zete obavlja se radi procjene kvaliteta vode, praćenja zagađenja i očuvanja kvaliteta vodnih resursa. Skoro sve tekućice u opštini Nikšić pripadaju slivu rijeke Zete, tako da ona prihvata i sve zagađene vode i ta zagađenja odnosi dalje do rijeke Morače, Skadarskog jezera i tokom rijeke Bojane do Jadranskog mora. Obzirom da se otpadne vode mljekare Nika, industrije piva "Trebjesa" i dr., ispuštaju u korito rijeke Bistrice, direktno ili indirektno, to je evidentan uticaj netretiranih otpadnih voda na rijeku Bistricu. Rijeka Gračanica se uliva u Zetu kao njena lijeva pritoka. Vodotok je ugrožen osim efluentima iz mljekare Srna i od eksploatatora fluvioglacijskog materijala (šljunka i pijeska) i ostalih zagađivača cijelom dužinom rijeke. S obzirom na činjenicu da je Nikšić industrijski grad, industrijske otpadne vode zauzimaju značajno mjesto. Procijenjene količine otpadnih voda od industrijskog sektora koji se snabdjevaju sa sopstvenih uzvorišta iznose m 3 godišnje. Količina otpadnih voda od stanovništva i industrijskih objekata koji su priključeni na gradsku kanalizacionu mrežu iznosi oko m 3 godišnje. Na prostoru opštine Nikšić, javljaju se sve vrste otpadnih voda: komunalne, industrijske, atmosferske, otpadne vode sa poljoprivrednih površina i dr. Opština Danilovgrad Na osnovu objavljenih podataka Monstata (odnosno Zavoda za statistiku), po popisu poljoprivrede (iz god) struktura korišćenog poljoprivrednog zemljišta u opštini Danilovgrad je sledeća: ukupno raspoloživo zemljište iznosi ha, od čega je ukupno poljoprivredno korišćeno zemljište ha, koriščene okućnice i/ili bašte h, korišćene oranice ha, vinogradi 45.5 ha, voćnjaci 57.9 ha, rasadnici 5.2 ha, višegodišnje livade i pašnjaci ha. Prema podacima iz Strategije održivog razvoja opštine Danilovgrad, šumsko zemljište čini 33% teritorije opštine, od toga 60% pokriveno je visokim šumama, koje su pretežno locirane u sjevernom dijelu opštine (Prekornica, Štitovo), pri čemu je ukupna zaliha drvne mase m 3, dok je bruto sječiva drvna masa m 3. Glavni dio vodnog bogatstva opštine Danilovgrad čini rijeka Zeta i kraške podzemne vode, s lijeve i desne strane njenog dolinskog dijela. Površina sliva Donje Zete iznosi km 2 (sa Gornjom Zetom km 2 ). Međutim, sve otpadne vode iz Danilovgrada ulivaju se direktno u rijeku Zetu. Jedan uliv je blizu mosta, drugi uzvodno stotinak metara na Kosaću i treći u Landži. Sve otpadne vode fabrika, farmi i manjih zagađivača slivaju se direktno u rijeku. Otpadne vode sa poljoprivrednih površina Bjelopavlićke ravnice, sadrže pesticide, mineralna đubriva koja utiču na površinske i podzemne vode, kao i na direktnu degradaciju staništa. Opština Cetinje Područje opštine Cetinje čine različiti agrogeološki uslovi, koji su rezultat razlika u klimi, reljefu pa i u pedološkom sastavu zemljišta, što omogućava različitu poljoprivrednu proizvodnju. Ukupna površina opštine je ha, od čega je poljoprivredna površina ha ili 21,3%. Ostala površina je šumsko i neplodno zemljište. Nisko učešće poljoprivrednog zemljišta u ukupnom posljedica je kraškog reljefa u kojem je najveći dio neplodno zemljište i šume. Na području opštine, zbog izraženog reljefa i različitog geološkog supstrata, zemljišta su veoma heterogena, ali uglavnom plitka. Pored toga, na području krša kontinuitet zemljišta je isprekidan. 75

80 Po podacima Veterinarske uprave i, (dopis br. 323/ /2 od godine) koja inače inače vrši registraciju proizvodjača hrane animalnog porijekla na području Prijestonice registrovano je: - 29 objekata za preradu mesa (od čega 12 na Njegušima, 3 na Čevu, 3 u Bajicama, ostalo Cetinje i okolina), - 6 objekata za preradu mlijeka, - 1 objekat za preradu ribe, - 1 objekta za rasecanje i preradu mesa, - 7 objekata za prodaju mesa na malo, - 1 objekat za prodaju hrane za životinje, - 7 objekata za držanje životinja (3 objekta za držanje koza, 1 objekat za držanje krava, 1 objekat za koke nosilje, 1 objekat ribnjak pastrmka, 1 objekat za držanje svinja), - 1 objekat za prodaju na malo ribe. Glavni grad Podgorica Na području Glavnog grada najveći prerađivački kapicitet u vezan za poljprivrednu proizvodnju je preduzeće AD Plantaže (zasadi breskvi, vinogradi, proizvodnja vina i alkoholnih pića). Kompanija Plantaže Podgorica ima sledeće proizvodne kapacitete: vinograd površine ha, dva vinarska podruma kapaciteta hektolitara, plantažu breskve na površini od 97 ha, ribnjak u kome se godišnje proizvede 120 tona kalifornijske pastrmke, hladnjacu kapaciteta tona. Godišnja proizvodnja ukupno iznosi 16 miliona litara vina i litara rakije. Pored Plantaža na teritoriji Glavnog grada prisutno je desetak većih proizvođača različitih alkoholnih pića (prosječne proizvodnje od litara). Suštinski uticaj formiranja vinograda je potpuna promjena prirodnog ekosistema u agroekosistem uz narušavanje uslova za rast i razvoj brojnih biljnih i životinjskih zajednica. Bitan razlog za korišćenje pesticida u vinogradima su korovi, Od životinja koje mogu izazvati štete na vinovoj lozi posebno su akcentovane eriofidne gljive, grožđani moljci i nematode familije Longidiridae. Daleko najveći uticaj imaju mikoze, odnosno gljivična oboljenja, ekonomski najznačajnije su plamenjača, pepelnica, siva trulež grozđa i crna pjegavost vinove loze. U Crnoj Gori se koristi relativno manja količina pesticida po jedinici površine, ali problem predstavlja njihova nepravilna upotreba. Najveća potrošnju u okviru pesticida čini upotreba fungicida u prosjeku 76.39%, zatim insekticida 13.19% i na kraju herbicida 10.42%. ii U primjeru sa imanja Biotehničkog instituta utvrđeno je da je utrošak pesticida malo drugačiji od državnog prosjeka, naime i u vinogradarskoj praksi najveći je utrošak fungicida 87.43%, zatim herbicida 11.86%, pa tek onda insekticida 0.71%. Ovo odstupanje od prosjeka proizilazi iz specifikuma vinogradarske proizvodnje. Kao što je i prethodno navedeno, Crna Gora je u odnosu na zemlje sa visoko razvijenom poljoprivredom, mali potrošač pesticida u poljoprivredi, ali najveći problem jeste prilično nepravilna upotreba hemijskih sredstava za zaštitu bilja. i pdf ii Upotreba pesticide u vinogradarstvu (sa primjerom iz prakse),grbavčević,lj

