ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

Transcription

1 Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА (Қазақстан Тәуелсіздігінің жылдарында) Астана 2017

2 УДК ББК Н 35 Н 35 «Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің жай-күйі және дамуы туралы Ұлттық баяндама», 2016 жыл. С. Ырсалиев, А. Құлтуманова, Э. Төлеков, Т. Бұлдыбаев, Г. Кусиденова, Б. Ысқақов, Л. Забара, Л. Барон, Е. Коротких - Астана: «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ, б. Ұлттық баяндамада Тәуелсіздік жылдарында қазақстандық білім берудің дамуындағы негізгі жетістіктер және өзгеріс трендтері айқындалды. Баяндамада Қазақстанның білім беру жүйесінің негізгі көрсеткіштеріне салыстырмалы талдау жасалды. Ұлттық баяндама негізделген басқару шешімдерін қабылдау үшін сапалы ақпаратты ұсынады. Баяндама халықты, педагогикалық қауымдастықты, барлық деңгейдегі басшыларды және халықаралық сарапшыларды Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның білім беру жүйесінің жай-күйі және қол жеткізген нәтижелері туралы ақпараттандыруға арналады. Ұлттық баяндама «Ақпараттық талдау орталығы» АҚ зияткерлік меншігі болып табылады. Мәтінді алғашқы дереккөзге сілтеме жасамай, оның ішінде жартылай және кез келген нысанда көшіруге және орналастыруға тыйым салынады. ISBN «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ, 2017

3 МАЗМҰНЫ 5 ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ 11 КІРІСПЕ 13 1-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ: ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНТЕКСТ Негізгі әлеуметтік-экономикалық үрдістерге шолу 1.2. Қазақстанның білімі жаһандық әлемде 88 2-ТАРАУ. ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту 2.2. Орта білім беру 2.3. Техникалық және кәсіптік білім беру 2.4. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ТАРАУ. ӨҢІРЛІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ИНДЕКСІ Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды бағалау 3.2. Орта білім беруді бағалау 3.3. Техникалық және кәсіптік білім беруді бағалау 3.4. Өңірлік білім беру жүйелері индексінің қорытынды индексі 417 ГЛОССАРИЙ 427 БИБЛИОГРАФИЯ 435 ҚОСЫМША

4

5 ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ Абай атындағы ҚазҰПУ Абылай хан атындағы ҚазӘТжХҚУ АДИ АКДИ АКТ АКТ ДИ АҚ АҚШ АРТА БАИ БҒДМБ БДИ БДМБ БЕД БКБ БКТБ БҚО «Болашақ» ХБО БП ж АҰО БСБТҚА БҰҰ БХСЖ Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті Абылай хан атындағы Қазақ Әлем тілдері және халықаралық қатынастар университеті Адами даму индексі Адами капитал дамуының индексі Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды дамыту индексі Акционерлік қоғам Америка Құрама Штаттары Аккретиттеу және рейтинг тәуелсіз агенттігі Біліктілікті арттыру институты Қазақстан Республикасы білім беруді және ғылымды дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Білім беруді дамыту индексі Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Балалардың ерте дамуы Бастауыш кәсіптік білім Бастауыш кәсіптік-техникалық білім Батыс Қазақстан облысы «Болашақ» Халықаралық бағдарламалар орталығы Болон процесі және академиялық ұтқырлық орталығы Білім сапасын бағалаудың тәуелсіз қазақстандық агенттігі Біріккен Ұлттар Ұйымы Білім берудің халықаралық стандартты жіктеуіші ҚЫСҚАРТУЛАР 5

6 ҒЗИ ДБ ДЭФ Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ ЕБК ЕО ЕӨИ Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ЖАО ЖБ ЖБЖЕК ЖБИ ЖІӨ ЖҚК ЖӨӨ ЖТМ ЖҰК ЗТМО ИИДМБ ИПҚ «Кәсіпқор» Холдингі» КеАҚ КДДБ КЛ КМ Ғылыми-зерттеу институты Дүниежүзілік банк Дүниежүзілік экономикалық форум Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Еуразияның білім беру кеңістігі Еуропа Одағы Еңбек өнімділігінің индексі Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Жергілікті атқарушы органдар Жергілікті бюджет Жоғары білімнің жалпы еуропалық кеңістігі Жаһандық бәсекеге қабылеттілік индексі Жалпы ішкі өнім Жалпы қамту коэффициенті Жалпы өңірлік өнім Жоғары техникалық мектеп Жалпы ұлттық кіріс Зейнетақы төлеу мемлекеттік орталығы Қазақстан Республикасы индустриялықинновациялық дамуының жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Инженерлік-педагогикалық қызметкерлер «Кәсіпқор» Холдингі» коммерциялық емес акционерлік қоғамы Кәсіптік даярлық деңгейін бағалау Кәсіптік лицей Кәсіптік мектеп КМҚК Коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорын ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 6

7 КОКП ОК КС КСРО КТМ Қ. И. Сәтпаев атындағы ҚазҰТЗУ Қазақ КСР ҚР АШМ ҚР БҒМ ҚР ДСӘДМ ҚР ИДМ ҚР ІІМ ҚР ҚМ ҚР МСМ ҚР ҰЭМ ҚР ҰЭМ СК ҚХР Кеңес Одағының Коммунистік партиясының Орталық комитеті Кәсіптік стандарт Кеңес Социалистік Республикалар Одағы Кәсіптік техникалық мектеп Қ.И. Сәтпаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық зерттеу университеті Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылық министрлігі Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі Қазақстан Республикасының Инвестициялар және Даму министрлігі Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті Қытай Халық Республикасы Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті М. Әуезов атындағы ОҚМУ М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті МБ Мемлекеттік бюджет МБЖЖ МБРО МДТО МДҰ Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі «Мектепке дейінгі балалық шақ» Республикалық орталығы Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту Мектепке дейінгі ұйым ҚЫСҚАРТУЛАР 7

8 МЖББС МЖБС МЖЖБС МЖС МКҚК МТБ НЗМ НЗМ ПШО ОАБ ОДМ ОӘК ОЖСБ ОКБ ОҚО «Өрлеу» ҰБАО ПОҚ ППТК РБ РҒӘО РҚБҒӘО РО С. Сейфуллин атындағы ҚазАТУ СҚО Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары білім беру стандарты Мемлекеттік жеке меншік серіктестік Мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорын Материалдық-техникалық база «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы Орта арнайы білім Орнықты даму мақсаттары Оқу-әдістемелік кешен Оқу жетістіктерін сырттай бағалау Орта кәсіптік білім Оңтүстік Қазақстан облысы «Өрлеу» Ұлттық біліктілікті арттыру орталығы Профессорлар мен оқытушылар құрамы Психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттері Республикалық бюджет Техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың республикалық ғылымиәдістемелік орталығы Республикалық қосымша білім беру ғылымиәдістемелік орталығы Ресурс орталығы С. Сейфуллин атындағы Қазақ аграрлық техникалық университеті Солтүстік Қазақстан облысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 8

9 ТБИ ТжКБ ТМД ҰБА ҰБЖ ҰБЖ ҰБТ ҰКП ҰКПҒПО ҰТО ХҚДБ ШЖМ ШҚО ШО ЭБХ ЭЫДҰ ЮНЕСКО ЮСИ APEC IMD NEET Тұтыну бағаларының индексі Техникалық және кәсіптік білім Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Ұлттық біліктілік жиектемесі Ұлттық біліктілік жүйесі Ұлттық бірыңғай тестілеу Ұлттық кәсіпкерлер палатасы Ұлттық коррекциялық педагогиканың ғылыми-практикалық орталығы Ұлттық тестілеу орталығы Халықаралық қайта құру және даму банкі Шағын жинақты мектеп Шығыс Қазақстан облысы Шағын орталық Экономикалық белсенді халық Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі мамандандырылған ұйымы ЮНЕСКО-ның Статистика институты Atyrau Petroleum Educational Center Атырау мұнай-газ оқыту орталығы International Institute for Management Development Халықаралық менеджментті дамыту институты Not in Education, Employment, or Training Жұмыспен қамту және білім беру салаларынан шығарылған жастар ҚЫСҚАРТУЛАР 9

10 PIAAC PISA QS WUR Programme for the International Assessment of Adult Competencies Ересек халықтың құзыреттіліктерін бағалайтын халықаралық бағдарлама Programme for International Student Assessment 15 жастағы білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалайтын халықаралық бағдарлама Quacquarelli Symonds World University Rankings QS университеттердің әлемдік рейтингі ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 10

11 Кіріспе 2016 жылы Қазақстан Тәуеліздігінің 25 жылдық қорытындыларын жасады. Тарихи өлшемдер бойынша бұл қысқа мерзім. Бірақ біз үшін осы жылдарда өткен жолымыз көп ғасырлық егемендігі бар мемлекеттердің жүзжылдықтарымен салыстыруға келеді. Ғасырдың бір тоқсанында бәрі сыртқы әлем де, біздің оны іштей қабылдауымыз да өзгерді. Біздің өзіміз де өзгердік. Жаңа ұрпақ өсті. 8 млн астам адам (халықтың шамамен 50%-ы) тәуелсіз Қазақстанда дүниеге келді. Біз қайтымсыз нүктеден өтіп, болашаққа ұмтылып келеміз. Осы жағдайда біздің біліміміз қалай дамыды? Ол әлемдік үрдістерге қаншалықты сәйкес келеді? Заманауи қазақстандық білім елдің тұрақты дамуына қаншалықты жәрдемдеседі? Сіздің назарларыңызға ұсынылып жатқан Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің жай-күйі және дамуы туралы Ұлттық баяндамада біз осы сұрақтарға жауап беруге тырыстық. Бүгінгі таңда бұл білім саясатының 25 жылдық нәтижелерінің статистикалық және талдамалы материалдары шоғырланған жалғыз құжат болып табылады. Білім неғұрлым тұрақты және сыртқы өзгерістерге аса бейім емес деп саналады. Біз әлеуметтік желілерде кең таралған «Заманауи білім беру жүйесінің соты» атты бейнероликтің көптеген тұжырымдарымен келісеміз. 1 Дегенмен, соңғы үш онжылдықта білім әлемі жаңа мазмұнға, әдістемелерге және технологияларға үнемі ілгерілеп келді. Осы өзгерістердің шыңы КСРОның құлдырауымен пара-пар келді. Осы кезде Қазақстан, кеңес үкіметінен кейінгі кеңістіктің басым елдері сияқты, басқа міндетті күрделі экономикалық жағдайда ұлттық білім беру жүйесін құру мәселесін шешті. Біз оны орындай алдық. Елбасының білім беру жүйесіне үнемі назары, жүздеген мың мұғалімдеріміздің күнделікті зор шығармашылық еңбегінің арқасында білім беру жүйесі біз 25 жыл бұрын армандай алмаған нәтижелерге қол жеткізді. Біздің жүздеген оқушыларымыз халықаралық пән олимпиадалары мен конкурстарда алтын медальдар жеңіп алып жатыр. Ең талантты 12 мың студент «Болашақ» Президенттік бағдарлама бойынша 1 КІРІСПЕ 11

12 әлемнің үздік университеттерінде білім алды. Тәуелсіздігіміздің барлық жылдары шамамен 140 мың азаматымыз шетелдік ЖОО-ларда жоғары білім алды. TIMSS-2015 зерттеуінде біздің оқушыларымыз халықаралық орташа көрсеткіштен және АҚШ, Англия, Германия, Канада, Австралия, Израиль, Швеция, Дания, Нидерланды, Польша, Чехия, Литва, Малайзия, Түркия және басқа мемлекеттердегі қатарластарының көрсеткіштерінен жоғары болған әсерлі нәтижелер көрсетті. Нәтижесінде, тәуелсіз Қазақстанның білім беру жүйесі лайықты халықаралық құрметке ие болды жылғы мамырда шынымен де тарихи оқиға болды: Қазақстан Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы Білім саясаты комитетінің қатысушысы болуға шақыру алды. Осындай шақыру Қазақстанға білімдегі жақсы жетістіктермен мемлекет ретінде жоғары сенім белгісі және анағұрлым тығыз ынтымақтастыққа ұмтылысты білдіру. Аталған баяндамада осы заңды қорытындыға апарған 25 жылдық жол, білім беру жүйесі барлық деңгейлері қалыптасуының тарихи кезеңдері, соның ішінде оң тәжірибесі де, мәселелік тұстары да көрініс тапты. Мықты әрі әлсіз тұстарды, өсу нүктелерін анықтауға мүкіндік беретін тәуелсіз халықаралық бағалар беріледі. Жаңартылған әдістеме бойынша жасалған өңірлік білім беру жүйелерінің рейтингі ұсынылады. Баяндама Білім және ғылым министрлігі, Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің әкімшілік есебінің статистикалық деректеріне, жергілікті атқарушы органдар, Білім және ғылым министрлігіне бағынысты ұйымдардың және халықаралық ұйымдардың деректеріне негізделеді. Осы баяндама біздің отандастарымыз, педагогикалық қауым, ұлттық және халықаралық сарапшылар, барлық деңгейлердің басшылары және барлық мүдделі тараптар үшін жақсы ақпараттық құжат болады деп сенім білдіреміз. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 12

13 1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ: ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНТЕКСТ

14 1.1. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ

15 Қысқаша түйіндеме Қазақстан тәуелсіздік алған 25 жыл ішінде жалпы ішкі өнім номиналдық мәнде шамамен 500 еседен астам артқан. Жылдық өсімнің қарқыны орташа есеппен жылына 2,9% құрады 1998 жылдан бастап Қазақстанда өсімнің теріс қарқыны тіркелмеді. Көрсеткішті американдық доллармен есептегенде, соңғы 3 жылда ЖІӨ-нің төмендеуі байқалады. Жан басына шаққанда ЖІӨ-нің жылдық орташа өсімінің қарқыны жылына 2,6% құрады Орташа есеппен, еңбек өнімділігінің өсімі жылына 5% құрайды. Соңғы 17 жылда Еңбек өнімділігінің индексі (ЕӨИ) жж. әлемдік экономикалық дағдарыс кезеңі ішінде де алдыңғы жылғы деңгейден төмен түспеді ЕӨИ білім беруде ел бойынша көрсеткіштің орташа мәнінен артта қалып отыр 2016 жылы Қазақстанда ақшаның құнсыздану деңгейі 8,5% құрады. Осы мерзімде ЭЫДҰ елдерінде осы көрсеткіш 1,1% тең болды БҰҰ 4-ші Жаһандық ОДМ міндеттеріне қол жеткізу үшін білім беруді қаржыландыруды нысаналы арттыруға және оның қажеттіліктеріне ЖІӨден кем дегенде 4-6% бөлуге кеңес береді. Қазақстанда білім беруге жұмсалатын инвестициялардың жылдық көлемі ЖІӨ-ден 3% төмен түспеді жылдан бастап осы көрсеткіш жыл сайын ЖІӨ-ден орташа есеппен 3,8% құрайды 2001 жылдан 2016 жылға дейін орта білімге жұмсалатын жылдық шығыстар білім берудің басқа деңгейлерін қаржыландыруды қоса алғанда 2 еседен астам артық болды. Соңғы 16 жылда мектепке дейінгі білім беруге жұмсалатын шығыстар 54 есеге, орта білім беру 12 есе, ТжКБ 36 есе және жоғары білім беру 20 есеге артты. Қазақстанда орта білім беруге жұмсалатын ЖІӨ-ден шығыстардың үлесі ЭЫДҰ елдерімен салыстыруға келеді (сәйкесінше 2,1% және 2,2%). Осы уақытта мектепке дейінгі, ТжКБ НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 15

16 мен жоғары білімге жұмсалатын шығыстардың үлесі ЭЫДҰ елдеріне қарағанда, үш есеге төмен 1996 жылдан 2016 жылға дейінгі мерзімде халықтың қаржы шығыстары үнемі артып отырды және 18 есе артты жылы халықтың жалпы шығыстарынан білім беруге жұмсалатын шығыстардың үлесі 3,3% құрады 2011 жылдан 2016 жылға дейінгі мерзімде жан басына шаққанда білім беруге орташа есеппен жылына 15,7 мың теңге немесе айына 1 мың теңгеден сәл астам қаражат жұмсалды 1993 жылдан бастап халықтың орта айлық еңбекақсының артуы тіркелген жылы ол 142,4 мың теңгені құрады. Соңғы 22 жылдың ішінде көрсеткіш өсімінің орташа қарқыны 4,9% құрады жылдан 2016 жылға дейін білім беру саласындағы қызметкерлердің еңбекақысы 6,5 есе артты. Бұл ретте, 2016 жылы ол ел бойынша орташа еңбекақыдан әлі де 1,5 есе төмен болды Қазақстанда халықтың кірісі, әлемнің басқа мемлекеттерімен салыстырғанда, неғұрлым біркелкі үлестіріледі. Джини коэффициенті, ЭЫДҰ елдерінің арасындағы 0,32 салыстырғанда, ҚР-да 0,28 тең. Қазақстанның ең жоғары кірісі бар халқының оннан бір бөлігі еліміздің ең кедей халқының оннан бір бөлігінен 5,6 есе артық қаражат табады жылдан 2016 жылға дейін елімізде жұмыссыздардың саны 2 еседен астам, жұмыссыздық деңгейі 13,5%-дан 5%-ға азайды. Бұл, ЭЫДҰ елдерімен салыстырғанда, 2016 жылы 1,3%-ға аз болды Жаңа мыңжылдықта Қазақстан жастар жұмыссыздығының деңгейін 4 есе қысқарта алды жылы жас және жас аралығындағы жастар жұмыссыздығының ең төмен деңгейі - сәйкесінше 4,1% және 3,8% тіркелді 2016 жылы мемлекет халқының саны 17,6 млн адамды құрады. Соңғы 7 жылда халық санының өсу қарқыны жылына 1,4-1,5% деңгейде ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 16

17 сақталған. Қазақстан тәуелсіздігі кезеңінде халық санының табиғи өсімі (туу және өлім арасындағы айырмашылық) әрдайым оң болды Сыртқы көші-қонның ең көп теріс сальдосы 1994 жылы тіркелді. Сол жылы халықтың жалпы санының 5% елден кетті жылдан бастап Қазақстаннан кеткен адамдардың саны елге келген адамдардың санынан артық болды. Сыртқы көші-қонның теріс сальдосы 2015 жылы 13,5 мың адамды құрады 2003 жылдан 2015 жылға дейін көші-қонның оң сальдосы жалпы орта және толық емес орта білімі бар халықтың арасында ғана байқалды. Ең көп теріс сальдо жоғары және арнайы орта білімі бар халық тобында тіркелді, бұл біліктілігі бар адамдардың кетуін және жоғары біліммен еңбекке жарамды халықтың білім деңгейі төмен мигранттармен алмасуын дәлелдейді және адами капиталдың сапасы мен жалпы елдің экономикасына теріс ықпал етеді Жалпы алғанда, Тәуелсіз Қазақстанның білім беру жүйесі салыстырмалы қолайлы әлеуметтік-экономикалық жағдайда дамыды. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 17

18 1.1. Негізгі әлеуметтік-экономикалық үрдістерге шолу Экономикалық даму көрсеткіштері Жалпы ішкі өнім, басты макроэкономикалық көрсеткіштердің бірі ретінде, ұлттың экономикалық қуаты мен әл-ауқатын көрсетеді. Елдегі ЖІӨ-нің көлемі білім берудің деңгейімен жиі арақатынаста болады. Адами капиталдың жоғары деңгейі ұзақ мерзімді кезеңде мемлекеттің экономикалық дамуына, жоғары ЖІӨ мемлекетке білім беруге анағұрлым көп инвестиция салуға мүмкіндік береді. Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның ЖІӨ әрдайым үнемі артып отырды және номиналдық мәнде 500 есе артты. Қазақстан тәуелсіздігі кезеңінде өсімнің жылдық қарқыны орташа есеппен жылына 2,9% құрады (1.1.1-сурет). ЖІӨ-ні мерзімінен бұрын арттыру ел экономикасының тұрақты нығаюын, өндірістің дамуын және халық кірісінің артуын куәландырады сурет. ҚР ЖІӨ динамикасы , ,3-8,2-9,2-12, ,5 1, ,9 9,8 2,7 9,8 9,3 9,6 9,7 10, ,9 3,3 1,2 7,3 7,4 4,8 6 4,2 1, жалпы ішкі өнім, млрд теңге ЖІӨ-нің алдыңғы жылға қатысты % өсімі Ескерту: 1991 және 1992 жылдарда млрд рубль Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 18

19 Қазақстан экономикасында өндірістік өнеркәсіпке біршама рөл беріледі. Бұл сала шамамен елдің ЖІӨ-і 16% қалыптастырады. Мұнайгаз саласы 2000 жылдардың басында нақты ЖІӨ өсімінің жартысын қамтамасыз еткен. Бүгін оған шамамен 30% ЖІӨ, бюджеттік кірістердің дерлік үштен бір бөлігі және экспорттың шамамен үштен екі бөлігі тиесілі. 1 Жан басына шаққандағы ЖІӨ мемлекет әл-ауқатының нақты сипатын көрсетеді. Бұл көрсеткіш соңғы тауарлар мен қызметтердің құнын елдегі бір адамға есептеп шығарады. Елдегі халықтың санының азаюына, одан кейін көбеюіне қарамастан, жан басына шаққанда ЖІӨ жылдық өсімді көрсетті (1993 жылды қоспағанда) (1.1.2-сурет) сурет. ҚР жан басына шаққандағы ЖІӨ, мың теңге Ескерту: 1991 және 1992 жылдарда мың рубль Дереккөзі: ҚР ҰЭМ СК Тәуелсіздіктің алғашқы 10 жылында Қазақстанның экономикасы көп қиындықтарға ұшырады. Қазақстанның Президенті жаңа мемлекеттің құрылуын Кеңес Одағы деп аталатын сынған тәрелкенің «сынығымен» салыстырады. Бұл жерде сыртқы экономикалық байланыстардың, өзара 1 ЭЫДҰ, Қазақстанның кешендік елдік шолуы: 1-бөлім. Алдын ала бағалау, ЭЫДҰ Даму жолдары, ЭЫДҰ баспасы, Париж. 2016ж. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 19

20 өнім берушіліктің, бағыттардың, жолдардың және адами қатынастардың үзілуі деп түсініледі. 2 Мемлекет үлкен экономикалық дағдарыста болды. Барлық салаларда өндірістің құлдырауы байқалды жылға қарай нақты ЖІӨ 31%-ға құлдырады, құнсыздану рекордтық көрсеткішке дейін жетті, 1,6 млн адам жұмыссыз қалды. 3 Мемлекет даму үшін шикізат экспортының көмегімен ғана серпін ала алды. Бұл бұдан әрі ел экономикасына инвестиция болатын қажетті қаражатты тартатын еді. Мемлекет көбіне 2000 жылдардың өзінде әсер бере бастаған ұзақ мерзімді салымдармен айналысты. Сонымен қатар, шикізат экспорты да артты, елде саяси және экономикалық жағдай жақсарды, банктік және қаржылық салаларда институттар орнады. Егер 25 жылда әртүрлі өзгерістерге ұшыраған ұлттық валютада емес, елдің ЖІӨ-ні американдық долларда қарайтын болсақ, онда соңғы 3 жылда ЖІӨ-нің тұрақты құлдырауы байқалғанын атап өтуге болады жылы ЖІӨ 133,7 млрд долларды құрады ол дерлік 2008 жылмен бірдей. Ел экономикасы шикізат экспортына әлі де тәуелді болып отыр. Атап айтқанда, мұнай бағасының төмендеуі, ішкі және сыртқы сұраныстың азаюы Қазақстанның нақты ЖІӨ-нің құлдырауына едәуір ықпал етті. ЖІӨ-нің күрт, 2009 жылы 20 млрд долларға дерлік төмендеуі, алдыңғы жылдың әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарымен түсіндіріледі. Сонымен қатар, 2009 жылы әлемдік ЖІӨ 1961 жылғы кезеңнен бастап алғаш рет теріс динамиканы көрсетті. 4 Осылайша, Қазақстан ЖІӨ-інің төмендеуі әлемдегі жағымсыз экономикалық жағдайға байланысты. Қазақстан тәуелсіздігі кезеңіндегі ең жоғары ЖІӨ-нің көрсеткіші 2013 жылы байқалды - 236,6 млрд доллар, бұл 2016 жылмен 2 «Елбасы» деректі фильмі (2016) 3 ЭЫДҰ, Қазақстанның кешенді елдік шолуы: 1-бөлім. Алдын ала бағалау. ЭЫДҰ даму жолдары, ЭЫДҰ баспасы, Париж, 2016ж. 4 GDP growth (annual %): ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 20

21 салыстырғанда, шамамен 100 млрд артық болды. ЖІӨ кейінгі жылдары АҚШ долларына қатысты төмендеуінің себебі теңгенің құнсыздануы болып табылады жылғы 11 ақпанда курс 1 долларға 155 теңгеден 185 теңгеге дейін артты жылғы тамызда ол 1 долларға 255 теңгеге дейін көтерілді. Бұдан кейін теңге 1 долларға 360 теңгеге дейін құнсызданды. Осылайша, теңгенің құнсыздануы нәтижесінде, қазақстандық валюта долларға қатысты екіден астам есе құнсызданды (1.1.3-сурет) сурет. Жалпы ішкі өнім, млрд АҚШ доллары ,4 11,9 16,6 21,0 22,2 22,1 16,9 18,3 22,2 24,6 30,8 43,2 57,1 81,0 104,9 133,4 115,3 148,1 192,6 208,0 236,6 221,4 184,4 133,7 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 1991 жылдан бастап 2015 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан ЖІӨ-і өсімінің біршама жоғары қарқынына ие болды, ол Қытайдан ғана артта қалған. Соңғы 25 жылда Қытай экономикасы қарқынды дамыды, ЖІӨ орта есеппен жылына 10% артып отырды. Қытай, төменде қаралатын мемлекеттердің ішінде өсімнің теріс қарқыны болмаған жалғыз ел болып табылады жылдан бастап 2002 жылға дейін Қазақстан Қытай экономикасы өсімінің қарқынынан басып оза алды. Алайда, осындай дамуды ұстап тұра алмады. Тұтастай алғанда, Қазақстан, Ресей және Беларусь өсімінің қарқындары ұқсас траекторияларға ие. Алайда, ауыспалы жетістікте Қазақстан осы көрсеткіш бойынша өз көршілерін жиі озып отырды. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 21

22 1998 жылдан бастап Қазақстанда өсімнің теріс қарқыны байқалмады. Тіпті әлемдік экономикалық дағдарыс кезінде, АҚШ, Германия және Ресей өсімінің қарқыны нөлдік белгіден төмен түскенде, Қазақстан осы көрсеткішті бір жылда 1,2% деңгейде сақтай алды (1.1.4-сурет) сурет. Әлем елдері ЖІӨ-нің динамикасы, алдыңғы жылға қатысты % 9,3 5,1-1,2-5 13,1 2,5 11,4 9,2 1,4 1,7 1,4 9,8 10 8,5 8,5 3 9,3 9,3 10-0,7 10,7 12,8 8,2 2,7 9,4 1,2 0,2-2,8 4,8 7,9 3,5 1,7 0,5 6,9 1,2-3, ,7-12,6-7, Ресей АҚШ Қытай Германия Беларусь Қазақстан Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, Дүниежүзілік банк Мемлекеттің дамуын және өндірістің өнімділігін анықтайтын көрсеткіштердің бірі еңбек өнімділігінің индексі (ЕӨИ) болып табылады. Соңғы 17 жылда, тіпті жылдарындағы әлемдік экономикалық дағдарыс кезеңінде де, ЕӨИ Қазақстанның барлық экономикасында алдыңғы жылдың көрсеткішінен төмен түспеді. Сонымен қатар, орташа есеппен, елдегі еңбек өнімділігі жылына шамамен 5% артып отырды ( сурет). Бірақ осыған қарамастан, өсімнің негізгі қозғаушы күштерінің өзөздерін жою белгілері байқалды. ЭЫДҰ сарапшылары елдің орташа кіріс шырмауында қалуы мүмкін екенін атады, өйткені шикізаттың бағасы өндіріс пен қалған тауарлар мен қызметтерді өткізуге ықпал етеді. Тауарлар мен қызмет көрсетулердің баға ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 22

23 бәсекеге қабілеттілігін сақтау үшін еңбекақылар өсімі еңбек өнімділігі көрсеткіштерінен аспауы тиіс. 5 Басқа салалармен салыстырғанда, ЕӨИ білім беру саласында ел бойынша орта көрсеткіштен жиі төмен болып отырды. Одан басқа, соңғы 5 жылда еңбек өнімділігінің алдыңғы жылға қатысты төмендеуі байқалды. Бұл білім беру саласындағы қызметкерлер еңбегі тиімділігінің төмендеуін куәландырады сурет. Еңбек өнімділігінің индексі, алдыңғы жылға қатысты % 107,9 108,2 103,2 105,5 102,6 100,7 109, ,3 103,3 101, ,1 109,4 109, ,5 104,9104,6 100,8 105,1102,8 103,4 101,8 101,7 100, ,6 100,8 97,5 99,2 99,4 96,5 жалпы экономика бойынша білім Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Ауыспалы кезең 90-жылдары инфляцияның рекордтық көрсеткіштерімен сүйемелденді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ол шамамен 3 000% дейін жетті. КСРО ыдырағаннан кейін баға деңгейі кеңес үкіметінен кейінгі барлық кеңістікте тұрақсыз болды. Мәселен, Ресейде Тұтыну бағаларының индексі (ТБИ) алдыңғы жылға қатысты 800% дейін жетті (қосымша, кесте.). 5 ЭЫДҰ, Қазақстанның кешенді елдік шолуы: 1-бөлім. Алдын ала бағалау. ЭЫДҰ даму жолдары, ЭЫДҰ баспасы, Париж, 2016ж. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 23

24 2016 жылы құнсыздану деңгейі Қазақстанда 8,5% құрады. ЭЫДҰ елдерінде ТБИ-нің орташа көрсеткіші 1,1% құрайтынын ескерсек, бұл өте жоғары көрсеткіш болып табылады. Тұтастай алғанда, соңғы 15 жылда ЭЫДҰ елдері инфляция деңгейінің барынша ауытқуына ұшыраған жоқ. Көрсеткіш әлемдік экономикалық дағдарыстан шамамен жарты жылға өскен, бірақ келесі жылы 7 есе төмендеді. Ресей мен Қазақстанның экономикаларында әлі күнге дейін инфляция деңгейінің болжауға келмейтін ауытқуымен бағалардың едәуір артуы байқалды (1.1.6-сурет) сурет. Тұтыну бағаларының индексі, алдыңғы жылға қатысты 21,5 18,8 15,8 13,7 12,7 10,9 9,7 9,0 8,4 7,5 6,4 6,6 6,8 6,7 3,6 2,7 2,4 2,4 2,6 2,6 2,5 14,1 9,5 3,7 11,6 6,2 0,5 7,8 6,8 1,8 8,4 7,4 2,9 7,8 7,4 6,8 6,0 5,1 4,8 2,2 1,6 1,7 15,5 13,6 0,6 8,5 1,1 Қазақстан Ресей ЭЫДҰ-орташа Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, ЭЫДҰ Білім беруге жұмсалатын мемлекеттік шығыстар, сөзсіз мемлекеттің бюджетінде басымды баптар болып табылады. Бұл елдегі адами капитал сапасына салымдарының көрсеткіші болып табылады. Мемлекет білімге жұмсалатын инвестициялардың негізгі көзі болып табылады. Әлемде бизнестің білім беруге қатысуы өте төмен. Осы салаға салымдар ұзақ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 24

25 мерзімді кезеңде ғана кіріс әкеледі және әдетте, ол коммерциялық тұрғыдан бола бермейді. 4-ші Жаһандық БҰҰ ОДМ міндетке қол жеткізу үшін білім беруді қаржыландыруын нысаналы арттыруға және оның қажеттіліктеріне ЖІӨден кем дегенде 4-6% бөлуді ұсынады. Әлемде орта есеппен мемлекеттер білімге ЖІӨ-нің 4,7% көлемін білім беруге жұмсайды. 6 Қазақстан шығыстарының абсолюттік мәні тәуелсіздіктің барлық кезеңінде артқан. Қаржыландырудың көлемі жыл сайын ЖІӨ-ден 3% белгісінен төмен түспеді жылдан бері ол орта есеппен ЖІӨ-нің 3,8% құрады. ЭЫДҰ елдерінде мемлекеттік қаржыландыру ЖІӨ-ден 5-6% құрайды. 7 Қазақстан осы көрсеткішке ЖІӨ-ден 4,5%-бен тек 2012 жылы ғана максималды жақындады (1991 жылы 6,4%, бірақ ЖІӨ небәрі 85,8 млн теңге болған кезінде) (1.1.7-сурет). Елдегі ЖІӨ жылдық өсімін ескере отырып, білімге бөлінетін ресурстардың жалпы көлемі салыстырмалы түрде тұрақты болды сурет. ҚР-ның білім беруге шығыстары 6,4 4,2 4,2 4,4 4,1 4,1 4,2 3,6 3,2 3,4 3,2 3,2 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,9 4,1 4,5 3,9 3,9 3,6 3,73,7 3, қаржыландыру мөлшері, млн тг ЖІӨ-нен % Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, ҚР БҒМ 6 ЮНЕСКО, «Адамдар мен ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» Білім мониторингі бойынша дүниежүзілік баяндама, 2016ж. 7 ЭЫДҰ/Дүниежүзілік банкі (2015), ЭЫДҰ мектептегі білімге шолуы: Қазақстан, 2015ж. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 25

26 ЭЫДҰ сарапшылары адами ресурстардың Қазақстан үшін маңызын атап көрсетеді және елдің бәсекелес артықшылықтарының негізгі көзі деп санайды. Стратегияны таңдауға қарамастан, оны сәтті жүзеге асырудың кепілі әрдайым адами капиталдың сапасы мен икемділігі болады. 8 Мемлекет бюджетіне кірісті арттыру және экономикалық даму шығыстардың, оның ішінде білім беруге жұмсалатын шығыстардың артуына әкеп соғады. ЖІӨ-нің көрсеткіші білім беруді инвестициялауға болатын қолжетімді қаражаттың көлемін бағалауға мүмкіндік береді. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы 10 жылында білім беруге бөлінген қаражаттың абсолюттік шамасы барынша аз болды. ЖІӨ-нің артуымен мемлекеттік бағдарламалық құжаттарды қабылдау және білім беруге анағұрлым көп қаражат салу мүмкін болды жылдан 2002 жылға дейінгі мерзімде елімізде АКТ-ны енгізу процесінің негізін қалаған, Орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың алғашқы мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылды жылы 2005 жылға дейін білімді дамытудың орта мерзімді тұжырымдамасы қабылданды. ЖІӨ-нің артуына қарай білім беруге жұмсалатын шығыстардың пропорционалдық өсімін бақылауға болады. Білім беруді дамытудың жылдарға арналған алғашқы мемлекеттік бағдарламасы мен ТжКБ дамытудың жылдарға арналған бағдарламасы (одан кейін жылдарға арналған БДМБ-мен біріктірілді) едәуір қаржылық салымдармен сүйемелденді. Бағдарламалық құжаттар білім беру ұйымдарының инфрақұрылымын дамытуға және МТБ-ны нығайтуға бағытталды. Бұл ұлттық білім беру жүйесі жаңғыруының басталуын қамтамасыз етті. Мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуы «Балапан» мектепке дейінгі дамыту бағдарламасын және «100 мектеп, 100 аурухана» 8 ЭЫДҰ, «Қазақстанның кешенді елдік шолуы: 1-бөлім. Алдын ала бағалау. ЭЫДҰ даму жолдары», 2016ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 26

27 бағдарламасын, Білім беруді дамытудың жылдарға арналған ұзақ мерзімді мемлекеттік бағдарламасын қабылдауға мүмкіндік берді. Содан кейін жылдарға арналған БДМБ Білім беруді және ғылымды дамытудың жылдарға арналған қолданыстағы жаңа мемлекеттік бағдарламасымен біріктірілді. ЮНЕСКО өмір бойы оқудың ұзақ мерзімді экономикалық даму үшін маңыздылығын атады. Ол өндіріс пен тұтынуды тұрақты ету, «жасыл» өнеркәсіпті құру және жоғары білім беруді және ғылыми зерттеулерді экологиялық инновацияларды пайдалануға қайта бағдарлау үшін талап етілетін дағдыларды дамыту үшін қажет. 9 Білім беру нәтижелерінің елдің болашақта экономикалық өркендеуін алдын ала анықтайтын ұзақ мерзімді сипаты бар. Мемлекеттік шығыстар құрылымында 2001 жылдан бастап 2016 жылға дейін қаржылық инвестициялардың едәуір бөлігін құрады. Осы көрсеткіш білім берудің басқа да деңгейлерін қоса алғанда 2 есе артық болды (1.1.8-сурет) сурет. Білім беруге жұмсалатын мемлекеттік шығыстар, ЖІӨ-нен % 0,3 0,1 0,3 0,1 0,3 0,1 0,3 0,2 0,4 0,2 0,5 0,2 0,5 0,2 0,4 0,2 0,5 0,2 0,4 0,2 0,4 0,4 0,2 0,3 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0,5 0,3 2,1 2,2 2,1 2,7 2,2 2 2,1 1,9 2, ,9 1,7 1,7 1,7 2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 МДТО, ЖІӨ-нен % орта білім, ЖІӨ-нен % ТЖКБ, ЖІӨ-нен % жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім, ЖІӨ-нен % Дереккөз: ҚР БҒМ 9 ЮНЕСКО, «Адамдар мен ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» Білім мониторингі бойынша дүниежүзілік баяндама, 2016ж. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 27

28 Соңғы 16 жылда мектепке дейінгі білім беруге жұмсалатын мемлекеттік шығыстар номиналды мәнде 54, орта білім беруге - 12, ТжКБ беруге - 36 және жоғары білім беруге - 20 есе артты (1.1.1-кесте) кесте. Білім беруге жұмсалатын мемлекеттік шығыстар, млн теңге Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту Орта білім беру Техникалық және кәсіптік білім беру Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру Годы Дереккөз: ҚР БҒМ Қазақстанда орта білім беруге жұмсалатын шығыстардың ЖІӨ-ден үлесі ЭЫДҰ елдерімен шамамен бір деңгейде орналасқан. Осы кезекте, мектепке дейінгі, ТжКБ және жоғары білімге қаржылық салымдар, ЭЫДҰ елдеріне қарағанда, шамамен үш есе төмен (1.1.9-сурет) сурет. Білімге жұмсалатын мемлекеттік шығыстар, 2015 жылы, ЖІӨден % 1,7 1,6 1,9 2,6 1,1 2,2 2,2 2,2 1,7 1,2 1,5 1,6 0,5 0,6 0,6 Қазақстан АҚШ Түркия Германия ЭЫДҰ елдері мектепке дейінгі білім орта білім жоғары білім және ТжКБ Дереккөз: ҚР БҒМ, ЭЫДҰ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 28

29 жылдан 2016 жылға дейін халықтың қаржылық шығыстары 18 есе артты. Соңғы жылдары шығыстар өсімінің қарқыны төмендеді. Алайда, 2016 жылы осы көрсеткіштің мәні 2015 жылғы көрсеткіштен 5% артық болды ( сурет) сурет. Халықтың жылдық шығыстары , ,5 24,4 18,8 15,3 17,7 17,3 8 11,2 12,4 23,1 18,1 7, ,1 10,4 9,1 6,7 3,7 8, Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 2016 жылы халықтың жалпы шығыстарынан білімге жұмсалатын шығыстардың үлесі 3,3% құрады жылдан 2016 жылға дейінгі мерзімде білімге жан басына шаққанда орташа есеппен жылына 15,7 мың теңге немесе айына 1 мың теңге жұмсалды. Қалада, ауылмен салыстырғанда, білімге жұмсалатын шығыстар орташа есеппен 5,9 мың теңгеге артық болды (1.1.2-кесте) кесте. Халықтың білімге жұмсайтын шығыстары, жан басына шаққанда, теңге Жыл ҚР бойынша барлығы Қала Ауыл Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК халықтың қаржылық шығыстары, жан басына орташа есеппен, теңге алдыңғыға қатысты өсім, % НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 29

30 Соңғы 4 жылда ең көп өзгерістер халықтың мектепке дейінгі білімге (-6,3%) және студенттер үшін пәтер жалдауға (+6,6%) жұмсаған шығыстарында тіркелді. Білім беруге жұмсалатын шығыстардың жалпы құрылымында 2016 жылы халық бәрінен көп қаражатты барлық шығыстардың 1/5 бөлігін жоғары білімге жұмсады жылмен салыстырғанда, тамақтануға (3,7%) және мектеп формасын сатып алуға (3%) жұмсалатын шығыстар артты ( сурет) сурет. Халықтың білім беруге жұмсайтын шығыстарының құрылымы, % жалпы орта білім төлемақысы бастауыш білімнің төлемақысы ересектерге арналған білім және басқа оқулықтарды сатып алу репетиторлардың қызметі көлікпен жүру шығыстары оқушыларға арналған униформа сатып алу орта кәсіптік білімнің төлемақысы білімге жұмсалатын бейресми шығыстар студенттерге (оқушыларға) пәтерді жалға алудың төлемақысы мектепке дейінгі білімнің төлемақысы тамақтануға жұмсалатын шығыстар жоғары білімнің төлемақысы 0 0,3 0,2 0,5 0 0,4 0,5 0,5 0,3 0,7 0,9 0,7 0,6 0,7 2,9 2,9 1,8 3,6 3,1 3 5,4 5,9 7,2 7,1 2,9 2,9 4,7 4,2 9,5 7,4 7,3 8,3 10 8,1 5,8 5,3 11,7 5,5 4,7 5,1 14,3 24, ,6 18,6 14, ,8 21,9 25,6 22,7 23, Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 30

