ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕР ЗАҢДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ -ҚҰҚЫҚТЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ

Transcription

1 Жусипова Б.А., Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ азаматтық іс жүргізу және еңбек құқығы кафедрасының аға оқытушысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕР ЗАҢДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ -ҚҰҚЫҚТЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ Статья посвящена историко-правовому развитию земельной реформы в Казахстане. Автор рассматривает взгляды академика Зиманова С.З. на данную проблему. Ключевые слова: земельное право, реформа земельной системы, Зиманов С.З. The article is devoted to the historical and legal development of the land reform in Kazakhstan. The author considers the views of academician Zimanov S.Z. on this issue. Keynotes: land law, land reform system, Zimanov S.Z. Қазақстандағы жер мәселесіне байланысты заңдардың қалыптасып, дамуын зерттеуді тарихи тұрғыдан қарастырып зерделемеу мүмкін емес. Біздің пікірімізше, кез-келген жергілікті жер заңдары мәселесін зерттеу, мемлекет тарихының жан-жақты өзіндік қалыптасып, дамуының сабақтастық жолымен келген тарихи қоғамдық құбылыспен тікелей қатысты. Қазақстанның жер қатынастарын зерттеуде нақты тарихи дереккөздер жинау барысында көшпенділердің феодалдық мемлекетіндегі жер қатынастары теориясын зерттеу арқылы жер қатынастарының ерекше сипаттары қалыптасуы мүмкін болады. Оның әлеуметтік, экономикалық аспектісінсіз көшпенді феодалдық қоғамның саяси және құқықтық ерекшеліктерін көрсету барысында жер қатынастарының күрделілігін жеткілікті және қанағаттанарлықтай шешілген деп санау, әрине алдын ала сәтсіз болып табылады және ол аса маңызды қиыншылықтарға әкеледі. Сондықтан Қазақстанның тарихи кезеңдегі жер қатынастарының саяси құрылымының оның әлеуметтік, экономикалық, құқықтық ерекшеліктері белгілі бір сипаттарға ие болды. Бізге белгілі, ғалымдардың бір тобы бұрыннан бері және қазіргі уақытта да мынадай тұжырымды ұстанады: Көшпенді халықтарда, оның ішінде қазақтарда феодалдық түрдегі жер меншігі болмаған, көшпенді қауым бұл меншік түрінің болуын, оның ішінде жер қатынастары бойынша құқықтық реттеуді жоққа шығарады, ал ғалымдардың келесі бір тобы көшпенділерде феодалдық жер қатынастары болған деп топшалайды. Феодализмнің пайда болуы ең алдымен жерге феодалдық меншіктің белгіленуімен байланысты және оны экономикалық жағынан іске асыру жер рентасының қандай да болмасын түрін иемдену. Бірінші пікірді

2 жақтаушылар өздерінің жалпы белгіленген шындықтан кетуді жеткілікті тұрғыда дәлелдей алмады. Олар ұсынған феодализмнің басқа экономикалық негізі малға жеке меншік болады деген ұстанымы шындыққа сыймайды. Екінші пікірдің де олқы тұстары баршылық, оны жақтаушылардың көп бөлігі көшпенді халықтарда жерге феодалдық меншік болуды танудан ілгері жылжыған жоқ. Мәселеге бұлайша келу көшпенділердегі жер қатынастарының болу табиғатын анықтауды, бұл қатынастарды классикалық феодализм елдеріндегі жер қатынастарынан ерекшелейтін өзіндік ерекшеліктерді ашып көрсетуді қиындатады. Бұдан басқа, бұл пікірді жақтаушылардың көпшілігі өз зерттеулерінде XVIII - XIX ғ.