81 Sl. 6.A -Vinogradski reon u Crnoj Gori U voćarsko-vinogradarskoj praksi, procentualni utrošak pesticida, po grupama organizama koje suzbijaju, je sličan. On zavisi u stvari od problema koji su dominantni u praksi. Gledano samo na vinogradarsku proizvodnju najveći problem su fitopatogene gljive, zatim korovi, pa tek na trećem mjestu insekti. Pesticidi se najčešće koriste u obliku neorganskih jedinjenja (bakar-sulfat, živin-hlorid i dr); organohlornih, organofosfatnih jedinjenja, karbamata, fenolsirćetne kiseline itd. Postoji razlika u njihovom načinu djelovanja na živa bića i u pogledu njihove štetnosti za čovjeka. Organomorfni insekticidi imaju visoku inicijalnu, ali i jako nisku hroničnu toksičnost, pa se u organizmima biljaka i životinja relativno brzo razgrađuju. Međutim, organohlorna jedinjenja, upravo suprotno, imaju nisku inicijalnu toksičnost, ali se akumuliraju u masnim tkivima, a zbog sporog razgrađivanja izuzetno su opasne materije u prirodi. Naročito su opasni halogeni derivati ugljovodonika. Jedan od najvećih problema sa pesticidima, pored njihove perzistentnosti, je njihova nespecifičnost. Naime, većina insekticida uništava sve insekte a većina uništava i prirodne neprijatelje tih istih insekata, a na taj način upotrebom tih insekticida remeti se ekološka ravnoteža i uništavaju se prirodni konkurenti i predatori štetnih insekata. Slično je i sa drugim vrstama pesticida napr. herbicidima ili nematocidima Ostala zagađenja Pored navedenog ukazujemo i na postojanje nekoliko značajnih zagađivača Jezera. Prije svega to je zagađenje iz KAP-a, otpadne vode koje dolaze Moračom i Zetom. Zagađenju Skadarskog jezera doprinosi i spiranje sa nelegalnih deponija čvrstog otpada, koje dodatno doprinose zagađenju 77

82 podzemnih voda, kao i čvsti otpad iz svih naselja na jezeru koji se usled nedostatka komunalne infrastrukture odlaže u jezero. Na čitavom području Zetske ravnice došlo je do narušavanja kvaliteta podzemnih voda. Najveća odstupanja u odnosu na dozvoljene norme odnose se na ph vrijednosti, poliaromatične ugljovodonike, polihlorovane bifenile, fluoride i natrijum. Ovo su bili i razlozi da se zabrani korišćenje bunarske vode za piće na području južno od KAP-a. Takođe, otpadne vode iz KAP-a povremeno, najčešće pri ekcesnim situacijama, nose sa sobom značajna zagađenja koja se preko ispusnog kanala upuštaju u rijeku Moraču ili direktno u podzemlje. U takvim situacijama za posledicu imamo značajno zagađenje rijeke Morače i Skadarskog jezera, tj. gubitak ekološke ravnoteže u ovim vodenim ekosistemima i pogoršanje kvaliteta podzemnih voda. Povećane emisije specifičnih zagađujućih materija u vazduh (čvrsti i gasoviti fluoridi, PAH, fenoli i neki teški metali) potiču iz Elektrolize, Fabrike anoda i Silumina. Pored navedenih i ostale fabrike KAP-a, kao sto su Energana, Livnica, Fabrika glinice i druge, svojim proizvodnim procesima produkuju povećane koncentracije otpadnih gasova i prašine što dodatno pogoršava kvalitet vazduha na ovoj lokaciji. Odlaganje otpadnih supstanci iz proizvodnog procesa i drugih otpadnih materijala u KAP-u je veoma kritično. Kombinat aluminijuma je izgradio deponiju za odlaganje čvrstog otpada i sekundarnih sirovina, ali se ona neadekvatno koristi. Izgrađeni objekat, površine m 2, natkriven i nenatkriven, imao je posebne prostore za određene grupe supstanci (karbonski materijali, vatrostalni materijali, dijatomejska i aktivna zemlja natopljena valjačkim uljem, otpadna ulja i ujlne emulzije). Količina otpada je značajno povećana, a i nebriga prema životnoj i radnoj sredini učinila je da se prostor značajno veći od izgrađenog koristi za odlaganje svih vrsta otpada (šljaka, vatrostalni materijal i slično). Situacija na ovoj lokaciji je zabrinjavajuća, jer se pored zagađenja zemljišta, pod uticajem atmosferskih padavina zagađuju i podzemne vode. Bazeni crvenog mulja već su značajno opteretili ovaj prostor zaposjevši površinu od oko m 2. Prašina sa bazena crvenog mulja značajno je pogoršala kvalitet poljoprivrednog zemljišta i poljoprivrednih proizvoda u zaseoku Velji Brijeg, selo Botun i u selu Srpska. U krugu KAP-a izgrađeno je i skladište piralena (PCB), u kome je, nakon havarije, smješteno zamijenjeno transformatorsko ulje kao i kontaminirano zemljište i. Cetinje ima mješovitu kanalizaciju, što podrazumijeva, da se istim sistemom odvode i otpadne i atmosferske vode. Sve vode se netretirane odvode u prirodan ponor na Donjem Polju, odakle ponovo izviru na izvorištu Rijeke Crnojevića (Obodska pećina). Problem ovakvog načina odvođenja voda je višestruk. Zbog malog kapaciiteta ponora, prilikom većih atmosferskih padavina u jesenjem i zimskom periodu, često dolazi do plavljenja donjeg dijela Cetinjskog polja a samim tim i do izlivanja netretiranih otpadnih voda u široj okolini ponora, čime dolazi do zagađenja zemljišta, koje je uglavnom poljoprivredno, kao i stambenih objekata. Posljedice ovakvog zagađenja su trajne. Čitavo područje opštine Cetinje nizvodno od ponora prema Rijeci Crnojevića zagađuje se otpadnim vodama grada, jer prilikom većih atmosferskih taloga, dio tih voda izbija na površinu u Dobrskom selu, Strugarima i Ceklinu. Rijeka Crnojevića je posebno ugrožena, jer se tokom čitave godine netretirane otpadne vode Prijestonice podzemnim putem se slivaju u Rijeku. Veći broj stambenih i poslovnih objekata nije prikopčan na gradske kolektore, već imaju sopstvene septičke jame, koje se zbog lošeg održavanja i malog kapaciteta često izlivaju i plave podrumske prostorije i predstavljaju permanentnu opasnost od različitih infektivnih bolesti. i 78