31 Мемлекеттің қарқынды экономикалық дамуын соңғы 20 жылда халықтың жан басына шаққандағы номиналдық қаржылық табысының өсімі растайды. Елдегі экономикалық жағдайдың жалпы жақсаруымен қатар, кірістердің өсімі максималды ықтимал кіріс алу үшін жағдай жасаумен де қамтамасыз етіледі (қосымша, кесте) жылдан бастап халықтың орташа айлық еңбекақысының артуы байқалады. Алайда, осы көрсеткішті АҚШ долларында анағұрлым нақты бағалауға болады жылы еңбекақының АҚШ долларында мезеттік құлдырауы әлемдік экономикалық дағдарыспен байланысты болды, бірақ, жалпы алғанда, 2013 жылы тұрақты даму байқалды. Алайда, соңғы 3 жылда орташа еңбекақының айына 717-ден 416 долларға дейін, яғни шамамен 1,7 есе төмендеуі орын алды ( сурет) сурет. ҚР-да халықтың орташа айлық жалақысы орташа айлық жалақы, теңге орташа айлық жалақы, АҚШ доллары Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Нақты жалақы өсімі қарқынының теріс көрсеткіштері 2015 және 2016 жылдары болды. Осындай үрдістер тек 1994 жылы, нақты жалақы, 1993 жылмен салыстырғанда, рекордтық түрде 30% төмендегенде ғана тіркелген болатын. Жалақы өсімінің орташа қарқыны соңғы 23 жылда 4,9% құрады ( сурет). НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 31

32 сурет. Нақты жалақы өсімінің қарқыны, алдыңғы жылға қатысты % 0,4 13,1 6,4 5,9 7,1 11,1 14,6 10,9 11,7 10,3 16,1 7,0 2,6-1,0 3,2 7,6 7,1 7,0 1,9 3,9-2,3-0,9-31,5 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Ел бойынша орташа айлық еңбекақының артуымен білім беру саласындағы қызметкерлер еңбекақының өсуі тіркелді жылдан 2016 жылға дейін осы көрсеткіш 6,5 есе артты. Алайда, білім беру саласындағы еңбекақылар ел бойынша орташа еңбекақыдан әлі де 1,5 есе төмен болып отыр ( сурет) сурет. Білім беру саласындағы қызметкерлердің орташа айлық еңбекақы, мың теңге 99,1 15,2 15,3 36,4 36,9 38,3 24,6 27,3 18,5 46,9 49,2 59,2 67,9 69,5 74,8 77,5 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Соңғы 15 жылда білім беру салысындағы қызметкерлер еңбекақылары өсімінің қарқыны, негізінен, елдегі еңбекақылар өсімінің қарқынынан артта қалды. Еңбекақылар өсімінің экономикадағы орташа ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 32

33 140,0 135,0 130,0 125,0 120,0 115,0 110,0 105,0 100,0 95,0 90, қарқыны осы мерзімде 115,2%, ал білім беру саласында 113,8% құрады, алайда, 2016 жылы білім берудегі жалақылар өсімінің қарқыны ел көрсеткіші өсімінің қарқынынан едәуір асып түсті ( сурет) сурет. Орташа айлық жалақы өсімінің салыстырмалы кескіні, % 117,5 100,3 121,4 113,8 132,4 120,2 122,5 111,2 133,4 128,7 122,3 115,9 115,3 119,8 110,7 101,2 104,0 104,9 127,8 120,3 114,7 116,0 107,8 110,9 113,0 104,1 112,5 102,3 107,6 103, ҚР бойынша орташа айлық жалақының өсу қарқыны, теңге білім беру саласындағы қызметкерлердің орташа айлық жалақыларының өсу қарқыны, теңге Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Орта және жоғары білімдегі мұғалімдердің жалақысы 14 жылдық мерзімде 6 есе, ал ел бойынша орташа есеппен 7 есе артты. Мектептегі мұғалім мен ЖОО оқытушыларының орташа айлық жалақылары, білім бойынша орташа көрсеткіштен жоғары, бірақ ел бойынша орташа жалақыдан әлі де төмен. Осы кезекте, ЖОО оқытушысының жалақысы мектеп мұғалімінің жалақысынан орташа есеппен 12% артық ( сурет) сурет. Орташа айлық жалақы, теңге орта мектеп мұғалімдері ЖОО оқытушылары Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 33

34 Білімдегі орташа айлық жалақы көрсеткіші Қазақстан экономикасының басқа салалары мамандарының жалақыларынан едәуір артта. Білім беру секторындағы еңбекақыдан төмен еңбекақы тек ауыл, орман және балық шаруашылықтарында ғана бар. Қазақстан білім беру жүйесінің қызметкерлеріне жалақыны көтеру қажеттілігіне ЭЫДҰ-ның сарапшылары да екпін қояды ( сурет) сурет. Орташа айлық еңбекақы, экономика салалары бойынша*, теңге Қаржылық және сақтандыру қызметі Ақпарат және байланыс Өнеркәсіп Көлік және қоймалау Құрылыс Тұру және тамақтану жөніндегі қызметтер Өнер, ойын-сауық және демалыс Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер Білім Ауыл, орман және балық шаруашылығы *Ескертпе: 2016 жылғы 4 тоқсан бойынша орташа Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ЭЫДҰ елдерінде мұғалімдердің еңбекаылары, Қазақстанмен салыстырғанда, шамамен есе артық 11. TIMSS және PISA халықаралық зерттеулердің көшбасшы мемлекеттерінде - Финляндия, Оңтүстік Корея, Жапония және Сингапурда мұғалімнің беделі өте жоғары. Ең алдымен, бұл жоғары еңбекақыдан байқалады. Мысалы, фин мұғалімдері білім беру саласындағы қазақстандық қызметкерлерден 9-14 есе артық еңбекақы алады. Білім беру әлеуметтік теңсіздікті жеңуде басты рөл атқара алады. Ол халықтың кедей топтары кірісінің артуына ықпал етеді және елде байлық әділ үлестірілсе, теңсіздіктің азаюына әкеледі. Сонымен қатар, кірісті әділ үлестіру халыққа білімге тең қолжетімділікті алуға мүмкіндік береді. 10 ЭЫДҰ/Дүниежүзілік банк, «ЭЫДҰ мектеп ресурстарына шолуы: Қазақстан», 2015ж. 11 OECD, Education at a Glance6 2016ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 34

35 Халықаралық тәжірибеде білім алу деңгейі алынатын еңбекақымен арақатынаста ( сурет) сурет. Айлық кірістің білім деңгейіне тәуелділігі, % жоғары орта бастауыш білімсіз Дереккөз: U.S. Census, Current Population Survey, Мансаптың басында 20 жастағы адамдардың еңбекақысы білім деңгейіне онша тәуелді болмайды. Бірақ еңбек жолының ортасына қарай (35-45 жаста) жоғары білімі бар мамандар тек мектептегі білімі ғана бар олардың қатарластарынан 2,5 есе артық еңбекақы алады. Бұл жалпы заңдылық экономика салаларына, өңірлерге, жалпы экономикалық жағдайға, ЖОО-да алған білім сапасы сипаттамаларының көптеген факторларына байланысты. Соңғы факторды ЖОО-лар рейтингінде саралау үшін түлектер жалақыларының көрсеткіші пайдаланылады. 13 Аталған жағдай бізді Қазақстан ЖОО түлектерінің орташа еңбекақысына талдау жасауға итермеледі, бұл алған білімнің болашақ мамандардың қаржылық әл-ауқатын қалыптастыруда «қосымша құн» деңгейін түсіну үшін керек болды. Сондай-ақ, осы көрсеткішті біздің жағдайда ЖОО-лар рейтингін құруда пайдалану қаншалықты ықтимал екенін түсіну де маңызды болды. 12 U.S. Census, Current Population Survey, High Fliers Research Limited, The Graduate Market in 2015, 2015ж. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 35

36 ЗТМО деректері бойынша, қазақстандық ЖОО-лардың түлектерінде оқуды аяқтағаннан кейінгі бірінші жылы теңге немесе жалпы ел бойынша осы көрсеткіштен 71% ( тенге) мөлшерінде орташа айлық еңбекақы болады. Акционерлік ЖОО-лардың түлектері ең жоғары орташа айлық еңбекақы алады ( теңге). Содан кейінгі орында ұлттық ( теңге) және жекеменшік ( теңге) ЖОО-лар тұр. Мемлекеттік ЖООлардың түлектері оқуды аяқтағаннан кейін ең төменгі еңбекақы теңге алады ( сурет) сурет. ЖОО түлектерінің орташа айлық жалақысы, теңге ұлттық ЖОО мемлекеттік ЖОО акционерлік ЖОО жекеменшік ЖОО Дереккөз: ЗТМО Қазақ спорт және туризм академиясының түлектері оқуды аяқтағаннан кейін теңге мөлшерінде ең жоғары орташа айлық еңбекақы алады, бұл ел бойынша орташа көрсеткіштен 2,5 есе артық. Атырау мұнай және газ институтының түлектері біраз төмен теңге алады. «Нұр-Мүбәрәк» Ислам мәдениетінің Мысыр университетінің түлектері ең төмен еңбекақы ( теңге) алады. 14% ЖОО-лардың түлектері ел бойынша орташа айлық еңбекақыдан жоғары табыс табады. Жоғарыда аталғандай, бұл абсолюттік сандар білім сапасын әрдайым объективті көрсете бермейтін көптеген ішкі факторлар ықпалының нәтижесі болып табылады. Экономика салалары және өңірлер бойынша орташа еңбекақыларды, еңбек нарығының конъюнктурасын, азаматтық қызметкерлердің еңбекақысын реттеу ерекшеліктерін және т.б. ескере ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 36

37 отырып, әділ түзеу коэффициенттерін анықтау үшін осы бағытта қосымша зерттеулер жасау керек. ЮНЕСКО еңбек нарығы үшін білім берудің маңыздылығын атайды. Білім берудегі үйлеспеушілікті қысқарту халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарының жұмысқа тұру мүмкіндіктерін кеңейтуге септігін тигізе алады. Халықаралық сарапшылар халықтың дәулетті және кедей топтарынан шыққан қызметкерлердің бірдей білімнің болуы ауқатсыз қызметкерлердің көрсеткішін 39%-ға төмендетуге мүмкіндік беретін еді деп санайды 14. Джини коэффициенті халық кірісі үлестірілуінің теңсіздік дәрежесін көрсетеді. Халық кірісіндегі теңсіздік неғұрлым жоғары болса, осы көрсеткіш бірге соғұрлым көп ұмтылады. Кірістер тең үлестірілсе, Джини коэффициенті 0-ге тең болады жылдан бері осы көрсеткіш Қазақстанда шамалы төмендеді және соңғы 5 жылда 0,28 мәніне сәйкес келеді ( сурет). Кірістер әлемнің басқа мемлекеттеріне қатысты анағұрлым біркелкі үлестіріледі. Мысалы, ЭЫДҰ елдерінің арасында Джини коэффициентінің мәні 0,32-ге тең. Қазақстан АҚШ (0,39), Түркия (0,39), Ресей (0,42) 15, Ұлыбритания (0,36) сияқты мемлекеттерден ілгері 16. Қорлар коэффициенті халықтың ең жоғары кіріспен 10% қаражат кірістері халықтың ең төмен кіріспен 10% кірісінен қанша есе артық екенін көрсетеді. Осы көрсеткіш елдегі теңсіздік дәрежесін де білдіреді. Қазақстанда 20 жыл бұрын халықтың ең бай және ең кедей топтары кірістерінің арасында он еселік айырмашылық болды. Содан кейінгі жылдары осы айырмашылық шамамен 2 есе азайды. Соңғы бірнеше жылда халықтың ең жоғары кірісі бар оныншы бөлігі елдегі халықтың ең кедей оныншы бөлігінен 5,6 есе артық қаражат табады. 14 ЮНЕСКО, «Адамдар мен ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» Білім мониторингі бойынша дүниежүзілік баяндама, 2016ж. 15 The World Factbook.: 16 OECD Income Distribution Database (IDD): Gini, poverty, income, Methods and Concepts: НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 37

38 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0, Қазақстанда 20 жыл бұрын халықтың ең дәулетті және ең кедей топтары кірістерінің арасындағы айырмашылық он еселік болды. Кейінгі жылдары осы алшақтық шамамен 2 есе қысқарды. Соңғы бірнеше жылда елімізде ең жоғары кіріспен халықтың оннан бір бөлігі ең төмен кіріспен халықтың оннан бір бөлігінен 5,6 табыс табады ( сурет) сурет. ҚР-да кірістер теңсіздігінің көрсеткіштері 11,3 10,2 9,4 8,3 8,8 8,1 7,4 6,8 6,8 7,4 7,2 6,2 0,32 0,34 0,35 0,37 5,3 5,7 6,1 5,8 5,6 5,7 5,6 5,6 0,33 0,31 0,33 0,32 0,31 0,30 0,31 0,31 0,29 0,27 0,28 0,29 0,28 0,28 0,28 0,28 0,28 10 % (децильді) топтар бойынша Джини коэффициенті, индекс қорлар коэффициенті (халықтың анағұрлым қамтамасыз етілген 10% және анағұрлым қамтамасыз етілмеген 10% арақатынасы), есе Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Еңбек өндірістің төрт негізгі факторларының бірі болып табылады. Еңбек ресурстарын саны мен сапасы мемлекеттің қуатын анықтайтын қоғамның «қаңқасы» қалыптастырады. Білім еңбек ресурстарының сапасы қалыптасатын дәл осы сала болып табылады. Нәтижесінде, бұл халықтың алатын кірісінің ықтимал деңгейінен, жалпы алғанда, елдің әл-ауқатынан көрініс табады. Экономикалық белсенді халық (ЭБХ) тауарлар мен қызметтер өндірісінің орнына өзінің еңбегін ұсынады жылдан бүгінгі күнге дейін елдегі халық санының артуымен ЭБХ да артты ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 38

39 ,0 5,0 3,0 1,0-1,0-3,0-5,0 9,0 7,0 5,0 3,0 1,0-1,0-3,0-5, сурет. ҚР-ның экономикалық белсенді халқы 5,2 3,5 2,4 0,8 1,6 2,5 2,3 0,5 1,8 1,9 2,4 0,7 1,3 0,7-0,8-1,1-0,9 7055,4 7107, , , , , , , , , , , , , , , , , мың адам алдыңғы жылға қатысты % өсім қарқыны Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ЭБХ жұмыспен қамтылған және жұмыссыз халықтан тұрады. Осылайша, ЭБХ бірге елде жұмыспен қамтылған халықтың саны да артты жылдан 2013 жылға дейін жұмыспен қамтылған халық өсімінің оң қарқыны сақталып келді. Жұмыспен қамту көрсеткішінің төмендеуі алғаш рет жылдары тіркелді ( сурет) сурет. ҚР-ның жұмыспен қамтылған халқы 8,0 1,6 0,2 4,1 2,8 1,1 2,0 3,1 3,0 0,6 2,7 2,3 2,5 0,7-0,7 1,3-0,8 6105, , , , , , , , , , , , , , , , , мың адам алдыңғы жылға қатысты % өсімнің қарқыны Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 39

40 жылдан 2016 жылға дейін жұмыссыздардың саны 2 есе азайды (13,5%-дан 5%-ға). Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейі 2009 жылдың өзінде-ақ ЭЫДҰ елдерінен төмен болды жылы, әлемдік экономикалық дағдарыстың шарықтаған кезінде, Қазақстан жұмыссыздықтың деңгейін 6,6% сақтап қана қалмай, сонымен қатар кейінгі жылдарда осы көрсеткішті жақсартты. Соңғы 3 жылда жұмыссыздық 5% деңгейде сақталды және бұл 2016 жылы ЭЫДҰ елдеріндегі көрсеткіштен 1,3% кем болды ( сурет) сурет. ҚР-ның жұмыссыз халқы 13,5 12,8 10,4 9,3 8,8 8,4 8,1 7,8 8,1 8,3 7,9 7,9 7,9 7,4 6,8 7,3 6,6 6,3 6,6 6,0 5,6 5,9 6,6 5,8 5,4 5,3 5,2 5,0 5,0 5, ,4 780,3 690,7 672,1 658,8 640,7 625,4 597,2 557,8 554,5 496,5 473,0 474,8 470,7 451,9 451,1 445, мың адам жұмыссыздық деңгейі,% ЭЫДҰ елдеріндегі жұмыссыздық деңгейі, % Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, ЭЫДҰ Жұмыссыз халықтың құрамында білімнің барлық деңгейлері беріледі. Осы кезекте, әлемдік тәжірибеге қарағанда, Қазақстанның жұмыссыз халқының басым бөлігін орташа кәсіптік және жоғары білімнің иегерлері құрайды. Бұл мамандарды жеткілікті түрде сапалы даярламаудың салдары болуы мүмкін. Мамандардың едәуір санының еңбек нарығында сұранысқа ие болмауы да тағы бір себеп болуы мүмкін ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 40

41 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0, сурет. ҚР жұмыссыз халқының құрамы, 2016, % 35,8 28,0 24,9 6,3 2,1 2,6 0,2 жоғары аяқталмаған жоғары орта кәсіптік (арнайы) бастапқы кәсіптік жалпы орта жалпы негізгі бастапқы жалпы Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 2004 жылдан бастап жоғары және орта кәсіптік білімі бар жұмыссыз халық үлесінің тұрақты өсімі тіркелді. Салыстыру үшін, осы көрсеткіштің орташа жылдық өсу қарқыны 2000 жылдан 2016 жылға дейін 8,5%, орта кәсіптік біліммен 4,2% құрады ( сурет). Бұл жоғары білімі бар жұмысшы күш сапасының төмендегенін, сонымен қатар жоғары білікті жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігін дәлелдейді. Өз кезегінде, осы мерзімде жалпы орта білімі бар жұмыссыз халықтың үлесі төмендеді. ЭЫДҰ-ның сарапшылары Қазақстанның білім беруінде жоғары білікті мамандарды даярлау жұмыстарын жетілдіру қажет екен атап көрсетті. Олар ресми білімнен тыс шығуды, шағын және орта бизнесті дамытуды ескере отырып, менеджмент деңгейін арттыруды және кәсіби дағдыларды қалыптастыруды күшейтуді ұсынады ЭЫДҰ, «Қазақстанның кешенді елдік шолуы: 1-бөлім. Алдын ала бағалау. ЭЫДҰ даму жолдары», 2016ж. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 41

42 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0, сурет. Жұмыссыз халықтың ҚР білім деңгейлері бойынша динамикасы, % 39,8 38,2 38,6 35,2 36,3 34,9 35,8 33,6 29,7 26,7 27,8 27,6 28,0 25,0 25,1 25,9 21,8 27, ,8 17,3 18,8 19,7 24,9 13,7 15,2 11, жоғары орта кәсіптік (арнайы) жалпы орта Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Жаңа мыңжылдықта жастардың жұмыссыздық деңгейін 4 есеге төмендету мүмкіндігі туды. Бұл елімізде жұмыс орындары санының артуын және түлектер анағұрлым сапалы білім мен дағдыларды ұсына алатынын білдіреді жылы жас және жас аралығындағы жастар жұмыссыздығының ең төмен деңгейі сәйкесінше 4,1% және 3,8% деңгейде көрсетті ( сурет) сурет. ҚР жастардың жұмыссыздық деңгейі, % 19,1 17,3 14,5 14,3 16,1 13,4 14,4 12,1 12,4 9,6 12,1 11,5 11,1 9,4 8,2 8,5 7,4 6,7 6,6 6,3 5,4 5,5 4,2 4,3 4,1 5,2 4,6 3,9 3,9 3,8 4,1 3, жаста жаста Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Әлемдік қауымдастықта жұмыспен қамту және білім саласынан шығарылған жастар мәселесі белсене талқылануда. Олар ЭБХ-қа кірмейді және білім алғылары келмейді. Осы халық тобының еңбек әлеуеті өте төмен, бұлар денсаулығына байланысты мәселелері бар немесе өмірде белгілі бір жетістікке жету ниеті жоқ жастар жиірек болады. МОТ әдістемесі ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 42

43 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 бойынша NEET жастардың оныншы бөлігін ғана әлеуетті жұмыс күшіне жатқызуға болады жылда NEET жастардың үлесі Қазақстанда 2 еседен артық төмендеді. Алайда, 2011 жылдан бастап осы көрсеткіш жыл сайын артып, 2016 жылы 9,2% құрады. Салыстыру үшін, Қазақстанда жұмыс істемейтін және білім алмайтын жастардың үлесі, АҚШ, Ұлыбританиямен салыстырғанда, төмен және Германиямен бір деңгейде ( сурет). NEET жастар 10 жылдың ішінде, жұмыспен қамтылған қатарластарымен салыстырғанда, 3 есе жиі жұмыссыз болуда. ЭЫДҰ елдерінде осындай жастарды оқуға тарту ТжКБ басты міндеті болып табылады. Сондықтан ЭЫДҰ елдеріндегі NEET саны азайып келеді ( %, ,5%). Еуропалық білім қорының «Турин процесі-2016» зерттеуінде ТжКБ қазақстандық жүйесінде халықтың қолайсыз топтарын оқытуда интеграция қағидаттарының жоқ екені көрсетілді сурет. ҚР NEET жастар үлесі (15-28 жас), % 18,6 16,9 15,2 15,4 15,9 16,0 14,9 14,0 14,5 14,3 13,3 14,9 15,7 15,5 15,6 14,4 13,1 13,2 11,6 13,7 13,1 12,9 11,0 12,8 12,6 9,7 10,7 8,6 9,5 7,8 8,0 8, Қазақстан ЭЫДҰ бойынша орташа АҚШ Ұлыбритания Германия Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, ЭЫДҰ Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерде білім беруге сұранысты демографиялық және көші-қон ағындары анықтайды. Елдегі 18 Е. Я. Варшавская. Ресейдің NEET жастары: сипаттар мен типология // Әлеуметтік зерттеу С [Қолжетімді]: 19 ETF (2016) Турин процесі Қазақстан. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 43

44 18000, , , , , , , , , , ,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0 жұмыс күшінің құрылымы мен біліктілігі сондай-ақ көбіне көші-қон үрдістеріне тәуелді болады. Қазақстандағы демографиялық жағдай соңғы 100 жылда көп өзгерістерге ұшырады. 20-ғасырдың басы қазақ этносының өмір сүру жағдайының нашарлауымен, әрі соның салдарынан халықтың табиғи өсімінің төмендеуімен байланысты. Алайда, сонымен қоса Қазақстанның аумағына көп ұлтты мигранттардың келуі арта түсті. Соғыстан кейінгі жылдардағы қоныс аудару үрдістері сақталды. КСРО-ның Министрлер Кеңесі және КОКП ОК-ты игеру мақсатында Қазақстанның аумағына 50 мың отбасының қоныс аудару жоспарын әзірледі. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының халық саны 16,4 млн адамды құрады жылға қарай орыстар, немістер және басқа ұлттардың жаппай көшіп-қонуының салдарынан осы көрсеткіш 14,9 млн адамға дейін төмендеді жылдан бастап халық саны арта бастады, ол 2016 жылға дейін жалғасты. Соңғы 7 жылда өсім көрсеткішінің арту қырқыны жылына 1,4-1,5% деңгейде сақталған жылы халық санының ең жоғары артуы байқалды ( сурет). Болжамдарға сәйкес, 2030 жылға қарай халықтың арту қарқыны едәуір төмендейді, ал саны 20 млн адамнан сәл асады сурет. ҚР халық саны 0,4 0,6-0,2-0,6-0,4-0,2-0,1 0,1 0,6 0,8 1,0 1,2 1,1-2,3-1,8-1,2-1,9-1,5 2,6 1,4 1,5 1,4 1,4 1,5 1,5 1, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 мерзімнің (жылдың) басындағы халық саны, адам алдыңғы жылға қатысты пайызда халық өсімінің қарқыны Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 20 ЭЫДҰ, «Қазақстанның кешенді елдік шолуы: 1-бөлім. Алдын ала бағалау. ЭЫДҰ даму жолдары», 2016ж. 21 ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, «ҚР демографиялық болжамы: негізгі трендтер, сын-қатерлер, тәжірибелік ұсыныстар», 2014ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 44

45 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Туу халық санының өсіміне қатысты анықтаушы фактор болып табылады. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы 10 жылында елдегі туу көрсеткіші қарқынды төмендеді (1987 жылы бір әйелге шаққанда 3,16 баладан 1999 жылғы 1,76 дейін). Алайда, 2002 жылдан бері туу тұрақты арта бастады ( сурет). Көрсеткіштің төмендеуі мен артуының себептері елдегі әртүрлі әлеуметтікэкономикалық факторлар болып табылады, олар өзара әркеттесе отырып, туу деңгейін өзгерту үшін жағдай қалыптастырады. Туу көрсеткіші білім беру саласында болжамдар жасауға мүмкіндік береді. Коэффициенттің ауытқуына негізделе отырып, балабақшаларға, мектептерге және ЖООларға n жылдан кейін баратын балалардың санын есептеуге болады. Бұл елдің әрбір өңірінің білім беру саясатын тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді сурет. Туу коэффициенті, 1000 адамға шаққанда 22,2 21,5 20,5 19,3 18,9 17,5 16,3 15,2 14,8 14,6 14,9 14,9 15,3 16,6 18,2 18,4 19,7 20,8 22,8 22,2 22,5 22,5 22,7 22,7 23,1 22,7 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Қазақстанның тәуелсіздігі кезеңінде халықтың табиғи өсімі (туу және өлім арасындағы айырмашылық) әрдайым оң болды жылдан 1998 жылға дейін халықтың табиғи өсімі үш еседен артық төмендеді. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 45

46 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 Алайда, осыдан кейін осы көрсеткіш тұрақты артуды көрсетті ( сурет) жылдан бастап елде «туу серпілісі» басталды. Бұл халықтың табиғи өсімінің екпінді артуына әкелді, тіпті 2014 жылға дейін. 22 ҚР ҰЭМ-нің болжамдарына сәйкес, жақын жылдары туу көрсеткішінің төмендеуі күтілуде сурет. Халықтың табиғи өсімі, мың адам 233,5 218,9 200,1 159,4 145,3 107,5 87,1 72,2 68,1 70,2 72,3 73,6 77,8 92,7 120,8 121,9 144,5 163,7 203,9 213,1 221,6 227,9 238,1 251,3 269,1 266,4 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Ішкі көші-қон, әдетте, халықтың ауылдан қалаға, анағұрлым қолайсыз өңірлерден ірі қалаларға немесе экономикалық дамыған өңірлерге көшуімен сипатталады. Төмен жалақы мен жұмыссыздық көшіқон себептері жиі болады. Қазақстанда 12 жылда көші-қонның ең жоғары оң сальдосы ірі қалаларда Астана және Алматы қалаларында (сәйкесінше 241,2 және 245,7 мың адам), содан соң Маңғыстау облысында (2004 жылдан 2015 жылға дейін шамамен 80 мың адамның ағыны) байқалды. Көшіқонның ең жоғары теріс сальдосы Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында тіркелді ( сурет). Осы облыстардан 22 Назарбаев Н.Ә., «Қазақстан білім қоғамы жолында» [Қолжетімді]: e-2012_09_ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 46

47 100,0 50,0 0,0-50,0-100,0-150,0-200,0-250,0-300,0-350,0-400,0-450,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0-50,0-100,0-150,0 көші-қон себептерінің бірі еңбек ресурстарының жетіспеушілігі мен жұмыс орындарының жетіспеушілігі болып табылады сурет жылдан 2015 жылға дейін ҚР ішкі көші-қон сальдосы, мың адам 241,2 245,7 23,2 9,3 79,0-42,3-5,9-12,0-85,9-24,5-46,0-39,2-82,6-27,2-58,4-103,1 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Соңғы жылдары сыртқы көші-қон үрдістерінің бәсеңдеуі байқалды. Алайда, 90-жылдары елден кеткен адамдардың саны келген адамдардың санынан едәуір артық болды. Көші-қонның ең жоғары теріс сальдосы 1994 жылы тіркелді және 406,7 мың адамды құрады. Сол жылы жалпы халықтың 5% елден кетті (эмигранттардың саны - 804,4 мың адам). Тек 2004 жылы ғана оң сальдоға қол жеткізілді. Алайда, 2012 жылдан бастап кеткендердің саны елге келгендердің санынан қайта асты ( сурет) сурет. ҚР сыртқы көші-қон сальдосы, мың адам -92,6-57,7-156,3-175,5-219,0-238,5-8,3 2,822,733,0 11,0 7,5 5,1 1,1-0,3-13,5-62,0 15,5-1,4-12,2-123,6-108,3-88,2-203,0-261,4-406,7 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 47

48 90-жылдардағы көші-қонның салдарынан Қазақстандағы демографиялық жағдай әл-ауқаттың бірқатар көрсеткіштерінің нашарлауын болжады. БҰҰ-ның бағалауы бойынша, 2020 жылға қарай жұмыс істемейтін халықтың үлесі 60% белгісіне дейін жетеді және шамамен жүзжылдықтың соңына дейін болады. 90-жылдары дүниеге келгендер, соғыстан кейінгі кезеңде дүниеге келген адамдар зейнетке шыққанда, жұмысқа шығады. Бұл демографиялық жүктеме коэффициентінің артуына әкеледі. 23 Елге білікті еңбек ресурстары келгенде ғана, көші-қон үрдістері ел үшін пайдалы болуы мүмкін. Мемлекет жұмысқа жарамсыз халықты немесе білімі мен дағдылардың деңгейі төмен халықты асырауға, оқытуға және жұмысқа орналастыруға қаражат жұмсайды. Егер сыртқы көші-қонның құрылымын білім деңгейлері бойынша қарастыратын болсақ, онда 2003 жылдан 2015 жылға дейінгі кезеңде көші-қонның оң сальдосы жалпы орта және толық емес орта білімі бар халық арасында ғана байқалды. Ең жоғары теріс сальдо жоғары және арнайы орта білімі бар халық тобында тіркелді (1.1.3-кесте). Бұл біліктілігі бар адамдардың кетуін және жоғары білімі бар еңбекке қабілетті халықты білім деңгейі төмен немесе тіпті ешқандай да білім жоқ халықпен алмасқанын куәландырады. Осы құбылыс адами капиталға және жалпы ел экономикасына кері әсер етеді кесте. Білім деңгейлері бойынша көші-қон сальдосы, адам Білім деңгейі жылдар жоғары аяқталмаған жоғары арнайы орта жалпы орта толық емес орта басқа ЭЫДҰ, «Қазақстанның кешенді елдік шолуы: 1-бөлім. Алдын ала бағалау. ЭЫДҰ даму жолдары», 2016ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 48

49 Барлығы Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Осылайша, Қазақстанның тәуелсіздік жылдары ішінде елдің білім беру жүйесінің кезең-кезеңмен дамуы байқалады. Мұнай мен газ экспортынан кірістер елдің экономикалық дамуына мықты серпіліс берді және соның салдарынан білім беру жүйесін жетілдіруді инвестициялауға мүмкіндік берді. Жылдан-жылға барлық экономикада еңбек өнімділігінің артуы байқалады. Сонымен бірге, ЕӨИ білім беру саласында соңғы жылдары төмендеп келеді. 90-жылдардың соңында шектен тыс құнсыздануды жеңу мүмкін болды. Соңғы 15 жылда елде құнсыздану деңгейінде қатты ауытқулар болмады. Дегенмен, бүгін ЕӨИ, дамыған елдерге қарағанда, әлі де жоғары. Қазақстанның экономикалық дамуы білімді дамытудың кең ауқымды бағдарламаларын жүзеге асыруға мүмкіндік берді. ЖІӨ-нің жылдық өсімін ескерумен білім беруге жұмсалатын мемлекеттік шығыстар ЖІӨ-нің шамасына қатысты дерлік бір деңгейде қалып отыр. Бірақ бұл елде білім беру жүйесінің тұрақты дамуы үшін әлі де жеткіліксіз. Қазақстанда кірістерді үлестіру әлемнің басқа елдеріне қатысты біркелкі іске асырылады. Соңғы 20 жылдың ішінде байлардың және кедейлердің арасындағы айырмашылық екі есе кеміді. Қазақстандағы жалақылар, білім қызметкерлерінің де, артып жатыр. Дегенмен, осы көрсеткіш Қазақстан экономикасының басқа салаларындағы көрсеткіштен анағұрлым төмен. Сонымен қатар, қазақстандық мұғалімдердің еңбекақысы білім беруде көшбасшы мемлекеттер мұғалімдерінің еңбекақысынан біршама төмен. Тәуелсіздіктің 25 жылында еңбек нарғының жағдайы жақсарды. Жұмыспен қамтылғандардың саны артты, жұмыссыздардың саны азайды. Жұмыссыздық деңгейі соңғы жылдары ЭЫДҰ елдерінен де төмен. НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРГЕ ШОЛУ 49

50 Жұмыспен қамтылған халықтың басымы жоғары және орта кәсіптік орта білімі барлар. Жұмыссыз халықты орта кәсіптік, жоғары және жалпы орта білімі бар қызметкерлердің басымы қамтиды. Жастар жұмыссыздығының едәуір төмендеуі байқалады. Мемлекет 90-жылдары болған демографиялық мәселелерді, көшіқонды және туудың төмендеуін жеңе алды. Жаңа мыңжылдықта халық саны, туу коэффициенті және халықтың табиғи өсімі сияқты осындай демографиялық көрсеткіштер 90-жылдардың басында болған деңгейге ғана жетіп қоймай, одан әрі арта түсті. Сыртқы көші-қон сальдосы 2000 жылдардың ортасында оң көрсеткіш болғанымен, соңғы жылдары оның көрсеткіші төмен болды. Сонымен қатар, елден кеткен адамдардың білім деңгейі, келгендерге қарағанда, анағұрлым жоғары. Орта мерзімді кезеңде әлеуметтік саясат Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі әлеуметтік даму тұжырымдамасының қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылады. Білім беруде сапа мен қолжетімділікті арттыруға барынша күш салынды. Сонымен қатар, республикалық және жергілікті бюджеттердің есебінен, сондай-ақ «Нұрлы Жол» бағдарламасының шеңберінде жаңа мектептердің құрылысы апаттық жағдайдағы және үш ауысымда сабақ жүргізуді жоюға мүмкіндік береді жылдарға арналған болжамдар бойынша ЖІӨ өсімінің қарқыны 2,1-3,6% құрайды. Бұл 2016 жылғы көрсеткіштен едәуір артық (1%). Сонымен қатар, соңғы 5 жылдың үрдістері сақталса, білімге жұмсалатын шығыстар артады. Оң экономикалық дамуды, макроэкономикалық көрсеткіштердің қолайлы болжамдарын және әлеуметтік салаға жұмсалатын шығыстардың сақталуын ескерсек 25, болашақта білім беру бастамаларын қолдауға анағұрлым көп қаражат бөлінеді. Білім беру саласына ықпал ететін негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің талдауы бойынша оң үрдіс байқалады, бұл білім беру саясатын дамытудың қолайлы ортасы үшін негіз болып табылады. 24 ҚР ҰЭМ, Қазақстан Республикасының жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының болжамдары, 2015ж. 25 Все расходы на социальную сферу в Казахстане будут сохранены - Б. Сагинтаев [Доступно на]: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 50

51 1.2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ

52 Қысқаша түйіндеме Қазақстанның білім беру көрсеткіштері: Білім берудің даму индексі (БДИ), адами даму индексі (АДИ), адами капитал индексі (АКИ), АКТ даму индексі (АКТДИ), жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі (ЖБИ) және IMD алты жетекші халықаралық рейтингтердегі ілгерілеушілікті көрсетеді Бастауыш біліммен қамту, ересектердің сауаттылығы, 5 сыныпқа деи ін оқыған білім алушылардың үлесі мен жыныстық теңдіктің жоғары көрсеткіштерінің арқасында Қазақстан 10 жыл қатарынан ЮНЕСКО-ның БДИ бои ынша әлемдегі үздік 8 елдің қатарына енеді Қазақстан ЖБИ-2016-да, 2006 жылмен салыстырғанда (ҚР-дың ЖБИ-ге қатыса бастауы), «Ғалымдар мен инженерлердің қолжетімділігі» (+36, орын, ), «Мектептердің ғаламторға қолжетімділігі» (+18, , ) және «Зерттеу білім беру қызметтерінің қолжетімділігі» (+16, , ) үш негізгі сауалнамалық көрсеткіш бойынша позицияларын едәуір жақсартты Қазақстандық заңнаманың ерекшеліктеріне байланысты бастауыш біліммен қамту көрсеткіші бойынша ЖБИ, АДИ, АДИ және БДИ-да Қазақстанның позицияларына салыстыруға келмейтіні белгіленген. Басқа елдерге қарағанда, ҚР «Білім туралы» Заңы балалардың мектепке баратын жасын қатаң реттемейді (мектепке 6 немесе 7 жасынан баруға рұқсат етіледі, бұл басқа елдерге тән емес). Осының себебінен балаларды статистикалық есепке алуда және осы көрсеткішті есептеуде әдістемелік қайшылықтар пайда болады ЖБИ-2016 жаһандық есебінде мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігінің жаңа бағыттары белгіленді. ДЭФ рейтингтің әдіснамасын түбегейлі қайта қарауды жоспарлап отыр. ЖБИ 2.0 жаңа нұсқасы ұсынылады АКИ-2016-да Қазақстан жас ерекшелігі тобында анағұрлым жоғары позицияларды алады (әлемнің 130 елінің ішінде 14-орын). Ең төмен ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 52

53 көрсеткіштер қазақстандықтардың жастық тобында болды (36-орын) жастағы қазақстандық балалардың АКИ-і олардың Ресей мен АҚШ-тағы қатарластарынан анағұрлым жоғары (27-орын) АДИ-дің есеп көрсеткіштерімен қатар, білімнің 8 мәнмәтіндік индикаторы қаралады, онда Қазақстан тұрақтылықты көрсетіп келеді Қазақстан АКТ даму индексінің 2016 жылғы рейтингісінде, 2009 жылмен салыстырғанда, +17 позицияға жақсартып, 175 елдің ішінде 52-орынға ие болды жылмен салыстырғанда, 2016 жылы АКТ-дағдылар субиндексі позициясының төмендеуіне халықты жоғары біліммен қамту көрсеткішінің төмендеуі ықпал етті (2009ж. - 51,2%, 2016ж. - 46%). Орта біліммен жалпы қамту болса, 16,3% артты (2009ж. - 92,8%, 2016ж ,1%) IMD-2016-да Қазақстанның 18 білім беру көрсеткішінен 13-і бойынша позициялары нашарлады, 3-і өзгеріссіз қалды және 2-і артты. Еліміздің бір оқушыға шаққандағы мемлекеттік шығыстар (-0,8%) және халықтың ағылшын тілін меңгеру бойынша позициялары жоғары емес (120-дан 80 балл немесе 61 елдің ішінде 47-орын) 2016 жылғы 1 қаңтарда әлемнің 193 мемлекеті, соның ішінде Қазақстан, 2030 жылға дейін Орнықты даму мақсаттарын жүзеге асыра бастады, «Даму адамдарға тиесілі, адамдармен жүзеге асырылады және адамдарға арналады» олардың басты тезисі болып табылады 1 Осыған байланысты білім мен адами капитал халықаралық рейтингтердің құндылығы мен маңызы жалпы арта береді Қазақстан білім беру жүйесінің көрсеткіштерін талдау және мониторинг жасау жүйесін барлық халықаралық рейтингтерде одан әрі дамыту керек. 1 Human Development Report, 2016 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 53

54 Білім берудің даму индексі / Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы мекемесі 60 жылдан астам бұрын Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы әрбір адамның нәсіліне, тіліне, дініне және жынысына қарамастан, білім алу құқығын адамзат еркіндігінің негізі ретінде белгіледі жылы Джомтьенде (Таиланд) 150 мемлекет «Баршаға арналған білім/ Education for all» (EFA) дүниежүзілік қозғалыстың тұжырымдамасын қабылдады. 3 Бұл білімнің нақ өзі елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық әлауқатына жағдай жасайтынын мойындаудың дәлелі болды. Алайда, жаңа мыңжылдықтың табалдырығында тұрғанда, 113 млн астам балаға бастауыш білімі әлі қолжетімді болмады, 880 млн ересек сауатсыз болды. Бұл бүкіл адамзатқа сын-қатер болып табылған жылдың жаһандық бастамасы баршаға және әркімге арналған білімнің тұжырымдамасына жаңа серпін әкелді жылға қарай адамның білім алу құқығын қамтамасыз етуде үлкен ілгерілеуге қол жеткізілді. 15 жылдың ішінде мектепке бармайтын балалардың саны шамамен 2 есе, әлем халқы сауатсыздығының деңгейі 1,2 есе азайды. Алайда, білімнің басты аспектілері жаһандық әлемнің күн тәртібінде әлі де тұр. Бұл қаржылық инвестициялардың жеткіліксіздігімен және барлық балалардың сапалы білімге шектеулі қолжетімділігімен түсіндіріледі. ЮНЕСКО жыл сайын әлемнің 180 астам мемлекеттің қабылдаған міндеттемелері үшін жауапкершілігінің мониторингін жүргізеді. Баршаға арналған білім (БАБ) мониторингінің тұңғыш дүниежүзілік баяндамасы 2002 жылы жарияланды жылы БАБ баяндамасында әлемнің 94 елі білім берудің алты мақсаттарына қол жеткізудегі БДИ алғаш рет ұсынылды (қосымша, кесте). 2 Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы. БҰҰ Бас Ассамблеясы жылы 217 А (III) резолюциясымен қабылданды. 3 Баршаға арналған білім туралы дүниежүзілік декларация. Джонтьен, 1990ж. 4 «Дакар іс-әрекет жиектемелері. Баршаға арналған білім: біздің ұжымдық міндеттерімізді орындау» 5 «Біз бағытымызды ұстанып келеміз бе». ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 54