бірінші жартысы шеңберінде шектеледі, яғни олар Қазақстанда жерге феодалдық меншіктің пайда болуын қай кезеңге жатқызатыны, оның даму сатылары қандай екендігі анықталмаған. Екінші пікір неғұрлым толық түрде академик А.Е. Ереновтың Қазақ СССР Ғылым Академиясы 1961 ж. шығарған «Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов» кітабында дайындалған. Яғни, жұмыста феодалдық жер қатынастары негізінен тарихи зерттеу барысында жерге феодалдық меншік пайда болуының жолдарын және ерекшеліктерін көрсету аясында мазмұндалған [1]. Жерге феодалдық меншіктің заңдық табиғатына талдау жасалмағандығы мен Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңінде жер қатынастарының құқықтық мазмұны айқындалмағанының көрсетеді. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жерге меншік баяу дамыды, ол тек рудың, тайпаның, қауымның меншігі деп танылды, өйткені көшпелі мал шаруашылығы көшпенділер қандай да бір шектеусіз пайдаланатын маусымдық жайылымдар сияқты үлкен аймақта ғана дами алады. Көшпелі мал шаруашылығы және жайылымға жеке меншік көшпелі мал шаруашылығы болған жерде басталған және сол жерде аяқталған. Профессор С.Л. Фукстің пікірі бойынша қазақтарда XVIII ғ.дейін жерге феодалдық меншіктің болмағаның және бірқатар көшпенділерде феодалдық эксплуатацияның негізі ретінде малға деген жеке меншіктің болуын ғана айтады [2, б.]. Бірақ, оның ойынша XVIII ғ. Қазақстанда жоңғарлар мен патшалық Ресейдің екі жақты қысым көрсетуі жердің тарлығына әкеп соқты, мұның өзі жерге феодалдық меншікті орнатуға себепші болды, дәл осы уақытта Қазақстанның экономикасының көп өзгеріске ұшырағаның байқаймыз, себебі, мал шаруашылығымен айналысатын бай нояндардың жақсы жайылымдарға ие болғысы келетіні байқалып, мұның өзі феодалдық эксплуатациялық қатынастардың тууына себепші болды, феодалдың малға деген үстемділігі артты. Феодалдық қатынастар өндірістің басқа құралдарына да меншіктің болуы жағдайында, аталған нақты жағдайларда, шаруашылық жүргізудің осы және басқа да нысандарында және халықтың негізгі өндіріс құралы (жер, орман, су,мал және тағы сол сияқты болған жағдайда) пайда болуы мүмкін. Көшпелі мал шаруашылығы негізгі кәсіп болғандықтан Қазақстанда феодалдық қатынастар өндіріс құралының негізі ретінде малға жеке меншік

3 жағдайында, жер әлі де болса «ешкімдікі» болмаған жағдайда пайда бола бастады. Қазақстанда таптық қатынастар дамуының ерекшелігі экономикалық даму жағынан Орталық Қазақстаннан шұғыл ерекшелінетін Оңтүстік Қазақстанда Моңғол шапқыншылығына дейін үлкен феодалдық жерге жеке меншік болғандығын, ол Орталық Қазақстанда мұндай меншік түрі капиталистік негіз ретінде XIX ғ.екінші жартысында ғана пайда болғандығын көздейді [3, 5 б.]. Өз уақытында бұл мәселе бойынша С.Е. Толыбеков өзінің «XVII XIX ғғ. қазақтардың қоғамдық-экономикалық құрылысы» атты монографиялық зерттеуінде барынша толық баяндаған болатын. Ол XIX ғ.