83 6.4. Institucionalni okvir, finansiranje i edukacija Primjena mjera agrohemijske analize zemljišta koja ima za cilj racionalizaciju potrošnje mineralnih đubriva, a koja garantuje zaštitu agrosistema od kontaminacije, održavanje nivoa plodnosti i veći prinos na snazi je od 2004.god, a sredstva za agrohemijsku analizu zemljišta sa područja Zete i Malesije izdvajaju se iz Agrobudžeta Glavnog grada-podgorice. Ova mjera se pokazala uspješnom, u smislu edukovanja poljoprivrednih proizvođača prilikom upotrebe đubriva. Racionalizacija primjene pesticida ima višestruki značaj, koji se ogleda u smanjenju negativnih uticaju na životnu sredinu i smanjivanju troškova zaštite. Ove mjere racionalaizacije upotrebe pesticida odnose se na njihovu primjenu samo u slučajevima kada je neophodno i kada ne postoji alternativa njihovoj primjeni. Ovo se odnosi na slučajeve masovne pojave štetnih organizama koje mogu nanijeti velike štete. Primjena se odnosi i u slučajevima pojave lokalnih žarišta štetnih organizama i kada postoji prijetnja njihovog širenja na druga područja. Blagovremenim intervencijama i suzbijanjem lokalnih žarišta štetnih organizama doprinosi se manjoj upotrebi pesticida. Racionalizacija upotrebe pesticida ostvaruje se i odgovarajućim načinom primjene, pravovremenom upotrebom i stručnim izborom odgovarajućih preparata. U cilju zaštite životne sredine, smanjivanja i ograničavanja utroška pesticida u vinogradarstvu neophodna je primjena IPM sistem-a, odnosno sistem integralne zaštite bilja i održivi koncept poljoprivredne proizvodnje koji se bazira na korišćenju svih upotrebljivih metoda borbe protiv štetočina (prema fenofazi loze) prije upotrebe hemijskih sredstava. U ove metode spadaju korišćenje bioloških načina suzbijanja štetočina introdukovanjem predatora, parazita, izazivača bolesti; radiološke sterilizacije štetočina; hormonalnih sterilizatora ili gajenjem biljaka primamljivača, u borbi sa insektima štetočinama. U borbi sa insektima koriste se i hormoni koji sprečavaju metamorfozu od larve do odraslog insekta kao i feromoni koji privlače suprotan pol. Na ovaj način mogu se odvojiti mužjaci od ženki i spriječiti reprodukcija. U mjere IPM-a spada i korišćenje plodoreda i svih mehaničkih mjera za suzbijanje i fizičko uništavanje štetočina ili nekih prezimljujućih formi patogena. Dobri efekti se postižu i korišćenjem biohemijskih preparata, genetskog inženjeringa ili selekcijom otpornih sorti; kao i forsiranjem kompeticijskih odnosa za životni prostor, kao na primjer između bakterivornih i fitopatogenih nematoda. I ovi načini suzbijanja štetočina donekle remete prirodnu ekološku ravnotežu, ipak, na ovaj način štetne posljedice su mnogo manje nego od upotrebe pesticida. 7. ZAKLJUČCI o o o o Na osnovu klime, reljefa i osobina zemljišta kao prirodnih uslova koji određuju pravce poljoprivredne proizvodnje Crnu Goru možemo podijeliti na 5 osnovnih agro-ekoloških rejona : primorski, -zetsko bjelopavlićki, dolinsko brdski i reon krša planinski reon. Na području Skadarskog jezera, zastupljena su hidromorfna i terestrična zemljišta. Hidromorfna zemljišta su nastala radom voda i dinamikom vodnog režima, javljaju se uz ravno priobalno područje. Zauzimaju površinu od oko ha. Postanak ovih zemljišta je u tijesnoj vezi sa radom voda te su veoma heterogenog i neujednačenog sastava, počev od pjeskovito-šljunkoviti duž Morače, do ilovasto-glinovitih, od Ćemovskog polja prema Jezeru i Crmničkom i Orahovskom polju. Terestična zemljišta. Nalaze na neplavnim uzdignutim terenima i na vodopropusnoj karstnoj i konglomeratnoj podlozi. Na fluvio-glacijalnoj naplavi Ćemovskog i Tuškog polja razvilo se skeletno smeđe zemljište, na ekstremno propusnoj podlozi šljunka i konglomerata. Najvrednije komplekse, sa aspekta neposredne obrade, predstavljaju normalna duboka aluvijalna zemljišta, van plavne zone u Zeti, zatim kompleksi gajnjača u Bjelopavličkoj ravnici, 79

84 Nikšićkom polju i Lješkopolju (zapadno od Podgorice), kao i druge manje površine aluvijalnodeluvijalnog zemljišta. Dobar dio najboljih dubokih zemljišta, površine oko 5000 ha, u zaleđu Skadarskog jezera, kao i djelovi zemljišta u Lješkopoljskom lugu; Bjelopavlićkoj ravnici, uz rijeku Zetu i Nikšićkom polju, i izloženi su prirodnim poplavama, dok je veliki kompleks močvarno-glejnih zemljišta, površine oko ha, pod barskom vegetacijom stalno plavljen vodom jezera. Manju agropedološku vrijednost imaju kompleksi pseudoglejnih zemljišta površine oko ha u centralnom dijelu Bjelopavlićke ravnice i to zbog problema sopstvenih voda, kao i šljunkovita i pjeskovita zemljišta Ćemovskog i u manjem dijelu Nikšićkog polja, za čije privođenje obradi su neophodne potrebne mjere fertilizacije (kao u slučaju do sada formiranih vinogradarskih i voćarskih kompleksa na Ćemovskom polju. Nešto antropogenih zemljišta na terasama, na rastresitim i eroziji podložnim flišanim padinama obodom Bjelopavlićke ravnice, dodatni su poljoprivredni potencijal. o U Crnoj Gori, uvoz poljoprivredno prehrambenih proizvoda u godini iznosio je 24,52%. Na strani izvoza u ukupnom izvozu Crne Gore u godini izvoz poljoprivredno prehrambenih proizvoda iznosio je 14,08%. o Na osnovu popisa poljoprivrede iz ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava iznosi Od toga su porodična poljoprivredna gazdinstva. Prema veličini razreda korišćenog poljoprivrednog zemljišta porodičnih poljoprivrednih gazdinstava iznosi od 0,1 do 0,5 ha ili 31,6%. o Crna Gora ima poljoprivredna gazdinstava za uzgoj stoke, što predstavlja 47,56% od ukupnog broja gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava , tj. 88,3% porodičnih poljoprivrednih