55 Қазақстанның БДИ бойынша көрсеткіштері БАБ баяндамасында алғаш рет 2005 жылы берілді. Мемлекет индексінің қорытынды мәні 0,956 құрады (39-орын). Кейінгі жылдары Қазақстан Индексті едәуір жақсартты жылы БДИ-дің қорытынды мәні (995) Қазақстанға әлемнің 129 елі мен экономикасының ішінде 1-орынға ие болуға мүмкіндік берді. Бұған балаларды бастауыш біліммен қамтудың жоғары көрсеткіштері, 5 сыныпқа дейін оқыған оқушылардың үлесі және ересек халықтың сауаттылық деңгейі жағдай жасады. 10 жылдың ішінде жыныстық паритеттің мәні әлемде ең жоғарылардың бірі болып отыр (1.2.1-сурет) сурет. Қазақстан. БДИ компоненттері мәндерінің динамикасы 39/127 8/121 4/125 7/129 1/129 4/128 4/127 7/120 8/113 0,948 0,982 0,997 0, ,995 0,995 0,988 0,99 0,989 0,996 0,987 0,986 0,993 0,992 0,992 0,988 0,996 0,994 0,995 0,995 0,996 0,996 0,996 0,997 0, ,895 0,982 0,989 0,99 0,99 0,99 0,991 0,997 0, EFA рейтингтегі орын / мемлекеттердің саны жыныстық-бағдарлық индекс 5-сыныпқа дейін оқығандардың үлесі ересектер сауаттылығының деңгейі бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту Дереккөз: Education for all, Global Monitoring Report, , 2015 БДИ барлық көрсеткіштерінің жоғары мәндері рейтингте Қазақстанның 10 жыл бойғы көшбасшылығын анықтады. Бұл еліміздің теңгерімді білім беру саясатын дәлелдейді (1.2.2-сурет). ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 55

56 1.2.2-сурет. Мемлекеттердің БДИ рейтингіндегі позицияларының динамикасы, орын Ұлыбритания 1 13 Норвегия 3 1 Швейцария 4 6 Финляндия 5 5 Қазақстан Дания 10 2 Нидерланды 12 3 Қырғызстан Эстония Польша 24 7 Литва Тәжікстан Латвия Беларус Корея 35 4 Израиль Бельгия 46 8 Әзірбайжан Молдавия Барбадос 63 9 Буркина Фасо Нигер Чад Дереккөз: Education for all, Global Monitoring Report, 2005, 2009, 2015 БҰҰ Бас Ассеамблеясының «Біздің әлемімізді түрлендіру: 2030 жылға дейінгі мерзімге тұрақты даму саласындағы күн тәртібі» атты 70-сессиясының жаңа жаһандық күн тәртібі 17 ОДМ белгіледі. «Сапалы білім» төртінші ОДМ-на ғаламшардың экологиялық тұрақтылыққа қол жеткізуде, ұзақ мерзімді экономикалық гүлденуде және әлем елдерінің әл-ауқатында басты рөл беріледі. Халықаралық сарапшылар «білім деңгейін арттыру әл-ауқаттың артуына, ауыл шаруашылықты дамытуға, денсаулықты жақсартуға, зорлық-зомбылықтың ауқымын қысқартуға, жыныстық теңдікті нығайтуға, әлеуметтік капиталды арттыруға ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 56

57 және қоршаған ортаның сапасын арттыруға әкеледі» деп белгілейді ( кесте) кесте. Білім әлемнің тұрақты дамуының басты факторы ретінде Білім және экология Талданған 78 ұлттық оқу Білім саласында ілгерілеу болмаса, табиғи апат бағдарламаларының тек 47%-ында ғана құрбандарының саны бұдан әрі әрбір он жыл сайын 20% «экологиялық білім» термині аталады арта береді Білім тез өзгермелі еңбек нарығына бейімделу керек жылға қарай жоғары білімі мен қажетті біліктілігі бар мамандардың жетіспеушілігі бүкіл әлемде 40 млн. адамды құрайды Бейресми білімнің арнайы курстарын ұйымдастыру отбасыны жоспарлау тұрғысынан пайдалы болады Қалалардың құзыретті басшылары өздерінің муниципалитеттерін түрлендіру мақсатында білім мен оқуды өмір бойы тиімді пайдалана алады. Білім беру және ағарту қызметі негізінде әлеуметтік түрлендіру стратегияларының арқасында Медельин мэрі (Колумбия) өз қаласын зорлықзомбылықтың дүниежүзілік астанасынан әлемнің заманауи қалаларының біріне айналдырды Зерттеу өткізілген 66 мемлекеттің тек 8% ғана 2013 жылы тұрақты даму мәселелерін мұғалімдерді даярлау бағдарламаларына енгізді. Ойластырылған, инклюзивті және баршаға қолжетімді шаралар жанжалдарды реттеуге және әлеуметтік бірлікті арттыруға, адам құқықтарына қатысты заңдар және терминдер туралы анағұрлым жақсы хабардар болуға, жаһандық азаматтық жауапкершілік сезімін қалыптастыруға жағдай жасады Дереккөз: Education for all, Global Monitoring Report, 2016 Білім және еңбек нарығы Білім кіріс деңгейімен тығыз байланысты: әлемнің 139 елінде әрбір қосымша оқу жылының тиімділік нормасы шамамен 9,7% құрайды. Білім алушылардың анағұрлым жоғары білім алу мүддесін қамтамасыз ету үшін білімге инвестициялар керек. Бұл білікті жұмыс күшіне сұранысты арттыруға жағдай жасайтын тиісті экономикалық саясатпен қуаттандырылу керек Білім және ананың денсаулығы Білім ана өлімі көрсеткіштерін төмендетуге жәрдемдеседі. Әйелдерді оқыту ұзақтығын бір жылға дейін ұзарту 100 мың балаға есептегенде, 174 ананың өлімін алдын алуға болады Білім және урбанизация Қалалар өздерін жоғары білім берудің, дағдылар мен таланттарды, білім мен инновацияларды дамытудың әлемдік орталықтары ретінде жайғастырып, адами ресурстарды және шетелдік инвестицияларды тартады. Шанхай (Қытай) ірі қаласы талантты адамдардың көп санын тартады, онда 100 мыңнан астам ЖОО-лардың түлектері тұрады, ал колледж дипломы бар мамандардың саны он жылда екі есе артты. Мамандардың пікірі бойынша, Стэнфорд университеті экономикаға едәуір жаһандық ықпал етеді: ол орналасқан Калифорния штатында оның түлектері құрған 18 мың фирма тіркелді. Білім және даму 78 мемлекетте оқу бағдарламаларын әзірлеу бойынша 110 астам ұлттық жиектемелік құжаттарды талдауы жж. ¾ мемлекет белгілі бір нысанда өздерінің оқу бағдарламаларында тұрақты даму мәселелеріне назар аударғанын көрсетті. БМДБ жұмысы шеңберінде орта мектепке арналған тарих, азаматтану, әлеуметтік пәндер мен география оқулықтары бойынша деректердің үш жиыны әзірленді. Талдау көрсеткендей, жж. адам құқықтары, жж. 5% салыстырғанда, оқулықтардың шамамен 50%-да аталды. Осылайша, «Білім-2030» жаңа тұжырымдамасы білімді барлық ОДМ сәтті жүзеге асырудың негізгі ресурсы ретінде өзекті етеді. 6 Сектораралық 6 «Адамдар мен ғаламзат мүддесіндегі білім: баршаға арналған жарқын болашақты құру» ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 57

58 ынтымақтастықтың және 4 ОДМ жеті жаһандық міндетіне қол жеткізуде кідіріссіз әрекеттерді қабылдаудың маңызы аталды. БАБ-2016 баяндамасында бір жылдан кем болмайтын тегін әрі міндетті сапалы мектепке дейінгі білім беру, 12 жылдық инклюзивті оқыту, жұмысқа орналасу үшін дағдыларды қалыптастыру, баршаға арналған мүмкіндіктердің теңдігі стратегиялары ұсынылады. Білімге жұмсалатын инвестициялардың көрсеткіштеріне ерекше мән беріледі. Бұл ЖІӨ-нің кем дегенде 4-6% және/немесе мемлекеттік шығыстардың жалпы көлемінен кем дегенде 15-20%. Төртінші ОДМ-ның барлық 43 көрсеткішіне ұлттық деңгейде мониторинг жасау қажеттілігі белгіленді (қосымша, кесте). Адами даму индексі / Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы БҰҰДБ 25 жылдан астам уақыт бойы әлем елдерінің әл-ауқатын адами даму деңгейімен өлшеп келеді. Әрбір адам сапалы білім алуға және салауатты ұзақ өмір сүруге құқылы. АДИ-1990 Тұңғыш Дүниежүзілік Баяндамасы өмір ұзақтығын, ересектердің сауаттылығын және жан басына шаққандағы ЖІӨ-ді мемлекет гүлденуінің басты көрсеткіштері ретінде белгіледі. 7 АДИ-ді БҰҰДБ тәуелсіз халықаралық сарапшылар тобы есептейді. Адами даму туралы тақырыптық жылдық баяндамалар мемлекеттердің басты әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерге қол жеткізуін талдайды. Барлық елдер АДИ-дің төрт деңгейі бойынша жіктеледі: өте жоғары, жоғары, орташа және төмен АДИ. АДИ-1990 рейтингінде КСРО құрамындағы Қазақстан 130 әлем елдерінің ішінде 26-орынға ие болды жылы егеменді Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан жоғары АДИ-мен мемлекеттер тобына кірді (0,802 немесе 54-орын) (1.2.3-сурет). 7 «Адами даму тұжырымдамасы мен өлшемі» ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 58

59 1.2.3-сурет. Қазақстанның АДИ-дегі позицияларының динамикасы, рейтингтегі орны/қатысушы мемлекеттердің саны 26/143 31/160 33/173 54/173 61/174 64/174 72/175 93/174 93/174 73/162 75/173 79/175 76/177 78/177 80/177 79/177 73/182 82/169 66/187 68/186 69/187 70/188 56/188 56/188 * КСРО құрамындағы Қазақстан Дереккөз: Human Development Report, жылдары Қазақстан АДИ-інің төмендеуіне 90-жылдардағы саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдай ықпал етті (-0,107). Мемлекет көрсеткіштерінің оң динамикасы 2000 жылдан 2009 жылға дейін тіркелді (+0,05) жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыс АДИ-дің 13 жылға кейін қайту нүктесінің себебі болды (1997ж. - 0,709 және 2010ж. - 0,714). Соңғы бес жылда Қазақстан АДИ-ді 0,08-ге арттырды және 188 әлем елдерінің ішінде 56-орынға ие болды (2016ж. - 0,794). Қазақстан АДИ-нің тарихи реті күтілетін өмір ұзақтығының (+2,8 жыл) және жан басына шаққандағы Жалпы ұлттық кіріс (ЖҰК) (+8 578$) оң динамикасын дәлелдейді. Осы кезекте, қазақстандықтың тууы кезінде күтілетін өмір ұзақтығы, Гонконгпен салыстырғанда, 14,6 жылға қысқа. Осында оның ең жоғары мәні тіркелді (84,2 жас). Қазақстан мен Сингапурдың жан басына шаққандағы ЖҰК көрсеткіштеріндегі айырмашылығы 56 мың долларды құрайды (Сингапур $, Қазақстан $) (1.2.4-сурет). ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 59

60 Норвегия Австралия Швейцария Германия Сингапур сурет. Мемлекеттердің АДИ рейтингіндегі позицияларының динамикасы Дания Нидерланды Ирландия Канада АҚШ Ұлыбритания Жапония Франция Эстония Литва Латвия Ресей Беларус Қазақстан Түркия Әзірбайжан Армения Өзбекстан Молдова Түркіменстан Қырғызстан Тәжікстан Чад Нигер ЦАР /188 ел 2000 /174 ел Дереккөз: Human Development Report, жж. Халықаралық сарапшылар АДИ-і индикаторларының шекті мәндерін жыл сайын түзетеді. Алғашқы есептеу әдістемелерінде өмір ұзақтығының ең жоғары мәні 78 жасты құраса, 2016 жылы 85 жасты құрады. АДИ-2016 баяндамасында әлемде оқудың орташа ұзақтығы 15 жылға дейін артты (1991ж. - 12,2 жыл). ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 60

61 2009 жылға дейін Білім Индексі АДИ-де 2 көрсеткіш негізінде есептелді. Бұл - 15 және одан асқан жастағы ересектердің сауаттылығы және біліммен қамту құрама коэффициенті. Қазақстан индексінің жиынтық мәні 2010 жылы 0,965 құрады жылы Білім индексінің әдістемесі қайта қаралды. Оқудың орташа және күтілетін ұзақтығының көрсеткіштері енгізілді. Бұл адами даму тұжырымдамасы сауатты болу және өмір бойы білім алу құқығы. Осы компоненттердің жылдар динамикасындағы мәндері денсаулық пен кіріс көрсеткіштерінен әрдайым артық болды. Осылайша, білім беру жүйесі Қазақстан АДИ тұрақтылығы мен өсімінің әрдайым басты факторы болды (1.2.5-сурет, қосымша, кесте) сурет. АДИ және оның компоненттері, Қазақстан 0,778 0,908 0,873 0,802 0,774 0,798 0,74 0,709 0,695 0,754 0,742 0,75 0,765 0,766 0,761 0,774 0,794 0,804 0,714 0,745 0,785 0,757 0,788 0,794 0,92 0,92 0,91 0,92 0,93 0,94 0,96 0,973 0,965 0,753 0,79 0,781 0,763 0,751 0,807 АДИ денсаулық индексі білім индекс кіріс индексі *КСРО құрамындағы Қазақстан Дереккөз: Human Development Report ( ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 61

62 Рейтинг есеп көрсеткіштерімен қатар, БҰҰДБ білімнің 8 мәнмәтіндік индикаторын қарайды. Осы кезекте, тек бір көрсеткіш қана сапалық болып табылады. Бұл мемлекеттердің ЭЫДҰ PISA зерттеуіне қатысу нәтижелері (1.2.2-кесте) кесте. Қазақстан. АДИ мәнмәтіндік білім индикаторлары Білім индикаторлары Сауаттылық деңгейі ересек жастар 15 және одан асқан жастағы адамдардың % жастағы адамдардың % 99,7 99,7 99,7 99,7 99,7 99,8 әй. ер. әй. ер жылы енгізілді 99,8 99,9 99,8 99,9 99,8 Орта білімнен төмен емес білімі бар халық 25 және одан асқан жастағы адамдардың % 82,1 әй. ер. 92, ,3 99,3 99,3 100 Халықты біліммен жалпы қамту коэффициенті Бастауыш мектептен кету коэффициенті Қажетті дайындығы бар бастауыш мектеп мұғалімдері мектепке дейінгі бастауыш орта үшіншілік мектепке дейінгі жастағы балалардың % бастауыш мектеп жасындағы халықтың % мектеп жасындағы халықтың % үшіншілік жастағы халықтың % ,8 108, ,9 98, ,5 40, бастауыш мектеп контингентінің % 0,1 0,2 0,7 0,7 1,2 % 100 Білім сапасы 15 жастағы оқушылардың үлгерімі / орташа балл математика оқылым жаратылыстануғылыми пәндер Білім сапасына қанағаттану Есептелмеді 49,9 Есептелмеді 100 мұғалім-оқушы арақатынасы Бір мұғалімге шаққандағы оқушылардың саны 16, Білімге жұмсалатын шығыстар ЖІӨ-нен % 2,8 / * ,5 / * * - белгіленген мерзімнің қолжетімді статистикалық деректері Дереккөз: Human Development Report, ,3 / * ,1 / * ,1 / * / * ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 62

63 БҰҰДБ «Баршаға және әркімге арналған адами даму» 2017 жылғы баяндамасы» адамның жаңа дағдыларын XXI-ғасырда өзекті етеді. «2020 жылға қарай еңбек қызметі үшін маңызды білім мен дағдылардың 1/3 астам бөлігі өзгереді. Дағдыларды меңгеру сыни тұрғыдан ойлау, коллаборативтілік, жасампаздық және коммуникативтілік атты төрт критерийге бағдарланған өмір бойы оқу үрдісінің бір бөлігі болуы тиіс» (1.2.6-сурет) сурет. XXI-ғасырдың білімі мен дағдыларына қажеттілік Ойлау тәсілдері Еңбек құралдары Жұмыс тәсілдері Өмірлік дағдылар - Жасампаздық - Ақпараттық- - Коммуникативтілік - Азаматтық ұстаным - Сыни тұрғыдан коммуникациялық - Коллаборативтілік - Өмір мен кәсіби ойлау технологиялар қызмет - Мәселелерді - Ақпараттық - Жеке және әлеуметтік шешу сауаттылық жауапкершілік - Шешім қабылдау - Оқыту Дереккөз: Human Development Report, 2016 Осылайша, адами даму тұжырымдамасы 2030 жылға дейін тұрақты дамудың күн тәртібінде жаңа мәнмәтінге ие болды. Адам өзінің өмірлік әлеуетін толық жүзеге асыру мүмкіндігін алу керек. Баяндаманың басты қорытындысы - «Даму адамдарға тиесілі, адамдармен жүзеге асырылады және адамдарға арналады». 8 БҰҰДБ 30 жылдан астам уақыт бойы Білім индексінің /Education index есептік көрсеткіштерін де ресми сайтта жариялайды. 9 Әлемнің дамыған елдері үшін әдістемелік тұрғыдан оның минималды көрсеткіші белгіленді (0,8) (1.2.7-сурет). 8 Human Development Report, http//un.org ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 63

64 1.2.7-сурет. Білім индексі. Мемлекеттер позицияларының динамикасы Австралия Дания Жаңа Зеландия Ирландия Норвегия Нидерланды Германия АҚШ Ұлыбритания Эстония Литва Швейцария Корея Словения Швеция Беларус Финляндия Франция Жапония Латвия Ресей Гонконг Украина Қазақстан Қырғызстан Қытай Чад Нигер Дереккөз: un.org Білім индексі екі статистикалық көрсеткішті қамтиды. Бұл ересек халықтың сауаттылық деңгейі (2/3 салмақ) және бастауыш, орта және жоғары біліммен қамту коэффициенті (1/3 салмақ). Сараптамалық қоғамдастық осы индекстің сапалық құрамдас бөлігінің болмауын атайды. Мемлекеттердің білім сапасының тәуелсіз бағасын алу мүмкіндігі жоқ. ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 64

65 2012 жылдан бері ұлттық білім беру жүйелерінің тиімділігін Pearson халықаралық британдық компания бағалайды. Global Index of Cognitive Skills and Educational Attainment әлемнің 50 мемлекетін когнитивтік дағдылар мен білім деңгейлері бойынша саралайды. 10 PISA, TIMSS және RIRLS-тың 5 кезеңіне қатысу тәжірибесі жоқ мемлекеттер рейтингке кірмейді. Қазақстан PISA-ның (2009,2012, 2015) және TIMSS-тың (2007, 2011, 2015) 3 кезеңіне, RIRLS-тың бір кезеңіне (2016) қатысты. Халықаралық сарапшылар зерттеулердің нәтижелері оқыту сапасын бағалап қана қоймай, елдің экономикалық гүлденуін де көрсетеді деп санайды. Жаһандық Бәсекеге қабілеттілік Индексі / Дүниежүзілік Экономикалық Форум Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі қолда бар ресурстарды ұлттың әлауқатын арттыру үшін тиімді пайдаланылуымен айқындалады. Әлем елдерінің экономикалары геосаяси факторларға байланысты дамудың әртүрлі кезеңдерінде орналасқан. Географиялық орналасу және тарихи алғышарттар ұлттық экономиканың бәсекелестік артықшылығын алдын ала анықтайды. Осы кезекте, ел азаматтары өмір сапасының жоғары деңгейі басты құрамдас бөлігі болып отыр. Бұған тиімді денсаулық сақтау және білім беру жүйелері, қолайлы қоршаған орта мен ыңғайлы тұрмыстық жағдайлар, мәдени құндылықтардың деңгейі арқылы қол жеткізіледі. Ел экономикасын оның мықты адами капиталы ғана ілгерілей алады. Елдің бәсекеге қабілеттілігіне әлеуметтік-экономикалық факторлары түсінік береді. Бұл адами ресурстар сапасының, қаржылық салымдар тиімділігінің және инфрақұрылымды дамыту дәрежесінің көрсеткіштері. Елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 65

66 Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігінің тұжырымдамасы алғаш рет Дүниежүзілік Экономикалық Форумда (ДЭФ) 1979 жылы айтылды. 11 Экономикалық дамуға және адами капиталға салынатын инвестициялардың тиімділігіне берілген тәуелсіз халықаралық бағасы ДЭФ-ке 2004 жылы ұсынылды. Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің (ЖБИ) алғашқы рейтингі 67 индикаторды қамтыды. Бұл нақты (көлік, электр және телефон желілері), әкімшілік (заңнама мен басқару) және технологиялық (ғылым мен бизнес) инфрақұрылымның көрсеткіштері. Мемлекеттер адами капиталдың сапасы және халықтың қаржы нарықтарына қолжетімділігі сияқты басты бөліктер бойынша сараланды жылдың ішінде ЖБИ-дің әдіснамасы кейбір өзгерістерге ұшырады. Бұл инновациялық дамудың және әлемдік сауда шекараларын кеңейтудің жаңа трендтерімен түсіндіріледі жылы ДЭФ 138 әлем елдері мен экономикаларының мықты және әлсіз тұстарын 12 бөлімнің 114 көрсеткіші бойынша ұсынды. Индекстің басым бөлігі компаниялардың басшыларымен тереңдетілген сұхбатты қарастырады (2/3 сауалнамалық көрсеткіштер). Әлеуметтік ортаның деңгейі статистикалық деректердің 1/3 үлесін анықтайды (1.2.8-сурет) сурет. ЖБИ-дің құрылымы I. Экономикалық дамуға арналған негізгі шарттар 1. Институттардың сапасы 2. Инфрақұрылым 3. Макроэкономикалық тұрақтылық 4. Денсаулық және бастауыш білім II. Тиімділікті күшейткіштер 5. Жоғары білім және кәсіптік дайындық 6. Тауарлар мен қызметтер нарығының тиімділігі 7. Еңбек нарығының тиімділігі 8. Дамыған қаржы нарығы 9. Технологиялық деңгей 10. Нарықтың көлемі III. Инновациялық даму факторлары 11. Компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі 12. Инновациялық әлеует Дереккөз: The Global Competitiveness Report, ЖБИ елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы неғұрлым осал салаларында саяси шешімдер қабылдауға арналған бағдар. Білім беруге 11 The Competitiveness of European Industry, WEF, Global competitiveness report, WEF, ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 66

67 салынған қаражаттың тиімділігі колледждер мен ЖОО түлектері жұмыссыздығының және жұмыспен қамтылу деңгейімен бағалануы мүмкін. Қаржыны басқарудың ашықтығы мен жемқорлықтың болмауы макроэкономиканың жоғары деңгейін алдын ала анықтайды. Бизнестегі инновациялар мен жаңа технологияларды енгізу ұлттық экономиканың тауарлар мен қызметтердің әлемдік нарығындағы бәсекелестігін қамтамасыз етеді. ДЭФ Қазақстанды ЖБИ рейтингіне 2006 жылы қосты жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыс қазақстандық экономиканың осалдығын көрсетті. Бұл елдің ЖБИ рейтингіндегі төмен позициясына себепші болды. Мұнай бағасының 4 есе төмендеуі мемлекет кірістерінің қысқаруына ықпал етті. ЖІӨ 2009 жылы, 2008 жылмен салыстырғанда, 2,1% төмендеді. Импорт өнімдерінің еркін жеткізілуі ұлттық экономика нақты секторының дамуына, атап айтқанда, құнсызданудың артуына ынталандырмайтын ықпал етті жылы орташа жылдық құнсыздану 17,15% құрады. Мемлекеттің бәсекелестік артықшылықтары 2015 жылы анағұрлым жоғары бағаланды. Қазақстанның, 2015 жылмен салыстырғанда, ЖБИ-2016 рейтингінде позицияларының 11 тармаққа төмендеуін халықаралық сарапшылар, ең алдымен, мұнай экспортынан кірістерді жоғалтумен байланыстырады (1.2.9-сурет) сурет. Қазақстанның ЖБИ рейтингіндегі позицияларының динамикасы, рейтингтегі орны / қатысушы мемлекеттердің саны 56/125 61/131 70/134 67/133 72/139 72/142 51/144 50/148 50/144 42/140 53/ Дереккөз: The Global Competitiveness Report The Global Competitiveness Report, , 15б. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 67

68 11 жылдық мерзімде Қазақстан ЖБИ-і 5 индикаторының оң динамикасын көрсетті. Бұл «Институттар» (+26), «Инновациялар» (+11), «Технологиялық деңгей» (+10), «Еңбек нарығының көлемі» (+10) және «Инфрақұрылым» (+5). Ел позицияларының едәуір төмендеуі «Макроэкономикалық орта» (-59) және «Компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі» (-25) көрсеткіштері бойынша тіркелді ( сурет) сурет. Қазақстанның ЖБИ рейтингіндегі позицияларының динамикасы 1. Институттар 12. Инновация Инфрақұрылым 11. Компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі Макроэкономикалық орта 10. Нарықтың көлемі 9. Технологиялық деңгей Дамыған қаржы нарығы Еңбек нарығының тиімділігі Денсаулық сақтау және бастауыш білім 5. Жоғары білім және кәсіптік дайындық 6. Тауарлар мен қызметтер нарығының тиімділігі *Көрсеткіштер 2008 жылы енгізілді Дереккөз: The Global Competitiveness Report, 2006, 2016 ДЭФ білім мен ғылымның 12 көрсеткішін белгіледі. Қазақстан, 2006 жылмен салыстырғанда, ЖБИ-2016 рейтингінде үш сауалнамалық көрсеткіш бойынша позицияларын біршама жақсартты. Бұл «Ғалымдар мен инженерлердің қолжетімділігі» (+36), «Зерттеу білім беру қызметтерінің қолжетімділігі» (+16) және «Мектептердің ғаламторға қолжетімділігі» (+18). ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 68

69 Мемлекеттік қолдауға (базалық, гранттық және бағдарламалықнысаналы қаржыландыру, инновациялық гранттар) және ғылымитехникалық қызметтің нәтижелерін коммерцияландыруға елдің кәсіпкерлері де, ғалымдары да оң баға береді. 14;15 Білімді ақпараттандыру бағдарламасын жүзеге асыру мектептерді АКТ-мен толық ауқымды жабдықтауға мүмкіндік берді (1.2.3-кесте, қосымша, кесте). 16 т/т кесте. Қазақстан. ЖБИ-де білім көрсеткіштерінің динамикасы Индикаторлар реи тингтегі орын (жылдар бои ынша) Бастауыш білімнің сапасы Бастауыш біліммен қамту Орта біліммен қамту Жоғары біліммен қамту Білім беру жүйесінің сапасы Математика мен жаратылыстану-ғылыми білімнің сапасы 7. Менеджмент мектептерінің сапасы Мектептердің ғаламторға қолжетімділігі Зерттеу және білім беру қызметтерінің қолжетімділігі Ғылыми-зерттеу ұйымдарының сапасы Университеттер мен бизнестің ҒЗТКЖ саласындағы ынтымақтастығы 12. Ғалымдар мен инженерлердің қолжетімділігі Дереккөз: The Global Competitiveness Report, Сонымен бірге, алты сауалнамалық көрсеткіш бойынша оң динамика болмады. Бұл бизнес қоғамдастықтың білім сапасына және ғылым мен өндірістің ынтымақтастығына берген төмен бағасымен байланысты. Жұмыс 14 ҚР ж. 381-V «Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызметтің нәтижелерін коммерцияландыру туралы» Заңы 15 Қазақстан Республикасының «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы» Заңы, ҚР ҮҚ N 651, ж. 16 ҚР орта білім беру жүйесін ақпараттандыру мемлекеттік бағдарламасы туралы. ҚР Президентінің N3645 жарлығы, ж. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 69

70 берушілер білім беру бағдарламаларын жаңарту қажеттілігін айтады. Топ-менеджерлер де ел мұғалімдері кәсіпқойлығының жеткілікті дәрежеде жоғары емес екенін атады. ДЭФ мемлекеттерді білімнің қолжетімділігі статистикалық деректері бойынша саралайды. «Бастауыш біліммен қамтудың нақты коэффициенті» (86,3%) көрсеткіші бойынша Қазақстан 138 елдің ішінде 118-орынға ие болды. Осы көрсеткіш негізгі мектептің 5 сыныбында оқитын 10 жастағы балаларды және 6 жастағы бірінші сынып оқушыларын ескермейді. Қазақстанда бастауыш біліммен жалпы қамтудың нақты деректері 100%-дан артады. «Орта біліммен қамту» (109,1%) көрсеткіші «Бастауыш біліммен қамту» көрсеткішінен артық бола алмайды ( сурет) сурет. Қазақстанның ЖБИ рейтингіндегі позициялары ЖБИ-де орта біліммен қамту бойынша орын ЖБИ-де бастауыш біліммен нақты қамту бойынша орын Дереккөз: The Global Competitiveness Report, Рейтингте нақты қамту көрсеткішін жалпы қамту көрсеткішінің орнына пайдалану «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ ДЭФ сарапшыларымен әдіснамалық пікірталасының тақырыбы болды. ЖБИ (ДЭФ), АКИ (ДЭФ), АДИ (БҰҰДБ) және БДИ (ЮНЕСКО) бастауыш біліммен қамту көрсеткіштерін талдау Қазақстанның осы рейтингтерде салыстырылуға келмейтінін дәлелдейді (1.2.4-кесте). ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 70

71 1.2.4-кесте. Халықаралық рейтингтерде бастауыш біліммен қамту көрсеткіші Ересектер сауаттылығының деңгейі, 25 жас және одан асқандар/ БДИ сыныпқа дейін оқыған білім алушылардың үлесі / БДИ-2015 Бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту / БДИ-2015 Бастауыш біліммен нақты қамту / ЖБИ-2016 Бастауыш біліммен жалпы қамту / АДИ-2016 Бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту / АКИ-2016 Ересектер сауаттылығының деңгейі, 25 жас және одан асқандар/ БДИ сыныпқа дейін оқыған білім алушылардың үлесі / БДИ ,76 0,68 0,64-0,01 0,69 0,76 0,55 0,46-0,31 0,50 Бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту / БДИ ,68 0,55 0,83 0,37 0,87 Бастауыш біліммен нақты қамту / ЖБИ ,64 0,46 0,83 0,49 0,95 Бастауыш біліммен жалпы қамту / АДИ ,01-0,31 0,37 0,49 0,50 Бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту / АКИ ,69 0,50 0,87 0,95 0,50 Барлық мемлекеттердің ЖБИ-де «Бастауыш біліммен нақты қамту» және БДИ-де «Бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту» көрсеткіштері бойынша позициялары корреляцияланады. Бірақ Қазақстан осы заңдылыққа жатпайды ( сурет). ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 71

72 сурет. ДЭФ және ЮНЕСКО рейтингтерінде бастауыш біліммен қамту көрсеткіштері бойынша мемлекеттер позицияларының тәуелділігі 120 Чад Нигерия Бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту, БДИ-2015 (ЮНЕСКО) Гамбия 100 Сенегал Әзірбайжан Чили Лесото 80 Шри-Ланка АҚШ Бенин Болгария Түркия 60 Ресей 40 Латвия Қырғызстан Нидерланды Литва Украина 20 Бельгия Швейцария Корея Қазақстан Норвегия Ирландия Швеция Уругвай Германия R² = 0,5341 Испания Тунис 0 Жапония Иран Ұлыбритания Бастауыш біліммен нақты қамту, ЖБИ-2016 (ДЭФ) Дереккөз: The Global Competitiveness Report деректері бойынша «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ, Бұл Қазақстанның ДЭФ рейтингтеріндегі «Бастауыш біліммен нақты қамту» (ЖБИ) және «Бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту» (АКИ) көрсеткіштері бойынша позицияларында корреляциясының болмауымен дәлелденеді ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 72

73 сурет. ДЭФ рейтингтерінде бастауыш біліммен қамту көрсеткіштері бойынша мемлекеттер позицияларының тәуелділігі Бастауыш біліммен түзетілген нақты қамту, АКИ-2016 ( ДЭФ) Исландия Польша Ресей Мали Түркия Венгрия Қырғызстан Нигерия Ирландия 20 Швеция Финляндия Жапония Норвегия Қазақстан R² = 0, Бастауыш біліммен нақты қамту ЖБИ-2016 (ДЭФ) Дереккөз: The Global Competitiveness Report, ЖБИ жаһандық есепте мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігін бағалайтын жаңа бағыттар белгіленді. Төртінші өнеркәсіптік революция аясында әлемдік экономиканың қарқындары артып келеді. Осыған байланысты ДЭФ рейтингтің әдіснамасын түбегейлі қайта қарастыруды жоспарлайды. ЖБИ 2.0. жаңа нұсқасы ұсынылады. Мемлекеттер бәсекеге қабілеттілігін бағалайтын барлық көрсеткіштер жаңартылады. «Білім және ғылым» бөлімінде 14 көрсеткіш ұсынылады (9 білім және 5 ғылым) (1.2.5-кесте). ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 73

74 1.2.5-кесте. ЖБИ 2.0 жобасы Көрсеткіштің атауы Деректердің типі Көрсеткіштің сипаты Дереккөз 5 бөлім: Білім және ғылым 1. Оқу жылдарының орташа саны 2. Кәсіптік дайындықтың сапасы 3. Орта білім түлектерінің дағдылары 4. Университет түлектерінің дағдылары 5. Оқудың күтілетін ұзақтығы 6. Оқытуда (білім беруде) сыни тұрғыдан ойлау 7. Ғылыми және техникалық мақалалардың саны А. Ағымдық жұмыс күшінің дағдылары стат. 25 және одан асқан жастағы халық алған оқу жылдарының орташа саны. Мәні әрбір білім деңгейінің ресми ұзақтығын ескере отырып есептеледі; бұнда жекелеген сыныптың немесе білім деңгейінің бағдарламасын қайталауға жұмсалған жылдар есептелмейді. сауалнама Сіздің еліңіздегі кәсіптік дайындықтың сапасын қалай бағалайсыз? [1 өте төмен әлемдегі нашарлардың қатарында; 7 - үздік - сауалнама әлемдегі үздіктердің қатарында] Сіздің еліңізде орта білім түлектері жұмысберушілер (кәсіпорындар) талап ететін дағдыларды қандай дәрежеде меңгерген? [1 мүлдем жоқ; 7 едәуір дәрежеде] сауалнама Сіздің еліңізде университеттердің түлектері жұмысберушілер (кәсіпорындар) талап ететін дағдыларды қандай дәрежеде меңгерген? [1 мүлдем жоқ; 7 едәуір дәрежеде] стат. Типті жастағы бала оқу орнына барғанда алатын Оқу жылдарының жалпы саны (білімнің бастапқы деңгейінен қоса алғанда білімнің үшіншілік деңгейіне дейін), бұл болашақта осы жаста қамту коэффициентіне тең болады В. Болашақ жұмыс күшінің дағдылары сауалнама Сіздің еліңізде оқыту әдістемесін қалай бағалайсыз? [1 - дәстүрлі, мұғалімге орталықтанған және есте сақтауға шоғырланған; 7 жеке шығармашылық және сыни тұрғыдан ойлауды ынталандырады] стат. Халықтың 1000 адамына шаққанда ғылыми мақалалар саны. Физика, биология, химия, математика, клиникалық медицина, биомедициналық зерттеулер, техника және технологиялар, сонымен қатар Жер мен ғарыш туралы ғылым салаларында жарияланған ғылыми және инженерлік мақалалар ескеріледі. UNESCO unesco.org/ World Economic Forum, Executive Opinion Survey. For more details, refer to Chapter 1.3 of this Report. UNESCO Institute for Statistics, unesco.org/ World Economic Forum, Executive Opinion Survey. For more details, refer to Chapter 1.3 of this Report. World Bank, World Development Indicators (WDI); and International Monetary Fund (IMF), World Economic Outlook, data.worldbank.org/ ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 74

75 8. Патентке өтініш (саны) 9. Компаниялардың ҒЗТКЖ жұмсайтын шығыстары 10. Жаңа өнімдерді коммерцияландыру әлеуеті 11. Персоналды даярлау дәрежесі 12. Бастауыш білімнің сапасы 13. Мектептерде ғаламторды пайдалану 14. Университеттер мен кәсіпорындардың ҒЗТКЖ саласындағы ынтымақтастығы стат. Бір миллион халыққа шаққанда патенттік кооперация туралы келісімшарт (РСТ) бойынша берілген өтінімдердің саны сауалнама Сіздің еліңізде компаниялар зерттеулер мен әзірлемелерді (ҒЗТКЖ) қандай дәрежеде инвестициялайды? [1 ҒЗТКЖ-қа мүлдем инвестицияламайды; 7 ҒЗТКЖ-қа едәуір қаражат салады] 12 блок: Инновациялық әлеует сауалнама Сіздің еліңізде компаниялар идеяларды коммерциялық тұрғыдан табысты жаңа өнімдерге, қызметтерге немесе бизнес модельдерге қандай дәрежеде айналдырады? [1 мүлдем жоқ; 7 едәуір дәрежеде] сауалнама Сіздің еліңізде компаниялар персоналды оқыту мен дамытуды қандай дәрежеде инвестициялайды? [1 мүлдем жоқ; 7 едәуір дәрежеде] сауалнама Сіздің еліңізде бастауыш мектептердің сапасын қалай бағалайсыз? [1 өте төмен әлемдегі нашарлардың қатарында; 7 - үздік - әлемдегі үздіктердің қатарында] сауалнама Сіздің еліңізде мектептерде оқу мақсаттары үшін Ғаламтор қандай дәрежеде пайдаланылады? [1 мүлдем жоқ; 7 едәуір дәрежеде] сауалнама Дереккөз: The Global Competitiveness Report, Сіздің еліңізде бизнес және университеттер зерттеулер мен әзірлемелер (ҒЗТКЖ) саласында қандай дәрежеде ынтымақтастық жасайды? [1 мүлдем ынтымақтастық жасамайды; 7 белсенді ынтымақтастық жасайды] and World Economic Forum, Executive Opinion Survey. For more details, refer to Chapter 1.3 of this Report. World Economic Forum, Executive Opinion Survey. For more details, refer to Chapter 1.3 of this Report. Адами капиталдың сапасын арттыру Елбасы Қазақстанның үшінші жаңғыруының бес негізгі басымдықтарының бірі ретінде атады. 17 Бұл мемлекеттің ұзақ мерзімді жетістігінің басты факторы. Сондықтан жалпы ел экономикасына қанша инвестиция салынса, адамдардың білімі мен дағдыларына соншалықты инвестициялар салыну тиіс. 17 «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік». ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы жылғы 31 ақпан ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 75

76 Адами капитал индексі / Дүниежүзілік Экономикалық Форум ДЭФ Гарвар университетімен (Harvard University) және Mercer Human Resource Consulting компаниясымен ынтымақтасып, «Human Capital Report» алғашқы баяндамасында Адами капитал индексін (АКИ) ұсынды. 18 Әлемдік жұмыссыздықтың жаһандық мәселелері рейтингтің алғышарты болды. АКИ әлем елдері мен экономикаларын 51 көрсеткіш бойынша саралады. Мемлекеттің рейтингке қатысуы үшін деректердің кем дегенде 70% болу тиіс. 12 көрсеткіш елдің «Білім және кәсіптік дайындық» тобында 43-орнын, 14 - «Денсаулық, нақты және психологиялық әл-ауқат» (69-орнын), 16 - «Жұмысқа орналасу және жұмыспен қамту» (40-орнын) және 9 «Инфрақұрылым, құқықтық қорғау, әлеуметтік ұтқырлық» (51-орнын) анықтады. АКИ-2013 рейтингінің жалпы есебінде Қазақстан 45-орынға ие болды (0,124). АКИ-2015 екінші рейтингтің тұжырымдамасы түбегейлі өзгерді. Адами капиталды бағалайтын басты бөлімдер ретінде оқыту және жұмыспен қамту белгіленді. Білім 22 көрсеткіш (19 статистика және 3 сауалнама), жұмыспен қамту 24 көрсеткіш (23 статистика және 1 сауалнама) бойынша бағаланды. Барлық 46 көрсеткіш әртүрлі салмақтық коэффициенттермен 5 жас топтары бойынша жүйеленді (0-15 жастың салмағы 26%, %, %, % және % тең) ( сурет). 18 The Human Capital Report, 2013 ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 76

77 сурет. Human Capital Index рейтингінің құрылымы Жас топтары, жас Оқыту Біліммен қамту Білім сапасы Жұмыс орнында оқыту Білім деңгейі Жұмыспен қамту Осалдық Экономикалық белсенділік Дағдылар Дереккөз: The Human Capital Report, 2015 Осылайша, елдің барлық демографиялық бейіні қамтылды. Кіші жас тобының (0-14 жас) білімге қолжетімділігі адами капиталдың анағұрлым маңызды факторы ретінде бағаланады. Жастардың (15-24 жас) әлеуеті жоғары және ТжКБ-мен қамтумен, алған жұмыс дағдыларымен анықталады жастағы халық үздіксіз оқу жүйесімен және жұмыспен қамтылумен сипатталады және одан асқан жастағы халықтың экономикалық белсенділік және денсаулық көрсеткіштері адами капиталдың негізі ретінде сипатталады. АКИ-2015-пен салыстырғанда, Қазақстан бастауыш (+12), орта (+30) және кәсіптік (+18) біліммен қамту бойынша позицияларының өсімін көрсетті жас санатында жұмыссыздықтың 1,9% төмендеуі Қазақстанға позициясын 5 тармаққа көтеруге мүмкіндік берді. Алайда, және 65+ жастағы халықтың экономикалық белсенділігінің төмендеуі тіркелді (сәйкесінше -20 және -27 тармаққа). Сонымен бірге, жас санаты үшін кадрларды жұмыс орнында даярлау сауалнамалық көрсеткіш және экономикалық күрделілік коэффициенті бойынша да позициялардың төмендеуі тіркелді (-14) (1.2.6-кесте, қосымша, кесте). ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 77