дейінгі кезеңде Қазақстанда жерге феодалдық меншіктің қалыптасуын үзілді кесілді теріске шығарып, жердің жеке меншіктің объектісіне айналуы тек отаршылыққа көшумен ғана қоймай, оның ойынша, қазақтарда жерге феодалдық меншіктің болмауы «көшпелі мал шаруашылығын сақтап қалудың міндетті алғы шарты» еді, көшпелі мал шаруашылығымен айналысудың өзі жер қатынастарын феодалдық реттеу мүмкіндігін жоққа шығарды. Яғни көшпенділердің мал шаруашылығымен айналысу барысында туындаған құқықтық қатынастар жерді жеке меншікте пайдаланғандығын көздейді. Академик С.З. Зиманов өз еңбегінде феодалдық меншіктің өндіріс өніміне қатысты мәселелерді көтерді. Автор кең архивтік материалдар мен деректік қайнар көздердің көмегімен XIX ғ. бірінші жартысында көшпенділер қауымында феодалдық эксплуатация, жерге феодалдық меншіктің негізінде пайда болғанын айтады [4, б] Мәселенің түбіне келетін болсақ, біз қазақтарда феодализм малдың жеке меншікте болуынан пайда болды деген тұжырымдамамызды жоққа шығарып отырмыз. Егер малға деген жеке меншіктің пайда болуы феодализмді құруға әкеп соғатын болса, онда Қазақстандағы көшпенділердің феодалдық жалпы экономикалық формацияға көшуі неліктен ұзаққа созылды, -дей тұрғанмен, мал бұл дәуірде жеке меншікте болып келеді. Қазақ феодалдарында өз меншігінде бірқатар жұмысшы - шаруалармен салыстырғанда өте көп малға ие болғандығын айта кеткен жөн, жалпы көшпенділер өмірінде малдың орны ерекше болған. Сондықтан жерді мал жайылымы үшін пайдаланғаны бізге мәлім. Қазақ шаруаларының көпшілік бөлігі бұл құқыққа ие болып, шаруашылығын өз бетінше жүргізе білді. Негізінде, Қазақстанда жерді пайдалану түрі қауымдық жер пайдалануымен тығыз байланысты болды. Өзіндік өндіруші шаруалар ауылдың құрамындағы қауымдық жерлерге ие болды және орынды пайдаланды. Алайда қауымдық жерді пайдалану феодалдық меншіктің болмауын жоққа шығармайды. Қазақстанда Қазан революциясына дейін сақталған ауылдық қауымдастықтар, XIX - XX ғ. капиталистік жер қатынастарының екеуіне де кедергі болмады, керісінше қауымдастықтарда жерді пайдалану, феодалдық жер пайдаланумен бірдей

4 болып, онда жер пайдалану субъектілері ретінде хандар, сұлтандар, билер танылды. Профессор С.Л. Фукстың пікірінше, қазақ жерінде ең алғаш феодалдық меншіктің пайда болуының негізгі себебі ретінде Қазақстанға екі жақты, яғни жоңғарлар мен патшалық Ресейдің жерге қысым жасалғандығын қарастырады [2]. Мұндай пікірге келісе алмаймыз, себебі, ең алдымен қазақ қауымының ішкі даму процесін қарастырып, мал шаруашылығының жайылымға тұтынушылығын анықтауды туындатады. Әрине, патшалық Ресейдің қазақ қауымына қысымы болды. Бірақ, бір жағынан, XVIII ғ. бұл қазақ қауымының экономикалық даму жағдайына әсерін тигізе қоймады. Мал шаруашылығымен айналысатын көшпенділер қауымында жерге жеке меншіктің болуы, олардың өндірістік қатынастардың даму жүйесіне үлкен әсер еткендігі сөзсіз. Феодалдық өндіріс тәсіліне, жер иеленушілер көшпенділер болуына қарамастан, феодалдардың ірі монополиялық жер меншігіне тән, ал қауымдық құрылыстағы меншік түріне қарама қайшы болды. Қазақ хандығы кезінде жерге меншік субъектілерінің төрт түрі қарастырылған: хандық сұлтандық, билер, тархандық және мұсылман қауымының меншігі. 