gazdinstava imaju višegodišnje livade i pašnjake, dok samo 122 gazdinstva, tj. 0,2% ima rasadnike. Najveći broj poljoprivrednih gazdinstava koji koriste višegodišnje livade i pašnjake je sa sjedištem gazdinstva u opštinama Nikšić, Podgorica, Bijelo Polje, Pljevlja i Berane. Na poljoprivrednim gazdinstvima radno angažovano je prosječno 2,03 lica. Od ukupno nosioca porodičnih poljoprivrednih gazdinstava, izraženo u procentima, 12,87% nosioci su žene a 87,13% muškarci. o Razvoj proizvodnje žitarica u uslovima tržišnog privređivanja, nameće se kao jedan od značajnih faktora za ukupnu privredu Crne Gore. Taj značaj se ogleda kroz iskorišćavanje prirodnih potencijala Crne Gore i upošljavanje lokalmog stanovništva, postojeće prerađivačke kapacitete i ponudu gotovih proizvoda, koji imaju status eksluzivne zdrave hrane. Na ovaj način se stiču preduslovi za zaokruženje ciklusa: proizvodnja-preradapotrošnja i poboljšanje regionalnih veza između sjevera i juga Crne Gore. o Prinos pšenice u iznosu od tone bio je najveći u godini, zatim u iznosu od tona I 2009.u iznosu od 3044 tone. Prinos pšenice tokom 2012.godine je u padu i iznosi 2151 tone. Prinos ječma bio je najveći tokom 2008.godine, u iznosu od tone, zatim (2.221 t) dok 2012.godine prinos je u padu, i iznosi tona. Prinos kukuruza bio je najveći 2011.godine ( tona) i pokazuje tendenciju porasta proizvodnje, ukoliko se zanemari u kojoj je ostvaren nešto niži prinos (8.719). o Od ukupno ha pod oranicama u godini ratarsko-povrtarska proizvodnja odvijala se na ha. Preostalih ha, odnosno 28% ukupnih oraničnih površina, predstavljaju površine koje se uopšte ne obrađuju ili se na njima odvija proces ekstenzivne poljoprivrede. Zbog smanjivanja ukupnih površina oranica i bašta i stalno visokog udjela neobrađenih oranica, od do godine površine na kojima se odvija ratarskopovrtarska proizvodnja smanjile su se za 23%. To je ukazivalo na slabo i nedovoljno 80

85 o o o o o korišćenje ionako ograničenih resursa. Tokom godine oranične površine se povećavaju na ha, gdje povrtno bilje zauzima ha a žitarice su zasijane na ha. Od 2008, do 2012.godine površina oranica i bašti je iznad ha, odnosno približava se cifri od ha u 2012 i iznosi ha. Površina zasijana krmnim biljem varira od ha (2003.) do ha Tokom površina zasijana krmnim biljem iznosi ha, a ha. Prinosi glavnih ratarskih i povrtarskih kultura u Crnoj Gori, iako rastu i dalje su relativno niski i još uvijek daleko od prinosa koji se postižu u zemljama Zapadne Evrope, odnosno na nivou su prinosa koje imaju zemlje u okruženju (u tranziciji). Kao glavni limitirajući faktori u ratarskoj proizvodnji javljaju se: niska plodnost zemljišta, neadekvatna osnovna obrada i predsjetvena priprema, neodgovarajući izbor sorti i hibrida, bolesti i štetočine, nepovoljan raspored padavina, kao i nedovoljan nivo znanja poljoprivrednih proizvođača. Krompir (Solanum tuherosum L.) zauzima značajno mjesto u strukturi proizvodnje i potrošnje ratarsko-povrtarskih proizvoda u Crnoj Gori, jer korišcenjem komparativnih prednosti (klime i zemljišta) moguće je proizvesti znatne količine sjemenskog i merkantilnog krompira. U posljednjih nekoliko godina ova proizvodnja posebno dobija na značaju. Crna Gora posjeduje povoljne prirodne i agroekološke uslove za proizvodnju krompira, međutim, kod nekih područja vidne su i razlike za proizvodnju pojedinh vrsta. U tom pogledu mogu se izdvojiiti dva područja: sjevemo područje - opštine: Pljevlja, Kolašin, Mojkovac, Plav, Plužine, Nikšić, Šavnik i Žabljak, koje imaju izuzetno povoljne zemljišne i klimatske uslove za proizvodnju sjemenskog i merkantilnog krompira; i južno područje - opstine: Podgorica i Danilovgrad, čiji geografski položaj omogućava gajenje ranog krompira. Sve voćne vrste, osim agruma i breskve, gaje se ekstenzivno na okućnicama ili u vidu manjih zasada bez primjene agrotehničkih mjera (obrada, đubrenje, rezidba, zaštita od bolesti i mraza, navodnjavanje) pa je rodnost niska i alternativna (svake druge ili treće godine). To je, pored vremenskih prilika, osnovni razlog za prilično velike varijacije ukupnih prinosa U periodu od do 2012., najveći ukupni prinos jabuka bio je god. u iznosu od tona, iste godine krušaka u iznosu od tona, a šljiva U iznosu od tona. U sjevernom dijelu Crne Gore šljiva je dominantna voćna vrsta i uglavnom se koristi za proizvodnju rakije (preko 95%) dok se manji dio prerađuje u džem i slatko, suši se ili konzumira u svježem stanju. Mogućnost čuvanja prerađevina od šljiva i njihov relativno lak plasman uticali su da se i pored krčenja oboljelih stabala, brojnost održava na približno istom nivou. Maslina je najstarija suptropska kultura na crnogorskom primorju. Procjenjuje se da je najstarije stablo staro preko 2000 godina. Sa oko ha, maslina pokriva trećinu ukupne površine pod voćnjacima. Od nekadašnjih stabala, danas na crnogorskom primorju ima ukupno , odnosno rodnih stabala. Preovladavaju stabla stara 100 i više godina. Oko 70% zasada je tradicionalno, dok mladih stabala ima manje od 10%. U sortimentu su sa više od 90% zastupljene autohtone sorte (žutica i dr.), koje se uglavnom koriste za proizvodnju ulja, ali i za proizvodnju konzerviranog ploda na tradicionalni način. Uprkos sortnom potencijalu za proizvodnju maslinovog ulja ekstra kvaliteta, proizvodnja je vrlo ekstenzivna zbog čega se ni postojeći nivo proizvodnje ne koristi u potpunosti (ispod 50%). Prinos jako varira i kreće se od 300 tona godišnje u nerodnim godinama, do tona u rodnim godinama. Kako se ukupan prinos koji se ubira (sa manje od polovine stabala), dijeli 81