78 1.2.6-кесте. Қазақстан. АКИ-2016-де компоненттер мәндерінің динамикасы Компоненттер Біліммен қамту Көрсеткіштер Жас топтары, жас Бастауыш, % 99,87/3 Орта, % 98,36/11 Жоғары, % 46,04/57 Кәсіптік, % 40,48/38 Негізгі білімді аяқтағандардың үлесі, % 98,44/21 Орта біліммен қамтудағы жыныстық алшақтық 100/1 Бастауыш білімнің сапасы (сауалнама, 1 - min, 7 - max) 4,09/56 Білім сапасы Білім беру жүйесінің сапасы (сауалнама, 1 - min, 7 - max) 3,69/60 Жастардың арасындағы сауаттылық деңгейі, % 99,84/33 Осалдық Бала еңбегінің ықтималдығы, % 2,2/35 Бастауыш, % 99,96/31 99,75/27 99,43/34 98,14/36 Білім деңгейі Орта, % 99,88/8 99,47/7 98,91/6 85,67/18 Жоғары, % 22,72/37 20,59/27 15,88/26 Жұмыс орнында оқыту Экономикалық белсенділік Дағдылар Кадрларды даярлау (сауалнама, 1 - min, 7 - max) 3,91/70 Экономикалық күрделілік коэффициенті -0,615/74 Жұмыс күшінің белсенділік деңгейі, % 42,43/70 93,8/6 61,95/70 4,25/118 Жұмыссыздық деңгейі, % 3,91/12 5,57/56 4,18/62 0,24/15 Жартылай жұмыспен қамту деңгейі, % 3,02/14 1,9/12 2,38/22 1,21/16 Жұмыспен қамту, білім және кәсіптік дайындық саласында - емес, % Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі, % Жұмыспен қамтудың жыныстық алшақтығы, % Туу кезінде салауатты өмірдің күтілетін ұзақтығы, жас 65 жастан кейінгі салауатты өмір салты, жас Тыс біліктіліктері барлардың үлесі Біліктіліктің жетіспеушілігі барлардың үлесі Әртүрлі дағдылары барлардың үлесі, % Жұмыспен қамтылғандардың үлесі, жоғары білікті, % Жұмыспен қамтылғандардың үлесі, орташа білікті, % Білікті қызметкерлерді іздеудің ыңғайлылығы (сауалнама, 1 - min, 7 - max) Көрсеткіштің мәні/ рейтингтегі орын Дереккөз: The Human Capital Report, ,00/ ,246/65 94,99/8 32,90/40 77,80/10 1 3,92/65 60/90 ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 78 0/90

79 АКИ-2016-да Қазақстан жас тобында анағұрлым жоғары позицияны иеленді (130 әлем елдерінің ішінде 14-орын). Қазақстандықтардың жас тобында көрсеткіштер ең төмен (36-орын) жастағы қазақстандық балалардың АКИ-і олардың Ресей мен АҚШ-тағы қатарластарынан жоғары (27-орын) (1.2.7-кесте) кесте. Мемлекеттердің АКИ-2016-дағы құрылымы мен позициялары Жас топтары, жас Мемлекеттер Рейтингтегі орын асқан Финляндия Норвегия Швейцария Жапония Швеция Сингапур Ұлыбритания АҚШ Ресей Қазақстан Корея, Республика Армения Чили Әзірбайжан Қытай Түркия Йемен Мавритания Көрсеткіштің мәні/ рейтингтегі орын Дереккөз: The Human Capital Report, «Кез келген елдің болашаққа кілті бұл адамдардың таланты, дағдылары және қабілеттері» АКИ-2016-ның тұжырымдамасы халық білімі мен экономикалық белсенділігінің әлемде және әрбір елдің ұзақ мерзімді бәсекеге қабілеттілік перспективасында басымдығын дәлелдейді The Human Capital Report, 2016 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 79

80 Ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың даму индексі / Біріккен Ұлттар Ұйымы 21-ғасыр адами капиталдың жаңа дағдылары мен құзыреттерін анықтады. Жаһандық Интернет пен электрондық кітапханалар, ақпараттық деректер қорлары мен жұмыс орындарын автоматтандыру халықтың ІТ құзыреттерін талап етеді. Әлемдік тәжірибе мемлекеттердің едәуір сандық алшақтығын дәлелдейді жылдан бері БҰҰ АКТ даму индексінің рейтингін «Ақпараттық қоғамның өлшеу» жылдық есепте жариялап келеді. 20 Индекс 3 субиндекстің 11 көрсеткіші негізінде есептеледі (ICT Access, ICT Use және ICT Skills) (1.2.8-кесте) кесте. АКТ-2016 даму индексі рейтингінің құрылымы, БҰҰ Индекстер Стандарттық мәні Салмақ Қолжетімділік тұрғынға есептегенде тиянақталған телефон байланысы Әрбір 100 тұрғынға шаққанда Ұялы байланыс абоненттерінің саны Бір пайдаланушыға тиесілі халықаралық Интернет трафигі (бит/с) 976' Компьютері бар үй шаруашылықтарының үлесі, % Интернетке қолжетімділігі бар үй шаруашылықтарының үлесі, % Пайдалану 6. Интернетті пайдаланатын халықтың үлесі, % тұрғынға шаққанда тиянақталған кең жолақты Интернет тұрғынға шаққанда сымсыз тиянақталған кең жолақты Интернет Дағдылар 9. Оқудың орташа ұзақтығы, жыл Орта біліммен жалпы қамту, % Жоғары Орта біліммен жалпы қамту, % Дереккөз: Measuring the Information Society Report, 2016 Қазақстан БҰҰ рейтингіне 2009 жылдан бері қатысып келеді. Қолжетімділік көрсеткіштері бойынша оң динамика тіркелді (+29). Осылайша, халықаралық ғаламтор трафиктің көрсеткіштері 70 есе артты (1 ғаламтор пайдаланушыға шаққанда 2009ж , 2016ж бит/с). 20 Есепті International Telecommunication Union БҰҰ құрылымдық бөлімшесі жариялайды ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 80

81 Сәйкесінше, АКТ-ны пайдалану көрсеткіштерінің өсімі де тіркелді (+21) ( сурет) сурет. Қазақстан. АКТ-ның субфакторлар бойынша Қазақстан позицияларының динамикасы рейтингтегі орын / мемлекеттердің саны АКТ-ны пайдалану АКТ-ның қолжетімділігі АКТ дағдылар Дереккөз: Measuring the Information Society Report, жылы, 2009 жылмен салыстырғанда, АКТ дағдылар субиндексінің төмендеуіне (-9 позицияға, 2009ж. 41-орын, 2016ж. - 50) халықты жоғары біліммен қамту көрсеткіштерінің кемуі ықпал етті жылы «Дағдылар» субиндексінің «Ересектердің сауаттылық деңгейі» көрсеткіші «Оқудың орташа ұзақтығы» көрсеткішімен алмастырылды (1.2.9-кесте) кесте. «АКТ дағдылар» субиндексі бойынша Қазақстанның көрсеткіштері * Қазақстанның рейтингтегі орны / Қатысушы 69/154 67/159 59/152 53/155 48/157 53/166 58/167 52/175 мемлекеттердің саны «АКТ дағдылар» субиндексі, орны Ересектердің сауаттылығы*, %/ Оқудың орташа ұзақтығы**, 99 99,6 99,7 99,7 99,7 99,7 99,8 11,4 жыл Орта біліммен жалпы қамту, % 92, ,6 101,9 97,7 97,7 109,1 Жоғары біліммен жалпы қамту, % 51,2 46,95 40,1 40,8 43,2 44,5 44,5 46 *қоса алғанда 2015 жылға дейін әрекет етті, ** 2016 жылы енгізілді Дереккөз: Measuring the Information Society Report, жж. ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 81

82 Корея АКТ-ның әлемдік көшбасшысы болып табылады. Қазақстан АКТ рейтингінде 175 елдің ішінде 52-орынға ие болды жылмен салыстырғанда, ел позицияларының өсімі +17 құрады ( сурет) сурет. АКТ рейтингінде мемлекеттер позицияларының динамикасы Нигер Чад Қырғызстан Өзбекстан Қытай Украина Армения Түркия Молдова Әзірбайжан Қазақстан Ресей Латвия Литва Эстония АҚШ Германия Жапония Норвегия Нидерланды Швеция Гон-Конг/ Қытай Біріккен Корольдік Швейцария Дания Исландия Корея Дереккөз: Measuring the InformationSociety Report, 2009, 2016 АКТ халыққа жаһандық сандық ресурстарға қолжетімділікті алуға мүмкіндік береді. Веб-платформалар, онлайн курстар, бейнеконференциялар, интерактивті қосымшалар білімді түрлендіреді. Рейтингте халықты біліммен қамту көрсеткіштерін ІТ дағдыларды бағалау үшін пайдалану кездейсоқтық емес. Ұлттық білім беру жүйесі ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 82

83 оқытудың жаңа технологияларын енгізудің жедел қарқынында басты рөл атқаруы тиіс. Жаһандық бәсекеге қабілеттілік рейтингі / IMD (Халықаралық менеджментті дамыту институты) 1989 жылдан бері IMD (Лозанна, Швейцария) The IMD World Competitiveness Yearbook баяндамасын жариялап келеді. IMD бәсекеге қабілеттілікті мемлекеттің бизнесті жасау және қолдау қабілеті ретінде анықтайды. Мемлекеттер экономиканың 4 басты аспектісі бойынша сараланады. Әрбір субфактордың салмағы тең. Барлығы 333 көрсеткіш, соның ішінде 2/3 - статистикалық деректер және 1/3 - сараптамалық бағалар. Бұл экономика көрсеткіштері, үкіметтің тиімділігі, іскерлік орта мен инфрақұрылымның жай-күйі. Есептеу үшін БҰҰ, ЭЫДҰ, ДСҰ, ДБ, ХВҚ деректер қорлары мен 57 серіктес институт пайдаланылады. Сонымен бірге, бизнес климаты ірі корпорация басшылары, талдаушылар мен менеджер мамандар сауалнамасының қорытындылары бойынша да бағаланады. Қазақстан IMD рейтингіне 2009 жылдан бері қатысып келеді. Мемлекет анағұрлым жоғары позицияларды жылдарда алды ( сурет, қосымша, кесте) сурет. Қазақстан. IMD рейтингіндегі позициялардың динамикасы, рейтингтегі орын/қатысушы мемлекеттердің саны 47/61 36/59 33/59 36/59 32/60 34/60 32/60 34/ Дереккөз: IMD World Competitiveness Yearbook, ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 83

84 Оң динамика «Қазына саясаты» (+11) және «Сыртқы инвестициялар» (+3) субфакторлар бойынша тіркелді. Қазақстан жұмыспен қамту, қоғамдық құрылыс және еңбек нарығы көрсеткіштері бойынша үздік 30-қа кіреді. Осы кезекте, жылдар динамикасында халықаралық сауда (-44), мемлекеттік қаржы (-26) және институционалдық орта (-23) көрсеткіштері төмендеді. Ішкі экономика, бизнестің өнімділігі мен тиімділігі, қаржы, денсаулық сақтау және қоршаған орта көрсеткіштері әлі де назар салуды талап етеді. Мемлекеттің «Білім» субфакторы бойынша позициялары жоғары емес ( сурет) сурет. Қазақстан. IMD рейтингінің субфакторы бойынша позицияларының динамикасы Дереккөз: IMD World Competitiveness Yearbook, ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 84

85 Оған қоса, 18 білім көрсеткіші «Инфрақұрылым» субфакторын есептеу үшін енгізілді (13-статистикалық және 5-сауалнамалық) жылы, 2008 жылмен салыстырғанда, «Орта мектепте оқушы/мұғалім арақатынасы» (+2,26 адам), «Жоғары біліммен жастардың үлесі» (+27,8%) және «Студенттердің мемлекеттен тысқары ұтқырлығы» (+0,92 адам) көрсеткіштері мәндерінің өсімі тіркелді. Мемлекеттің бір оқушыға шаққандағы шығыстардың (-0,8%) және халықтың ағылшын тілін меңгерудің (120-дан 80 балл) жоғары емес мәндері тіркелді ( кесте, қосымша, кесте) кесте. Қазақстанның IMD рейтингінде «Білім» субфакторы бойынша көрсеткіштер динамикасы Көрсеткіштер Білімге жұмсалатын жалпы мемлекеттік шығыстар, ЖІӨ-нен % Білімге жұмсалатын жалпы мемлекеттік шығыстар, жан басына шаққанда $ Бір оқушыға шаққанда білімге жұмсалатын жалпы мемлекеттік шығыстар (орта білім), жан басына шаққандағы ЖІӨ-нен % Оқушы/мұғалім арақатынасы (бастауыш мектеп), 1 мұғалімге шаққанда оқушылардың саны Оқушы/мұғалім арақатынасы (орта мектеп), 1 мұғалімге шаққанда оқушылардың саны 3,2 3,2 3,6 3,89 3,46 3,58 4,3 3,6 3, ,51 300,84 276,51 311,75 403, жылы енгізілді ,2 17,27 16,77 16,53 16,63 16,41 16,25 16,36 16,19 16,48 10,99 10,9 10,39 10,01 9,71 9,35 8,87 8,6 8,73 Орта мектептегі білім алушылардың саны, күндізгі оқу нысанының тиісті жас тобынан % 88,81 87,84 86,2 85,07 86,02 88,19 89,6 86,3 92,7 Жоғары білімді алу, жаста жоғары білім алған халықтан % Дәрежесі бар әйелдер, бакалаврлардың және магистрлардың % Студенттердің мемлекеттің ішіндегі ұтқырлығы, қазақстандық ЖОО-ларда 26,4 29,3 33,3 37, , ,1 54, жылы енгізілді 57,5 56,3 0,61 0,71 0,77 0,69 0,65 0,73 0,62 0,53 0,51 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 85

86 білім алатын шетелдік студенттердің саны, 1000 тұрғынға шаққанда Студенттердің мемлекеттің тысқары ұтқырлығы, шетелдік ЖОО-ларда білім алатын қазақстандық студенттердің саны, 1000 тұрғынға шаққанда Білім сапасын бағалау, PISA 1,93 1,81 1,93 1,91 2,65 2,23 2,23 2,55 2,85 Қазақстан PISA-ға 2009 жылдан бері қатысады математика, балл жаратылыстану, балл Ағылшын тілін білу, TOEFL балдары Білім беру жүйесі экономиканың қажеттіліктеріне (Сауалнама) сәйкес келмейді / сәйкес келеді (1 - min, 10 - max) Ғылыми пәндер (Сауалнама) мектептерде жеткілікті дәрежеде оқытылмайды / оқытылады, 1 - min, 10 - max ,75 4,22 4,13 4,56 4,63 4,28 4,83 4,85 4, жылы енгізілді 5,24 4,87 5,22 4,71 5,33 5,44 4,78 Университеттік білім (Сауалнама) экономиканың қажеттіліктеріне сәйкес келмейді / сәйкес келеді, 1 - min, 10 - max Басқару білім (Сауалнама) бизнес қоғамдастықтың қажеттіліктеріне сәйкес келмейді / сәйкес келеді, 1 - min, 10 - max 3,6 4,02 4,56 4,55 4,7 4,33 4,63 5,21 4,37 3,83 4,42 4,73 4,9 5,13 4,76 5,01 5,04 4,45 Тілдік дағдылар кәсіпорындардың қажеттіліктерін қанағаттандырмайды / 2014 жылы енгізілді 5,15 5,2 4,7 қанағаттандырады (Сауалнама), 1 - min, 10 - max Сауатсыздық, Ересектер сауатсыздығының деңгейі (15 жас және одан асқандар), жалпы халықтан % Дереккөз: IMD World Competitiveness Yearbook, Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан бері беделді рейтингтердің белсенді қатысушысы болып табылады. Бұл мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының ашықтығын дәлелдейді. ҚАЗАҚСТАН РУСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 86

87 Тәуелсіз халықаралық бағалау мықты және осал тұстарды, өсім нүктелерін анықтауға мүмкіндік береді. Біз ел экономикасының басты салаларында басқару шешімдерін қабылдау үшін бағдар аламыз жылғы 1 қаңтарда әлемнің 193 елі, соның ішінде Қазақстан басты тезисі «Даму адамдарға тиесілі, адамдармен жүзеге асырылады және адамдарға арналады» болып табылатын 2030 жылға дейін Орнықты даму мақсаттарын жүзеге асыра бастады. 21 Осыған байланысты білім мен адами капитал халықаралық рейтингтердің құндылығы мен маңыздылығы жалпы арта береді. 21 Human Development Report, 2016 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМІ ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕ 87

88 2. ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

89 2.1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ

90 Қысқаша түйіндеме Әлемдегі мектепке дейінгі білім беруге жыл жылы Иоганн Фридрих Оберлин Францияда 6 жасқа толмаған балаларға арналған тұңғыш мектепке дейінгі мекеме ашқан Қазақстанда 300 балаға арналған алаң 1917 жылы Верный (Алматы) қаласында ашылды жылғы 1 маусымға қарай елімізде 115 балабақша болды. Содан бері 1991 жылға дейін балабақшалардың желісі өзгеріссіз (тіпті Ұлы Отан соғысының жылдарында да) артып отырды Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы экономикалық коллапс жағдайында 2000 жылға қарай еліміздегі мектепке дейінгі ұйымдардың желісі 8 есе қысқарды. Олар ауылдық жерлерде едәуір азайды. Ауыл 95% астам желісі мен контингентінен айрылып, қаладан 7 есе артта қалды Бірақ осы қиын уақытта да Қазақстан 1999 жылы міндетті біржылдық тегін мектепалды даярлықты заңнамалық тұрғыдан бекіткен Орталық Азияда бірінші ел болды Экономикалық мүмкіндіктер пайда болысымен, мектепке дейінгі білім мемлекеттік саясаттың басымдылығына айналды шы жылдардың басында жағдай өзгере бастады. Бұрын жекешелендірілген балабақшаларды қалпына келтіру жұмысы нысаналы бағытта ұйымдастырылды 2016 жылы мектепке дейінгі ұйымдар желісінің тарихи тұрғыдан рекордтық 1991 жылғы көрсеткішке (8881) қол жеткізіліп, одан озды жылғы көрсеткіштен (1 089) желі бірлікке артты 2015 жылы ЮНЕСКО «Баршаға арналған білім жж.: жетістіктер және сын-қатерлер» Халықаралық есепте Қазақстандық балаларды мектепке дейінгі білім берумен жалпы қамту коэффициенті едәуір ілгерілеген мемлекет ретінде атады 2010 жылы Елбасы Н. Назарбаев «Балапан» бағдарламасына бастамашылық етті. Ол елімізде мектепке дейінгі білімді кең ауқымды дамытудың бастапқы нүктесі болды. Нәтижесінде мектепке дейінгі ұйымдардың желісі 2009 жылдан 2 астам есе артты (4 568 бірліктен 2016 жылғы бірлікке дейін) МЖС еліміздің мектепке дейінгі білім беруді дамытудың басымдылығы болып табылады. Соңғы 10 жылда мемлекеттік қолдаудың арқасында МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 90

91 (лицензиялауды жою, нормативтерді оңайлату және жекеменшік секторға мемлекеттік тапсырыс бөлу) жекеменшік балабақшалардың саны 19 есе артты (123-дан бірлік) жылдары 3-тен 6 жасқа дейінгі балаларды қамту 61% астам артты. Бес өңір (Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстары) балаларды толық қамтыды Демографиялық жағдай жақсарып, балалардың мектепке дейінгі ұйымдарға кезегі 10 жылда 4 есе артты (132 мыңнан 544 мың балаға дейін). Соңғы үш жылда жағдай тұрақтанды жылдан кезек 708 адамға қысқарды. ҚР БҒМ ата-аналардың балаларға арналған мектепке дейінгі ұйымдарға жолдау алу үрдісін автоматтандыру жұмысын жүргізіп жатыр Соңғы 16 жылда мектепке дейінгі білім беру мұғалімдерінің саны 5 есе артты (16 мыңнан 84 мың адамға дейін) жылы көрсеткіш адамды құрады. Алайда, бұл 1991 жылғы көрсеткіштен ( адам) едәуір төмен Тәуелсіздіктің 25 жылдығында жоғары білім берумен мұғалімдердің үлесі 44,2% артып, 63,7% құрады. Сонымен бірге, 2016 жылы тәрбиелеушілердің тек 35% ғана ( адам) мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласында кәсіптік дайындығы болды жылдары жоғары және бірінші санатпен мұғалімдердің үлесі (37,9%) шамамен жартылай азайды (19,8%) Бағдарламалық құжаттарда мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды әлемдік трендтерге сәйкес одан әрі дамыту қаралды. Бұл 2020 жылға қарай 3-6 жастағы балаларды 100% қамтуға қол жеткізу, МЖС-ті дамыту, балалар дамуының нәтижелерін бағалау, арнайы білім берумен мұғалімдердің үлесін арттыру Осы шаралар «Сапалы білім» БҰҰ-ның орнықты даму мақсаттарының (бұдан әрі - ОДМ) 4.2-міндетін орындауға мүмкіндік береді: «2030 жылға қарай даму, күтіп-бағу және мектепке дейінгі білім беру сапалы жүйелеріне қолжетімділікті және барлық қыздар мен ұлдардың сапалы бастауыш білім алуға дайындығын» қамтамасыз ету. 1 1 ЮНЕСКО, «Адамдар және ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» Білім мониторингі жөніндегі дүниежүзілік баяндама, 2016 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 91

92 Желі және контингент Әлемдегі мектепке дейінгі білім беруге жыл жылы Иоганн Фридрих Оберлин Францияда 6 жасқа толмаған балаларға арналған тұңғыш мектепке дейінгі мекеме ашқан. «Балабақша» термині 180 жыл бұрын Германияда Ойын және қызмет институтын қайта атаумен байланысты деп саналады. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту (МДТО) қызметтерінің стандарттарымен алғашқы бағдарлама АҚШ-та қабылданды (Head Start, 1964). Әлемде МДТО-ның кеңеюі 1990 жылы ЮНЕСКО Джомтьен қаласында (Таиланд) өткізген Дүниежүзілік конференциясынан бастау алды. Онда «балаларды ерте жастан күтуді арттыру және олардың дамуын қамтамасыз ету жөніндегі қызметті кеңейту» алты міндеттің бірі ретінде белгіленді. 3 Содан бері бұл «Баршаға арналған білім беру дүниежүзілік қозғалыстың бірінші кезектегі шарты және БҰҰДБ, ЮНЕСКО, ЮНФПА, ЮНИСЕФ, Дүниежүзілік банктің басты бағыты болып табылады жылы Дакардағы Дүниежүзілік білім форумы «ерте жастағы балаларды күту және олардың тәрбиесі бойынша, әсіресе анағұрлым осал және бақытсыздыққа ұшыраған балаларға қатысты кешенді шараларды кеңейту мен жетілдіруді» 4 мақсат етіп анықтады. Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие ХХ ғасырдың бірінші жартысында мемлекеттік білім беру жүйесінің бір бөлігіне айналды. Ретроспективалық талдау Қазақстанда мектепке дейінгі ұйымдардың кезең-кезеңімен қалыптасу үрдісін бақылауға мүмкіндік береді. 300 балаға арналған бірінші балалар алаңы 1917 жылы Верный (Алматы) қаласында ашылды жылы Семей қаласында 5 бала алаңы болды: мұсылман және еурей балаларына бір-бірден, үшеуі орыс балаларға арналды. Бірқатар облыстарда аналардың баланы дұрыс бағып-күтулері бойынша мектепке дейінгі киіз үйлер, мектепке дейінгі кітапханалар құрылды, «бала аптасы» өткізілді жылы, жалпы алғанда, елде 22 астам балабақша және алаң, 1940 жылға қарай барлық облыстарда 2 Morgan, H. (2011). Early Childhood Education: History, Theory, and Practice. (р. 10) 3 БҰҰ Бас хатшысының «Тұрақты даму мүддесінде халықты ағарту және ақпараттандыру» баяндамасы, 4 Дакар іс-әрекеттер жиектемесі. Баршаға арналған білім: біздің ұжымдық міндеттерімізді орындау. Білім жөніндегі дүниежүзілік форуммен қабылданды (Дакар, Сенегал, 2000ж сәуір) МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 92

93 мектепке дейінгі жастағы 21 мыңнан астам баланы қамтыған 517 мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс істеді 5. Мектепке дейінгі ұйымдар (МДҰ) тіпті Ұлы Отан соғысы жылдарында да артып жатты жылдары олардың саны 188 бірлікке артты (2.1.1-сурет). МДТО-ға халық сұранысы көбейді жылдары МДҰ-ның желісі 3 есе артты. Бұл балаларды ерте жастан дамытуға тең жағдай жасауға мүмкіндік берді сурет. Мектепке дейінгі ұйымдар желісінің динамикасы, бірлік Дереккөз: ҚР БҒМ жылдары КСРО-да МДҰ-ның саны мен балалар контингенті шарықтау шегіне жетті. 20 жылда желі 3903 бірлікке артты. Осы үрдіс әйелдерді қоғамдық өндіріске белсене тартумен түсіндіріледі. Бұл қамтудың едәуір артуына ықпал етті. МДТО-ның балалар контингенті шамамен 2 есе артты. Олардың саны ауылдық жерлерде едәуір артты ( 23%) (2.1.2-сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдар және контингент , ,5 876,8 1067,8 1023, МДҰ-ның саны, бірлік балалар саны, адам балаларды МДТО-мен қамту, % балаларды МДТО-мен қамту, қала % балаларды МДТО-мен қамту, ауыл % Дереккөз: Қазақтанның өңірлік статистикалық жылдық есебі, 1991, Алма-Ата 5 В.Кудрявцев «Қазақстан Республикасындағы мектепалды білім беру: қуып жетеміз де...?» ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 93

94 Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуіндегі қиындықтары, ең алдымен, МДТО-ның деңгейіне кері әсер етті. Нарықтық қатынастарға көшу үрдісі елімізде мектепке дейінгі білімнің дамуын тежеді. Тәуелсіздік онжылдығының алғашқы жылдарында МДҰ-ның саны 8 есе кеміді (2.1.3-сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдар желісінің регресі, бірлік Дереккөз: жж. - ҚР ҰЭМ СК Солтүстік Қазақстан ( 97,4%), Алматы ( 94,1%), Қостанай ( 93,6%), Ақмола ( 93,1%), Шығыс Қазақстан ( 92,1%) және Жамбыл ( 90,8%) облыстарында балабақшалардың саны 90% астам төмендеді. Павлодар ( 88,3%), Батыс Қазақстан ( 85,8%), Қарағанды ( 85,6%), Ақтөбе ( 85,4%), Оңтүстік Қазақстан ( 84,4%), Қызылорда ( 79,3) және Маңғыстау ( 78,8) облыстары регрестің жоғары квантиліне қол жеткізілді (2.1.4-сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдар желісінің қысқару динамикасы, бірлік Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 94

95 Кеңестік балабақшалардың 60%-ы ведомстволық болды. Әлеуметтікэкономикалық дағдарыс жағдайында кәсіпорындар мен ұйымдар, бірінші кезекте, әлеуметтік инфрақұрылымды қысқартты жылдары олардың саны 3 есе кеміді. ҚР БҒМ бағынысты балабақшалар анағұрлым көп қысқартылды (2.1.5-сурет) сурет. Ведомстволық балабақшалар желісінің динамикасы, бірлік Дереккөз: ҚР БҒМ МДҰ жалпы саны ҚР БҒМ ведомстволық бағынысты МДҰ саны Мектепке дейінгі ұйымдардың 55,6%-ы (4 868 бірлік) жекешелендірілді. Балабақшалардың 82% астамы жабылды. МДТО-мен қамтылған балалардың үлесі 10,6% дейін, ауылдық жерлерде 1,6% дейін қысқарды. Онжылдықтың соңында бөбектер балабақшалары қызметін тоқтатты. Сәбилер балабақшалары анағұрлым көп қысқартылды жылға қарай олардың ел бойынша саны 11 есе кеміді. Осы кезекте, қалалық жерлерде 5 есе, ауылдық жерлерде 60 есе едәуір төмендеді (2.1.6-сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың түрлері бойынша желінің төмендеу динамикасы, бірлік барлығы қала ауыл барлығы қала ауыл барлығы қала ауыл барлығы қала ауыл балабақшалар сәбилер балабақшасы бөбектер балабақшасы мектеп балабақшалар Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 95

96 жылдары мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың саны үштен екі бөлікке қысқарды. Желінің анағұрлым қолайсыз қысқаруы ерте жастағы балаларға ықпал етті. Мектепке дейінгі ұйымдарға бір жасқа дейінгі балалардың тек 0,1%-ы, екі жасқа дейінгі - 7,7%, үш жасқа дейінгі - 11,6%, төрт жасқа дейінгі - 14%, бес жасқа дейінгі - 15,3%, алты жасқа дейінгі - 8,9% ғана барды. Осы кезекте, аталған басым контингентті төлеуге қабілетті отбасылар құрады. Жалпы алғанда, бұл олардың елдегі қатарластарының жалпы санынан шамамен 10% құрайды. 6 Осылайша, мектепке дейінгі ұйымдар желісінің қысқаруы барша балалардың МДТО-ға қолжетімділігіне кері ықпал етті. Желінің едәуір қысқаруы ауылдық жерлерге ерекше әсер етті жылы ауылдық балабақшалар, қалалық балабақшаларға қарағанда, шамамен үштен бірге сандық артықшылықтары болды жылға қарай олар желі мен контингентінің 95% астамын жоғалтты және қаладан 7 есе артта қалды жылы ауылдық жерлерде олардың саны 177 ( 4818), қалада 912 бірлік болды ( 2974) (2.1.7-сурет) сурет. Желі мен контингенттің қала/ауыл тұрғысынан төмендеу динамикасы балабақшалар, қала, бірлік балабақшалар, ауыл, бірлік балалар саны, қала, адам балалар саны, ауыл, адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 6 Т.Ж. Қалдыбаева, Мектепке дейінгі білімнің Қазақстандағы әлеуметтік мәселелері, Семей қ-сы, 2000 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 96

97 ҚР «Білім туралы» Заңын қабылдау, 7 «Білім беру» Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру 8 және «Білім беру ұйымдары желісінің кепілдік берілген мемлекеттік нормативін бекіту туралы» ҚР Үкіметінің Қаулысы 9 МДТО-ның қызметтеріне қолжетімділікті кеңейтуге оң ықпал етті жылдардың басында мектепке дейінгі білім еліміздің білім беру саясаты басымдықтарының бірі ретінде анықталды. Мектепке дейінгі ұйымдарды жабу тоқтатылды. Бұдан бұрын жекешелендірілген балабақшаларды қалпына келтіру бойынша нысаналы жұмыстар ұйымдастырылды. «Мектепке дейінгі тәрбиелеу жүйесін қайта жаңадан құруға тура келеді. Бүгін балалардың тек 19% ғана балабақшаларға және сәбилер балабақшаларына барады. Біз мектепке дейінгі білімді, әсіресе аз қамтылған отбасылардан шыққан балаларға, максималды қолжетімді етуіміз керек деп санаймын. Сондықтан мен Үкіметке және барлық әкімдерге барлық балабақшаларды қалпына келтіруге кірісу туралы тапсырма бердім» жылдары мектепке дейінгі ұйымдардың саны 194 бірлікке ( 17,8%), тәрбиеленушілердің контингенті 59,3 мың адамға ( 44,5%) артты жылы желі едәуір кеңейді жылға қарай желі бірлікке (71,9%), ал контингент екіден астам есеге ( мың балаға) артты (2.1.8-сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың желісі мен контингенті, бірлік МДҰ-ның саны, бірлік балалардың саны, адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 7 ҚР 1999 жылғы 7 маусымдағы 389-I «Білім туралы» Заңы 8 ҚР Президентінің 2000 жылғы 30 қыркүйектегі 448 «Білім» мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығы (ҚР Президентінің 2006 жылғы 9 қаңтардағы 1696 Жарлығымен күші жойылды) 9 ҚР Үкіметінің ж. 300 «Білім беру ұйымдары желісінің кепілдірілген мемлекеттік нормативі туралы» Қаулысы 10 ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың ҚР білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде «Жаңарған мемлекетке сапалы білім» сөйлеген сөзі, 2004ж. 12 қазан ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 97

98 2009 жылы Отбасылық балабақшалардың, «мектеп балабақша» кешендерінің, мектеп жасына дейінгі балалардың түзеу және инклюзивті білім беру кабинеттерінің, ата-аналарға арналған консультациялық пункттерінің қызметін ұйымдастырудың үлгі ережелері бекітілді. Соның салдарынан атааналарға арналған консультациялық пункттер және инклюзивті білім беретін 78 кабинет ашылды. ЖАО үшін меншік нысанына қарамастан, мектепке дейінгі ұйымдарда мемлекеттік тапсырысты орналастыру жөніндегі әдістемелік нұсқаулықтар әзірленді жылы Елбасының бастамасымен балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі «Балапан» бағдарламасы қабылданды. Бұл мектепке дейінгі ұйымдар желісінің едәуір артуына әкелді. Желі шамамен 3000 бірлікке, соның ішінде балабақшалар 2,2 есе артты (2010ж , 2016ж ). «Балапан» бағдарламасы жүзеге асырылған мерзімде мектепке дейінгі ұйымдардың саны Оңтүстік Қазақстан облысында 4,2 есе (371/1568), Алматы (201/506) және Астана (112/261) қалаларында, Қызылорда (293/712) және Маңғыстау (117/241) облыстарында екіден астам есеге артты. Шығыс Қазақстан, Атырау, Солтүстік Қазақстан және Қостанай областарында анағұрлым аз болды. Атырау облысында өсімнің шамалы коэффициенті дағдарыс жылдарында мектепке дейінгі ұйымдар негізгі бөлігінің сақталуымен түсіндіріледі (2.1.9-сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың өсу коэффициенті, жж. 4,2 1,5 2,9 2,5 2,3 2,1 1,7 1,7 1,6 1,2 1,2 1,1 1, ,9 0,8 Дереккөз: ҚР БҒМ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 98

99 Ауылдық мектепке дейінгі ұйымдардың арту қарқыны қалалықтан озды. Соңғы 16 жылда олардың саны 35 есе, қалалық жерлерде 3,5 есе артты (қосымша, кесте). Ауылдық жерлердегі мектепке дейінгі ұйымдарда балалар контингентінің өсімі де қалалықтан едәуір артық болды (ауыл - 36 есе, қала 3,8 есе) ( сурет) сурет. Желі мен контингенттің қала/ауыл тұрғысынан даму динамикасы МДҰ, қала, бірлік контингент, қала, адам МДҰ, ауыл, бірлік контингент, ауыл, адам Дереккөз: ҚР БҒМ Демографиялық жағдайдың жақсаруы халықтың мектепке дейінгі білімге сұранысын арттырды. 10 жылда балалар кезегі 4 есе артты. Дегенмен, соңғы үш жылда жағдай тұрақтанды жылдан кезек 708 адамға қысқарды ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдарға балалар кезегінің динамикасы, адам Дереккөз: ҚР БҒМ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 99

100 Мектепке дейінгі тәрбиелеудің аз шығынды жаңа модельдері дами бастады: қысқа мерзімде істейтін шағын орталықтар және топтар жылдан толық және қысқа мерзімде істейтін шағын орталықтар мектепке дейінгі, мектептен тыс, сондай-ақ орта білім беру ұйымдары ретінде құрыла бастады. Шағын орталықтар ұтқырлығына байланысты тұрақты мектепке дейінгі ұйымдарға түсетін жүктемені жеңілдетті. Олар аптасына 2-ден 7 ретке дейін, күніне 2-ден 10 сағатқа дейін қолайлы режиммен жұмыс істеді жылдары мерзімінде шағын орталықтардың желісі 25 есе артты жылдан 2015 жылға дейін ол балабақшалардың үлесінен артық болды. Тек 2016 жылы ғана балабақшалардың үлесі басым бола бастады ( сурет) сурет. Шағын орталықтардың саны және мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан үлесі 64,9 65,9 64,6 46,9 52, , ,8 34,2 15, шағын орталықтардың саны, бірлік МДҰ жалпы санынан % Дереккөз: ҚР БҒМ Шағын орталықтар желі өсімінің жоғары көрсеткіштеріне қарамастан, балаларды қамту 30% аспады. Дегенмен, шағын орталықтардағы балалар саны шамамен 48 есе артты. Осылайша, шағын орталықтар мектепке дейінгі ұйымдарға түсетін жүктемені едәуір жеңілдетуге мүмкіндік берді. Алдыңғы жылмен салыстырғанда, 2016 жылы көрсеткіш адамға немесе 3% кеміді ( сурет). МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 100

101 сурет. Шағын орталықтардағы балалар саны және мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан қамту үлесі 12,9 6,5 1, , , ,3 28,6 27,8 25, балалар саны, адам МДҰ-дағы балалардың жалпы санынан % Дереккөз: ҚР БҒМ Ауылдық жерлердегі шағын орталықтардың саны қалалық саннан 4 есе артық. Бұл балалардың шамалы контингентімен елді-мекендерде олардың экономикалық тұрғыдан тиімділігіне байланысты. Мектепке дейінгі ұйымдардың жалпы санынан мектепке дейінгі шағын орталықтардың үлесі жылдары 66% шарықтау шегіне жетті (2011ж бірлік, 2012ж бірлік) ( сурет) сурет. Қалалық және ауылдық жерлердегі шағын орталықтар қаладағы шағын орталықтардың саны, бірлік ауылдағы шағын орталықтардың саны, бірлік Дереккөз: ҚР БҒМ Тәрбиеленушілердің қысқа мерзімде істейтін шағын орталықтарда МДТО қысқартылған бағдарламасын меңгеруі қамту өсімінің тағы бір себебі болды. Мектепке дейінгі білім сапасын арттыру мақсатында типтік балабақшалар және қысқа мерзімде істейтін шағын орталықтар ашылды жылдан балабақшалардың контингенті адамға, шағын орталықтарда адамға артты. Шағын орталықтардың саны көп болғанымен, ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 101

102 контингентінің өсімі 4 есе аз ( сурет) жылдары шағын орталықтардың үлесі 18% төмендеді сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың контингенті балабақшылардағы балалар саны, адам шағын орталықтардағы балалар саны, адам Дереккөз: ҚР БҒМ 2016 жылы мемлекеттік шағын орталықта бала (19%), 249 жекеменшік шағын орталықта бала (1,8%) тәрбиеленді. Өңірлік тұрғыдан мемлекеттік шағын орталықтар Шығыс Қазақстан (503 мемлекеттік / 1 жекеменшік), Ақтөбе (тек мемлекеттік 256 ШО), Жамбыл (152/2) және Қызылорда (245/4) облыстарында басым. Жекеменшік ШО ең ірі желісі Оңтүстік Қазақстан облысында (82 бірлік) және Алматы қаласында (76 бірлік), бұл МДҰ-ға үлкен кезекпен байланысты ( сурет) сурет. Меншік нысаны бойынша шағын орталықтар және олардағы контингент, мемл. ШО, бірлік мемл. ШО-дағы балалар саны, адам жекеменшік ШО, бірлік жекеменшік ШО-дағы балалар саны, адам Дереккөз: ҚР БҒМ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 102

103 Тәуелсіздік жылдары 553 балабақша салынды жылы алғашқы жаңа МДҰ ашылды (55 бірлік 5,2 мың орынға). Соңғы 10 жылда олардың басым саны Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау және Алматы облыстарында салынды ( сурет) сурет. Балабақшаларды салу, жылдары, бірлік Дереккөз: ҚР БҒМ 2016 жылы жаңа мектепке дейінгі орын ашылды. Солардың ішінде, жаңадан ашылған 810 мектепке дейінгі ұйымда және әрекет еткен ұйымдардағы қосымша орындар. Бұл алдыңғы жылдың көрсеткішінен 1,6 есе артық (2015ж. 532 ұйымдағы орын). МЖС есебінен 29 мектепке дейінгі ұйым ашылды орынға арналған 236 ұйым жабылды. Негізінен, бұл мектептердің жанындағы шағын орталықтар және тиімсіз жекеменшік ұйымдар (2.1.1-кесте) кесте. Мектепке дейінгі ұйымдар мониторингі, 2016 Көрсеткіш Ашылған Жабылған бірлік орын бірлік орын РБ қаражаты есебінен салу МБ қаражаты есебінен салу МЖС аясында Бұрын жекешелендірілген МДҰ қайтарылды ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 103

104 Жалға берілген коммуналдық меншіктегі жеке тұрған ғимараттарды босату Мектептердің жанындағы шағын орталықтар, бірлік Шағын орталықтар, бірлік Жекеменшік шағын орталықтар Жекеменшік балабақшалар МДҰ ашу үшін жарамды берілген жаңа ғимараттар мен бөлмелер Дереккөз: ҚР БҒМ Мектепке дейінгі ашылған ұйымдардың басымы Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында, Алматы қаласында тіркелді, бұл негізінен, осы өңірлердегі жоғары қажеттілікпен түсіндіріледі. МЖС шеңберінде мектепке дейінгі ұйымдар еліміздің алты өңірінде ашылды. Олардың басым саны Ақмола облысында тіркелді ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың өңірлер тұрғысынан ашылуы, 2016, бірлік РБ ЖБ МЖС ашық МДҰ Дереккөз: ҚР БҒМ Осылайша, 1991 жылғы көрсеткіш (8881) тек 2016 жылы ғана асып түсті ( 529 бірлік). Дағдарысты бастан шеккен (2000 жыл) желі бірлікке артты (қосымша, кесте). Желі өсімінің осындай қарқыны ЭЫДҰ-ның шетелдік сарапшылары теңдессіз деп таныды. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 104