1 Зерттеуші ғалым З. Кенжалиев көшпенді қазақ қоғамынының әдет ғұрып құқығын жүйелі түрде зерттеп, жерді пайдаланудың ел бірлігі, халық тыныштығы және тұтастығы ретінде мызғымас тіректер төңірегінде ғана іске асуы керектігін, көшпелілердің жер қатнастарын реттейтін құқықтық нормаларында халықтың жерді иемдену мен билік ету және пайдалану саласында халық еркіндігіне байланысты деп есептейді [5]. Оның ойынша хан мен халық арасында жерді пайдалануда туындайтын құқықтық қатынастар императивтік тұрғыдан болды, өйткені Хан халықтың рұқсатынысыз және қалауынсыз оның еркіндігін шектей алмады, керісінше ол халық еркіндігінін жан ашыры әрі қамқоры болды. Және де жерді пайдалану барысында оны басқару жүйесі болғандығын көруге болады яғни, бір біріне бағынуы және билік ету әдісі қолданылып отыр. Қазақ қоғамындағы жерге байланысты құқықтық қатынастарды сараптағанда жерге қоныс аудару мәселесін және көші-қон тәртібін ажырата қарастырған жөн. Жерге қоныс мәселесіне, оның түрлерін,яғни мерзімдік және аймақтық анықтауда (көктеу, жайлау, күзеу, қыстау,шабындық,егіндік жерлер, орманды алқап) және жерге қоныстану, оған алып барар жолдың, құдықтың әрбір көшпенді қоғам бекітілуін қамтиды. Көші-қон мәселесі жерді қоныстандырудың белгілі бір түрінен келесі бір түріне көшу тәртібін, жаңа жердік қонысқа келу, оны пайдалану, жалпы алғанда жерді қоныстанудың бір түрінен екінші түріне өту рәсімін, соған байланысты туындайтын дау-дамайды шешу жолдарын белгілейді. Біздің ойымызша, көшпенді қазақ қоғамында да жерді белгілі бір мақсатпен пайдалану түрін белгілей отырып, аймақтарға бөлу мәселесі қарастырылғандығын және жерді көші қон мәселесі бойынша, яғни жерге орналастыру жерді пайдаланудың экологиялық жағдайын (жердің құнарлығын, құдықтардағы судың молдылығын т.б.) ескере отырып, жерді

5 қоныстанудың бір түрінен екінші түріне көшу мәселелері құқықтық нормалармен реттелінді. Яғни, әдет-ғұрып құқығы нормалары бойынша, әрбір көшпенді қоғам, жыл мауысымының әр уақытына сай жерді пайдалану құқығына ие болған, басқа қоғамның жерлеріне қол сұғуға тыйым салынғаны белгілі. Қазақстанның Ресей құрамына кіруге дейін жер пайдаланушылар жүйесінде феодалдық өндіріс қатынастары ішінде хандық сұлтандық жерге меншік түрі үлкен рөл атқарған. Ол дегеніміз хандар мен сұлтандардың қоғамда үлкен беделге ие болғандығымен түсіндіріледі. Хандар мен сұлтандар Шыңғыс хан ұрпағынан болғандықтан, үлкен үстемдікке ие болды. Хандар мен сұлтандардың белгілі ұрпақтардан сайланбауы тарихта әлі де бірде бір оқиға кездеспеді. Өзінің территориясында хан тиісті жердің иесі болды, және саяси міндеттерді де атқарды. Сонымен қатар, хандар өздеріне тәуелді феодалдың жерін де пайдаланды және өзінің меншігіне қосып алды. Қазақстанда мұндай жағдай көшпенділерде ортағасырлар кезеңінде, әрі соңғы жылдарда да кездесіп жатты. Әдебиет тізімі: 1. Еренов А.Е. Очерки по истории феодальных отношений у казахов. Алма-Ата: Изд-во АН Каз ССР, с. 2. Фукс С. Л. Очерки истории государства и права казахов в XVIII и первой половине XIX в. /под общ. ред. С.Ф. Ударцева и Н.О. Дулатбекова. Астана, с. 3. Толыбеков С. В. Общественно-экономический строй казахов к ХVII- XIX веках. Алма-Ата, С Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины ХIХ века.- Алма-Ата: АН Каз.ССР, с. 5. Кенжалиев З.Ж. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқық мәдениеті: дисс.... заң ғыл. докт. Алматы, 1997.