86 o o o o o o sa ukupnim brojem stabala to dovodi do toga da je stavka prosječnog prinosa po stablu u statistici permanentno niska. Površine pod vinogradima u Crnoj Gori iznose ha (2003) one imaju relativno ujednačen nivo, sa blagom tendencijom rasta. Zahvaljujući povoljnim klimatsko-edafskim uslovima Crnogorskog vinogradarskog rejona u njemu se mogu uspješno gajiti sve sorte vinove loze. U loznom sortimentu preovlađuju vinske sorte (90%) za proizvodnju crvenih (vranac, kratošija, merlot, kaberne) i bijelih vina (krstač, šardone, rkaciteli, sovinjon). Stone sorte čije grožđe je namijenjeno za potrošnju u svježem stanju (kardinal, ribijeri I dr) čine 10%. U Biotehničkom institutu postoji kolekcija sorti vinove loze koja se sastoji od preko 550 sorti i hibrida loze. Imajući u vidu da od vinskih sorti na vinogradarskim terenima Crne Gore dominiraju autohtone sorte (preko 70%), to su njihovi prinosi ujednačeni, stabilni i standardnog sortnog kvaliteta, koji se koriste za proizvodnju vrhunskih crnogorskih vina. U basenu Skadarskog jezera postoje agrogeološki uslovi kao i zemljišni potencijal za zasnivanje komercijalne proizvodnje i uzgoj vinskih i stonih sorti groždja. Usljed nemogućnosti poljoprivrednih gazdinstava da u dovoljnom obimu samostalno finansiraju investicije u tim sektorima poljoprivrede, raspoloživi potencijali nisu dovoljno iskorišćeni. Kroz podsticajne mjere resornog ministarstva, vinogradari su unazad nekoliko godina, preko vinogradarskih udruženja dobijali besplatne sadnice kao i regrese na ime zasađenih površina pod vinovom lozom, tako da se permanentno vrši zamjena starih i zapuštenih vinograda, modernim i bolje opremljenim. Pčelarstvo je pored vidnogradarstva najrazvijenija djelatnost poljoprivredne prizvodnje u Crmnici. Prema procjeni ukupna godišnja proizvodnja meda u Crmnici kreće se preko 200 tona, računajući prosječan prinos od 10 kg po košnici. U rodnijim godinama ova količina se povećava od 50 do 100%. Ulov ribe u slatkovodnim ekosistemima Crne Gore za 2005 godinu iznosi 792 tone. Od ovog iznosa izlovljena je 231 tona pastrmke, 410 tona šarana, 4 tone jegulje, 30 tona ukljeve i 117 tona ostale ribe. Za godinu podaci ulova su približni. U odnosu na u ulovljeno je 22 tone više pastrmke (253), i jegulje 2 tone više. Ukljeve je ulovljeno približno oko 30 tona, dok je ukupan ulov ostalih vrsta u mješovitoj populaciji opao 30 tona. Tokom godine ulov šarana iznosi 234 tone, a tokom tona. Ulov jegulje tokom iznosi 6 tona, a Godine 10 tona. U ulov ukljeve je procijenjen na 50 tona. Popisom poljoprivrede iz prikupljeni su podaci o tipovima poljoprivrednih gazdinstava za period od do Prema tome razlikuje se: a.) polunomadski način gajenja stoke, koji se odnosi na gazdinstva koja imaju stalno mjesto boravka-življenja a odlaze sa stokom na nekoliko mjeseci na drugo odredište (katuni), što je uslovljeno sezonom. Alternativno, na tim odredištima se uspostavljaju privremena naselja tj. podižu privremeni objekti za boravak i gaje se različiti usjevi kao dodatni izvor hrane i b.) stacionarni sistem gajenja stoke odnosi se na gazdinstva koja imaju mjesto boravka-življenja i podrazumijeva štalski način gajenja, odnosno ishrane kao i kombinovano korišćenje raspoloživih resursa za usjeve i potom pašu ili za skidanje otkosa sijena, a zatim za pašu. U odnosu na ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava u Crnoj Gori evidentiranih u Popisu poljoprivrede poljioprivrednih gazdinstava uzgaja živinu, odnosno 33.4% od ukupnog broja popisanih poljoprivrednih gazdinstava. Od ukupnog broja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava koja uzgajaju živinu 96.2% ima od 1 do 50 komada živine, dok 3.16% uzgaja od 51 do 349 komada. 82

87 o Popisom poljoprivrede prikupljeni su podaci o ukupnom broju konja, magaraca, mazgi i mula, bez obzira na njihovu pol, starost i namjenu čuvanja koja su se zatekla na gazdinstvu, kao i podaci o njihovom broju u vlasništvu. Od ukupno gazdinstava, 2741 porodičnih poljoprivrednih gazdinstava uzgaja 3822 konja (ždrebad, kobila, ždrebica, pastuva i konja), dok 493 poljoprivredna gazdinstva uzgaja 575 magaraca, mazgi, mula. Prosječan broj konja po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu je 1.4 grla, dok je prosječan broj magaraca, mazgi i mula po porodičnom gazdinstvu 1.2 grla. o Od ukupno poljoprivredna gazdinstva koja uzgajaju goveda, svega je osam poslovnih subjekata. Ukupan broj goveda koja se uzgajaju iznosi , od čega je u vlasništvu porodičnih poljoprivrednih gazdinstava (ili 98.04% od ukupnog broja goveda) a 1576 u vlasništvu poslovnih subjekata (ili 1.96%). Od ukupnog broja goveda 7069 su goveda na ispaši i na zajedničkom zemljištu (komunu, katunu) što predstavlja 8.8% od ukupnog broja goveda. U ukupnom broju goveda sa 74.42% dominantna je struktura goveda preko dvije godine (obuhvata kategorije junica, steonih junica, krava za mužu, ostale krave i kategoriju bikova i volova). o Od ukupno poljoprivrednih gazdinstava koja se bave uzgojem stoke, 6088 gazdinstava uzgaja ovce, od čega je porodičnih poljoprivrednih gazdinstava. Svega šest poslovnih subjekata uzgaja ovce šo čini 0.1% od ukupnog broja gazdinstava koja uzgajaju ovce. Prosječan broj porodičnih poljoprivrednih gazdinstava je 37.3 grla u odnosu na ukupan broj ovaca kod poslovnih subjekata je deset puta veći, odnosno grlo po poslovnom subjektu koji uzgajaju ovce. Od ukupnog broja ovaca grla ovaca su na ispaši na zajedničkom zemljištu (komuni. katunu), što predstavlja 65% od ukupnog broja ovaca. o Od ukupno poljoprivrednih gazdinstava, koja se bave uzgojem stoke poljoprivrednih gazdinstava odnosno 10.97% uzgajaju koze. Ukupan broj koza koja se uzgajaju na poljoprivrednim gazdinstvima u CG iznosi Prosječno broj koza po poljoprivrednom gazdinstvu iznosi 10. Svega tri poslovna subjekta uzgaja koze. Prosječan broj koza po poljoprivrednom gazdinstvu je 9.8 grla, dok prosječan broj koza po poslovnom subjektu iznosi grla Od ukupnog broja koza su na ispaši na zajedničkom zemljištu (komuni, katunu) što predstavlja 11.4% od ukupnog broja koza. Njaveći procenat koza čine koze za mužu i to 60.43%. što je približno procentualnom učešću ovaca za mužu. o Popisom poljoprivrede upisano je porodičnih poljoprivrednih gazdinstava i 4 poslovna subjekta koji se bave uzgojem svinja u CG. Prosječan broj svinja po poljoprivrednom porodičnom gazdinstvu iznosi 3.1 svinje a prosječno svinja je uzgajano u objektuima. o Broj gazdinstava za uzgoj zečeva iznosi 153 a ukupan broj zečeva Prosječan broj zečeva po porodičnom poljoprivrednom gazdinstvu koja uzgajaju zečeve je 7.1. U CG ne postoji poslovan subjekat za uzgoj zečeva. o Ukupan broj poljoprivrednih gazdinstava koji uzgajju stoku je , od čega je: 18.9%ili poljoprivrednih gazdinstava koja imaju polunomadski način gajenja stoke i ili 81.1% poljoprivrednih gazdinstava koja imaju stacioniran sistem gajenja stoke. o Ukupne poljoprivredne površine u Nikšiću iznose ,00 ha, obradive površine ,00 ha, površine pašnjaka ,00 ha, površine livada 8.518,00 ha i površine oranica i bašta 3.772,00 ha. Na teritoriji opštine Nikšić postoje tri registrovana ribnjaka sa ukupnim kapacitetima oko 100 t ribe i to u Rastovcu, Viru i Krupcu. o Struktura korišćenog poljoprivrednog zemljišta u opštini Danilovgrad je sljedeća: ukupno raspoloživo zemljište iznosi ha, od čega je ukupno poljoprivredno korišćeno 83

88 zemljište ha, koriščene okućnice i bašte h, korišćene oranice ha, vinogradi 45.5 ha, voćnjaci 57.9 ha, rasadnici 5.2 ha, višegodišnje livade i pašnjaci ha. o Opšina Podgorica pokriva teritoriju površine od km 2 i u ukupnoj površini CG učestvuje sa 10.4%. Stočni fond u opštini Podgorica prema evidenciji čini 450 farmi u govedarstvu sa oko krava, 260 farmi u ovčarstvu sa ukupno ovaca i 80 farmi u kozarstvu sa ukupno koza. Evidencija se ne vodi u govedarstvu, ukoliko ima manje od 3 grla, u ovčarstvu manje od 20 grla i u kozarstvu manje od 10 grla. Stočrastvo u opštini Podgorica zastupljeno je naročito u sjevernijem dijelu na kome se pretežno gaje goveda, ovce i koze ili je organizovana intezivna proizvodnja rasplodnih i tovnih životinja u zatvorenom prostoru na farmama. Vrsta koja je autohtona u Crnoj Gori i kojoj prijeti istrebljenje je buša. Pojedinačna grla ili manja stada buše mogu se naći i u zaleđu Skadarskog jezera i području oko rijeke Bojane. Najčešća vrsta ovce je pramenka sa nekoliko varijeteta koji su adaptirani lokalnim uslovima i to: zetska žuja, takođe ugrožena vrsta koja je prvobitno uzgajana oko Podgorice (Zeta, Lješkopolje, Ćemovsko polje do Bjelopavlića) i Bardoka. Domaća balkanska koza gaji se u područjima koja nijesu pogodna za ovcu, a pogotovu ne za gajenje goveda. Takva su područja krša koja su obično obrasla šikarom i sitnim listopadnim drvećem. Broj registrovanih farmi iznosi 468 sa kapacitetom od ukupno grla stoke, dok je na nivou Crne Gore registrovano farmi sa grla stoke. o Područje Opštine Cetinje zahvata površinu od 910 km 2, ili 6,6% ukupne površine Crne Gore ( km 2 ). Opština Cetinje raspolaže osrednjim resursima obradivih poljoprivrednih površina. Ukupno raspoloživo poljoprivredno zemljište iznosi 4763,6 ha od čega 873 ha je ukupno korišćeno poljoprivredno zemljište. o Opština Bar zahvata kopneni prostor površine 598 km 2, a sa pripadajućom vodenom površinom Skadarskog jezera od 128 km 2 (od albanske granice do Podseljana), zauzima deveto mjesto među svim opštinskim područjima u Crnoj Gori. Najviša tačka Opštine je vrh planine Rumije, sa nadmorskom visinom od m. o U Izvještaju su dati sledeći podaci za stočni fond, po opštinama, za: Nikšič, Danilovgrad, Podgoricu, Cetinje I Bar, i to: za broj porodičniih poljoprivrednh gazdinstva prema tipu veličini razreda stada, poljoprivredna gazdinstva prema broju konja, magaraca, mazgi, mula, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji goveda, poljoprivredna gazdinstva prema kategoriji svinja, ovaca, koza, pčela I zečeva. o Ukupna poljoprivredna proizvodnja u Crnoj Gori, u odnosu na bilježi porast od 9.5%, uslijed povećanja biljne proizvodnje za 2.7% i stočarstva za 19.9%. U biljnoj proizvodnji bilježi se značajan porast proizvodnje krompira, mrkve, kukuruza, ovsa, šljiva, jabuka, krušaka. U stočarstvu, značajan je porast proizvodnje kravljeg i ovčjeg mlijeka i prirasta ovaca i svinja. U ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji u 2011.god. učešće biljne proizvodnje iznosi 56.6% i stočarske proizvodnje 43.4%. o U nizu agrotehnčkih mjera, posebna pažnja se posvećuje blagovremenoj i pravilnoj primeni različitih đubriva, kako bi njihov efekat došao do punog izražaja. Najčešća istraživanja u ovoj oblasti su usmerena u pravcu povećanja prinosa gajenih kultura, dok se baza njihovog kumulativnog dejstva (promene bioloških i hemijskih svojstava zemljišta) često zanemaruje. o Mnoga neorganska đubriva ne zamjenjuju elemente u tragovima u zemljištu, te zemljište postaje postepeno osiromašeno pri uzgajanju usjeva. Ovo trošenje je u vezi sa studijama koje su pokazale opadanje sadžaja (do 75%) količine elemenata u tragovima u voću i povrću. 84