105 Әлемде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды дамытуға бизнесті тарту тәжірибесі кең таралған. Әлемде жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі 31% (1999 жылдан 3%), Қазақстанда 24,8% (1999 жылдан 8,6%) құрайды. МДТО-да жекеменшік сектордың үлесі мемлекеттік-жекеменшік серіктестік есебінен артып жатыр. Кореяда 3 жасқа дейінгі балаларды жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдармен қамту 92%, ал 3-5 жастағы балаларды қамту 81% дейін жетеді. Жаңа Зеландияда мектепке дейінгі білім жекеменшік сектордың айрықша құзыреті болып табылады. Осындағы қамту 98% құрайды. Жекеменшік сектордың мектепке дейінгі білім беруге жұмсайтын шығыстарының үлесі ЭЫДҰ бойынша орташа есеппен 19% құрайды. Бұл, орта білімге қарағанда, 2 есе артық. Жекеменшік сектор шығыстарының басым үлесі Австралияда (80%), Жапонияда (66%) және Ұлыбританияда (35%) тіркелді (OECD, 2016). Қазақстанда тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығының соңында жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі 6 есеге кеміді (1994ж , 1999ж бірлік). Ең төменгі шегі 2006 жылға тиесілі болды, бұл кезде елімізде 123 жекеменшік балабақша қалды (1994 жылмен салыстырғанда, 8,7 есе азайды). Онжылдықта олардың саны 19 есе артты (2016ж бірлік) ( сурет) сурет. Жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдардың желісі, бірлік Дереккөз: жж. - ҚР ҰЭМ СК, жж. ҚР БҒМ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 105

106 2016 жылы олар мектепке дейінгі ұйымдар жалпы желісінің төрттен бір бөлігін (24,8%) құрады ( сурет). Оларға 1-6 жастағы балалардың 25%-ы барады. Солардың жартысынан астамы жастағы балалар сурет. Мемлекеттік және жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдардың контингенті, 2016, адам барлығы мемл. жекеменшік барлығы мемл. жекеменшік барлығы мемл. жекеменшік МДҰ-дағы барлық балалар балабақшаларда шағын орталықтарда 1-3 жас 3-6 жас Дереккөз: ҚР БҒМ Елбасы мемлекеттік-жекеменшік секторды кеңейтудің маңызын бірнеше рет атады: «Мен үшін осы сектордағы МЖС мысалы өте маңызды. Ол мемлекет пен бизнес бірлесіп, 2020 жылға қарай 3-6 жастағы балаларды мектепке дейінгі біліммен жүз пайыз қамту жалпы ұлттық ең маңызды міндеттердің бірін шешетінін көрсетеді». 11 Мемлекеттік тілде оқытатын мектепке дейінгі ұйымдардың арту үрдісі қазіргі заманның тренді болып табылады. МДТО тәрбиеленушілерінің жалпы санынан қазақ ұлтты балалар 76,3% құрайды. Ұлттық балабақшалар идеясы кеңестік уақыттың өзінде-ақ қолдау тапты жылы мемлекеттік тілде оқытатын балабақшалардың саны бала контингентімен 2237 (25%) құрады. Желінің регресі осы санды 2000 қарай 10 есе кемітті. Бірақ келесі онжылдықта осы сан бастапқы көрсеткіштің шамасынан асты ( сурет) жылы олардың саны, бастапқы көрсеткішпен салыстырғанда, 2,7 есе артып, желінің 63,4% құрады. Балаларды қамту 2,3 есе астам артты. 11 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік», МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 106

107 сурет. Мемлекеттік тілде оқытатын мектепке дейінгі ұйымдардың саны, бірлік Дереккөз: жж. - ҚР ҰЭМ СК, жж. ҚР БҒМ Мемлекеттік тілде білім беру үрдісі 2010 мектепке дейінгі ұйымда топта балаға жүргізіледі. Қызылорда, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында қазақ тілінде тәрбиелейтін және оқытатын мектепке дейінгі ұйымдар басым. Олардың үлесі 80% асады. Бұл басым этникалық халықтың осы өңірлерде тұруымен түсіндіріледі. Ұйымдардың үштен бір бөлігінен кемі Алматы қаласында, Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарында жылы мемлекеттік тілде оқытатын мектепке дейінгі ұйымдарда және топтарда балалардың саны адамды құрады ( ). Бұл МДТО жалпы балалар контингентінің 73,6%-ын құрады ( сурет) сурет. Мемлекеттік тілде оқытатын мектепке дейінгі ұйымдардың өңірлер тұрғысынан желісі және контингенті, ,6 88,2 77,7 75,1 77,1 76,3 83,5 72,3 63,4 60,9 54,8 49,4 47,5 41,4 25, ,6 30, мемл.тілде оқытатын МДҰ % мемл.тілде оқытатын МДҰ-дағы балалар саны, адам Дереккөз: ҚР БҒМ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 107

108 Әртүрлі ұлтты балаларға ана тілінде тәрбиелену және білім алу конституциялық құқығы тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан жүзеге асырылды жылы (57,7%) мектепке дейінгі ұйым (48%) баланы көптілді оқытумен қамтыды. Жергілікті емес ұлтты бала мектепке дейінгі ұйымдарда қазақ тілінде тәрбиеленеді және оқиды. Балалардың денсаулығын сақтау және нығайту мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі міндеті болып табылады. Өтпелі кезеңнің қиындықтарына қарамастан, санаториялық және арнайы балабақшалардың саны сақталды және арттырылды. Санаториялық балабақшалардың желісі 34%, контингенті 21,3% артты. Қызылорда облысында осындай балабақшалардың саны басым. Бұл өңірдің экологиялық жағдайына байланысты. Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында әлсіреген балалар жалпы типті мектепке дейінгі ұйымдардың жанындағы санаториялық топтарда денсаулықтарын нығайтады. Елімізде осындай 273 топ баланы қамтиды ( сурет) сурет. Санаториялық және арнайы мектепке дейінгі ұйымдардың желісі санаториялық МДҰ, бірлік арнайы МДҰ, бірлік Дереккөз: жж. - ҚР ҰЭМ СК, жж. ҚР БҒМ МДТО-да инклюзивті білімді дамыту өзекті болып табылады. Денсаулық сақтау саласының дамуы денсаулығында әртүрлі ауытқулары бар балалардың анықталуын жақсартты. ҚР ДСМ деректері бойынша ерекше білім беру қажеттіліктерімен (ЕБҚ) балалардың саны 2016 жылы құрады (2015ж адам). МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 108

109 2016 жылы 495 балабақша ЕБҚ балаларға жағдай жасады. 191 жалпы типті ұйымда арнайы топтар жұмыс істейді. ЕБҚ балалардың жалпы санынан мектепке дейінгі біліммен (35%) қамтылды (2.1.2-кесте) кесте. Арнайы мектепке дейінгі білім беру ұйымдардың желісі және балалар контингенті, 2016 Өңір Арнайы мақсаттағы МДҰ, бірлік солардың ішіндегі топ, бірлік бала, адам Арнайы топтары бар жалпы типті мектепке дейінгі ұйымдар, бірлік солардың ішіндегі топ, бірлік бала, адам ҚР Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау БҚО Жамбыл Қарағанды Қостанай Қызылорда Маңғыстау ОҚО Павлодар СҚО ШҚО Астана қ Алматы қ Дереккөз: ҚР БҒМ Балаларды қамту 1990 жылы Кеңес Одағында 1-6 жастағы балаларды мемлекеттік білім беру ұйымдарымен қамтудың орташа деңгейі 51% құрады. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында мектепке дейінгі ұйымдарды еріксіз оңтайландыру қамтудың 10,2% сыни межесіне дейін төмендеуіне әкелді ( 36,4%) жылы өсімнің шарықтау шегіне жетті, осы кезде, алдыңғы жылмен салыстырғанда, 1-6 жастағы балаларды қамту күрт 10,3% артты. Осылайша, 2016 жылы 1991 жылғы көрсеткіштің (46,6%) мәні 1,5 есе артып, 64,5% ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 109

110 құрады. Дегенмен, МДТО-дағы балалар контингенті 1991 жылғы сандық көрсеткішке әлі де жетпеді ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың контингенті, адам ,1 70, ,6 43,9 38,5 35, ,4 20,7 18,7 10,8 10,212,3 14,9 18,5 19,1 20,723,2 27, ,8 35,638,740, ,3 53,8 43,5 47,248, ,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Дереккөз: жж. - ҚР ҰЭМ СК, жж. ҚР БҒМ Қазақстан 1-ден 6-ға дейінгі жастағы барлық балалардың мектепке дейінгі білім алу құқығы бар мемлекеттердің бірі (Финляндия, Норвегия және Швеция сияқты) жылдан Адами даму индексінің білім компонентіне «Халықты мектепке дейінгі біліммен жалпы қамту коэффициенті» көрсеткіші енгізілді. Бұл халықаралық қауымдастықтың мектепке дейінгі білім мәселелеріне ерекше назарын дәлелдейді. Көрсеткіштің динамикасына қарамастан, 2016 жылы Қазақстан 188 қатысушы елдің ішінде 108-орынға ие болды (2015ж. 101) ( сурет) сурет. Адами даму индексінің «Халықты мектепке дейінгі біліммен қамтудың жалпы коэффициенті» көрсеткішінің динамикасы, % Қазақстан 1-6 жастағы балалар, адам қамту, % ж Дереккөз: Human development report, МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 110

111 Демографиялық және көші-қон үрдістері тәуелсіздіктің қалыптасу жылдарында қалалық және ауылдық жерлердің арасында қамту көрсеткіштеріндегі айырмашылыққа себепші болды. Туу көрсеткіштерінің төмендеуі, ауылда жұмыссыздықтың артуы, қаржылық қиындықтар ауылдық мектепке дейінгі ұйымдардың контингентін 8 есе қысқартты. Мемлекеттің ауылдық жерлердегі балалардың біліміне ерекше көңіл бөлуі 2005 жылы қамтуды 6 есе арттыруға мүмкіндік берді ( сурет) сурет. 1-6 жастағы балаларды қамту, % 76, ,8 30,4 36,4 47,5 48,8 50,6 51, ,4 57,7 50,1 43,3 45,9 43,5 42,3 34,6 37,7 4,8 6, қала ауыл Дереккөз: ҚР БҒМ Ауылда мектепке дейінгі ұйымдар желісінің көп санына қарамастан, ауылдық жерлерде балаларды қамту анағұрлым төмен жылы балалар жалпы контингентінің жартысынан астамы (57,7%) қалалық мектепке дейінгі ұйымда тәрбиеленді. Соның ішінде барлық қалалық балалардан балабақшада 88,8%, 833 шағын орталықта 11,2% тәрбиеленеді ауылдық МДҰ-ның үлесіне 15,4%-ға кем бала тиесілі. Ауылдық мектепке дейінгі ұйымдардың басым үлесін балалардың 34,5% қамтып, (59,6%) шағын орталық құрайды. Ауылдық жерлердегі (40,4%) балабақшада балалардың 65,5% тәрбиеленеді. МДТО-ның көрсеткіштері ішкі көші-қон үрдістеріне тікелей әсер етеді. Қалалық МДҰ балалардың жоғары контингенті халықтың қалаға қоныс аударуының салдары болып табылады. 1-6 жастағы балаларды қамтудың өңірлер бойынша саралануы байқалды жылы Астана және Алматы қалаларында ең жоғары қамту ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 111

112 көрсеткіші болды. Балалардың 10% кем үлесі Қызылорда және Алматы облыстарында жылға қарай өңірлерде қамту едәуір артты, республикалық маңызы бар қалалардан озды. Қостанай, Ақтөбе және Қарағанды облыстары (80% астам) көшбасшы болды. Өңірлердің жартысынан астамы қамтуды екі есе арттырды, бірақ 50% дейін жетпеді жылы еліміздің 10 өңірінде мектепке дейінгі ұйымдарға 1-ден 6-ға дейінгі жастағы балалардың 60% астамы барды. 1-6 жастағы балаларды мектепке дейінгі біліммен жалпы қамтуға Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстары жақындады. Жоғары көші-қон және туу көрсеткіштеріне байланысты Астана қаласында қамту анағұрлым төмен (51%). Астана көшірілгеннен бері Астана қаласында халық санының тұрақты оң динамикасы байқалады. Бұл балаларды мектепке дейінгі ұйымдарда орындармен қамтамасыз етуде қиындықтар туғызады ( сурет) сурет. 1-6 жастағы балаларды өңірлер тұрғысынан қамту, % Қазақстан Республикасы Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау ШҚО Жамбыл БҚО Қарағанды Қостанай Қызылорда Маңғыстау Павлодар СҚО ОҚО Астана қ. Алматы қ. 20,1 25,6 26,8 23,2 22,2 29,3 41,6 39,6 85,3 4,8 6, ,1 33,1 38,6 45,5 22,5 16,6 23,4 16,1 54,2 42,1 27,4 24,9 21,3 9,3 31,4 46, ,4 59,9 81,1 90,8 29,8 22,3 27,4 21,7 18,1 30,4 29,9 31,3 36,9 19,2 30,1 63,4 46,9 53,8 60,5 64,9 54,5 73,7 52,1 62,3 87,2 90, ,1 73,2 62,7 11,8 17,7 44,3 43,6 59,8 48,7 40,3 33, ,5 71,6 72,6 60,4 67,8 91,6 68,3 88,8 90,8 96,8 58,2 51,3 80,3 75,4 52, , Дереккөз: ҚР БҒМ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 112

113 ЭЫДҰ елдерінде үш жылдан асқан балаларды қамту одан әрі оқуға дайындықтың маңызды кезеңі болып қаралады. ЭЫДҰ басым елдерінде 3-5 жастағы балаларды қамту 90% дейін жетеді. Бельгияда және Германияда осы жастағылар тобының барлығы дерлік балалары мектепке дейінгі білімді алады (сәйкесінше 97,9% және 97%). ЭЫДҰ елдері бойынша орташа көрсеткіш 83,8% құрайды. Еуропада орташа қамту анағұрлым жоғары 85%. Швейцарияда балалар аз қамтылған. Мұнда 3-5 жастағы балалардың жартысынан кемі мектепке дейінгі ұйымдарға барады ( сурет) сурет. ЭЫДҰ елдерінде 3-5 жастағы балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытумен қамту, 2014, % 97, ,7 96,6 96,1 95,5 94,3 93,7 92,4 92, , ,8 79,3 75,3 73,8 67,4 66,8 48,1 Дереккөз: OECD. Family Database. PF3_2_Enrolment rates for 3-5 year olds in pre-primary school, жылға қарай 3-6 жастағы балалардың МДТО-мен толық қамталуын қамтамасыз ету БҒДМБ-ның стратегиялық мақсаттарының бірі болып табылады. Қазақстанда соңғы 11 жылда осы көрсеткіш 3,5 есе артты. Бұған «Балапан» бағдарламасын жүзеге асыру себеп болды. Деректері қолжетімді бірде-бір елде қамту көрсеткішінің осындай жоғары өсімі болмады ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 113

114 сурет. Балаларды МДТО-мен қамту динамикасы 1-6 жастағы балаларды МДҰ-мен қамту % 3-6 жастағы балаларды МДҰ-мен қамту % 65,4 71,5 73,4 78,6 81,6 64,1 85,8 24,4 23, ,6 43,5 47,2 48,8 52,3 53, Дереккөз: ҚР БҒМ 2016 жылы бес өңір осы жас тобының балаларын 100% қамтыды. Бұл Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қостанай және Павлодар облысы ( сурет). Оңтүстік Қазақстан облысында қамту мәселесі әлі де өзекті. Бұл туу көрсеткіштерінің жылдық артуы мен халықтың жоғары тығыздығының салдары болып табылады сурет. 3-6 жастағы балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытумен өңірлер тұрғысынан қамту, % 85,8 96,7 94,8 91,6 93, ,5 94, ,1 81,5 67, ,7 80,2 81,6 90,9 87, ,6 97, ,9 99,6 93,5 68,7 75, ,2 97,9 64,5 69, Дереккөз: ҚР БҒМ Ерте даму бала өміріндегі маңызды кезеңдердің бірі болып табылады. ЭЫДҰ сарапшыларының ұсыныстарына сәйкес, Қазақстанға ерте жастағы балаларға ерекше назар аударған жөн: «Қазақстандағы барша баланың тең МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 114

115 қолжетімділігін және дамуын қамтамасыз ету үшін 3 жасқа толмаған балаларға арналған мектепке дейінгі білімді белсене ілгерілеу, саясатты жетілдіру және сәби жасындағы балаларды қамту бойынша көрсетілетін қызметтердің санын арттыру» 12. ЭЫДҰ көптеген елдерінің саясаты ерте жастан балалардың мектепке дейінгі біліміне бағытталған. Дания, Исландия, Бельгия, Люксембург, Норвегия сияқты мемлекеттерде 3 жасқа толмаған балаларды мектепке дейінгі біліммен қамту 50% асады. Осы көрсеткіш ЭЫДҰ бойынша орташа есеппен 34,4% құрайды жылы Еуропа елдерінің саммитінде 2010 жылға қарай 3 жасқа толмаған балаларды мектепке дейінгі біліммен 33% қамту мақсаты аталды (Barcelona objectives). Еуропа одағының шамамен 10 елі осы көрсеткішке қол жеткізді ( сурет) сурет. ЭЫДҰ елдерінде 0-2 жастағы балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытумен қамту, 2014, % 65,2 59,7 55,1 54,7 54,7 46,9 41,9 38, , ,4 33,6 32, ,5 30, ,9 19,2 Дереккөз: OECD. Family Database. PF3_2_Participation rates in childcare and pre-school services for 0-2 years old, жылы Қазақстанда 1-3 жастағы балаларды МДТО-мен қамту 30,6% құрады. Осылайша, ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткішіне жақындадық ( сурет). 12 ЭЫДҰ. (2017). Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саясатына шолу: Қазақстан, Париж, Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 115

116 сурет. 1-3 жастағы балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытумен қамту, % 30,6 15, ,4 16,6 Дереккөз: ҚР БҒМ жастағы балалар Қостанай, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында ҚР бойынша орташа көрсеткіштен 2 есе артық қамтылды. Осы өңірлердің көрсеткіштері Данияда ерте жастағы балаларды қамту көрсеткіштерімен салыстыруға болады және ЭЫДҰ бойынша орташа мәннен 2 есе артық. Қарағанды және Оңтүстік Қазақстан облыстарында 1-3 жастағы балаларды қамту сәйкесінше 18% және 24,4% артты ( сурет) сурет. 1-3 жастағы балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытумен өңірлер тұрғысынан қамту, % 75,6 76,7 68,8 67,1 30, ,6 16,3 39,3 34, ,3 23, ,2 34,8 22,1 57,6 16,3 13,7 30,2 4,7 5,8 5,8 37,6 33,6 28,1 21,5 41,6 13, , Дереккөз: ҚР БҒМ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 116

117 Балалар кезегі және мектепке дейінгі ұйымда орын алу мәселесі әлі де өзекті. ҚР БҒМ мектепке дейінгі ұйымдарға кезекке қою мемлекеттік қызметтің стандартын әзірледі 13. Қызметті ЖАО электронды немесе қағаз жүзінде көрсетеді. Ата-аналардың балаға мектепке дейінгі ұйымға жолдама алу үрдісі келешекте толық автоматтандырылады. Балалардың мектепалды даярлықтан өтуі оларды табысты оқытудың басты шарты болып табылады жылдан мектепке дейінгі ұйымдардың басым бөлігі жабылды. Мектепке дейінгі білім алатын балалардың саны 1996 жылы 20% кем және 2000 жылы 10% кем деңгейге дейін азайды жылдары балалардың абсолюттік басым бөлігі жалпы дамудың тиісті деңгейіне жетпей, мектепке қабылдана бастады. Осыған байланысты, 1999 жылы 5-6 жастағы балаларға міндетті мектепалды даярлық енгізілді 14. Қазақстан Орталық Азияда мектепке дейінгі білімді 1 жыл бойы алу міндетті болған алғашқы мемлекет болды. Біржылдық мектепалды сыныптар жалпы білім беретін мектептерде, сондай-ақ мектепке дейінгі ұйымдарда ашылды. Мектепалды даярлық мемлекеттік ұйымдарда (балабақшаларда және мектептерде) мемлекеттік бюджет қаражытынан қаржыландырылды. Нәтижесінде, 1999 жылы елімізде алғаш рет 6,5 мың біржылдық мектепалды сыныптар ашылды. Олардағы контингент 130 мың 5-6 жастағы баланы құрады. Солармен қатар, мектепке дейінгі ұйымдарда 3 мыңға жуық мектепалды топтар жұмыс істеді. Олар 70 мыңнан астам баланы қамтыды. Осылайша, 2000/2001 оқу жылы мектептерге, 1999 жылғы 20% салыстырғанда, 50% астам даярланған бірінші сынып оқушылары келді. Осы оң үрдіс Қостанай, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында ерекше белсенді дамыды. Мұнда болашақ 60%-дан 13 Қазақстан Республикасы Білім және ғылыми министрінің 2015 жылығы 7 сәуірдегі 172 «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласында жергілікті атқарушы органдар көрсететін мемлекеттік қызметтер стандарттарын бекіту туралы» бұйрығы 14 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы 172 «Балаларды міндетті мектеп алдындағы даярлау мәселелері» Қаулысы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 19 ақпандағы 159 Қаулысымен күші жойылды) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 117

118 80% дейін бірінші сынып оқушылары мектепалды даярлықпен қамтылды жылдары мектепалды даярлықпен жаппай дерлік қамтуға (99% артық) қол жеткізілді ( сурет) сурет. Балаларды мектепалды даярлықпен қамту, % , ,4 99,6 99,7 99, ,5 36,6 40, Дереккөз: ҚР БҒМ Балалардың міндетті мектепалды даярлығы еліміздің білім беру саясатының басты жетістіктерінің бірі болды. Қазақстан ТМД және көптеген еуропалық елдерінің ішінде баланың мектепалды дайындықтан өту құқығын заңнамамен бекіткен бірден-бір мемлекет. Материалдық-техникалық база 90-шы жылдарда желінің қысқаруы және оларды басқа мақсаттарда пайдалануы МДҰ-ның материалдық жабдықталуының ағымдық жай-күйіне кері ықпал етті. Балабақшалар ғимараттарын қайтару және оларды қайта құру жалғастырылды. Мектепке дейінгі ұйымдардың МТБ-сын жаңарту өзекті мәселе болып отыр. Мектепке дейінгі ұйымдардың қамту көрсеткіштері мен желісінің даму қарқыны жасалған жағдайдың үнемі сапалы екенін білдірмейді. Бейімделген ғимараттарда орналасқан балабақшалардың саны 8 есе (2005ж. 220 бірлік, 2016ж бірлік), олардың үлесі 2 есе артты ( сурет). 15 Жалпы орта білім департаментінің директоры Р.Жұмабекованың Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссияның отырысында сөйлеген сөзі, 1999 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 118

119 сурет. Балабақшалардың жалпы санынан типтік және бейімделген ғимараттарда орналастырылған балабақшалардың үлесі, % 57,8 58, ,7 76, ,8 41,6 32,9 30,3 23,3 18, бейімделген типтік Дереккөз: ҚР БҒМ 2016 жылы, алдыңғы жылмен салыстырғанда, балабақшалардың жалпы санынан бейімделген ғимараттардың саны 85 бірлікке артып, балабақшалардың жалпы санынан 36,8% құрады (2015ж. 44,6%). Балабақшалардың МТБ-сын Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Алматы облыстарында күшейту керек. Бейімделген ғимараттардың басым саны осы өңірлерге тиесілі ( сурет) сурет. Өңірлер тұрғысынан балабақшалардың типтік және бейімделген ғимараттары, 2016, бірлік типтік бейімделген Дереккөз: ҚР БҒМ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 119

120 Бейімделген ғимараттарда орналасқан балабақшалар үлесінің артуына мектепке дейінгі білімге деген жоғары қажеттілік себеп болды жылдан осындай ұйымдардың ең жоғары өсімі Астана қаласында (59 есе), Алматы қаласында, Маңғыстау, Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында (20 астам есе) тіркелді. Типтік ғимараттар үлесінің өсімі жаңа балабақшалардың салынуына себепші болды жылдарда балабақшалардың саны жыл сайын тек бірлікке (1%) ғана артты. «Балапан» бағдарламасының жүзеге асырылуы бес жылда стандартты балабақшалардың үлесін 2,5 есе арттырды жылдар мерзімінде типтік ғимараттардың алты еселік өсімі Алматы облысында (38/260), бес еселік өсімі ОҚО (88/488) және төрт еселік өсімі Маңғыстау (32/142) облысында тіркелді жылы ҚР бойынша көрсеткіш 2843 типтік балабақшаны құрады жылы 13 балабақша әлі де апаттық жағдайда болды. Соңғы онжылдықта ыстық сусыз балабақшалардың үлесі шамамен екі есе азайды. Дегенмен, оларды құбырысыз сумен жабдықтау және жеке жылытумен үлесі артты. Осындай балабақшаларды абаттандыру сапасын арттыру үшін суды жылытатын бойлерлер орнатылды, жеке кәріздеу жүйелері жұмыс істейді ( сурет) сурет. Балабақшаларды абаттандыру көрсеткіштерінің динамикасы, % 54,8 38,6 20,9 25,7 16,5 9,4 7, ,8 12,4 6,9 12,6 14,2 14,7 19,7 22,7 ыстық сусыз сумен жабдықтау құбырысыз жеке жылыту кәріздеу жүйесісіз Дереккөз: ҚР БҒМ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 120

121 Абаттандыру мәселелері көбінесе ауылдық жерлерге тән. Ауылда жеке жылытумен балабақшалар 2,5 есе және ыстық сусыз 4,5 есе артық. Сондықтан ауылдық балабақшалардың МТБ-сын жетілдіру керек ( сурет) сурет. Балабақшаларды қала / ауыл тұрғысынан абаттандыру, 2016, бірлік ыстық сусыз әкелмелі сумен жеке жылытумен кәріздеу жүйесісіз қала ауыл Дереккөз: ҚР БҒМ Ыстық сусыз балабақшалардың үлесі Ақтөбе (44%), Оңтүстік Қазақстан (40%), Батыс Қазақстан (40%) және Шығыс Қазақстан (37%) облыстарында басым. Ең аз үлесі Астана және Алматы қалаларында (сәйкесінше 5 және 12) жылмен салыстырғанда, тасымалы суды пайдаланатын ұйымдардың саны 3 есеге артты. Әсіресе Оңтүстік Қазақстан (310 бірлік), Қызылорда (146 бірлік) және Ақтөбе (110 бірлік) облыстарына қиын. Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарына кәріздеу жүйесісіз балабақшалар әлі де өзекті (сәйкесінше 271 бірлік және 581 бірлік). Осылайша, МДҰ жұмсалатын жергілікті бюджеттің салыстырмалы тұрғыдан жоғары шығыстарына қарамастан, Оңтүстік Қазақстан (6,64%) және Қызылорда (6,59%) облыстарында балабақшалардың техникалық сипаттарының деңгейі әлі де төмен. Халықаралық тәжірибеде балалардың менталды және дене дамуына инфрақұрылымның ықпалына ерекше назар аударылады. Осыған орай, балабақшалар ғимараттарының жаңа жобалық шешімдері әлі де өзекті болып табылады. ЭЫДҰ Қазақстанның мектепке дейінгі ұйымдарының инфрақұрылымын жетілдіру қажеттілігін атады. «Үйлестірілмеген және ретсіз нормалардың салдарынан әрбір мектепке дейінгі ұйымда пайдаланылмайтын (бірнеше ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 121

122 дәліз) немесе тиімсіз пайдаланылатын (музыка кабинеті тек музыка сабақтары үшін ғана пайдаланылады және басқа мақсаттарда қолданылмайды) кеңістік бар. Нормалар ұйымдар сақтауға тиіс көптеген талаптардың болуына байланысты шығыстарды арттырады. Нәтижесінде, бұл баланың дамуына арналған кеңістікті шектейді». 16 Көптеген мемлекеттердің заңнамалық базасы мектепке дейінгі білім беру объектілеріне минималды талаптар қояды. ЭЫДҰ елдерінде бір балаға шаққанда ғимараттың ішіндегі кеңістіктің көрсеткіштері балабақшалар/мектепалды сыныптарда орташа есеппен 2,9 м 2, баланы күтетін орталықтарда 3,6 м 2 құрайды. Ғимараттың сыртындағы аудан балабақшалар үшін 7 м 2 және баланы күту орталықтары үшін 8,9 м 2 болып белгіленді (OECD, 2012). Қазақстанда топтық (ойын) алаңдарына және жатын бөлмелеріне қойылатын талаптар ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткішіне сәйкес келеді. Топтық аудан 1 балаға шаққанда сәбилер тобында 2,5 м 2 және мектепке дейінгі топта 2,0 м 2 құрайды. Жатын бөлмеде 1 балаға шаққанда сәбилер тобында 1,8м 2 және мектепке дейінгі топта 2 м 2 кем. Желінің өсімі мектепке дейінгі ұйымдардың сәулет-жобалау нормаларын қайта қарастырылуын талап етті. ҚР БҒМ бастамасымен ҚР ҰЭМ 2015 жылғы 17 наурыздағы 217 «Балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту объектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» санитариялық қағидаларын бекіту туралы» бұйрығына өзгерістер енгізілді. Өзгерістер бейімделген ғимараттарда, жекеменшік иелігіндегі үй, көппәтерлі үйлердің 1-қабатында орналасқан МДҰ қызметіне қатысты енгізілді (ауданы және бөлмелерді қосарлау, жиһазды еркін қою және т.б.). Бұл 4-ОДМ бір міндетін жүзеге асыруға жәрдемдеседі («балалардың мүддесін ескере отырып, оқу орындарын салу және жаңарту, дамытатын тиімді ортаны қамтамасыз ету») ЭЫДҰ. (2017). Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саясатына шолу: Қазақстан, Париж, Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы 17 UNICEF, Балалардың тіршілік етуіне жарамды әлем 2015 жылдан кейінгі мерзімде», баланың құқықтары тұрғысынан орнықты даму мақсаттарды жөніндегі ашық жұмыс тобының баяндамасына шолу, 2016ж. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 122

123 Мектепке дейінгі ұйымдардың инфрақұрылымы МТБ-ны олардың ресурстармен жабдықталуына қатысты нығайтуды да талап етеді жылы балаларды шынықтыруға арналған жабық жүзу бассейндері балабақшалардың тек 10,5%-ында, спорт залдары 62%-ында, музыка және хореография сабақтарына арналған залдар шамамен 56%-ында болды жылдары кезеңінде компьютерлері бар балабақшалардың үлесі үштен бір бөлікке артты. Бұған қарамастан, білім беру үрдісінде тек 31% ғана пайдаланылады (6383 бірлік). Қарағанды, Павлодар облыстарының және Астана қаласының балабақшалары анағұрлым аз жабдықталған. Ең төмен үлес Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында болды. Еліміздің 82% балабақшасына Ғаламтор қолжетімді. Шығыс Қазақстан облысының мектепке дейінгі ұйымдарының үштен бір бөлігіне ғаламтор қолжетімсіз. Ақтөбе, Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында да осы көрсеткіш республикалық мәннен төмен ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарын компьютерлендіру, % 60, ,5 59,1 82, , ,9 61,2 95,1 65, , ,5 84, ,8 71,2 75,5 95,1 87,2 86,5 94, ,3 92,4 73, , ,7 94,6 89,4 98,2 82,6 93,4 97,5 97,2 98, ,8 98,7 67, ,8 94, ,2 компьютерлері бар балабақшалар, 2016 ғаламторға қосылған балабақшалар, 2016 компьютерлері бар балабақшалар, 2013 Дереккөз: ҚР БҒМ Елімізде компьютерлердің орташа саны 1 балабақшаға шаққанда 4 дананы құрайды. Қаржыландыру айырмашылығына қарамастан, мемлекеттік балабақшалардың компьютерлермен жабдықталуы ( бірлік), жекеменшік балабақшалармен салыстырғанда, 3 есе артық (4 716 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 123

124 бірлік). 1 мемлекеттік балабақшаға шаққанда орташа есептік көрсеткіш (5,3) жекеменшік балабақшаның осы көрсеткішінен (2,3) 2,3 есе артық. Мемлекеттік балабақшалардағы ең жоғары көрсеткіш Астана (9,4), Маңғыстау (8,8) және Атырау (8,3) облыстарына, ең төмен көрсеткіш Ақтөбе (3,1) және Жамбыл (3,1) облыстарына тиесілі. Жекеменшік балабақшалардың ішінде Қарағанды (5,6), Павлодар (4,3) және Атырау (4) облыстарында анағұрлым компьютерленген ( сурет) сурет. Мемлекеттік және жекеменшік балабақшаларды компьютерлендіру үлесі, ,4 8,3 8,8 6,8 6,6 6,9 6, ,4 4 4,6 5,6 5,2 4,3 4 3,1 2,6 2,6 2,8 3,1 2,6 2,9 3,2 3,5 3,2 3,1 3,2 3,2 1,9 2,1 1,5 мемлекеттік жекеменшік Дереккөз: ҚР БҒМ Ауылдық жерлер, қалалық жерлерге қарағанда, компьютерлермен шамамен 2 есе кем жабдықталған (сәйкесінше бірлік және бірлік). Бұл ауыл мұғалімдерінің өзін-өзі дамыту мүмкіндіктерін шектейді және ауыл балаларының білім сапасын төмендетеді ( сурет). МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 124

125 сурет. Балабақшаларды қала / ауыл тұрғысынан компьютерлендіру, 2016, бірлік ауыл қала Дереккөз: ҚР БҒМ Соңғы төрт жылда еліміздің барлық өңірлері интерактивті тақталармен барынша жабдықталды жылы сегіз өңірдің мектепке дейінгі ұйымдарында интерактивті тақталардың бар екені анықталды. Дегенмен, оның басым бөлігінде көрсеткіш әлі де төмен. Тек Алматы қаласында ғана олардың саны 100 бірліктен артты. Интерактивті тақталар барлық өңірлерде 2014 жылы пайда болды жылы Астана (55%) және Алматы (47%) қалаларында, Атырау (45%) және Маңғыстау (43%) облыстарында ең көп жабдықталды. Солтүстік Қазақстан (7%) және Оңтүстік Қазақстан (9%) облыстарында интерактивті тақталармен ел бойынша ең аз жабдықталды ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 125

126 сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардың АКТ құралдармен жабдықталуы, бірлік Алматы қ. Астана қ. ОҚО СҚО Павлодар Маңғыстау Қызылорда Қостанай Қарағанды БҚО Жамбыл ШҚО Атырау Алматы Ақтөбе 1 80 Ақмола Дереккөз: ҚР БҒМ Жалпы алғанда, салыстырмалы талдау мектепке дейінгі ұйымдарды абаттандыруды күшейту және сапалы ресурстық жабдықтау қажеттілігін куәландырады. Бұл Қазақстанның «Сапалы білім» 4-ОДМ «2030 жылға қарай барша қыздар мен ұлдардың олар бастауыш білімді алуға дайын болуы үшін ерте жастағы балаларға арналған даму, күту және мектепке дейінгі білім берудің сапалы жүйелеріне қолжетімділігін қамтамасыз ету» 4.2-міндетін орындауға мүмкіндік береді. Педагогикалық кадрлар Тәрбие мен оқытудың сапалық деңгейі мектепке дейінгі білім беретін мұғалімдердің танылуы мен шеберлігі алдын ала анықтайды. Баланың дамуы МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 126

127 және оның жетістіктері олардың кәсіпқойлық деңгейімен тікелей байланысты. Көптеген мемлекеттер мектепке дейінгі білім беретін мұғалімдердің мәртебесін арттыруға және кәсіптік дамуына ерекше назар аударады. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында МДҰ-дар желісінің қысқаруы кадрлық әлеуетке кері ықпал етті. Бірінші онжылдықта мұғалімдердің саны 6,3 есе кеміді жылы мұғалімдердің минималды саны ( адам) тіркелді сурет. Педагогикалық контингенттің динамикасы, адам Дереккөз: жж. - ҚР ҰЭМ СК, жж. ҚР БҒМ Желінің кейінгі өсімі 2005 жылы мұғалімдер контингентін 1,3 есе, 2010 жылы 3 есе, 2016 жылы 6 есе арттырды жылы олардың саны, алдыңғы жылмен салыстырғанда, 4,9% артты ( адам). Солай бола тұра, 1991 жылғы бастапқы көрсеткішке ( адам) шамамен 20% жетпеді ( сурет). Бірінші онжылдықта мұғалімдер санының азаюы кадрлардың білім деңгейіне кері әсер етті жылдары мерізімінде жоғары біліммен мұғалімдердің саны 3,5 есе кеміді. Мектепке дейінгі ұйымдардың жабылуы мұғалімдердің басқа қызмет салаларына өтуіне себеп болды. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 127

128 Дегенмен, кадрлар білім деңгейлерінің көрсеткіштері оң динамиканы көрсетеді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту факультеттерін, сондай-ақ жеделдетілген білім беру курстарын жаппай ашу олардың білім деңгейлерін арттыруға септігін тигізді. Тәуелсіздіктің 25 жылдығында жоғары білімі бар мұғалімдердің үлесі 44,2%, техникалық және кәсіптік біліммен (ТжКБ) шамамен екі есе қысқарды ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардағы педагогикалық қызметкерлер білім деңгейінің динамикасы, % 68,8 19,5 65,7 25,9 60,1 36,4 45,6 46,7 56,2 60, ,3 63,8 33, жоғары біліммен мұғалімдердің үлесі техникалық және кәсіптік біліммен мұғалімдердің үлесі Дереккөз: ҚР БҒМ Сонымен бірге, МДТО мамандарының сапалық деңгейі әлі де өзекті болып отыр жылы тәрбиешілердің тек 35% ғана (29 731) мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласында кәсіптік дайындығы болды. Соның ішінде жоғары біліммен 43,5% ( адам) және техникалық және кәсіптік біліммен 56,5% ( адам) жылмен салыстырғанда (34,9%), көрсеткіш айтарлықтай өзгермеді. Желінің едәуір өсімі жалпы орта біліммен мұғалімдер санының 4,6 есе артуына себеп болды ( адам). Жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдардың педагог кадрлары мұғалімдердің жалпы санынан төрттен бір бөлікті (25,2%) құрайды. Жекеменшік ұйым мұғалімдерінің сапалық құрамы, мемлекеттік ұйымдарға қарағанда, 3-5 есе төмен. Жоғары біліммен мұғалімдердің үлесі 27,8%, техникалық және кәсіптік біліммен 19,4%, жалпы орта біліммен 35,4% құрайды ( сурет). МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 128

129 сурет. Педагогикалық кадрлардың жалпы санынан жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдардағы педагог кадрлардың білім деңгейі бойынша үлесі, % жалпы орта біліммен 35,4 техникалық және кәсіптік біліммен 19,4 жоғары біліммен 27,8 барлығы 25,2 Дереккөз: ҚР БҒМ ЭЫДҰ көптеген елдерінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласының мұғалімдеріне жоғары талаптар қойылады. ЭЫДҰ 21 елінде (Финляндия, Норвегия, Швеция және т.б.) мұғалімдердің кем дегенде бакалавр дәрежесі, 4 мемлекетте (Англия, Франция, Исландия, Италия) магистр дәрежесі болуы тиіс. Кәсіптік дайындықты аяқтау педагогикалық қызметпен айналысуға әрдайым негіз бола бермейді. ЭЫДҰ елдерінде педагогикалық мамандықтар түлектерін мамандықпен айналысуға рұқсат алуының үш жолы кең таралған. Бұл конкурстық емтиханды тапсыру (Оңтүстік Корея, Жапония), педагогикалық қызметке лицензия алу (Австралия, Жаңа Зеландия, Жапония), мамандыққа кіріспе бағдарламасын өту (1-2 жыл) (Жаңа Зеландия, Оңтүстік Корея, Жапония). ЭЫДҰ елдерінде практикалық тәжірибе кәсіптік дайындықтың бір бөлігі болып табылады (педагогикалық тәжірибенің 576 сағаты). Ал «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығының қазақстандық студенттері тәжірибенің 390 академиялық сағатын алады (кәсіптік дайындық бағдарламасының 9% кем) ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі білім мұғалімдерінің кәсіптік дайындық бағдарламасындағы тәжірибе сағаттарының саны, Дереккөз: ЭЫДҰ (2015). Педагог кадрларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға қабылдау және жұмысқа алу жүйесі: Қазақстанға арналған есеп» ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 129

130 жылдары МДҰ-дар желісін кеңейту және мұғалімдердің көп санын тарту санатсыз мамандардың үлесін арттырды (2000ж. 29,3%, 2016ж. 55,7%). Бұл педагог кадрлардың сапалық құрамын едәуір өзгертті ( сурет) сурет. Мұғалімдердің санат бойынша сапалық құрамы, адам жоғары санат бірінші санат екінші санат санатсыз Дереккөз: ҚР БҒМ Педагогикалық қызметкерлер біліктілігінің салыстырмалы талдауы сапалық құрамның төмендеуін көрсетті. Осылайша, білікті мұғалімдердің үлесі 15 жылда 24,6% төмендеп, 2016 жылы 44,2% құрады ( сурет) сурет. Мұғалімдер сапалық құрамының динамикасы, % 28 27,8 27,8 26,6 27,5 26,4 25,9 28,1 26,7 26,6 24,6 23,9 21,5 19,4 11,2 11,6 11,9 12,3 10,9 10,3 8, ,4 8 19,7 13,9 6,8 18,3 12,3 6 24,9 24,8 25,1 24,4 14,2 13,7 12,9 12,8 6,9 6,6 6, жоғары санат екінші санат бірінші санат Дереккөз: ҚР БҒМ Павлодар, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Атырау облыстарының және Алматы қаласының 50% астам мұғалімдердің біліктілік санат бар. Оңтүстік Қазақстан облысында мұғалімдердің біліктілік арттыру динамикасы МДҰ-дар МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 130

131 51,3 50, ,2 47,1 46,8 45,2 44, ,9 желісінің өсу қарқынынан артта қалды. Бұл өңірдің осы көрсеткіш бойынша ең төмен позицияға ие болуына себеп болды ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардағы жоғары, бірінші және санаттармен педагог кадрлардың өңірлер тұрғысынан үлесі, 2016, % 58,1 55, ,5 37,1 31,9 Дереккөз: ҚР БҒМ Қоғамның мектепке дейінгі білімнің маңызы туралы ақпараттылығы мамандықтың әлеуметтік мәртебесін арттыруға мүмкіндік береді. Бұдан бұрын алған білімді қайта оқыту үшін тану, қаржылық және қаржылық емес ынталарды күшейту МДТО саласына өтудің сан алуан жолдарын анықтайды. Осылайша, аталған сала әртүрлі тәжірибесі бар адамдар үшін ашық бола бастады. Эстонияда «Оқытушы болу үшін оқы» ақпараттық компаниясы өткізіледі. Францияда 24 теледидар арнасында педагогикалық мамандыққа тарту үшін «Бізге қосыл» бейнеролигі көрсетіледі. Латвияда қоғамдық көлікте «Ертең кім оқытады?» бейнеролик пен постерлер бар. Швецияның Ұлттық білім агенттігінің вебсайтында жетістікке жеткен адамдардың олардың тағдырына ықпал еткен мұғалімдер туралы бейне сұхбаттары жарияланады. Англияның «Мұғалім бол» вебсайты кәсіптік педагогикалық дайындық бағдарламалары туралы ақпараттандырады 18. Кадрлардың қартаюы көптеген елдерде өзекті мәселелердің бірі болып табылады. ЭЫДҰ елдерінде МДТО мұғалімдерінің орташа жасы 40, ерте даму 18 ЭЫДҰ. «Педагог кадрларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға қабылау және жұмысқа алу жүйесі: Қазақстанға арналған есеп», 2015 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 131

132 және балаларды күту саласында 36 жасты құрайды. Жас және зейнеталды жасындағы мұғалімдердің арасындағы теңгерімсіздік кадрлардың жетіспеушілігі мен мамандықтың төмен беделін айқындайды. Қазақстанда кадрлық құрамның жасымен жағдай біртіндеп жақсара бастады жылдан мектепке дейінгі ұйымдарда 30 жасқа дейінгі мамандар басым бола бастады жылы 40 жасқа толмаған мұғалімдердің үлесі 60% құрады. Осы кезекте, олардың жартысы 30 жасқа толмады ( сурет) сурет. Мұғалімдердің жас ерекшеліктері туралы деректер, адам жасқа дейін асқан Дереккөз: ҚР БҒМ Бұл МДҰ кадрлық құрамының жасару үрдісін көрсетеді. Дегенмен, тәжірибелі мұғалімдер үлесінің азаюы жас кадрлардың біліктілігін арттыру қажеттілігін өзектендіреді ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі ұйымдардағы педагогикалық кадрлар жас құрамының үлесі, 2016, % 59 жастан асқан жас жас жас 30 жасқа дейін 1,6 12,8 24,6 30,1 30,9 Дереккөз: ҚР БҒМ Оңтүстік Қазақстан облысында бес жылдан кем жұмыс өтілі бар мұғалімдердің саны тәжірибелі мұғалімдердің санынан 4 есе артық ( сурет). Бұл тәлімгерлік институтын күшейту және сапалы кәсіптік көмекті көрсету қажеттілігін дәлелдейді. Жас мамандар анағұрлым осал санат. Төмен мәртебе мен жалақы себебінен, мамандықта қалу ниетінен арылтады. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 132

133 сурет. Мектепке дейінгі ұйымдар мұғалімдерінің өңірлер тұрғысынан жұмыс өтілі, 2016, адам Алматы қ Астана қ ШҚО СҚО Павлодар ОҚО Маңғыстау Қызылорда Қостанай Қарағанды Жамбыл БҚО Атырау Алматы Ақтөбе Ақмола жыл және одан кем 6-10 жыл жыл 16 жыл және одан артық Дереккөз: ҚР БҒМ Тәрбиелеушінің жоғары біліктілігі мен мәртебесі дамыған елдерде МДТО сапасын қамтамасыз ететін тренд (2.1.3-кесте) кесте. Мамандықтың сапалық сипаттары Көрсеткіш ЭЫДҰ Қазақстан 1 Тәрбиелеушінің білім деңгейі 21 елде бакалавр дәрежесінен, 4 магистр дәрежесінен төмен емес 2 Орташа еңбекақы $3,1 мың ЭЫДҰ бойынша орташа еңбекақы 80% 2 3 Бастауыш мектеп мұғалімі жалақысынан үлес (%) ретіндегі табыс Тәрбиелеушілердің тек 35% ғана МДТО бойынша мамандығы бар (43,6% жоғары, 56,5% ТжКБ) 1 72,3 мың тг. ҚР бойынша орташа еңбекақы 50% 3 93% 68% ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 133

134 4 Мансап бойы жалақының өсімі 60% 30% 5 Мамандыққа кіріспе бағдарламасы 6 Тәрбиелеуші:бала арақатынасы ЭЫДҰ 19 елінде (13 - міндетті, 6 балабақшаның таңдауы бойынша) 1:7 (2 жастағы балалар үшін), 1:18 (3-4 жастағы балалар үшін) Регламеттелмейді 1:20 (2-3 жастағы балалар үшін), 1:25 (3-6 (7) жастағы балалар үшін) 4 Дереккөз: 1 ҚР БҒМ 2 OECD (2014), Indicator D3: How much are teachers paid? 3 ҚР ҰЭМ СК, 2016 ж. 4 ҚР ҰЭМ ж. 217 «Балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту объектілеріне қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» Санитарлық қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы Қазақстандық МДТО-ның қалыптасу жылдарында мектепке дейінгі білім беру мұғалімдерінің кәсіптік дайындығына ерекше рөл берілді жылы Республикалық білім беру жүйесінің басшылық және ғылыми-педагогикалық кадрларының біліктілігін арттыру институты (РБҚБАИ) 1965 жылдан жұмыс істеген Мұғалімдерді жетілдіру орталық интситутының функцияларын алды. РБҚБАИ ұйымдық-әдістемелік және үйлестіруші орган болып анықталды жылы РБҚБАИ және 16 өңірлік Біліктілікті арттыру институты «Өрлеу» Ұлттық біліктілікті арттыру орталығы» АҚ болып қайта құрылды. МДТО барлық мамандары балаларды тәрбиелеу және оқыту әдістемесінде жаңа білімді ала алады (2.1.4-кесте) кесте. Қысқа мерзімді біліктілікті арттыру курстарынан өткен педагог кадрлардың саны, адам Тыңдаушылар санаты Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының педагогикалық қызметкерлері МДҰ-ның меңгерушілері МДҰ-ның әдіскерлері Педагог-психологтар МДҰ-ның педагогикалық қызметкерлері, с.і. тәрбиелеушілер Денешынықтыру нұсқаушылары Дереккөз: «Өрлеу» ҰБАО АҚ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 134

135 Мұғалімдерді курстық дайындаудың кең спектрі ұсынылады. Бұл МДТО жаңа мазмұны, балаларды ерте дамыту әдістемелері, көптілділік және инклюзивті білім және т.б. басшыларға арналған білім беру бағдарламалары кәсіптік құзыреттілікті дамытуды, менеджмент және инновациялық қызметті басқаруды қамтиды. Тәжірибеге бағытталған нысандар қолданылады (тренингтер, іскерлік және рөлдік ойындар, жобаларды қорғау және т.б.). Жетекші халықаралық сарапшылар тартылады. Павлодар және Қостанай облыстарының өңірлік филиалдарында қашықтықтан оқыту тәжірибеде қолданылады. Бұл кәсіптік дамытудың ЭЫДҰ 20 елінде анағұрлым кең таралған нысаны болып табылады. Халықаралық тәжірибеде мұғалімдердің кәсіптік дамуы әртүрлі тақырыптарда беріледі ( сурет) сурет. МДТО мұғалімдерін кәсіптік дамыту салалары бойынша ЭЫДҰ елдерінің саны Оқу бағдарламасындағы жаңалықтар 23 Әдістеме және тәжірибе 21 Жоспарлау және менеджмент 21 Мониторинг, бағалау және эвалюция 21 Ауыз-екі сөйлеуді дамыту және басқа білім беру салалары 21 Денсаулық, қауіпсіздік және әлеуметтік әлауқат 18 Құндылықтар және этика 17 Коммуникация 17 МДТО және бастауыш мектептің сабақтастығы 16 Ерекше қажеттіліктері бар балалар 13 Дереккөз: OECD. (2012). Starting Strong III: A quality toolbox for early childhood education and care. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 135

136 2016 жылы «Өрлеу» орталығының курстық даярлаумен 7600 тыңдаушы қамтылды. Соның ішінде мектепке дейінгі ұйымдардың 576 басшысы және педагогикалық қызметкер. Бейінді емес білімі бар мұғалімдердің де кәсіптік даму мүмкіндіктері бар (72 сағат). Жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдардың 6476 мұғалімі ақылы негізде біліктілікті арттыру курстарынан өтті. Келешекте оларды мемлекеттің есебінен курстық даярлау мәселесі қаралады. Көптеген мемлекеттерде мектепке дейінгі білімде әйел қауымының басым болуы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстанда мектепке дейінгі білім мұғалімдерінің 97,4% (2014ж. 97,9%, 2015ж. 99,1%) әйелдер құрайды, ЭЫДҰ елдерінде 94%. Франция, Нидерланды және Ұлыбританияда ғана МДТО әйел мұғалімдердің үлесі 90% аспайды (83%, 87% және 90%). Барлық дерлік мемлекеттер мамандыққа ерлерді тартудан қиналады (ЭЫДҰ). Германия. Үкімет «Mehr Männer in Kitas» («Күндізгі күтім қызметтеріндегі ерлер») бағдарламасын жж. бастамашылық етті. Ол балаларды күтетін ұйымдарға (Kitas) ерлерді қызметкерлер ретінде тартуға бағытталды. Бастаманы жүзеге асыру нәтижесінде 2010 жылы Kitas-та 9979 ер жұмыс істеді жылы олардың үлесі 77% артып, адамды құрады. Бельгияның Фламанд қауымдастығы: Men in Childcare («Ерлер және бала күтімі») жылы Бельгияның Фламанд қауымдастығында балалардың күтімі жөніндегі 3417 маманнан 12 ғана ер адам болды жылы үкімет нормативтерге бала күтімі саласына ерлерді белсене тарту қажеттілігі туралы бап енгізді. Бір жылдың ішіндегі қарқынды маркетингтік компания ер студенттерінің санын 6,5%-дан шамамен 20% дейін арттырды. Ер жынысты студенттердің басым бөлігі ақпараттық компанияның бағдарламаға түсу шешімін қабылдауға ықпал еткенін атады. 19 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мазмұны Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту баланың тұлғасын жан-жақты дамыту және мектептегі оқуға дайындықтың жоғары деңгейін қамтамасыз етуге тиіс. Қазақстандағы мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үрдісі «Балабақшадағы тәрбие мен оқытудың үлгілік бағдарламасына» (1989ж.) 19 ЭЫДҰ, «Мектепке дейінгі тәрбие беру және оқыту үшін педагог кадрларды іріктеу және жұмысқа алу жүйесі: Қазақстанға арналған есеп», 2015ж. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 136

137 сәйкес құрылды жылы ұлттық бағдарламаны әзірлеуге талпыныс жасалды жылы Ы.Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылымизерттеу институтының мектепке дейінгі білім зертханасында «Балбөбек» бағдарламасы әзірленіп, білім беру үрдісіне енгізілді. Ол қазақ халқының ұлттық құндылықтарына негізделді. Сабақтардың тақырыптық қағидаты, интеграциялық жоспарлау және өткізу бағдарламаның негізгі артықшылығы болып табылады жылы балалардың міндетті біржылдық дайындығы енгізілді 20. Денсаулық сақтау, білім және спорт министрлігі «Семей» мемлекеттік университетінің авторлық ұжымымен бірлесіп, «Мектеп жағдайында 6-7 жастағы балаларды мектепалды даярлықтың жалпы білім беретін бағдарламасын» әзірледі. Алматы қаласындағы РБҚБАИ «Мектепке дейінгі ұйымда 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасын» қатар әзірледі. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының оқу-әдістемелік кеңесі мектепалды даярлау бағдарламасын мақұлдап, пайдалануға ұсынды. Екі бағдарлама балаларды мектепке даярлау білім беру аспектілерінің басым бөлігін қамтыды. Осы кезекте, бірыңғай стандарт болмағандықтан, екі бағдарлама бір-бірінен ерекшеленді жылдан мемлекеттік білім беру стандарттарын әзірлеу бойынша кең ауқымды эксперимент басталды. Тұңғыш «Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті стандарты Негізгі ережелер. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» (МЖС МДТО) 2001 жылы бекітілді. МЖС МДТО енгізілуі мазмұнның міндетті минимумын және балаларды мектепке даярлаудың бірыңғай деңгейін нормалады. МЖС МДТО нормативтік құжат ретінде мектепалды сыныптардың және топтардың базистік оқу жоспарын (БОЖ) анықтады. Мектепалды дайындықтың мазмұны мен құрылымы, қызметтің түрлері бойынша 20 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы 1762 Қаулысы «Балаларды міндетті мектеп алдындағы даярлау мәселелері» Қаулысы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 19 ақпандағы 159 Қаулысымен күші жойылды) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 137

138 максималды оқу жүктемесі белгіленді. Ол жұмыс оқу жоспарларын әзірлеуге негіз болды оқу жылы 82 атаудан мемлекеттік және орыс тілдерінде 19 оқу-әдістемелік кешен әзірленді, сынақтан өткізілді және алғаш рет енгізілді жылы «1-ден 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқытудың жалпы білім беретін бағдарламасы мазмұнының базалық минимумы» дайындалды. Балаларды ойын қызметінде дамыту, денсаулықты қорғау және дене дамуы, ауыз-екі сөйлеу және шығармашылық дамыту, конструктивтік және математикалық қызмет, жаратылыстану-ғылыми білім және экологиялық мәдениетті дамыту негізгі бағыттар болып бегіленді. Мектепке дейінгі білімді дамытудың бірыңғай стратегиясын құру қажеттілігі 2005 жылы «Мектепке дейінгі балалық шақ» Республикалық ғылыми-тәжірибелік орталықты (Орталық) құруға негіз болды. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды ғылыми-әдістемелік бұдан әрі орталықтан жүзеге асырылды. 12 жылдық білімге өтуге дайындық шеңберінде 2007 жылы «Қайнар» мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеу, білім беру және дамыту кешендік бағдарламасы әзірленді. Бағдарламада мектепке дейінгі жастағы балаларды шығармашылық дамыту міндеті жүзеге асырылды. Осы жылы «Қарлығаш» шағын орталықтарға арналған вариативтік кешенді бағдарламасы әзірленді. Осы бағдарлама МДҰ білім беру үрдісінің вариативтік бөлімінде пайдаланылды. ЮНЕСКО мамандарымен және шетелдік сарапшылармен ынтымақтастық жасасып, 2008 жылы жаңа ҚР МЖБС «Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті білім беру стандартын» (Стандарт) әзірледі. Стандартты енгізу 12 жылдық мектептегі оқу дайындығына қойылатын жаңа талаптармен және білімнің құзыреттік тәсілдерімен түсіндіріледі. 21 ҚР Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы 1459 «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығы МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 138

139 Бес білім беру саласы бойынша басты құзыреттер алғаш рет белгіленді («Денсаулық», «Таным», «Коммуникация», «Шығармашылық», «Социум»). Құзыреттерді дамытудың іс-әрекетті қайталаудан алған білімді түсіну және қолдануға дейінгі үш шартты деңгейі белгіленді. Стандарт негізінде Орталық білім беру бағдарламаларын дайындады (1-3 жастағы балаларға арналған «Алғашқы қадам», 3-5 жастағы балаларға арналған «Зерек бала» және 5-6 жастағы балаларға арналған «Біз мектепке барамыз»). Олар педагогикалық үрдісті ұйымдастыратын жаңа тәсілдерді қарастырды (ұйымдық және оқудан тыс қызмет). Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мазмұны түбегейлі қайта қаралды. Баланың жеке, эмоциялық және танымдық дамуына екпін қойылды. Тәрбие аспектісін күшейту үшін «Өзін-өзі тану» адамгершілік-рухани білім беру бағдарламасы енгізілді. Ерте жастан балаларды дамыту мәселелеріне атааналардың анағұрлым көп назарын тартуға көңіл бөлінді. 12 жылдық білімге жоспарлы өтумен байланысты мектепалды даярлық Стандартқа енгізілмеді. Стандарттың жалпы ережелері, мақсаттары және міндеттері балалардың мектепке дайындығына қойылатын талаптарды анықтамады. Мектепке дейінгі ұйымдармен 6-7 жастағы балалардың даярлау топтарын толымдау тоқтатылды. Мектептер бірінші сынып оқушыларының екі еселенген санын қабылдауға дайын болмады. Жаңа нормативтік базаны құру қажеттілігі туындады жылы «Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті стандарты» 22 әзірленді. Мектепке дейінгі ұйым түлегінің жалпы моделі ұсынылды. Әрбір жас кезеңінде құзыреттерді меңгеру деңгейі белгіленбеді. Бұл балалардың негізгі дағдыларының қалыптасуын бағалауға мүмкіндік берді. 22 ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы 1080 «Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 139

140 Мектепке дейінгі білімде технологияларды енгізу жүйелілігінің болмауы қолданыстағы бағдарламар мен оқу-әдістемелік кешендердің мазмұнын жаңарту қажеттілігін белгілеуге мүмкіндік берді. Осыған орай, педагогикалық тәсілдердің тәрбиелеу мен оқыту инновациялық тәсілдерінің талаптарына сәйкессіздігі мәселесін шешу бойынша нақты шаралар іске асырылды. Мектепке дейінгі білімнің мазмұндық аспектілері мен нормативтік базасына ерекше назар аударылды жылы Мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандарты жаңартылды. 23 Мектепке дейінгі жастағы балалардың дайындық деңгейіне қойылатын талаптар белгіленді. Бұл қазақстандық мектеп білімінің жаңартылған мазмұнына өтуімен түсіндіріледі. Оған сәйкес жалпы білім беретін «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасы 24 (Бағдарлама) және білім беретін «Мектепалды даярлау бағдарламасы» әзірленді. Бағдарламада мектепке дейінгі білім мен бастауыш білімнің интеграция, сабақтастық және үздіксіздік қағидаттары белгіленді. «Мәңгілік ел» жалпы ұлттық идеясы аталды (балалардың Отанына, отбасына және айналасындағы адамдарға деген махаббат сезімін қалыптастыру, адамгершілік-рухани құндылықтар сезімін тәрбиелеу). Балалардың әлеуметтік-психологиялық, жеке тұлғалық, ынтажігерлік, физикалық және зияткерлік дамуы қарастырылды. Балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға, танымдық және әлеуметтік ынтасының пайда болуына, қызығушылығын және білім алуға мүддесін дамытуға екпін қойылды. Баланың шығармашылық және танымдық дамуына бағытталған бағдарлама еліміздің 77 балабақшасында және 30 пилоттық мектебінде сынақтан өте бастады. Бағдарлама барлық жерде мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үрдісіне 2016 жылғы 1 қыркүйекте енгізілді. Осылайша, еліміздің мектепке дейінгі білімі дамуында едәуір алға қадам басты. 23 ҚР Үкіметінің ж. 292 «ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы 1080 «Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» Қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қаулысы 24 ҚР Білім және ғылым министрі м.а жылғы 12 тамыздағы 499 «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасын бекіту туралы» бұйрығы МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 140

141 «Дене шынықтыру» ұйымдық оқу қызметінде оқу жүктемесін 2,5 сағатқа дейін арттыру; «Коммуникация» білім беру саласына «Драма» пәнін және «Таным» білім беру саласына «Жаратылыстану» пәнін енгізу Үлгілік оқу жоспарының (ҮОЖ) 25 басты жаңалығы болды. Бағдарлама мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үрдісіне 2016 жылғы қыркүйекте жаппай енгізілді. ҮОЖ мектепке дейінгі ұйымдарда мемлекеттік және орыс тілдерін 3 жастан бастап, шетел тілін 5 жастан бастап оқытылуын реттеді жылы балабақшаның ішінде 625-і оқу үрдісін көптілділікті ескере отырып ұйымдастырды. Үштілді оқытуды кең ауқымды енгізу үшін білікті кадрларды және тиісті әдістемелік сүйемелдеуді дайындау керек. Пилоттық жоба шеңберінде 2017 жылдан бастап ҚР БҒМ мектепалды даярлауға арналған бірыңғай бағдарламаны және бірыңғай базалық оқулықты енгізуді жоспарлап отыр. Қазіргі уақытта ҚР БҒМ 5-6 жастағы балалардың қабылдауына ыңғайлы технологияларды, соның ішінде интерактивті технологияларды пайдалана отырып, осы жастағы балаларды мектепалды даярлауға арналған «Әліппе» («Букварь») әзірлеуге кірісті. Ұқсас тәжірибе таяу орналасқан мемлекеттерде сәтті қолданылады. Белоруста 2-ден 5 жасқа дейінгі сәбилерге арналған «Букварь», Ресейде балаларды ойын нысанында оқыту негіздерімен таныстыруға арналған электрондық «Букварь» шығарылды. Қазақстанда МДТО-ның негізін қалаушы жүйесімен қатар, «Step by step», М.Монтессори, Gymboree Play & Music ағылшын тілін ерте дамыту, FasTracKids академиясы және т.б. балама бағдарламалар табысты енгізіліп жатыр. Осылайша, тәуелсіздік жылдары біршама әлеует жинақталды, ол еліміздің мектепке дейінгі білім берудің ұлттық үлгісінің мазмұнын алдын ала анықтады. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сапасын қамтамасыз ету «ЭЫДҰ көптеген елдерінде мектепке дейінгі білім беру қызметтері жұмыс істейтін әйелдер санының артуына байланысты кең таралған. Алайда, 25 ҚР Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 22 маусымдағы 391 «Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу жоспарларын бекіту туралы» ҚР Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 20 желтоқсандағы 557 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 141

142 осы қызметтердің сапасын арттырмай қолжетімділікті арттыру жеке және қоғамдық деңгейде күтілетін нәтижелерді бермейді». 26 Алғашқы онжылдық ішінде мектепке дейінгі ұйымдар желісінің қысқаруы мектепке дейінгі тәрбиенің сапасына барынша ықпал етті. Жоғары білікті мамандардың көбі осы саладан кетуге мәжбүр болды. Бұл мектепке дейінгі ұйымдардың жұмыс сапасына үлкен өзгерістер әкелді. «Сапа Қазақстанда мектепке дейінгі білім беруді қамтамасыз етуде басты мәселе болып табылады». 27 Қазақстанның халықаралық салыстырмалы зерттеулердегі нәтижелері мектепке дейінгі білімнің сапасын арттыру қажеттілігін дәлелдейді. PISA-2015 бір жылдан артық мектепке дейінгі дайындығы бар қазақстандық қатысушылардың көрсеткіштері, бір жылдан кем мектепке дейінгі біліммен қатарластарына қарағанда, небәрі 21 балға артық (жаратылыстану). Бұл айырмашылық ЭЫДҰ елдеріндегі нәтижеден (50 балл) екі есе аз ( сурет) сурет. Бір жылдан артық және бір жылдан кем мектепке дейінгі біліммен қатысушылардың көрсеткіштеріндегі айырмашылық, PISA-2015, жаратылыстану, балл Дереккөз: PISA-2015 Халықаралық деректер қоры Мектепке дейінгі білімнің ықпал ету факторын өңірлердің PISA тегі көрсеткіштері дәлелдейді. МДТО-ды алған қатысушылардың және мектепке дейінгі ұйымдарға бара алмаған қатысушылардың нәтижелеріндегі 26 Education at a Glance, Саясатқа шолу жөніндегі есеп: «Қазақстандағы мектпке дейінгі тәрбие мен оқыту», ҚР БҒМ, ЮНЕСКО, ЭЫДҰ, 2005 жыл, 23-б. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 142

143 айырмашылық Қарағанды облысында 57, Батыс Қазақстан облысында 39, Алматы қаласында 38 балды құрады ( сурет) сурет. Білім алушылардың нәтижелері, PISA-2015, жаратылыстану, балл бармады бір немесе одан кем уақыт бойы барды МДТО бір жыл немесе одан артық уақыт бойы барды Дереккөз: PISA-2015 халықаралық деректер қоры 4-ТДМ 4.2-міндетінің «Сапалы білім» жаһандық көрсеткіші «денсаулық, білім және психологиялық-әлеуметтік әл-ауқат тұрғысынан дамудың тиісті деңгейіне жеткен 5 жасқа толмаған балалардың жыныстық сипаты тұрғысынан пайыздық үлесін» белгіледі. БҒДМБ «2020 жылға қарай 5-6 жастағы балалардың 80%-ында қабілеттері мен дағдыларының жоғары және орта деңгейі бар» көрсеткішіне қол жеткізу үшін бағалау құралдарын енгізу керек. Балалардың мектепке дайындық деңгейіне ұлттық деңгейде мониторинг жүргізілмейді. Келешекте «Мектепке дейінгі балалық шақ» Республикалық орталығы Балалардың қабілеті мен дағдыларына мониторинг жүргізудің бірыңғай әдістемесін әзірлеп, енгізуді жоспарлап отыр. Еліміздің мектепке дейінгі ұйымдары ішкі мониторингті әртүрлі әдістемелер бойынша өткізді. Балалардың мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларының базалық мазмұнын меңгеру сапасын бағалау және өлшеу әдістемесін МДҰ-ның 57%-ы, 1-ден 6 жасқа дейінгі балалардың құзыреттілік ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 143

144 дамуының индикаторлар жүйесін 24%-ы және басқа диагностиканы 19%-ы 28 қолданды. Көптеген мемлекеттерде мектепке дейінгі жастағы балалардың жетістіктерін бағалау әдістемелерін сарапшылар қауымдастығы кеңінен талқылайды. Негізінен, балалардың мектепке дайындығын бағалауға екпін қойылады. 13 елде (Австралия, Канада, Англия, Нидерланды және т.б.) Early Development Index әдістемесі пайдаланылады. Бағалау құралы баланың мектепке дайындық деңгейін бес сала бойынша анықтайды (денсаулық және дене бітімінің дамуы, әлеуметтік құзыреттер, эмоциялық жетілу, тілді білу және когнитивтік даму, коммуникация дағдылары). Дарем Университетінің Бағалау және мониторинг орталығы (Англия) ipips әдістемесін (The International Performance Indicators in Primary Schools) әзірледі. ipips құралы балалардың бастауыш мектептегі оқуға және бірінші сыныпты аяқтағаннан кейінгі дайындығын бағалайды. Балалардың когнитивтік және тұлғааралық дағдылары зерттеу объектісі болып табылады. Құралда небәрі бес компонент бөліп көрсетілген (когнитивтік даму, жеке тұлғалық, әлеуметтік және эмоциялық даму, дене дамуы, жүріс-тұрысы және мәнмәтіндік ақпарат). Әдістеме Англияда, Австралияда, Шотландияда, Гонконгта, Жаңа Зеландияда, БАӘ қолданады. Осы жүйе бойынша пилоттық зерттеулер Германияда, Нидерландыда, АҚШ-та, Словенияда және Ресейде өткізілді. 29 ЭЫДҰ 16 елінде бақылау, 8 елінде тестілеу технологиясы бағалаудың негізгі құралы болып табылады. ЭЫДҰ жылдары International Early Learning and Child Well-being Study (IELS) зерттеуін өткізбекші. Зерттеудің тұжырымдамасы балалардың математикалық сауаттылығын, олардың әлеуметтік және эмоциялық дамуын бағалауын қарастырады. 28 АТО, «Мектепке дейінгі білім беру ұйымдары түлектерінің мектептегі оқуға дайындық сапасын бағалау» жинағы, 2015ж. 29 «Экономика жоғары мектебі» Ұлттық зерттеу университеті, Баланың мектептегі оқуға дайындығын және оның бір жыл бойы оқу жетістіктерін бағалау (ipips құралы негізінде): Бірінші кезеңнің нәтижелері және перспективалар, 2014ж. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 144

145 Мектепке дейінгі ұйымдар көрсететін қызметтердің сапасын ҚР БҒМ Білім және ғылым саласын бақылау комитеті бағалайды. Аттестацияланған МДҰ-лардың шамамен төрттен бір бөлігі жыл сайын аттестаттау рәсімінен өтпеді ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарын мемлекеттік аттестаттау, бірлік барлық мемл.аттестаттаулар бастапқыда аттестаттаудан өтпеді Дереккөз: ҚР БҒМ Білім және ғылым саласын бақылау комитеті. Қызметтің негізгі бағыттары жөніндегі 2015 жылғы статистика ( динамикада) Негізінен, бұл педагог кадрлардың төмен сапалық құрамымен байланысты. Жалпы алғанда, мектепке дейінгі білімнің сапасын бақылау тетіктерін жетілдіру ұсынылады. Мектепке дейінгі ұйымдардың инфрақұрылымдық және ресурстық жабдықталуы ғана өзекті болып отырған жоқ. Мектепке дейінгі білім беретін мұғалімдердің сапалық құрамына және кәсіптік ұйымдық менеджментке де басты рөл беріледі. Олардың жұмысының нәтижелілігі жұмсалған қаражаттың тиімділігін анықтайды. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды қаржыландыру Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында мектепке дейінгі білім аз қаржыландырылды жылдары кезеңінде білімге жұмсалатын жалпы шығыстардан МДТО-ға жұмсалатын шығыстардың үлесі екі есеге кеміді. Балабақшалар желісі көптеп қысқарды, балалар аз қамтылды. Білікті кадрлар мамандықтан кетті жылдары мерзімінде жағдай өзгере бастады. Мектепке дейінгі білімге жұмсалатын шығыстардың үлесі 4 есеге артты ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 145

146 сурет. Білімге жұмсалатын жалпы шығыстардан мектепке дейінгі білімге жұмсалатын шығыстардың үлесі, % 11 12,2 9,3 7,1 3 3,4 3,7 3,9 4, Дереккөз: ЮНЕСКО/ЭЫДҰ. ( ). Саясатқа шолу жөніндегі есеп: Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту; ҚР БҒМ ( ) ҚР білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру, содан соң Елбасының «Балапан» бағдарламасы бастамасы еліміздің мектепке дейінгі білімін қалпына келтірудің басты белгісі болды. Алғаш рет республикалық бюджеттен жергілікті атқарушы органдарға барлық меншік нысанымен мектепке дейінгі ұйымдарға мемлекеттік тапсырысты орналастыру үшін нысаналы трансферттер бөлінді. Мемлекеттік тапсырыс 89,7 мың балаға орналастырылды. «Балапан» Бағдарламасы жүзеге асырылған бірінші жылдың өзінде-ақ балаларды қамту 37%-дан 41,6% дейін артты жылдары ЖІӨ-ден МДТО-ға жұмсалатын шығыстардың үлесі 0,5% артты ( сурет) сурет. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға жұмсалатын шығыстардың үлесі, ЖІӨ-нен % 0,4 0,6 0,6 0,5 0,1 0, Дереккөз: ҚР БҒМ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 146

147 Қазақстанның қаржылық инвестицияларының көрсеткіші (0,5%) Австралияның шығыстарымен салыстыруға келеді. Халықаралық сарапшылар «Мектепке дейінгі білімге жұмсалатын шығыстар ЖІӨ-нен кеміне 1% құрауы тиіс» 30 деп атады. Осы көрсеткіш Норвегия мен Швецияда ұсынылатын көрсеткіштен 2 есе артық ( сурет) сурет. ЭЫДҰ елдерінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға жұмсалатын шығыстардың үлесі, ЖІӨ-ден % 1,7 1,9 2 0,5 0,5 0,6 0,7 0,8 0,8 0,9 1,1 1,2 1,3 1,3 Дереккөз: OECD. (2016). Education at a Glance 2016: OECD Indicators, OECD Publishing Көптеген мемлекеттерде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласы басым мемлекетпен қаржыландырылады. Қазақстан да өзгеше емес. Мектепке дейінгі ұйымдар желісінің өсімі мемлекеттік инвестициялар есебінен қамтамасыз етілген шы жылдардың басында мектепке дейінгі білімге жұмсалатын шығыстар 5 млрд теңгеден аспады жылдары мемлекет инвестицияларының өсімі шамамен 54 есеге артты жылы мектепке дейінгі білімге жұмсалатын шығыстардың шамалы азаюы желіні дамыту бойынша мөлшердің басым бөлігін жоспарлы орындаумен және МДТО қызметтерінің сапасын арттырумен байланысты болды ( сурет). 30 Дереккөз: UNICEF. (2008). The child care transition: A league table of early childhood education and care in economically advanced countries. Italy: UNICEF Innocenti Research Centre ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 147

148 сурет. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға жұмсалатын мемлекеттік шығыстар, млн теңге Дереккөз: ҚР БҒМ Балабақшада бір балаға шаққандағы шығыстардың оң динамикасы тіркелді. Шығыстардың басым бөлігін мемлекет өтейді (70% астам). Атаананың төлемі баланың тамақтану шығыстарын өтейді және өңірге қатысты шамамен 5-10% құрайды. Соңғы он жылда осы көрсеткіш 4 есе өсті ( сурет). Жылдық өсімге қарамастан, Қазақстанда бір тәрбиеленушіге шаққандағы шығыстар ЭЫДҰ елдері бойынша орташа көрсеткіштен (жылына $8 618) әлі де төмен сурет. Бір тәрбиеленушіге жылына жұмсалатын орташа шығыс, мың теңге ,3 163,7 189,1 200,2 204,1 92,1 57,6 60, Дереккөз: ҚР БҒМ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 148

149 ЭЫДҰ елдерінде бір тәрбиеленушіге шаққандағы ең жоғары шығыстар скандинавия елдеріне тән (Швеция, Финляндия). Осы мемлекеттердегі шығыстар жылына $10 мыңнан асады ( сурет) сурет. МДТО-да бір балаға жылына жұмсалатын шығыстар, АҚШ доллары Швеция Финляндия Исландия Жаңа Зеландия Германия Словения ЭЫДҰ бойынша орташа Франция Чили Ресей Федерациясы Латвия Дереккөз: OECD (2016). Education at a Glance 2016: OECD Indicators, OECD Publishing Осы секторға МЖС белсенді дамыды жылмен салыстырғанда, мемлекеттік білім беру тапсырысын алатын жекеменшік МДҰ-лардың саны 655 бірлікке артты (2013 жылы 898, 2014 жылы 1261, 2015 жылы 1553). 31 Мемлекеттік білім беру тапсырысы көлемінде мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты шеңберінде мектепке дейінгі ұйымның бір балаға шаққандағы ағымдық шығыстары өтеледі жылы мектепке дейінгі ұйымдарға мемлекеттік тапсырысты орналастыру ережелеріне мемлекеттік тапсырысты баланың нақты келуімен байланыстыруды жою бөліміне өзгерістер енгізілді, бұл ұйымдарға ғимаратты күту, персонал еңбегі бойынша шығыстарын төлеуге мүмкіндік береді. 32 Мемлекеттік тапсырысты орналастыру шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың тартымдылығын арттыруға мүмкіндік берді. 31 ҚР Президентінің «ҚР білім беруді және ғылымды дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы», 2016 жылғы 1 наурыздағы 205 Жарлығы 32 ҚР БҒМ «Еңбек нарығының қажеттіліктерін ескере отырып, техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi, жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiмi бар мамандарды даярлауға, сондай-ақ жоғары оқу орындарының дайындық бөлімдеріне, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуға мемлекеттiк бiлiм беру тапсырысын орналастыру қағидаларын бекіту туралы» 2016 жылғы 29 қаңтардағы 122 бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 149

150 Концессиялық келісімдер шеңберінде Қазақстанда бизнесті қолдау да МДТО желісінің кеңеюіне және қызметтерінің саналуандығына жәрдемдеседі. Концессиялық жобларды сүйемелдеу бойынша МЖС-тің 14 өңірлік орталығы жұмыс істейді. Жеңілдіктер беру мәселесі заңнамалық деңгейде реттелді (корпоративтік салық алынбайды, жер салығының мөлшерлемесі 10 есе төмендеді, мүлік салығы салық базасынан 0,1% мөлшерлемемен есептеледі). Жекеменшік балабақшалардың тәрбиешілерін мемлекеттік бюджет есебінен оқыту жоспарланып отыр. МЖС-ті дамыту мемлекетке қаржыландыруды МДТО қызметтерінің сапасын арттыру үшін бағыттауға мүмкіндік береді. Балаларды ерте дамыту адами капиталды қалыптастырудың негізі және экономикалық өсім пайдасына қарай басым қайтарым болып табылады. Өмірлік әлеуетке инвестициялар неғұрлым ерте салынса, адамның келешегі соғұрлым жақсы болады. 33 «Қолжетімділік сапа» теңгерімі неғұрлым сақталса, МДБ инвестицияларының қайтарымы соғұрлым жоғары болады. МДБ-ге салынған 1 доллар, орта білімге салынған инвестицияларға қарағанда, 3 есе және кәсіптік оқыту бағдарламаларынан 8 есе қайтарымды. Балалардың ерте дамуына салынған инвестициялардың қайтарымы кейінгі түзету біліміне жұмсалатын қаражатты үнемдеу, жоғары еңбек өнімділігі, салық төлемдерінің өсімі және қылмыстың азаю есебінен жылына 7-10% құрайды. 34 Америка Құрама Штаттарында мектепке дейінгі оқытуға жұмсалған инвестициялар жасөспірімдердің қылмыс санын ұзақ мерзімді төмендеуіне әкелді. 35 Осылайша, мектепке дейінгі білімге жұмсалатын инвестициялар ел әл-ауқатын арттыру үшін ерекше маңызды болып табылады. Әлемде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мәртебесі және оның міндеттілігін түсіну артып жатыр. Жұмыс істейтін аналар үлесінің артуы МДТО қамту салдары ретінде емес, оның бір міндеті ретінде көбірек қарастырыла бастады. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуда «Білім-2030» күн тәртібі мынадай жаһандық трендтерді белгіледі. Бұл міндетті мектепке дейінгі білім 33 БҰҰДБ Адами даму туралы баяндама 2014 «Адамзаттың тұрақты ілгерілеуін қамтамасыз ету: Осалдықты азайту және өмірге төзімділігін қалыптастыру», 2015ж. 34 Carneiro and Heckman, БҰҰ, Адамдар және азамат үлесіндегі зат мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру. Білім мониторингі жөніндегі дүниежүзілік баяндаманың түйіндемесі, 2016ж. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ 150

151 және МЖС-ті дамыту, тәрбиешінің біліктілігіне қойылатын жоғары талаптар және олардың кәсіптік мәртебесін арттыру, баланың мектепке дайындық деңгейін тәуелсіз бағалауды енгізу. ЮНИСЕФ МДТО-ның адекватты дамуы үшін оның 10 стандартын анықтады. 36 Бұл 50% жалақының сақталуымен бала күтіміне байланысты бір жылдан кем емес демалыс беру және медициналық қызметтерге жалпыға ортақ қолжетімділік. Әлеуметтік тұрғыдан осал топтардан шыққан балаларға ерекше назар аударумен МДТО ЖІӨ-нен кем дегенде 1% қамтамасыз ету және қаржыландыру жөніндегі ұлттық жоспардың болуы. Балалардың кедейлік деңгейін 10% кем болатындай төмендету. Ерте жастағы 25% баланың МДТО-ға қолжетімділігі және 4 жастағы 80% баланың МДТО-мен аптасына 15 сағаттық қамту. Арнайы біліммен МДТО мұғалімдерінің кем дегенде 80%, соның ішінде жоғары мектепке дейінгі біліммен 50%. Топтардың толымдылығы бойынша жағдай жасау 4-5 жастағы балалардың 1:15 арақатынасында 24 адамнан асырмау. Мектепке дейінгі білім берудің көшбасшы скандинавия елдері стандарттардың басым санын (10-нан 8) ұстанады. Қазақстан қазіргі уақытта жартысынан кемін орындайды. Осы кезекте, біздің көптеген дамыған елдермен салыстыруға келетін кіріс жағдайымыз бар (қаржыландыру, инфрақұрылым, кадрлық құрам, балаларды қамту). Қазіргі уақытта МДТО сапасын арттыру міндеті белгіленді: «Мектепке дейінгі білім берудің жаңғыруын жалғастырған жөн. Мектепке дейінгі оқытудың заманауи тәсілдері инновациялық және жасампаздық болуы керек». 37 Қазақстанның ЭЫДҰ стандарттарына сәйкес келуге ұмтылысы орта мерзімді келешекте Білім беруді және ғылымды дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көрініс тапты. Қойған міндеттерді орындау Қазақстанға МДТО жүйесін жаңа сапалы деңгейге шығаруға мүмкіндік береді. 36 UNICEF, «The child care transition: A league table of early childhood education and care in economically advanced countries», 2008ж. 37 ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың интерактивті лекциясы «Білім қоғамы жолындағы Қазақстан», ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 151

152 2.2. ОРТА БІЛІМ БЕРУ

153 Қысқаша түйіндеме Мектептердің желісі мен контингенті Тәуелсіздік жылдары мектептердің жалпы желісі 16%, 1991 жылы 8841-ден 2016 жылы 7450-ге дейін қысқарды. Мектептердің желісі, негізінен шағын жинақты мектептердің (ШЖМ) жабылуы есебінен қысқарып отырды Оқушылардың контингенті 9,6%, 1991 жылы 3226,4 мың адамнан 2016 жылғы 2930,6 адамға дейін қысқарды. Бұл ішкі және сыртқы көші-қонмен, 90- шы жылдардағы демографиялық құлдыраумен түсіндіріледі Бұл ретте, оқушылардың контингенті соңғы 5 жылда 379 мың адамға (15%) артты. Оқушылар санының біршама өсімі 2008, 2009 және 2010 жылдардағы туу көрсеткішінің біршама өсуімен түсіндіріледі жылы бірінші сыныпқа бала қабылданды, бұл 2015 жылғы қабылдаудан ( ) 22,2 мыңға артық Мемлекеттік тілді басымды дамытуы қамтамасыз етілді. Қазақ тілінде оқытатын күндізгі мектептердің желісі 1993 жылдан бері 383 бірлікке (11,3%) артты. Қазақ тілінде білім алатын оқушылардың үлесі 1991 жылдан 2016 жылға дейін шамамен 2 есе артты (сәйкесінше 33,8%-дан 62% дейін) Тәуелсіздік алғаннан бері білім беру мазмұнының нұсқалығын жаңа типті ұйымдар қамтамасыз ете бастады. Орта білім беретін ұйымдар желісін 25 жылдың ішінде жекеменшік мектептер, лицейлер, гимназиялар, дарынды балаларға арналған мамандардырылған мектептер, НЗМ (21) толықтырды ҚР БҒМ және ЖАО күндізгі мектептерінің жалпы санынан ШЖМ-дің үлесі біршама өзгерді жылы 45%-дан 2007 жылы 57% дейін артып, 2016 жылы 43% дейін азайды 2016 жылы ШЖМ жұмыс істеді. Соның 98,6% (2 995) ауылдық мектептер. ШЖМ-де оқушы (контингенттен 7%) білім алды, мұғалімдердің 16,9% (51 304) сабақ берді ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 153