89 o o o o o o o Procjena godišnjeg prometa stajskog đubriva za područje Podgorice urađena je na osnovu anketiranja /intervjua sa prodavcima stajskog đubriva sa dva glavna mjesta prodaje punkta : (i) na Zabjelu (kod Pasarele i iza Našeg Diskonta ) i (ii) na Tuškom putu (raskrsnica kod podvožnjaka). Prema obabljenoj anketi, na ta dva prodajna punkta ima oko 20 aktivnih prodavaca čija je godišnja prodaja stajskog đubriva u poslednjih 10 godina dosta varirala i kretala se u rasponu od 30 tona do približno 100 tona po prodavcu. Poslednjih godina je došlo do povećane tražnje stajskog đubriva. U skladu sa tim prodavci su dali svoje procjene o godišnjem prometu za 2012 godinu, koje su preračunom dale srednju vrijednost od 75 tona, godišnje. Zbog toga se može smatrati da je procijenjeni promet stajskog đubriva u 2012 godini u Podgorici (djelimično uključuje područje Zete, Malesije i Crmnice, kao i prodaje po pozivu ) oko tona (20 prodavaca x 75 tona = tona). Procijenjen je i promet stajskog đubriva na drugim prodajnim mjestima koja su vezana za neposredni sliv Skadarskog jezera, i to: u Podgorici (na Zlatici, kod Stočne pijace i dr), u Tuzima (na ulazu), Golubovcima (oko raskrsnice), Danilovgradu (pored puta kod kružnog toka) i povremeno na Virpazaru (za Crmnicu) i drugim mjestima. Gruba procjena prometa stajskog đubriva na tim mjestima je da ista ne prelazi po obimu promet na prethodno navedena 2 glavna mjesta prodaje i kreće se od do tona. Područje sa koga se otkupljuje stajsko đubrivo je dosta široko, od Grahova i Nikšića preko Bjelopavlića do Kuča. Na osnovu prethodnog, može se procijeniti da je obim realizovanog prometa stajskog đubriva na svim prodajnim mjestima vezanim za neposredni sliv Skadarskog jezera u 2012 godini oko tona. Postoji više oblika zagađenja koji utiču na sve segmente životne sredine, a to su industrijska postrojenja, poljoprivreda, saobraćajnice, registrovane i neregistrovane deponije, odnosno odlagališta smeća i dr, koje ugrožavaju sve sfere: vazduh, vodne potencijale, zenljište. Na teritoriji opštine Nikšić nalazi se veliki broj različitih industrija. Najznačajnije industrije su: holding kompanija željezara Nikšić, industrija piva Trebjesa, fabrika alkoholnih pića Neksan, klanica Goranović, fabrika mesnih prerađevina Goranović, industrija mašina i mašinskog alata Montevar Metalac, mljekara Nika i mljekara Srna. Na gradski kanalizacioni sistem povezane su sledeće industrije: holding kompanija željezara Nikšić, industrija piva Trebjesa i fabrika alkoholnih pića Neksan. Ostale industrije svoje otpadne vode ispuštaju u septičke jame ili direktno u vodotokove. Sve ove industrije nemaju riješen tretman otpadnih voda te na taj način direktno doprinose devastaciji akvatičnih ekosistema, jedino Holding kompanija željezara Nikšić ima izgrađen separacioni sistem otpadnih voda, posebno za sanitarne i posebno za procesne vode. Na prostoru opštine Nikšić, javljaju se sve vrste otpadnih voda: komunalne, industrijske, atmosferske, otpadne vode sa poljoprivrednih površina i dr. Procijenjene količine otpadnih voda od industrijskog sektora koji se snabdjevaju sa sopstvenih uzvorišta iznose m 3 godišnje. Količina otpadnih voda od stanovništva I industrijskih objekata koji su priključeni na gradsku kanalizacionu mrežu iznosi oko m 3 godišnje. Otpadne vode iz Danilovgrada ulivaju se direktno u rijeku Zetu. Jedan uliv je blizu mosta, drugi uzvodno stotinak metara na Kosaću i treći u Landži. Sve otpadne vode fabrika, farmi i manjih zagađivača slivaju se direktno u rijeku. Cetinje ima tzv. mješovitu kanalizaciju, što podrazumijeva, da se istim sistemom odvode i otpadne i atmosferske vode. Sve vode se netretirane odvode u prirodan ponor na Donjem Polju, odakle ponovo izviru na izvorištu Rijeke Crnojevića (Obodska pećina). Problem ovakvog 85

90 o o o o načina odvođenja voda je višestruk. Zbog malog kapaciiteta ponora, prilikom većih atmosferskih padavina u jesenjem i zimskom periodu, često dolazi do plavljenja donjeg dijela Cetinjskog polja a samim tim i do izlivanja netretiranih otpadnih voda u široj okolini ponora, čime dolazi do zagađenja zemljišta, koje je uglavnom poljoprivredno,kao i stambenih objekata. Posljedice ovakvog zagađenja su trajne. Čitavo područje opštine Cetinje nizvodno od ponora prema Rijeci Crnojevića zagađuje se otpadnim vodama grada,jer prilikom većih atmosferskih taloga, dio tih voda izbija na površinu u Dobrskom selu, Strugarima i Ceklinu. Kombinat aluminijuma u Podgorici i AD Plantaže su dva najveća preduzeća u Podgorici. Negativni uticaji rada Kombinata aluminijuma u Podgorici, na životnu sredinu i zdravlje ljudi evidentiraju se godinama. Posljedice po narušavanje kvaliteta životne sredine ogledaju se u pogoršanju kvaliteta osnovnih segmenata životne sredine: podzemnih i površinskih voda, vazduha i zemljišta. Zagađenju Skadarskog jezera doprinosi i spiranje sa deponija čvrstog otpada koje dodatno doprinose zagađenju podzemnih voda, kao i čvsti otpad iz svih naselja na jezeru koji se usled nedostatka komunalne infrastrukture odlaže u jezero. Za stanovnike Zetske ravnice KAP je glavni izvor zagadjenja kako vode za piće, tako i zemljišta i vazduha. Glavni zagadjivači za stanovnike u Riječkoj nahiji su otpadne fekalne vode koje usled nefunkcionisanja kolektora odlaze direktno u jezero i čvrsti otpad. U Krajini osnovnim izvorom zagadjenja smatra se čvrsti otpad koji se odlaže u jezero. Uslijed nepostojanja komunalne infrasrukture, organizovanog odlaganja čvrstog otpada, i na području Crmnice ovo je glavni problem, kao i uticaj KAP-a kao izvora zagadjenja. Otpadne vode koje opštine Podgorice i Cetinja (divlje deponije i dr), direktno utiču na kvalitet voda Skadarskog jezera. Pored navdenog, opštine Nikšić i Danilovgrad značajno doprinose količini otpadnih voda koje rijekom Zetom i Moračom dospijevaju u vode Skadarskog jezera. zatim zagađenja iz KAP-a kao i spiranje sa poljoprivrednih površina, naročito velike količine pesticida koje dospijevaju u vode jezera (sa plantaža Agrokombinata, vinograda i zasada breskvi, kao i sa ostalih poljoprivrednih površina) umnogome zagađuju Skadarsko jezero. Primjena mjera agrohemijske analize zemljišta koja ima za cilj racionalizaciju potrošnje mineralnih đubriva, a koja garantuje zaštitu agrosistema od kontaminacije, održavanje nivoa plodnosti i veći prinos na snazi je već godinama. Ova mjera se pokazala uspješnom, u smislu edukovanja poljoprivrednih proizvođača prilikom upotrebe đubriva. Racionalizacija primjene pesticida ima višestruki značaj, koji se ogleda u smanjenju negativnih uticaju na životnu sredinu i smanjivanju troškova zaštite. Ove mjere racionalaizacije upotrebe pesticida odnose se na njihovu primjenu samo u slučajevima kada je neophodno i kada ne postoji alternativa njihovoj primjeni. Ovo se odnosi na slučajeve masovne pojave štetnih organizama koje mogu nanijeti velike štete. Primjena se odnosi i u slučajevima pojave lokalnih žarišta štetnih organizama i kada postoji prijetnja njihovog širenja na druga područja. Blagovremenim intervencijama i suzbijanjem lokalnih žarišta štetnih organizama doprinosi se manjoj upotrebi pesticida. Racionalizacija upotrebe pesticida ostvaruje se i odgovarajućim načinom primjene, pravovremenom upotrebom i stručnim izborom odgovarajućih preparata. U cilju zaštite životne sredine, smanjivanja i ograničavanja utroška pesticida u biljnoj proizvodnji neophodna je primjena IPM sistem-a, odnosno sistema integralne zaštite bilja i održivi koncept poljoprivredne proizvodnje koji se bazira na korišćenju svih upotrebljivih metoda borbe protiv štetočina (prema fenofazi loze) prije upotrebe hemijskih sredstava. 86

91 8. LITERATURA Bird G. and Berney M. (2000). Pest ecology and management. In Michigan field crop ecology, M. Cavigelli, S. Deming, L. Probyn and R. Harwood (eds). Michigan State University Extension Bull. E East Lansing, MI. Bulić, Z. (2002). Značaj biljnog svijeta u tradicionalnoj narodnoj medicini u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na područje Crmnice, Zbornik radova sa simpozijuma održanog na Viru, 12/13 jula 2012.Crmica, naslijeđe i budućnost, Ćetković, B.Mogućnost razvoja primarne proizvodnje žitarica u Crnoj Gori, Despotović,A., Jovanović, M., Bulatović,B. (2001).Uslovi i mogućnosti proizvodnje krompira u Crnoj Gori. Poljoprivreda i šumarstvo,vol.47 (1-2): Podgorica Doderović, M., Ivanović,Z. Bilans površina po namjeni u Crnoj Gori. Gajić, Ž. (2006): Agrobiznis u ekološkoj proizvodnji hrane, Menadžment organske proizvodnje u stočarstvu, ( str ), Poljoprivredni fakultet, Beograd, Srbija. Grbavčević, Lj. (2008). Upotreba pesticida u vinogradarstvu, Mirecki, N. (2011,) Organska proizvodnja, Monteorganica (Elaborat, trajanje projekta od 2009 do 2011.), Monteorganica (Agencija za sertifikovanje), Sertifikacija organske poljoprivrede, USAID, Podgorica, Ognjenović, F. (2002). Pčelarstvo u Crmnici, Zbornik radova sa simpozijumaa održanog na Viru, 12/13 jula 2012.Crmica, naslijeđe i budućnost, Savić,S. (2002). Vinogradarstvo i vinarstvo u Crmnici, 121-ć135. Zbornik radova sa simpozijumaa održanog na Viru, 12/13 jula 2012.Crmica, naslijeđe i budućnost, Simović M., Erjavec E., Marković M., Volk T., (2006). Crnogorska poljoprivreda i Evropska Unija, strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područija. Republika Crna Gora, Vlada Republike Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Podgorica, Steiner A., Martonakova H., Guziova Z., (2003). Vodič za dobro upravljanje u oblasti životne sredine. Regionalna kancelarija za Evropu i Zajednicu nezavisnih država UNDP-a, Kijev, Takač,M. (2008).Strategija primjene pesticida, Tomović,R. (2002). Ljekovito bilje Crmnice, Zbornik radova sa simpozijumaa održanog na Viru, 12/13 jula 2012.Crmica, naslijeđe i budućnost, Indeksi poljoprivredne proizvodnje (2012). Saopštenje, broj 198, 1-2. Monstat (Zavod za statistiku). Podgorica. Izvještaj o stanju uređenja prostora opštine Danilovgrad za 2912.godinu, Lokalni ekološki akcioni plan Prestonice Cetinje. Regionalni centar za zaštitu životne sredine za Centralnu i Istočnu Evropu. Kancelarija u Crnoj Gori. ISBN Publikacija izdata u okviru 87

92 projekta: Promovisanje mreža i razmjena u zemljama jugoistočne Evrope Skadarsko jezero. Finansijska podrška, švajcarska agencija za saradnju i razvoj SDC. Lokalni plan zaštite životne sredine glavnog grada Podgorice , 2010 Monstat. Popis poljoprivrede Struktura poljoprivrednih gazdinstava.korišćeno zemljište, 1-41., Podgorica Monstat. Popis poljoprivrede Struktura poljoprivrednih gazdinstava.stočni fond, Podgorica, Monstat. Popis poljoprivrede Struktura poljoprivrednih gazdinstava.teme od posebnog interesa, Podgorica Monstat. Popis poljoprivrede Struktura poljoprivrednih gazdinstava.znamo šta imamo Podgorica Monstat. Zavod za statistiku, (2011). Popis poljoprivrede Struktura poljoprivrednih gazdinstava.tipologija poljoprivrednih gazdinstava, 1-64, Pravilnik o metodama organske stočarske proizvodnje, (Službeni list RCG, broj 49/04), Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Podgorica. Pravilnik o metodama organske biljne proizvodnje i sakupljanja šumskih plodova i ljekovitog bilja, (Službeni list RCG, broj 49/04), Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Podgorica. Profil opštine Podgorica Regionalni biznis Centar Podgorica. Sekretarijat za urbanizam, komunalno stambene poslove i zaštitu životne sredine opštine Danilovgrad. Izvještaj o stanju uređenja prostora opštine Danilovgrad, za 2012 god Stanje životne sredine u Opštini Nikšić. Opasnosti i mogućnosti. Organisation for Security and co opeartion in Europe.Mission to Montenegro Nikšić, decembar Socijalna analiza za Skadarsko jezero. Finalni izvještaj, Centar za preduzetništvo i ekonomski razvoj CEED,2007. Zakon o organskoj poljoprivredi, Službeni list RCG, br.49/04, Podgorica, Dalmacija B., Kontrola kvaliteta voda u okviru upravljanja kvalitetom Novi Sad 2000 Popović Ž., Agrohemija i Fertilizacija, Beograd 1985 Mr Stajkovac J. I dr., 1st International Conference ECOLOGICAL SAFETY IN POST-MODERN ENVIRONMENT Zakon o zdravstvenoj zaštiti bilja, ("Sl. list RCG", br. 28/06 od , "Sl. list Crne Gore", br. 28/11) Zakon o sredstvima za zaštitu bilja, ("Sl. list Crne Gore", br. 51/08 od , 40/11) Informacija o stanju životne sredine u Crnoj Gori za godinu 88

93