154 ШЖМ ШЖМ үлкен аумағы бар және халқының тығыздығы аз елдерге тән (Австралия, Канада, Ресей, АҚШ, Қазақстан және т.б.). Олардың болуы өзіндік мәселелерді тудырады (көп шығыстар, әлсіз МТБ, білімнің шамалы сапасы) ШЖМ-де білім сапасы, ҚР бойынша ортадан анағұрлым төмен. ШЖМ-тер білім алушыларының ҰБТ, ОЖСБ, PISA, TIMSS нәтижелері ел бойынша орта мәннен төмен ШЖМ-ді қолдау үшін жұмыстың мынадай бағыттары пайдаланылады: қолжетімділікті кеңейту (ресурс орталықтарын ашу, қажеттілік бар өңірлерде мектеп жанындағы интернаттарды салу, мектебі жоқ ауылдарда балаларды мектепке және үйге көлікпен тасымалдауды ұйымдастыру) мұғалімдерді ЖОО-да аралас пәндер бойынша даярлау («Химия-Биология», «Математика-Физика», «Математика-Информатика», «Физика-Информатика», «География-Тарих», «Тарих -Дінтану») электронды мәнмәтінді пайдалану Мектептердің материалдық-техникалық базасы (МТБ) Әр бесінші мектеп (1 356) тәуелсіздік жылдары салынды Типтік ғимараттарда орналасқан мектептердің саны бірлікке, 1996 жылы ден (51,4%) 2016 жылы дейін (77,7%) артты Апаттық жағдайдағы мектептер саны азаюының тұрақты үрдісі байқалды (1996ж бірл. (3,26%), 2016ж (0,9%) Күрделі жөндеуді талап ететін мектептердің саны 2005 жылдан бері тан (26,1%) 2016 жылы 793 дейін (11,2%) азайды Үш ауысымдық мектептердің саны төмендемей тұр (1993ж (1%), 2016ж (1,8%)). Сонымен қатар, жылдары төрт ауысымда сабақ жүргізетін мектептер жұмыс істеді (2002ж. - 20) 2005 жылдан бері мектептер ЖБ және РБ есебінен жаңа модификациялы пәндік кабинеттермен жабдықталып жатыр ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 154

155 Орта білімді ақпараттандыру 2001 жылға қарай елдің жалпы білім беретін мектептерін 100 пайыздық компьютерлендіру аяқталды жылы бір компьютерге шаққанда оқушылардың саны 62 адамды, 2016 жылы 10 адамды құрады Елдегі мектептердің 98%-ына, оның ішінде ауылдық мектептерінің 97%- ына Интернет желісі қолжетімді болды 512 кбит/с жоғары жылдамдықпен Интернет желісі қолжетімді ЖАО мектептерінің үлесі 2008 жылғы 31%-дан 2016 жылғы 81,6% дейін артты. 4 Мбит/с және одан жоғары жылдамдықпен кең жолақты Интернет желісі ЖАО мектептерінің 33,9%-ына қолжетімді 2007 жылдан бері «Онлайн оқыту жүйесі» жобасы шеңберінде мектептерге интерактивті құрал-жабдықтар жеткізілді. Интерактивті сабақтар апта сайын өткізілді жылғы 3 қыркүйекте Елбасы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты интерактивті сабақты өткізді Арнайы және инклюзивті білім 2011 жылы ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын қабылдауына байланысты инклюзивті білім берудің белсенді ілгерілеуі басталды Ерекше білім беру қажеттіліктерімен 92 мың баланың 26%-ы мектептерде инклюзивті білім берумен қамтылды, бұл 2015 жылғы көрсеткіштен 0,5%-ға және 2011 жылғы көрсеткіштен 6,9%-ға артық Инклюзивті білімге жағдай жасаған мектептердің саны 2 еседен астам, 2011 жылы дан 2016 жылы дейін артты Инклюзивті білімге тиісті тұлғалардың санатын заңнама тұрғысынан кеңейту инклюзивті білім беруді дамытудың маңызды кезеңі болды. Бұл денсаулығында мәселелері бар балалар, сонымен қатар қоғамда әлеуметтік бейімделу қиындықтары бар тұлғалар 2016 жылы оқушылар өзбек (15), ұйғыр (13) және тәжік (4) тілдерінде білім алған 32 мектеп өз қызметін жүзеге асырды. Соларда және аралас мектептерде оқушы білім алды ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 155

156 Аз қамтылған отбасылардан шыққан оқушыларды қолдау Елдегі тәуелсіздіктің алғашқы жылдары аз қамтылған және көп балалы отбасыларға балаларды оқытуда көмектесуде Жалпыға бірдей оқу қорын құру маңызды рөл атқарды жылдардың өзінде-ақ бала мектепке қайтарылды, бұл осы мәселенің шиеленісін шешуге көмектесті. Бүгінгі таңда орта біліммен балалардың 99%-ы қамтылды Осындай оқушыларды қолдау мақсатында «Мектепке апарар жол», «Қамқорлық» атты республикалық акциялары өткізіледі жылдары 3,5 млн бала 19 млрд тг. көлемінде материалдық көмек алды 2016 жылы аз қамтылған отбасылардан шыққан бала мектептерде, соның ішінде ы ауылдық мектептерде білім алды Қосымша білім беру 1991 жылдан бастап 2006 жылға дейін қосымша білім ұйымдарының желісі ден 541 дейін 3 еседен артық кеміді Соңғы он жылдықта балалардың қосымша білім беру жүйесі белсене дами бастады. ҚР БҒМ бағынысты ұйымдардың желісі 2006 жылғы 541-ден 2016 жылғы 834 дейін артты. ҚР МСМ қосымша білім беру ұйымдарын ескере отырып дейін артты Қазақстан қосымша білім беруді бюджеттік қаржыландыруды қамтамасыз ететін аз елдердің бірі. Шамамен 2 млн бала мен жасөспірімнің ҚР БҒМ және ҚР МСМ мектептен тыс ұйымдарында, мектеп үйірмелерінде шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндіктері бар Білім берудің мазмұны Тәуелсіздік алғаннан бері қазақстандық білім беруді дамытудың ұлттық моделін құру мемлекеттік саясаттың басты басымдықтарының бірі болды. Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын (МЖБС) әзірлеуге басты рөл берілді. Бұл оқушыларға мектептердің типі мен түріне, олардың орналасқан жеріне және т.б. қарамастан, білімнің, қабілеттердің және дағдылардың тең мөлшерін алу мүмкіндігіне кепілдік берді ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 156

157 Бірінші МЖБС 1998 жылы әзірленді. Ол білім мазмұнының міндетті минимумын, жүктеменің және оқушыларды дайындауға қойылатын талаптардың максималды көлемін көздеген Стандарт үлгілік оқу бағдарламаларын және оқу-әдістемелік кешенді (ОӘК) әзірлеу үшін бекітілді. Стандарттарды, пәндердің оқу жоспарларын енгізу күмән оқу курстарының пайда болуын біршама алдын алуға және оқу жүктемесін төмендетуге мүмкіндік берді МЖБС бірнеше рет қайта пысықталды. Бұл білім беру мазмұнын өзгермелі әлеуметтік жағдайға сәйкес келтіру қажеттілігімен байланысты болды. Осы кезекте, 1998, 2002 және 2010 жылғы стандарттар пәндік тәсілге және оқу пәндерінің «білімге орталықтандырылған» бағдарына негізделді 2012 жылғы МЖБС 11 жылдық мектептен білім берудің 12 жылдық моделіне өту стандарты болды. Онда оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға алғаш рет бағдар белгіленді 2014 және 2016 жылдардағы білімнің жаңартылған мазмұнының стандарттары алдыңғылардан біршама ерекшеленеді. Оларда мектептен «шығыста» кең спектрлі дағдылар түрінде күтілетін нәтижелер нақты белгіленді. Бағалаудың критериялық жүйесін енгізу қаралады. Барлық сыныптардың білім берудегі жаңартылған мазмұнға кезең-кезеңмен көшуі 2016 жылдан басталды оқу жылы бірыңғай базалық оқулық бойынша тек бірінші сынып оқушылары ғана оқи бастады, оқу жылы 2, 5 және 7 сыныптар оқи бастайды 2019 жылдан жоғары сынып оқушылары үшін жаратылыстануматематикалық бағыттағы пәндерді үш тілде оқытуды енгізу жоспарланып отыр Педагогикалық әлеует Еліміздің педагогикалық кадрларының саны 2016 жылы 304,1 мың адамды құрады, бұл 1991 жылғы көрсеткіштен біршама жоғары ( адам) Тәуелсіздік жылдары педагог мамандардың білім деңгейі біршама жақсарды. Егер 1991 жылы мұғалімдердің 66%-ының білімі жоғары болса, 2016 жылы бұл көрсеткіш 90% құрады ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 157

158 Қалалық және ауылдық мектептердің педагогикалық кадрларының білім деңгейлерін теңестіру оң үрдіс болып табылады жылы ауылдық мектептерде жоғары біліммен мұғалімдердің 66%-ы жұмыс істесе, бүгінгі таңда 88%-ы жұмыс істейді Жоғары және бірінші санаттағы мұғалімдердің үлесі көбейе түсті жылы олар 19% және 28,8% құрады (2003ж. сәйкесінше 12% және 23,8%). Осы кезекте, қалалық және ауылдық мектеп мұғалімдерінің сапалық құрамында біршама айырмашылықтар сақталады Елдегі шамамен әр төртінші мұғалімінің біліктілік санаты жоқ. Бұл, бірінші кезекте, мектептерге жас мұғалімдердің келуімен түсіндіріледі Мектептегі білім беру жүйесінде әрбір екінші мұғалім 25-тен 44 дейін, әрбір төртінші жаста. Шамамен 12% зейнет алды жаста (55 жаста және одан асқандар), олардың ішінде 1-2% - зейнеткер мұғалімдер Мұғалімдердің 10% - 25 жасқа дейінгі жас мамандар. Елдегі мектептердегі жас кадрлармен жыл ішінде толуы мұғалімдердің жалпы санынан шамамен 3% құрайды Мамандықта әйел қауымының басым болуы (81% - әйел мұғалімдер), мұғалімдердің мұғалімдік емес мамандықтарға ауысуы (жыл сайын 1% дейін) және кадрлардың жетіспеушілігі мәселелері көрінді. Бұл педагогикалық жұмыс мамандардың жаңа генерациясы үшін беделді емес болуымен түсіндіріледі Тәуелсіздік жылдарында педагогикалық мамандықтың беделін арттыру және мектептерге, соның ішінде ауылдық мектептерге жас мамандарды тарту үшін әртүрлі шаралар қабылданды. Алайда, олардың басым бөлігі эпизодтық және жүйесіз сипатқа ие болды. Бұл мұғалім мамандығының қоғамдағы мәртебесін арттыруға түбегейлі ықпал етпеді Еңбекақы мөлшері бірнеше рет артқанымен, ол ел бойынша орташа еңбекақыдан 67% аспады 25 жылда біліктілікті арттыратын әртүрлі курстарымен, семинарлармен, вебинарлармен және кәсіби дамудың басқа нысандарымен 1,5 млн астам мұғалім қамтылды 2012 жылдан бері «Назарбаев зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы (ПШО) мен «Өрлеу» ҰБАО АҚ мұғалімдердің біліктілігін ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 158

159 арттырудың үш кезеңдік бағдарламасын сәтті жүзеге асырып келеді. Олар Кембридж университетінің Білім факультетінің қатысуымен әзірленді жылдары мұғалім деңгейлік бағдарламалар бойынша оқытудан өтті. Осылайша, жаңа педагогикалық технологияларды және оқытудың жаңа мазмұнын оқытуға енгізетін мұғалімдердің «сыни тобы» қалыптасты Орта білімнің сапасын қамтамасыз ету Білім берудің сапасын бағалаудың ұлттық жүйесін құру тәуелсіз Қазақстанның тағы бір жетістігі болды. Білімнің сапасын бағалаудың ішкі (ҰБТ, ОЖСБ, лицензиялау, аттестаттау) және халықаралық құралдары (PISA, TIMSS, PIRLS) пайдаланылады жылдары ҰБТ-ға 1,5 млн астам түлек қатысты. Қатысушылар үлесінің динамикасы тұрақсыз (2004ж. - 76,1%, 2006ж. - 83,2%, 2016ж. - 69,3). Бұл мектеп әкімшілігінің бағдарламаны нашар меңгерген түлектерді ҰБТ-ға қатысудан ішінара шеттетумен, халықаралық олимпиадалар мен ғылыми жобаларға қатысушыларды тестілеуден босатумен, қазақстандық түлектердің басқа елдердің ЖОО-ға түсулерімен түсіндіріледі ҰБТ орташа балының 13 жыл бойы тұрақсыз динамикасы оны өткізу технологиясын жетілдірумен және тест тапсырмаларын халықаралық стандарттарға сәйкес әзірлеумен түсіндіріледі 2007 жылдан бері біздің еліміз TIMSS, PISA, PIRLS халықаралық салыстырмалы зерттеулерге қатысып келеді. Осы зерттеулерге қатысу білім сапасының тәуелсіз объективті бағасын алуға мүмкіндік береді TIMSS-2015 зерттеуінде біздің оқушылар Ресеймен салыстыруға келетін нәтижелер көрсетті және АҚШ, Англия, Германия, Канада, Австралия, Израиль, Швеция, Дания, Нидерланды, Польша, Чехия, Литва, Малайзия, Түркия және басқа елдердегі қатарластарынан озды Академиялық білім беруді өлшейтін TIMSS-ке қарағанда, PISA академиялық білімді әртүрлі өмірлік жағдайларда тиімді қолдану құзыреттерін бағалайды. Осы зерттеудегі нәтижелер анағұрлым қарапайым. Қазақстандық 15 жастағы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 159

160 білім алушылар PISA-2015 зерттеуінде ықтимал 1000 балдан жабық сұрақтар бойынша жаратылыстанудан 456 балл, оқылымнан 427 балл және математикадан 460 балл жинады ҰБТ, ОЖСБ, TIMSS және PISA нәтижелері өңірлер, қала мен ауыл арасында, оқыту тілі мен отбасының әлеуметтік мәртебесі бойынша білім сапасында сақталып жатқан саралауды дәлелдейді, бұл біртұтас мемлекетке тән емес Тәуелсіздік жылдары мемлекет мектептегі білім беруге жан-жақты қолдау көрсетті, соның арқасында мектептегі білім берудің ұлттық моделі қалыптасты. Мектептердің инфрақұрылымдық дамуына және нығаюына, мұғалімдердің біліктілігін арттыруға жұмсалатын біршама қаржылық шығыстар білім берудің сандық және сапалық көрсеткіштерінде шорғырландыру нәтижесін қамтамасыз етуі тиіс Қазақстандық мектептегі білім берудің үздік халықаралық жетістіктерде, стандарттарда және қағидаттарда белгіленген бірқатар өлшемшарттар бойынша даму үшін біршама резервтері бар. Бұны статистика деректері, халықаралық салыстырмалы зерттеулердің және рейтингтердің нәтижелері куәландырады. «Білім-2030» басымдықтары Қазақстанның орта білімі үшін стратегиялық бағдар болуы тиіс: «Егер біз қазіргі жас ұрпақты тиісті мектептегі білімсіз қалдырсақ, осы жастар және бүкіл әлем кейінгі онжылдықтарда кедейлікке, қоршаған ортаның деградациясына, тіпті зорлық-зомбылыққа және қоғамдағы тұрақсыздыққа душар болады» 1. 1 ЮНЕСКО, «Адамдар мен ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» білім мониторингі жөніндегі дүниежүзілік баяндама, 2016ж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 160

161 Мектептердің желісі мен контингенті Мектептегі білімнің желісі Қазақстанда сан алуан. Ол азаматтардың барлық санаттарының білім қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналады. Күндізгі жалпы білім беретін мектептермен қатар, кешкі (ауысымдық), ерекше білім беру қажеттіліктермен балаларға арналған арнайы ұйымдар, мемлекеттік емес мектептер, Назарбаев зияткерлік мектептер және т.б. жұмыс істейді. Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылында орта білім беретін ұйымдар желісі мен контингентінің сандық және сапалық аспектілері біршама өзгерістерге ұшырады. Мектептердің жалпы желісі (күндізгі және кешкі жалпы білім беретін мектептер) 15,7% қысқарды. Контингент 9,6% төмендеді. Мектеп оқушылары санының азаюы бірқатар себептермен түсіндіріледі. Бұл ішкі және сыртқы көші-қон, 90-шы жылдардың басындағы демографиялық құлдырау (2.2.1-сурет, қосымша, кесте) сурет. Жалпы білім беретін мектептер желісі мен контингентінің динамикасы мектептер желісі, бірл. контингент, мың адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Осы кезекте, соңғы 5 жылда контингент 379 мың адамға (15%) артты. Оқушылар санының осы жылдары біршама өсімі 2008, 2009 және 2010 жылдардағы туу көрсеткішінің артуымен түсіндіріледі (2.2.2-сурет, қосымша, ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 161

162 кесте). Тек, 2016 жылдың өзінде-ақ бірінші сыныпқа бала қабылданды, бұл 2015 жылғы қабылдаудан ( ) 22,2 мыңға және 2014 жылғы қабылдаудан ( ) 36,8 мыңға артық болды сурет. Мектептер желісі мен контингентінің динамикасы желі, бірл. контингент, адам Дереккөз: ҚР БҒМ Күндізгі жалпы білім беретін мектептердің желісі (мемлекеттік және мемлекеттік емес) 25 жылда 14% қысқарды. Контингент 7,3% азайды. Осы кезекте, соңғы 5 жылда осы көрсеткіш 384 мың адамға көбейді (2.2.3-сурет, қосымша, кесте) сурет. Күндізгі жалпы білім беретін мектептер желісі мен контингентінің динамикасы желі, бірлік контингент, мың адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 162

163 Күндізгі мектептердің 70% астамын ауылдық мектептер құрайды. Бұл қазақстандық білімнің тарихи ерекшелігі болып табылады. Ауылдық мектептер үлесі мен олардың контингентінің 1992 жылғы 77,2% және 50,6%- дан 2016 жылғы 73,8% және 46,4% дейін төмендеуі тіркелді (қосымша, кесте). Осы үрдістердің негізгі себебі халықтың қалалық болуы. Тәуелсіздік жылдары кешкі (ауысымдық) мектептердің тұжырымдамасы біршама өзгерістерге ұшырады. КСРО-да олар әлеуметтік міндеттерді шешу үшін құрылды (жұмыс істейтін жастардың білім алу мүкіндігі). Осы мектептер, негізінен, кәсіпорындарда ашылды. КСРО құлдырағаннан кейін өндірістің артынан жұмысшы жастардың мектептері де қызметін тоқтатты. Көптеген кешкі мектептер күндізгі мектептердің жанында кешкі оқу нысанымен сыныптар болып қайта құрылды жылға қарай дербес кешкі мектептердің саны 20 дейін кеміді (2.2.4-сурет) сурет. Кешкі (ауысымдық) мектептер желісінің динамикасы, бірлік Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Кешкі мектептердің кейінгі өсімі олардың функцияларының өзгеруімен түсіндіріледі. Бүгін кешкі (ауысымдық) мектеп әртүрлі себептерге байланысты оқуды аяқтамаған ел азаматтарына (қиын отбасы жағдайлары, ерте жүктілік, қауіпті топтағы балаларға, тұрғылықты орны бойынша күндізгі мектептің болмауы, түзеу ұйымдарында болу және т.б.) мектептегі білімді алу ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 163

164 мүмкіндігін ұсынады. Жалпы алғанда, кешкі мектептердің желісі 1991 жылдан 2016 жылға дейін 71%-ға, контингенті 83%-ға азайды жылы 77 кешкі мектептің (контингенті адам) 30-ы (39%) түзеу ұйымдарының жанында орналасты (қосымша, кесте). Онда адам білім алды (22,6%). Ауылдық жерлерде 31 (40,3%) кешкі мектепте (27%) оқушы білім алды. Кешкі мектептердің басым саны Ақмола (11), Оңтүстік Қазақстан (9), Қарағанды (8), Қызылорда (8) және Шығыс Қазақстан (7) облыстарында болды. Ең көп контингент Жамбыл (858) және Маңғыстау (634) облыстарында болды. Ерекше білім беру қажеттіліктерімен балалар үшін арнайы мектептер жұмыс істейді. Осындай мектептердің желісі мен контингентінің динамикасы олардың азаюын дәлелдейді. Бұл елде инклюзивті білім беруді дамытумен түсіндіріледі (2.2.5-сурет) сурет. Ерекше білім беру қажеттіліктерімен балаларға арналған мектептер ,3 20,1 18,6 16,5 14,3 14,3 14, желі, бірлік контингент, мың адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 90-шы жылдары елде өзгерістер кезеңі болды. Қазақстан тәуелсіздігінің басталуы, ел дамуының жолын іздеу, жеке кәсіпкерлікті қарқынды дамыту ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 164

165 білім беретін ұйымдардың жаңа типін жекеменшік мектептерді құрудың алғышарттары болды. Бастапқыда Алматы қаласында, содан соң бүкіл Қазақстан бойынша жекеменшік ұйымдар ашыла бастады. Мемлекеттік емес (жекеменшік) мектептер Қазақстанда 1992 жылы пайда болды (статистикалық есеп 1993 жылдан бастап жүргізіледі). Олардың қатарында «Архимед мектебі» (бүгін оның филиалдары Алматы қалаларында ғана емес, сонымен қатар Астана, Атырау және Щучинск қалаларында да бар), «Сенім», «Диалог», «Альтер» еркін даму мектебі», Алматы қаласында «БЭСТ» Қоғамдық даму қорының жанындағы ЮНЕСКО «БЭСТ» қауымдастырылған мектебі алғашқы жекеменшік мектептері. «Көкіл» бірінші жекеменшік қазақ мектебі 1995 жылы Алматы қаласында пайда болды жылдан жекеменшік мектептер ЖОО-лар, колледждер және мемлекеттік мектептердің жанынан ашыла бастады. Бұл «Тұран» университетінің базасындағы «Тұран» мектеп-лицейі (Алматы қаласы), Жәутіков атындағы Республикалық физика-математикалық мектеп интернатының жанындағы «Келешек» мектебі, Қазақ-америкалық университеттің ЮНЕСКО қауымдастығының мектебі (1998ж.), Астана қаласындағы 9 гуманитарлық-экономикалық мектептің жанындағы экономикалық лицей (1998ж.) және т.б. Халықаралық жекеменшік мектептер дами бастады. Халықаралық (мектеп-балабақша кешені) үздіксіз білім колледжі (ХҮБК, 1998ж., Алматы және Астана қалалары) алғашқылардың бірі болды. ХҮБК Халықаралық Бакалавриат Ұйымының (IBO) PYP (Бастауыш мектеп бағдарламасы) және MYP (Орта мектеп бағдарламасы) бойынша аккредиттелген мектеп болып табылады. Бүгін Қазақстанда 10 халықаралық мектеп жұмыс істейді. Нұрсұлтан Назарбаевтың Білім қорының «Мирас» Халықаралық мектебі (Алматы және Астана қалалары, 1999ж.) және «Хэйлибери» мектебі (Алматы қаласы, 2008ж. және Астана қаласы, 2012ж.) солардың ірілері болып табылады. «Мирас» мектебі Халықаралық мектептер кеңесімен (CIS) және Жаңа Англияның ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 165

166 мектептер мен колледждерінің қауымдастығымен (NEASC) аккредиттелді. Ол Халықаралық Бакалавриаттың барлық үш бағдарламасы бойынша қосымша авторы. «Хэйлибери Алматы» мектебі Орта Азияда алғашқы серіктес британдық мектеп. Осы мектептердің оқу жоспарлары халықаралық стандарттарға негізделген және ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарының талаптарына бейімделген. Олардың түлектері өз мектептері білімінің сенімді әрі сапалы орталықтарын растап, әлемнің жетекші ЖОО-ында білім алады. Жекеменшік мектептер желісі мен контингентінің динамикасы тұрақсыз (2.2.6-сурет, қосымша, кесте) шы жылдардан осындай мектептер санының азаюы олардың материалдық-техникалық базасына, соның ішінде жеке ғимараттың болуына қойылатын талаптардың күшейтілуімен және жоғары оқу ақысымен түсіндіріледі сурет. Жекеменшік мектептер ,8 3,1 18, ,7 22,4 22, мектептер желісі, бірлік контингент, мың адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Соңғы 5 жылда осындай мектептердің желісі біршама өзгермеді (2012ж. - 99, 2016ж ). Осы кезекте, олардың контингенті 16% (3 мың адам) артты оқу жылының басында жекеменшік білім сегментінде бала контингентімен (0,8%) 112 мектеп жұмыс істеді. Бұл күндізгі жалпы білім беретін мектептердің жалпы санынан 1,5% құрайды. Барлық жекеменшік ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 166

167 мектептердің үлкен желісі жалпы білім беретін болып табылады 2 (88 бірл. 78,6%). Негізгі орта білім беретін - 7 (6,2%) және бастауыш білім беретін - 17 (15,2%). Онда сәйкесінше (90,7%), 932 (4,2%) және (5,1%) оқушы білім алды. 112 мектептің 55-і (49%) Астана және Алматы қалаларында орналасқан (қосымша, кесте). 4 жекеменшік ауылдық мектепте (3,6%) 587 адам (2,6%) білім алады. Халықаралық сарапшылар жекеменшік мектептердің аз үлесін және олардың ел бойынша біркелкі бөлінісін атайды. 3 Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары бейінді оқытуды күшейту үшін жаңа типті ұйымдар жекелеген пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер, гимназиялар және лицейлер пайда болды (2.2.7-сурет) сурет. Жекелеген пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер ,3 611, ,7 900,5 697,8 621,2 762, желі, бірлік контингент, мың адам Дереккөз: ҚР БҒМ Гимназиялар Қазақстанда 1-11 сыныптарда қоғамдық-гуманитарлық бағыттың тереңдетілген оқу бағдарламаларын жүзеге асырады жылдан бері олардың желісі 2005 жылы 176 дейін өсіп, 2016 жылы 121 дейін төмендеді. 2 ҚР БҒМ ж. 50 бұйрығымен бекітілген ұйымдар түрлерінің номенклатурасына сәйкес атау 3 ЭЫДҰ, «Қазақстан Республикасының орта білім беру саясатына шолу», 2014ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 167

168 Бұл ретте, оқушылар контингенті, 1994 жылмен салыстырғанда, 46,8 мың адамға артты (2.2.8-сурет) сурет. Гимназиялар желісі мен контингентінің динамикасы , , ,7 120, , , , желі, бірлік контингент, мың адам Дереккөз: ҚР БҒМ 7-11 сынып оқушылары тереңдетілген жаратылыстану-математикалық білімді лицейлерде ала алады. Лицейлердің басым саны 1995 жылы тіркелді жылмен салыстырғанда, 2016 жылы олардың желісі 9 бірлікке азайды. Лицейлер оқушыларының контингенті тұрақты (2.2.9-сурет) сурет. Лицейлер желісі мен контингентінің динамикасы ,6 51,8 56, ,4 34,4 43, желі, бірлік контингент, мың адам Дереккөз: ҚР БҒМ Осындай білім ұйымдарының тұрақсыз динамикасы оларды ұйымдастыратын нормативтік құқықтық базаның жетілмегендігімен ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 168

169 байланысты болды. Алғашқы жылдары гимназиялар мен лицейлердің қатарына гимназиялық және лицейлік сыныптары бар мектептер жатқызылды, лицейлер бастауыш білім және т.б. деңгейінде ашылды. Жергілікті бюджеттер оқу жоспарының вариациялық компонентін қаржыландырмағандықтан, оларды қайта бейімдеу және жабу да орын алды. Соңғы жылдары гимназиялар мен лицейлердің қызметін олардың қызметін ұйымдастыратын Үлгілік Ережелер реттейді жылдан елде қазақ-түрік лицейлері (ҚТЛ) жұмыс істейді. 29 ҚТЛ-де (мемлекеттік - 27, жекеменшік - 2,) оқушы білім алады. ҚР МЖБС-ына сәйкес келетін оқу бағдарламаларының мазмұны халықаралық білім стандарттарына бейімделді жылдан бастап ҚТЛ «Бiлiм-инновация лицейi» деп аталады жылы Мемлекет басшысы «Дарынды балаларға арналған мектептерді мемлекеттік қолдау және дамыту туралы» жарлыққа қол қойды. Бұл елдің зияткерлік және шығармашылық әлеуетін дамытудың негізін қалады жылы «Дарын» Республикалық ғылыми-тәжірибелік орталығы құрылды 5. Орталық дарынды балаларды анықтауда және қолдауда маңызды рөл атқарды. Оның жұмысы қазақстандық білімнің әлемдік аренада мойындалуына жәрдемдесті. Тәуелсіздік жылдары қазақстандық оқушылар халықаралық олимпиадаларда 9346 награданың иегерлері болды ( алтын, 2895-күміс және 4143 қола медальдар) жылдан әртүрлі бағыттар бойынша (гуманитарлық, жаратылыстану-ғылыми, техникалық, эстетикалық, спорттық және т.б.) дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектептердің желісі 6 (ДБММ) құрылды. Осы мектептердің басым бөлігі (53%) жаратылыстану- 4 ҚР БҒМ жылғы 375 «Жалпы білім беретін ұйымдарының түрлері (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім білім) бойынша қызметінің үлгілік ережелерін бекіту туралы» бұйрығына 2- қосымша 5 ҚР Үкіметінің жылғы 256 «Қазақстан Республикасы Бiлiм, мәдениет және денсаулық сақтау министрлiгi жүйесiнiң ұйымдарын басқаруды жетiлдiру жөнiндегi қосымша шаралар туралы» Қаулысы 6 ҚР БҒМ ж. 289 «Мамандандырылған білім беру ұйымдарының түрлері қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 169

170 математикалық болып табылады. Орындарда олар облыстар, Астана және Алматы қалалары әкімдерінің шешімдерімен, республикалық мектептер ҚР Үкіметінің қаулыларымен құрылады жылдан ДБММ-нің желісі мен контингенті сәйкесінше 20 және 50 есе артты ( сурет, қосымша, кесте). 6 1, сурет. Мамандандырылған білім беру ұйымдары желісі мен контингентінің динамикасы 21 8, , ,2 54, ,2 желі, бірлік контингент, мың адам Дереккөз: «Дарын» РҒТО 2016 жылы мамандандырылған мектептердің басым саны Оңтүстік Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарында, Алматы қаласында болды ( сурет) сурет. Мамандандырылған білім беру ұйымдары желісі, бірлік, Дереккөз: «Дарын» РҒТО ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 170

171 125 мамандандырылған мектепте оқушы білім алды. Осы мектептердің қатарына ҚР ҚМ 7 және ҚР МСМ 8 берілген 3 республикалық әскери мектеп пен дарынды балаларға арналған 4 спорт мектебі енбеді жылы Елбасының бастамасымен Тұңғыш Президенттің 20 зияткерлік мектебін, Назарбаев зияткерлік мектебін (НЗМ) құру жөнінде жоба іске қосылды. НЗМ оқытудың инновациялық моделін енгізуге арналған эксперименталды алаңы болды. Онда физика-математикалық (ФМБ), химиябиологиялық (ХББ) бағыттарының және стратегиялық серіктес Кембридж Университетінің Халықаралық Емтихан Кеңесімен бірлесіп әзірленген халықаралық бакалавриаттың (МБ) бағдарламалары жүзеге асырылады (2.2.1-кесте). Жыл кесте. НЗМ құрылу тарихы Шара Желі, бірлік Контингент, адам 2009 Астана, Көкшетау және Семей қалаларындағы ФМБ Астана және Өскемен қалаларындағы ХББ Талдықорған қаласындағы ФМБ Астана қаласындағы ХББ-ты Астана 2011 қаласының Зияткерлік мектебі деп қайта атау және оған Халықаралық Бакалавриат ұйымының Дипломдық бағдарламасымен қосымша үшін «үміткер мектеп» мәртебесін беру 2012 Орал қаласындағы ФМБ Қарағанды, Шымкент, Павлодар Қызылорда, Атырау қалаларындағы ХББ 2013 Шымкент, Ақтөбе, Тараз қалаларындағы ФМБ және Астана қаласындағы ФМБ жекеменшік халықаралық мектебі 2014 Алматы және Қостанай қалаларындағы ФМБ Алматы, Петропавл және Ақтау қалаларындағы ХББ Астана қаласының Зияткерлік мектебінің Council of International Schools (Нидерланд) Халықаралық аккредитациясы ҚР Үкіметінің ж. 789 «Мемлекеттік мекемелерді ҚР білім және ғылым министрлігінің қарамағынан ҚР Қорғаныс министрлігінің қарамағына беру және оларды қайта атау туралы» Қаулысы 8 ҚР Үкіметінің ж «ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің кейбір мәселелері туралы» Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 171

172 ҚР БҒМ 4 республикалық мектептің қызметін үйлестіреді. Бұл Республикалық физика-математикалық мектеп (РФММ, Алматы қ.), РФММ филиалы (Астана қ.), Абай атындағы Республикалық дарынды балаларға арналған мамандандырылған қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын орта мектеп интернаты (Алматы қ.) және «Бөбек» ҰҒТСБО «Өзін-өзі тану» гимназиясы (Алматы қ.). Басқа мемлекеттік ұйымдарға 32 мектеп бағынысты. Бұл ҚР ДСМ-нің 5 мектебі, ҚР ҚМ-нің 4 мектебі және ҚР МСМ-нің 23 мектебі оқу жылы ҚР БҒМ және ЖАО күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептердің желісі 2 858,4 мың адам контингентімен құрады (қосымша, кесте). Олардың қатарында 787 бастауыш, негізгі және жалпы білім беретін мектептер бар. Мемлекеттік тілді дамыту 1991 жылдан бері ҚР БҒМ және ЖАО қазақ тілінде оқытатын күндізгі мектептер желісінің 17,7% (857 бірл.) артуына жағдай жасады ( сурет, қосымша, кесте). 25 жылда мемлекеттік тілде білім алатын оқушылар санының біршама өсімі тіркелді ( 82%) (1034 мың адамнан дейін) сурет. Қазақ және орыс тілдерінде оқытатын, аралас мектептер үлесінің динамикасы, ҚР БҒМ және ЖАО мектептерінің жалпы санынан % 21,9 29,0 25,1 26,3 27,9 29,2 28,8 41,7 29,7 29,4 25,5 20,3 17,6 17,8 35,3 40,2 44,3 47,1 50,8 52,7 53, Дереккөз: ҚР БҒМ аралас мектептердің үлесі орыс тілінде оқытатын мектептердің үлесі қазақ тілінде оқытатын мектептердің үлесі ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 172

173 Ауыл мектептерінің желісі басым (76,3%). Осы кезекте, қалалық және ауылдық мектептердің контингенті шамамен тең (ауыл - 47,5%, қала - 52,5%) ( сурет) сурет. ҚР БҒМ-нің және ЖАО-ның күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептері мектептер желісі, бірлік контингент, мың адам Дереккөз: ҚР БҒМ Осындай мектептердің желісі 2016 жылы, 1991 жылмен салыстырғанда, бірлікке (13,7%) қысқарды. Контингент 179,4 мың адамға (5,9%.) азайды. Осындай мектептер желісінің қысқаруы, негізінен, шағын жинақты мектептердің (ШЖМ) жабылуы есебінен болды. Шағын жинақты мектептер аумағы үлкен және халық тығыздығы аз мемлекеттерге тән (АҚШ, Канада, Австралия, Ресей, Қазақстан және т.б.). Олардың болуы өзгеше мәселелерді тудырады (қымбат асырап күту, әлсіз МТБ, білімнің жоғары емес сапасы). Шағын жинақты мектепті ұстау мемлекеттің білімге тең қолжетімділікті қамтамасыз ету жөніндегі маңызды әлеуметтік функциясы болып табылады. ШЖМ - қазақстандық білім инфрақұрылымының өзгешелігі. Олардың біршама саны ауылдық (2016ж.- 98,6%). ШЖМ әлеуметтік-экономикалық міндеттердің кешенін шешеді. Бұл демографиялық және көші-қон мәселелерін шешу, жастардың ауылда орнығуы және аграрлық секторды дамыту. Ауылдық ШЖМ оқу-тәрбие үрдісінің сапасын арттыру ел білім саясатының басымдығы болуы тиіс. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 173

174 ШЖМ негізгі белгісі балалар саны. Бастауыш ШЖМ оқушылар саны 5-40, негізгі және орта адам жылға дейін ШЖМ басқа нормативтері пайдаланылды (бастауыш 40 дейін, негізгі 80 дейін және орта 280 адамға дейін. 10 БҒМ 1992 жылдан бері ШЖМ-нің желісі, 2001 жылдан бері контингенті жөніндегі деректері бар. Тәуелсіздік жылдары ҚР БҒМ-нің және ЖАО-ның күндізгі жалпы білім беретін мектептерінің жалпы санынан ШЖМ-нің үлесі біршама өзгерді жылғы 45%-дан 2007 жылғы 57% дейін және 2016 жылғы 43% дейін. ШЖМ контингентінің көрсеткіші 2001 жылғы 13,3%-дан 2007 жылғы 16,4% дейін және 2016 жылғы 7,2% дейін өзгерді (қосымша, кесте). Бастауыш және негізгі орта ШЖМ-нің қысқару үрдісі тіркелді. Бастауыш ШЖМ-нің желісі 817 бірлікке ( 54%), негізгі орта бірлікке ( 17%) төмендеді. Осы кезекте, жалпы білім беретін (орта) ШЖМ желісінің 280 бірлікке өсімі тіркелді ( 22,6%) жылы ШЖМ-де әрбір алтыншы оқушы білім алып, әрбір төртінші мұғалім жұмыс істесе, 2016 жылы - әрбір 14-ші оқушы мен әрбір бесінші мұғалім ( сурет) сурет. ШЖМ желісінің динамикасы, бірлік бастауыш мектептер негізгі орта мектептер Дереккөз: ҚР БҒМ жалпы білім беретін (орта) мектептер 9 ҚР БҒМ ж. 375 «Жалпы білім беру ұйымдарының (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру) түрлері бойынша қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы 10 ҚР БҒМ «ҚР-да ШЖМ жұмысын ұйымдастыру туралы» нұсқаулық-әдістемелік хаты, 2001ж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 174

175 90-шы жылдардың басында Қазақстанда мектептердің, оның ішінде ШЖМ желісі оңтайландырылды. Жалпы білім беретін мектептерді ЖАО қарамағына онсыз да жеткіліксіз болып табылатын жергілікті бюджеттен қаржыландырумен беру 200 астам мектепті қысқартуға әкелді. Негізінен, бұл әлеуметтік-мәдени орталық болып қалған ауылдық мектептер болды. ШЖМ экономикалық және әлеуметтік-саяси себептерге байланысты жабылды (мектептерді қымбат күту, халықтың ішкі және сыртқы көші-қоны, мектеп жасындағы халық үлесінің төмендеуі). «Алайда, бірнеше жылдан кейін мемлекет қасіретті жемісін жеді: ШЖМ-мен бірге ауылдар, отарлы телімдер, темір жол станциялары да жоғала бастады. «Оңтайландырудың» ары қарай дамуы апатқа: халықтың панасыздығына, сауатсыздығына әкелетін еді. Соңғы жылдары тоғыз жылдық білімі жоқ әскерге шақырылғандар пайызының артуы бекер болмады, тіпті бастауыш білімі жоқ жастар да кездеседі» жылы Үкімет білім ұйымдары желісінің кепілдірілген мемлекеттік нормативі бекітілді 12. Әрбір ауылдық елді-мекенде облыстардың Әкімдері мемлекетті білім беру ұйымдарының санын белгіленген нормативке дейін жеткізуге міндетті болды. Бұл ерте мектеп жасындағы 5 немесе одан артық баламен бастауыш мектеп, ерте және орта мектеп жасындағы 41 немесе одан артық баламен негізгі мектеп, ерте, орта және жоғары мектеп жасындағы 81 немесе одан артық баламен орта мектеп. Бұл ШЖМ-нің күрт артуына әкелді (2000 жылғы ден 2005 жылғы дейін) және мемлекеттік мектептердің желісін қысқартуға мүмкіндік берді. ШЖМ-нің 2016 жылы дейін төмендеуі ҚР БҒМ және ЖАО мектептер желісінің азаюымен байланысты болды. ШЖМ-нің контингенті оқушыны құрады (контингенттен 7,2%). ШЖМ-нің ең көп саны мемлекеттің аумағы үлкен және халық тығыздығы аз орталық және солтүстік өңірлерінде орналасқан. Солтүстік 11 Шағын жинақты мектептер: мәселелері мен перспективалары. Талдамалы баяндама. Н.Нұрахметов, Ж.Қараев және т.б., ҚР Үкіметінің ж. 300 «Білім беру ұйымдары желісінің кепілдік берілген мемлекеттік нормативін бекіту туралы» Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 175

176 Қазақстан (80%), Ақмола (68,3%), Қостанай (68%), Павлодар (64,9%) облыстарында ( сурет, қосымша, кесте) сурет. Шағын жинақты мектептер, бірлік, Дереккөз: ҚР БҒМ 2016 жылы, инфрақұрылымның жалпы көрсеткіштерімен салыстырғанда, ШЖМ-нің 36,7%-ы беи імделген ғимараттарда жұмыс істеді (ҚР -22,5%). Жаңа модификациялы пәндік кабинеттер тек 48,5% ғана (1473) болды (ҚР- 70%). Кең жолақты Интернет желісі ШЖМ-нің 32%-ына қолжетімсіз болды. ШЖМ үшін аз толымдылық пен сыныптарды біріктіру, мұғалім жүктемесінде көп пәнділік тән. Сыныптардың (топтардың) толымдығы оқутәрбие үрдісінің елеулі сипаттарының бірі болып табылады. Сыныптардың орташа толымдығы осы деңгеи оқушыларының осы деңгеи сыныптарының санына қатысты саны. Халық қоныстануының шамалы тығыздығы, үлкен аумақ және, сәи кесінше, ШЖМ-нің анағұрлым көп саны толымдықтың аз көрсеткішін анықтаи ды. Осы көрсеткіш қалалық және ауылдық жерлерде біршама ерекшеленеді ( сурет) жылдан сыныптар толымдылығының біртебірте төмендеу үрдісі тіркелді ( 3,1%). Бұл оқушылар санының азаюымен және өңірлерде паи далануға берілген жаңа мектептер санының артуымен 13 Астана және Алматы қалаларында ШЖМ жоқ. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 176

177 баи ланысты. Бірқатар өңірлерде осы көрсеткіштің артуы, әсіресе, қалалық жерлерде, негізінен, туу көрсеткішінің артуымен және көші-қон үрдістерімен баи ланысты сурет. Күндізгі жалпы білім беретін мектептерде сыныптардың толымдығы 18,2 20,8 24,4 18,4 21,0 24,9 17,5 21,3 26,6 18,8 17,5 26,6 15,2 18,0 23,1 14,9 18,3 23,2 14,6 17,8 23, сыныптардың толымдығы, барлығы о.і. қалада о.і. ауылда Дереккөз: ҚР БҒМ Оқушылардың сыныптарды анағұрлым тығыз толымдау Маңғыстау (22,4), Қызылорда (20,0) және Оңтүстік Қазақстан (19,9) облыстарында (халықтың тығыздығы жоғары), Астана (20,1) және Алматы (19,6) қалаларында (көші-қон үрдістері) тіркелді. Төмен Солтүстік Қазақстан (10,8), Қостанаи (13,1), Ақмола (13,6) және Павлодар (14,2) облыстарында (халықтың тығыздығы аз) (қосымша, кесте). ШЖМ қатар сыныптары жоқ мектеп. Екі, үш немесе төрт сынып оқушыларының аз контингенті себебінен, әдетте, олар бір кешенді сыныпқа біріктіріледі. Кешенді сыныппен бір мұғалім жұмыс істеи ді. ШЖМ қосарлы сыныптарының динамикасы іс жүзінде тұрақты жылмен салыстырғанда, тек 2016 жылы ғана олардың саны екі есе, ден бірлікке деи ін кеміді. Бұл 2016 жылы ШЖМ саны, 2015 жылмен салыстырғанда, 125 бірлікке қысқаруымен ішінара түсіндіріледі ( сурет, қосымша, кесте). Сыныптар бастауыш және негізгі орта мектеп деңгеи інде жиі біріктіріледі. Осы кезекте, бастауыш мектепте олардың саны, негізгі мектепке қарағанда, 2-2,5 есе артық болады. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 177

178 сурет. ШЖМ-нің қосарлы сыныптары, бірлік сыныптар 5-9 сыныптар сыныптар Дереккөз: ҚР БҒМ ҚР БҒМ-нің жоғары сыныптардың қосарлануын болдырмау туралы ұсыныстарына қарамастан, жоғары сыныптарды қосарлау орын алды. Олардың ең жоғары саны жылы болды. Бұған халықтың ішкі көшіқоны мен педагог кадрлардың жетіспеушілігі себеп болды жылы ШЖМ-де қосарлы сынып бар жылы 1-4 қосарлы сыныптарда 8645 оқушы (4832 қазақ тілінде), 1670-інде 5-9 сыныптарда 8064 оқушы (4462 қазақ тілінде) және 65-інде 0-11 сыныптарда 138 оқушы (70 қазақ тілінде) білім алады қосарлы сыныптардың басым саны Павлодар (24), Шығыс Қазақстан (18), Қарағанды (18) облыстарында, СҚО 3-ден, Ақтөбе, Алматы және Қостанаи облыстарында 2-ден. Қосарлы сыныптардың болуы ШЖМ-нің мұғалімдерін сапалы әдістемелік қолдауды талап етеді. ШЖМ педагог кадрларының сандық және сапалық талдауы мынаны көрсетті жылы ШЖМ-де педагог кадрлардың 16,9% (51 304) жұмыс ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 178

179 істеді. Солардың ішінде жоғары біліммен адам (81,4%), техникалық және кәсіптік біліммен адам (18,5%). Жалпы білім беретін мектепті аяқтағаннан кеи ін ШЖМ-де 46 (0,09%) мұғалім жұмыс істеи ді (Ақмола - 15, Ақтөбе - 13, Жамбыл - 9, Қостанаи, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облыстарында 1-ден). ШЖМ мұғалімдерінің салыстырмалы төмен біліктілік сипаты орын алады. Жоғары санатпен мұғалімдердің үлесі ШЖМ барлық мұғалімдерінің санынан тек 10,2%, бірінші санатпен 32%, екінші санатпен 28% ғана құрады. Осы кезекте, ШЖМ жоғары санатпен мұғалімдердің үлесі ел бои ынша орташа көрсеткіштен шамамен 2 есе аз - 9,8% (ҚР - 19,0%). ШЖМ мұғалімдерінің 29,6%- ында санат жоқ. Төмен біліктілікпен мұғалімдердің басым үлесі Маңғыстау, Қостанаи, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарында. Аз үлесі - Жамбыл, Алматы және Павлодар облыстарында ( сурет). 41, сурет. ШЖМ санаты жоқ мұғалімдерінің үлесі, %, ,4 33,2 32,3 29,6 29,4 29,3 28,9 28,1 27,6 27,3 27,2 26,2 24,8 Дереккөз: ҚР БҒМ ШЖМ педкадрларының сапалық құрамын нығаи татын оң үрдістің болмауы тіркелді жылмен салыстырғанда, жоғары санатпен мұғалімдер ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 179

180 үлесінің динамикасы өзгермеді. Жоғары санаптен мұғалімдер үлесінің жоғары көрсеткіштері Жамбыл, Павлодар және Қарағанды облыстарында. Ең аз - Қызылорда, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарында ( сурет) сурет. ШЖМ жоғары санаты бар мұғалімдері үлесінің динамикасы, % 14,7 14,6 12,7 12,2 12,0 10,8 10,8 10,2 9,8 7,9 7,7 6,2 5,9 3,5 2,7 1,7 7,4 6,6 6,8 5,7 5,1 14,7 15,2 13,3 11 9,9 11,5 9,4 9,1 9,8 Дереккөз: ҚР БҒМ жылы ШЖМ пән мұғалімдеріне қажеттілігі 372, соның ішінде 96 ағылшын тілінің мұғалімін және 93 бастауы сынып мұғалімдерін құрады жылдан ЖОО-ларда аралас пәндер («Химия-Биология», «Математика-Физика», «Математика-Информатика», «Физика-Информатика», «География-Тарих», «Тарих-Дінтану») бои ынша ШЖМ-нің мұғалімдерін даярлау қарастырылды. ШЖМ оқу-тәрбие үрдісін ұи ымдастырудың өзгешелігі (аз толымдық пен қосарлы сыныптар), педагогикалық әлеует пен МТБ білім сапасына біршама ықпал етеді. ШЖМ-те білім сапасы ҚР бои ынша ортадан төмен. PISA-2012 нәтижелері бои ынша ШЖМ оқушылары оқу тапсырмаларының 33%, осы кезекте, ел бои ынша осы көрсеткіш 40%-ға тең болды, жаратылыстанудан 35% (ҚР-40%), математикадан 38% (РК-42%) орындады. ШЖМ оқушылары ОЖСБ-2015-те ел бои ынша орташа көрсеткіштен 3,9 балға төмен жинады (ҚР - 37,3 балл) жылы ШЖМ түлектерінің ҰБТ орташа балы (78,2 балл) ел бои ынша орташа балдан (81,2) анағұрлым төмен болды. Көптеген жылдар бои ы Қазақстанда ШЖМ-нің ғылыми тұрғыдан ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 180

181 негізделген балама модельдері орнықпады. Өңірлер ШЖМ-нің педагогикалық үрдісін ұи ымдастыруда өз тәсілдерін жасап келді. Ресурс орталықтары құрылды. Мысалы, Қарағанды облысында жақын орналасқан бірнеше ШЖМ бірыңғаи білім беру кеңістігіне біріктірілді, Ақтөбе облысында кешен мектептер және әлеуметтік-мәдени орталық мектептер құрылды. Үздік өңірлік тәжірибе алғаш рет ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында ескерілді. Әрекет ететін мектептердің базасында тірек мектептер (ресурс орталықтары, РО) құрылды. Ресурс орталықтарын (тірек мектептерді) елдің әрбір өңірінде құру ШЖМ мәселелерін шешетін әрекет етуші тетіктерінің бірі болды. РО кешен мектептің қолда бар барлық ресурстарын біріктіруге және жекелеген ШЖМ-ге жетіспеи тін ресурстарын өтеуге мүмкіндік береді жылдан бері 488 ШЖМ арналған 160 РО ашылды (2011ж. - 26, 2012ж. - 59, 2013ж. - 89, 2014ж , 2015ж , 2016ж ). Соның 47-інде интернаттар бар жылға қараи РО желісін 200 бірлікке деи ін арттыру жоспарланып отыр. Қажеттілігі бар өңірлерде мектептердің жанынан интернат салу жалғастырылады жылы РО Қарағанды (28), Павлодар (19), Ақмола (18), Қостанаи (17), Солтүстік Қазақстан (17), Батыс Қазақстан (14), Ақтөбе (12), Жамбыл (10), Алматы (9), Шығыс Қазақстан (8) және Оңтүстік Қазақстан (8) облыстарында жұмыс істеи ді. ШЖМ-нің және РО-ның әдістемелік қолдауын Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА Республикалық шағын жинақты мектептерді дамыту орталығы жүзеге асырады. ШЖМ-нің оқушылары сессияға жылына үш рет барады. Олар білікті педагогикалық көмекті алады және зертханалық жұмысты орындаи ды. РО-да оқу жылы сессиялық және сессия аралық кезеңдерді қарастырады. Сессия аралық кезеңде ШЖМ-те РО пән үи лестірушілері қашықтықтан қолдауды жүзеге асырады. Ресурс орталықтары мұғалімдерінің жұмысына қосымша төлеу мәселесі әлі де ашық. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 181

182 ҚР «Білім туралы» Заңымен 14 ЖАО білім алушыларды жақын орналасқан мектепке және үи ге тегін тасымалдауды ұи ымдастыруды реттеи ді жылы елдімекенде мектептер болмады. Онда мектеп жасындағы бала тұрады. Олардың ішінде балалардың 84,1% (19 174) мектепке және үи ге күн саи ын тасымалданды, 13,6% (3 104) мектептің жанындағы интернатта, 2,3% (510) туыстарында тұрды баланы 768 мектеп автобусы күн саи ын тасымалдады. 186 арнаи ы көлікті сатып алу қажеттілігі тіркелді, соның ішінде Қостанаи (35), Шығыс Қазақстан (28), Ақмола (25), Солтүстік Қазақстан (20) және Алматы (20) облыстарында. Мектептердің материалдық-техникалық базасы Тәуелсіздік жылдары мектептегі білімнің инфрақұрылымы біршама жақсарды: мектеп салынды. Солардың 592-і РБ, 764-і - ЖБ есебінен (қосымша, кесте) шы жылдардың басы ел экономикалық жағдаи ының тұрақтылығымен сипатталады. Бұл білімге жұмсалатын нысаналы трансферттер түріндегі қосымша шығыстарды біршама арттыруға мүмкіндік берді жылдан бастап ҚР БҒМ РБ-де ЖАО нысаналы трансферттер бои ынша арнаи ы бюджеттік бағдарламалар, соның ішінде мектептердің құрылысы мен паи далануға берілетін жаңа мектептерді күтіп асырау алғаш рет қарастырыла бастады. Бұл ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі жоспарда көзделген. Ауылдарда білім беру ұи ымдарының материалдық-техникалық базасын (МТБ) кезең-кезеңмен нығаи ту, олардың желісін сақтау және дамыту Ауыл аумақтарын дамытудың мемлекеттік бағдарламасымен және «Ауыл мектебi» бағдарламасымен қарастырылды жылдан бастап Елбасының бастамасымен «100 мектеп пен ҚР «Білім туралы» Заңы 6-бабы 5-тармағы 2-тармақшасы ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 182

183 аурухананың құрылысы» жобасы жүзеге асырылып келді. 86,3 мың оқу орнына арналған жобалық қуаттылығымен 106 мектеп салынды. ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде мектептердің құрылысы бои ынша инвестициялық жобалар жүзеге асырылды. Бағдаламалық құжатпен апаттық жағдаи дағы мектептер санын және оқу орындары жетіспеушілігін азаи ту, үш ауысымда оқытуды жою қарастырылды. Осы жұмыс жылдарға арналған қолданыстағы БҒДМБ шеңберінде де жалғасып келеді. Жаңа мектептер көптеген оқушыларға ыңғаи лы жағдаи жасады жылдан бастап типтік ғимараттарда орналасқан мектептердің саны бірлікке артты ( сурет) сурет. Жалпы білім беретін мектептердің типтік және беи імделген ғимараттарының үлесі, олардың жалпы санына паи ыздық қатынасы 48,6 41, ,2 24,1 22,5 51,4 58, ,8 75,9 77, Дереккөз: ҚР БҒМ бейімделген ғимараттарда орналасқан мектептердің үлесі типтік ғимараттарда орналасқан мектептердің үлесі 2016 жылы бейімделген ғимараттарда мектептердің 22,5% жұмыс істеді. Осындай мектептердің үлесі Шығыс Қазақстан (28,0%), Оңтүстік Қазақстан (30,З%), Жамбыл (33,6%), Батыс Қазақстан (36,3%) және Ақтөбе (37,3%) облыстарында басым. Апаттық мектептер (қосымша, кесте) және күрделі жөндеуді талап ететін мектептер саны азаюының тұрақты үрдісі байқалды жылы апаттық жағдайдағы мектептердің саны 269 (3,26%) құраса, 2016 жылы олардың саны 64 бірлік (0,9%) болды. Күрделі жөндеуді талап ететін ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 183

184 мектептердің саны 2005 жылғы тан (26,1%) 2016 жылғы 793 дейін (11,2%) төмендеп келеді ( сурет, қосымша, кесте) сурет. Мектеп ғимараттарының техникалық жағдайы, олардың жалпы санына пайыздық қатынасы 26,1 23,1 15,5 8,9 3,26 1,96 2,8 3,34 14,1 0,96 0,9 11, апаттық жағдайдағы мектептердің үлесі күрделі жөндеуді қажет ететін мектептердің үлесі Дереккөз: ҚР БҒМ оқу жылы, 2015 жылмен (69) салыстырғанда, апаттық мектептердің саны 5 бірлікке кем және, 2014 жылмен (136) салыстырғанда, 2 еседен астам кем болды. 64 мектептің 59-ы ауылдық жерде орналасқан. Осындай мектептердің басым саны Оңтүстік Қазақстан (20) және Қызылорда (13) облыстарында (қосымша, кесте). Мектеп ғимараттарының апаттық жағдайы мәселесі Батыс Қазақстан, Қостанай, Маңғыстау, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында, Алматы және Астана қалаларында толық шешілді. Күрделі жөндеуді 793 мектеп қажет етеді (2015ж ), соның 521 (66%) ауылдық жерлерде орналасқан. Күрделі жөндеуді талап ететін мектептердің басым саны Алматы (165), Жамбыл (90) және Қарағанды (77) облыстарында орналасқан. Оқу-тәрбие үрдісін бір ауысымда ұйымдастыру оқыту ыңғайлы шарттарының маңызды сипаттамасы. Бір ауысымда сабақ жүргізетін мектептердің саны оқу орындары жетіспеушілігімен екі ауысымдық және үш ауысымдық мектептерді арттыра отырып, азайып келеді ( сурет, қосымша, кесте). Бұл қалаланудың және өсімнің себебінен контингенттің артуына байланысты. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 184

185 сурет. Мектептердегі сабақ ауысымдылығы 1 1,2 1,5 1,4 1,1 1,2 1,8 58,3 57, , ,5 40,7 41,5 33,5 34,5 35,9 30,8 29,7 Дереккөз: ҚР БҒМ Бір ауысымдық мектептердің үлесі 1993 жылдан бері 11% азайып, 2016 жылы 29,7% құрады. Олардың басым саны Қостанай облысында 298 бірл. (57%), Солтүстік Қазақстан (53%), Павлодар (45%) және Ақмола (44%) облыстарында. Бұл, анағұрлым көп дәрежеде, бірқатар өңірлерде ШЖМ-нің болуымен түсіндіріледі. Екі аусымда сабақ жүргізетін мектептердің үлесі 2016 жылы, 1993 жылмен салыстырғанда, 10,1% артты және 68,5% құрады Сабақ ауысымдығының динамикасы үш ауысымдық мектептер санының төмендемеуін көрсетеді (қосымша, кесте). Сонымен қатар, жылдары 4 ауысымда сабақ жүргізетін мектептер жұмыс істеді жылы олардың саны 20 болды жылы 127 үш ауысымдық мектеп жұмыс істеді. Онда 18,6 мың оқушы білім алды (ҚР БҒМ және ЖАО мектептері контингентінің 0,65%-ы). Осы кезекте, олардың саны, 2015 жылмен салыстырғанда, 40 бірлікке, контингенті 7,1 мың адамға артты. үш ауысымда жұмыс істейтін мектептердің үлесі,% екі ауысымда жұмыс істейтін мектептердің үлесі,% бір ауысымда жұмыс істейтін мектептердің үлесі,% Үш ауысымдық мектептердің басым саны Алматы облысында - 53 (22%) және Оңтүстік Қазақстан облысында 23 (9%). Олардың санының артуы тиісті жылдары бірінші сынып оқушылары санының артуымен түсіндіріледі. Осындай мектептер Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында, Алматы қаласында толық жойылды ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 185

186 сурет. Үш ауысымдық мектептердің желісі мен контингенті 279,9 300,3 329,9 341,9 369, Дереккөз: ҚР БҒМ Оқу орындарының жетіспеушілігімен мектептердің саны сақталады жылы олардың саны 113 болды (2015ж ). Оқу орындарының жетіспеушілігі оларда құрады, бұл 2015 жылғы көрсеткіштен 978 орынға төмен. Ішкі және сыртқы көші-қон Оңтүстік Қазақстан облысы (33 208), Алматы (14 969) және Астана (7 421) қалалары мектептерінің жүктемесін арттырды. Оқу кабинеттері оқу-тәрбие үрдісінің сапасын қамтамасыз етеді. Олардың заманауи құралдармен жабдықтау білімнің жаңартылған мазмұнын сәтті ендіруде басты рөл атқарады. бірінші сынып оқушыларының саны, мың адам үш ауысымдық мектептер, бірл. ҚР жылдарға арналған БДМБ-да «елдің әрбір үшінші мектебінде пәндік кабинеттер: химия, физика, биология, математика және т.б., мамандандырылған зертханалар және спорт залдары жоқ» деп аталды. Осы кезекте, қолданыстағы пәндік кабинеттердің басым бөлігі заманауи құралдармен жабдықталмады және жаңартуды талап етті. Мектептерге жаңа модификациялы кабинеттерді, лингафон және мультимедиялық кабинеттерді, интерактивті тақталарды РБ және ЖБ есебінен жеткізу 2005 жылдан басталды. Мектептерді физика, химия және биология заманауи кабинеттермен жабдықтау ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жалғастырылды. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 186

187 Бұл 2016 жылы мектептің МТБ-сын нығаи туға мүмкіндік берді (қосымша, кесте). Жабдықталудың ең жоғары көрсеткіші Алматы қаласында (92%), Атырау (83,9%), Маңғыстау (79,9%) және Шығыс Қазақстан (79,3%) облыстарында, ең төмен пайыз Ақмола (58,2%) және Павлодар (60,7%) облыстарында тіркелді. Мектепке дейінгі және орта білім ұйымдарын құралжабдықтармен және жиһазбен жабдықтау нормативтері 2016 жылы белгіленді жылы оқулықтармен адам, 2015 жылы және 2014 жылы адам қамтамасыз етілді. Күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептердің оқулықтармен қамтамасыз етілуі сәйкесінше 94,9%, 97% және 97,8% құрады жылғы көрсеткіш 2014 және 2015 жылдардағы көрсеткіштерден контингенттің жыл сайын артуы себебінен төмен болды. Қамтамасыз етілудің жоғары көрсеткіштері Ақтөбе (мектеп оқушыларының 15,6%-ы оқулықтармен қамтамасыз етілмеді), Оңтүстік Қазақстан (9,5%) және Шығыс Қазақстан (7,5%) облыстарынан басқа барлық өңірлерде байқалды. Орта білімді ақпараттандыру Орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын қабылдау елде ақпараттықкоммуникациялық технологияларды ендірудің бастамасы болды. 16 Осы бастама 2001 жылға қарай жалпы білім беретін мектептерді 100 пайыз компьютерлендіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Техникамен қамтамасыз ету 1 компьютерге шаққанда 62 оқушыны құрады. ЮНЕСКО-ның деректері бойынша сол кезде бұл ТМД елдерінің ішінде ең жоғары көрсеткіштердің бірі болды жылы «бір компьютерге шаққандағы оқушылардың саны» көрсеткіші ел бойынша орташа есеппен 10:1 құрады (ЖАО-ның мектептері - 11:1) ( сурет). 15 ҚР БҒМ ж. 70 бұйрығы 16 ҚР Президентінің ж «ҚР орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығы 17 ҚР жылдарға арналған БДМБ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 187

188 сурет. 1 компьютерге шаққандағы оқушылардың саны, адам , Дереккөз: ҚР БҒМ Ел бойынша орташа көрсеткіш Солтүстік Қазақстан (5), Павлодар (6), Батыс Қазақстан (7), Қостанай (8), Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Ақмола және Алматы (9-дан) облыстарында жоғары. Төмен көрсеткіш Маңғыстау (17) және Оңтүстік Қазақстан (15) облыстарында, Алматы (15) және Астана (14) қалаларында, Атырау (14), Қызылорда (13) және Ақтөбе (12) облыстарында байқалды. Оқушылардың ашық ақпараттық білім беру кеңістігіне қолжетімділігін қамтамасыз ету және мектептердің 75%-ын Интернет жаһандық желісіне қосу 2004 жылы Елбасымен аталды жылдың өзінде-ақ мектептердің 96%-ы, соның ішінде ауылдық мектептердің 95%-ы Интернетке қосылды жылы осы көрсеткіш 97,5% құрады (ауылдық мектептердің 97,2%-ы) жылы ЖАО мектебіне (81,6%) 512 кбит/с жоғары жылдамдықпен Интернет желісі қолжетімді болды. Бұл 2015 жылғы көрсеткіштен 5,7% артық ( сурет). 18 ҚР Президентінің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті ұлт үшін» атты Қазақстан халқына жолдауы, 2004ж. наурыз ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 188

189 сурет. Кең жолақты Интернетке қолжетімділік 74,9 75,9 81,6 62, ,5 37,3 43,1 27,4 33, жылдамдығы 512 кбит/с жоғары Интернет желісіне қосылған мектептердің үлесі, % жылдамдығы 4 Мбит/с жоғары Интернет желісіне қосылған мектептердің үлесі, % Дереккөз: ҚР БҒМ Олардың арасында Алматы (98,5%) және Астана (92,9%), Атырау (92,2%), Ақмола (92,1%) және Оңтүстік Қазақстан (92%) облыстарының мектептері бар. Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарында мектептердің сәйкесінше тек 47,1% және 68,8% ғана. 4 Мбит/с жоғары жылдамдықпен кең жолақты Интернет желісі ЖАО мектептерінің 33,94%-ына (2 410) қолжетімді болды (2015ж. - 27,4%) (қосымша, кесте). Алматы (98%) және Астана (72,6%) қалалары, Атырау облысы (62,5%) көшбасшы болды. Батыс Қазақстан (21,4%), Оңтүстік Қазақстан (22,6%) және Алматы (22,7%) облыстары артта қалды жылдан оқушыларды көптілді оқыту үшін мектептер лингафон және мультимедиялық кабинеттермен (ЛМК) қамтамасыз етіле басталды жылға қарай осындай кабинеттермен еліміздің 4148 (55,7%) мектебі, соның ішінде 2635 ауылдық мектеп жабдықталды жылдан «Онлайн оқыту жүйесі» жобасы жүзеге асырыла бастады 19. Интерактивті құралдармен мектеп жабдықталды. Интерактивті сабақтар күн сайын еліміздің мектебінде өткізіліп тұрды жылғы 3 19 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың АӨК мәселелері жөніндегі Республикалық мәжілісте сөйлеген сөзі, ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 189

190 қыркүйекте Елбасы алғаш рет «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты интерактивті сабақты өткізді жылға қарай осы көрсеткіш интерактивті тақтамен мектепті, соның ішінде (42,3%) ауылдық мектепті құрады. білім беру порталы алғашқы болып еліміздің мұғалімдері мен оқушыларын бірыңғай білім беру кеңістігіне біріктірді. Электронды оқыту жүйесі білім беруді ақпараттандыруды дамытудың жаңа орамы болады деп жоспарланды. Осы жүйе жылдары 1070 мектепте (2011ж. - 31, 2012ж , 2013ж.- 502), соның ішінде 457 ауылдық мектепте енгізілді. Мектептерге сандық білім беру ресурстары қолжетімді болды. 32 мың мұғалім АКТ-ны оқытуда қолдану бойынша кәсіптік құзыреттерді арттырды жылдан АКТ-модуль біліктілікті арттырудың барлық қысқа мерзімді курстарына енгізілді. АКТ-ны оқытуда қолдану бойынша біліктілікті арттырудан өткен мұғалімдердің жалпы саны 2011 жылдан 2015 жылға дейін адамды құрады жылғы 1 қыркүйектен «Kundelik.kz» жаңа бірыңғай ақпараттық білім беру ортасы пилоттық режимде іске қосылды. Интернет-портал бұл білім беру үрдісінің барлық қатысушыларының әлеуметтік желілік өзара әркеттесуі (мектептердің әкімшілігі, ата-аналар, оқушылар және т.б.) жылы ICILS Халықаралық зерттеуі шеңберінде компьютерлік технологияларды пайдалану тиімділігін бағалау жоспарланып отыр. Шамамен сегізінші сынып оқушылары мен мұғалім осы зерттеуге қатысады. Тестілеу оқушылардың ІТ құзыреттерінің деңгейін және мектептерде жасалған жағдайлардың сапасын бағалайды. Арнайы және инклюзивті білім беру Тәуелсіздік алған кезде Қазақстанда арнайы білімді институционалдық қолдау болмады. Алғаш рет жаңа типті ұйым 1992 жылы құрылды. Республикалық ақыл-ой және дене дамуы жағынан кемістігі бар балалар мен ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 190

191 жасөспірімдерді әлеуметтік бейімдеу және кәсіби-еңбектік оңалту орталығы (ӘБЕО орталығы) 20 қайта құрылды 21 және қайта аталды. Ұлттық түзету педагогикасының ғылыми-тәжірибелік орталығы 22 (ҰТП ҒТО) арнайы және инклюзивті білім беруді ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етумен айналысады. Әлемдік қоғамдастық инклюзивті білім беруді адамгершілікті және тиімді деп санайды. Бұл даму мүмкіндіктері шектеулі балаларды және сау балаларды бірге оқыту және тәрбиелеу. Қазақстанда инклюзивті білім шы жылдардан бастап жүзеге асырылады. ҚР жылғы 343-II «Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» Заңы кеңес үкіметінен кейінгі кеңістікте алғашқы болды жылғы желтоқсанда Қазақстан «Баланың құқықтары туралы» Конвенцияға қосылып, мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз ету міндетін алды. Денсаулық жағдайына байланысты мүмкіндіктері шектеулі балаларды арнайы оқыту үшін (2015 жылдан ерекше білім беру қажеттіліктерімен балалар) арнайы ұйымдардың сараланған желісі жұмыс істейді (қосымша, кесте) жылы осындай 97 ұйым жұмыс істеді (қосымша, кесте). Соның ішінде ақыл-ой - 51, есту - 18, көру - 10, сөйлеу - 7, тірек-қозғалыс аппараты - 3 кемістігі бар және психикалық дамуы тежелген балаларға арналған 8 ұйым. Осы мектептердің контингенті адамды құрайды (қосымша, кесте). Инклюзивті білім беруді белсенді ілгерілеу 2011 жылы ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 20 ҚР Министрлер Кабинетінің ж. 305 «Республикалық ақыл-ой немесе дене дамуы жағынан кемістігі бар балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік бейімдеу және кәсіби-еңбектік оңалту орталығын құру туралы» Қаулысы 21 ҚР БҒМ ж. 439 бұйрығы 22 ҚР Үкіметінің ж. 222 «Даму проблемалары бар балалар мен жасөспiрiмдердi әлеуметтiк бейiмдеу және кәсiби еңбекпен оңалтудың республикалық ғылыми-практикалық орталығы мемлекеттiк мекемесiн қайта атау туралы» Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 191

192 қабылданғаннан кейін басталды. 23 Ерекше білім беру қажеттіліктері бара балалардың сапалы білімге кедергісіз қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін жағдай жасалып жатыр жылы 6-дан 18 деи інгі жастағы ерекше білім беру қажеттіліктері бар баладан і (26,0%) мектептерде инклюзивті біліммен қамтылды. Бұл 2015 жылғы көрсеткіштен 0,5% артық жылы мектеп білімнің «қосылған» жағдаи ын жасады. Осындаи мектептер көтеру құрылғылармен, пандустармен, беи імделген гигиеналық бөлмелермен, арнаи ы жиһаздармен жабдықталды ( сурет) сурет. Инклюзивті білім беруге жағдаи жасаған мектептердің үлесі,% 44,8 45,0 19,1 23,0 25,0 30, Дереккөз: ҚР БҒМ Балаларды инклюзивті білім берумен Шығыс Қазақстан облысында (ерекше білім беру қажеттіліктерімен анықталған балалардың 6%-ы), Алматы қаласында - 8%, Қызылорда - 9%, Маңғыстау - 11% және Атырау - 12% облыстарында ең аз қамтылған. Инклюзивті білім беруді дамыту арнайы мектеп мұғалімдерінің тәжірибесін жалпы білім беретін тәжірибеге «ауыстыруды» талап етеді. Түзеу-білім беру қолдауын арнаи ы ұи ымдардың үлкен желісі көрсетеді (2.2.2-кесте). Олардың қызметі балалардың білім алу мүмкіндіктерінің теңдігін 23 ҚР жылдарға арналған БДМБ ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 192

193 қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Ерте түзеу педагогикалық қолдау алған ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың 40-тан 60%-ға деи інгі үлесі жыл саи ын жалпы білім беретін мектептерге оқуға жіберіледі кесте. Түзеу-білім беру үрдісі ұи ымдар желісінің динамикасы, бірлік Жыл Психологиялықпедагогикалық түзеу кабинеттері Оңалту орталықтары Логопедия бекеттері Психологиялықмедициналықпедагогикалық кеңес беру Дереккөз: ҚР БҒМ Олардың басым үлесі Оңтүстік Қазақстан облысына (38 бірл.), ең аз үлесі Астана қаласына (10 бірл.) тиесілі (қосымша, кесте). Алайда, арнайы ұйымдардың осы желісі әлі де жеткіліксіз. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды уақтылы анықтау үшін 2019 жылға дейін тағы 33 психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңес беру орындарын (60 мың бала халқына шаққанда 1 ПМПК) пен 69 психологиялықпедагогикалық түзеу кабинетін ашу қарастырылды. Мұғалімдер мен ата-аналарға ғылыми-әдістемелік және кеңес беру көмегін 7 ресурс орталығы көрсетеді (Ақтөбе - 1, Ақмола -1, Қарағанды - 1, БҚО - 2, Қызылорда - 1, ҚазҰПУ - 1). Қарағанды облысында инклюзивті білім беруді енгізу бойынша республикалық пилоттық алаң құрылды. 24 Осында «Инклюзивті балабақшаинклюзивті мектеп-инклюзивті колледж» пилоттық жобасы жүзеге асырылады. Бұл инклюзивті білім беретін мұғалімдердің тәжірибе алмасу алаңы жылдан инклюзивті білімнің нормативтік-құқықтық базасы құрылды. Бұл жалпы білім беретін ұйымдар қызметінің Үлгілік ережелері, 25 ҚР-да инклюзивті білім беру жүи есін ары қараи дамыту бои ынша ҚР БҒМ ж. 485 бұйрығы 25 ҚР Үкіметінің ж. 499 Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 193

194 жылдарға арналған шаралар кешені 26 және ҚР-да инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдері. 27 Арнайы және инклюзивті білімнің көрсетілетін қызметтерінің сапасын арттыру мақсатында ҚР БҒМ ЖАО-ның 5 стандартын бекітті 28. Бұл психологиялық-медициналық-педагогикалық зерттеу және түзеу, балаларды әлеуметтік оңтайландыру және отбасыларға кеңес беріп көмектесу және т.б. Осы қызметтер автоматтандырылған. Арнайы және инклюзивті білімнің мазмұны арнайы жалпы білім беретін оқу бағдарламалары арқылы жүзеге асырылады. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды пән мұғалімдері, психологтар, логопедтер, әлеуметтік педагогтер және ата-аналар психологиялық-педагогикалық тұрғыдан сүйемелдейді оқу жылы жалпы білім беретін мектептерде 662 логопед мұғалім жұмыс істеді. Арнаи ы мұғалімдерді даярлауға мемлекеттік тапсырыс жыл саи ын көбеи е түсті (2014ж грант, 2015ж орын, 2016ж ). Оларды еліміздің 17 ЖОО даярлайды. Осы кезекте, мысалы, дефектологтарға деген қажеттілік әлі де жоғары болып отыр. Мектеп мұғалімдерінің біліктілікті арттыру курстарының шеңберінде кәсіби дайындық деңгейін арттыру мүмкіндіктері бар. Үш жылда инклюзивті білім беру курстарынан 2771 мұғалім өтті. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істегенде тьюторлардың (ассистенттердің) көмегі негізгі рөлді атқарады. Білім беруді және ғылымды дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасымен 2017 жылдан бастап ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды мектеп ортасында сүйемелдеу жөніндегі ассистент педагогтің штаттық бірлігін енгізу көзделді. Болжамдық деректер бойынша шамамен 1219 ассистент педагог керек болады. Жоспарланған бастамалар ерекше білім 26 ҚР БҒМ ж. 534 бұйрығы 27 ҚР БҒМ ж. 348 бұйрығы 28 ҚР БҒМ ж. 174 бұйрығы 29 Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА, «Инклюзивті білім беру жағдайында ерекше қажеттіліктері бар оқушылардың оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесі, әдістемелік құралы», 2016ж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 194

195 беру қажеттіліктері бар балалардың сапалы әлеуметтенуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Ұзақ уақыт бойы біз орта білімге тек дамуында мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды ғана қосу ғана сияқты инклюзияны тар түсіну позициясында болдық. 30 Инклюзивті білімге жататын тұлғалардың санаттарын заңды бекіту 31 елімізде инклюзивті білім беруді дамытудың маңызды кезеңі болды. Осы тәсіл барша балаларға, соның ішінде денсаулығында кемістігі бар және қоғамда әлеуметтік беи імделу қиындықтары бар балаларға арналған қолжетімді білімді қарастырады (әумесерлік мінез-құлықпен балалар, ұлттық азшылықтар отбасыларынан шыққан балалар, оралман балалар) жылы Қазақстанның мектептерінде 73,8% қазақ, 13,1% орыс, 4,1% өзбек, 1,7% ұи ғыр, 0,9% неміс, 0,8 % татар, 0,6% кореи, 0,1% тәджік және т.б. балалар білім алды. Мемлекет оралман оқушыларды және тілдік азшылық өкілдерін сапалы мектеп білімімен максималды қамту жөнінде шаралар қабылдап жатыр жылы елімізде оралман оқушылар болды. Олардың басым шоғырлануы Оңтүстік Қазақстан (25,5%), Алматы (23,6%) және Шығыс Қазақстан облыстарында (17,4%) баи қалды жылы өзбек (15), ұи ғыр (13) және тәджік (4) тілдерінде білім беретін 32 мектеп қызметін жүзеге асырды. Осы оқыту тілдерімен мектептерде және аралас мектептерде (2015ж ) оқушы білім алды. Соның ішінде өзбек тілінде , ұи ғыр , тәжік оқушы. Елімізде басқа ұлт өкілдері болып табылатын балаларға ана тілінде білім алу мүмкіндігін беру үшін жағдаи лар тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап-ақ жасалып жатыр (қосымша, кесте). ҚР БҒМ-ге және ЖАО-ға бағынысты осындаи мектептер желісінің динамикасы олардың 1991 жылғы 87 бірліктен 2016 жылғы 32 бірлікке деи ін азаюының тұрақты үрдісін көрсетеді. 30 ҚР «Білім туралы» Заңының 1-бабы 21-3)-тармақшасынан ( ж. енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен) 31 ҚР 398-V «Білім туралы» Заңының 1-бабы 21-4)-тармақшасынан ( ж. енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 195

196 Бұл қазақ және ана тілінде сабақ жүргізілетін сыныптары бар аралас мектептер санының артуымен түсіндіріледі жылы олардың саны 200-ден артты. Ана тілінде білім алатын оқушылардың контингенті 1991 жылғы 78,1 мың баладан 2016 жылғы 101,3 мыңға деи ін артты. Оқушыларға ана тілін оқу мүмкіндігі жексенбілік мектептерде беріледі жылы 33 жексенбілік мектепте ана тілі мен өз ұлтының дәстүрлерін 651 оқушы, соның ішінде 5 украин (133), 4 татар (91), 4 кореи (88), 3 неміс (119), 2 евреи (19) және т.б. оқыды. Тәрбиенің ерекше шарттарын қажет ететін балаларға арнап арнаи ы мектептер құрылды. Әумесерлік мінез-құлықпен балаларға арналған мектептер желісі мен контингентінің динамикасы тұрақсыз жылы осындаи 7 мектеп жұмыс істеді (2015 жылдан 1-ге артық). Контингент 154 адамды құрады. Осылаи ша, тәуелсіздік жылдары білім алушылардың барлық санаттарымен білім алу үшін жағдаи жасалды. Осы кезекте, инклюзивті білім беруді бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету мәселелері шешімді талап етеді. Аз қамтылған отбасылардан шыққан оқушыларды қолдау Мемлекет тәуелсіздігінің алғашқы жылдары аз қамтылған және көп балалы отбасылардан шыққан балаларға көмек көрсетуде Жаппай оқу қорын құру маңызды рөл атқарды жылдардың өзінде-ақ мектепке бала қайтарылды, бұл осы мәселенің өзектілігін шешуге көмектесті 33. Жаппай оқу қорлары мемлекеттік мектептердің жанында аз қамтылған отбасылардан шыққан барлық балаларды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету мақсатында құрылды. Қорлар ЖАО-ның мектептерін ағымдық күтуге жұмсалатын жалпы соммадан кем дегенде 1% мөлшеріндегі қаражат пен материалдық көмек, демеушілік және гуманитарлық көмек және т.б. түрінде пайда болды. Қор қаражатының есебінен киім-кешек, аяқ киім, оқулықтар, 32 ҚР Үкіметінің ж. 812 Қаулысы 33 Л.И. Зуева, Қазақстанның жалпы білім беретін мектептерінің жылдарында дамуы ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 196

197 мектеп жазу құралдары сатып алынды, мектептерде тамақтану ұйымдастырылды жылдан аз қамтылған отбасылардан шыққан балаларға көмек жаңа Ережелерде анықталған тәртіппен көрсетіле басталды. 34 Онда көмек көрсетілетін білім алушылардың санаттары анықталды. Бұл мемлекеттік мекенжайлылық әлеуметтік көмек алу құқығы бар отбасылардан шыққан балалар; мемлекеттік мекенжайлылық әлеуметтік көмек алмайтын, жан басына шаққандағы табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен отбасылардан шыққан балалар; жетім балалар және ата-ананың қамқорлығысыз қалған балалар; қиын өмірлік жағдайдағы балалар. Балалардың осы санатында ЖАО-ның қаражаты есебінен тегін тамақтану құқығы бар. Осы шараны 2015 жылы Қазақ тағамтану академиясымен бірлесіп әзірленген бір реттік мектептегі тамақтану нормалары реттейді. 35 Тамақтануды ұйымдастыру ережелері 36 ас дайындау барысында пайдаланылатын тағам өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі мәселелерін реттейді. Анағұрлым жақсы шарттарды ұсынған жеткізушіні таңдауға мүмкіндік беретін тиісті критерийлер көзделді оқу жылының басында күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептерде аз қамтылған отбасылардан шыққан бала ( сурет), соның ішінде сы ауылдық мектептерде білім алды. Ыстық тамақпен аз қамтылған отбасылардан шыққан мектеп жасындағы барлық балалар қамтамасыз етілді. Ыстық тамақ алатын балалардың ең көп саны Оңтүстік Қазақстан ( адам), Шығыс Қазақстан (28 163), Жамбыл (27 823), Алматы (26 104) және Қызылорда (23 666) облыстарында білім алды. 34 ҚР Үкіметінің ж. 64 «Әлеуметтік қорғалмаған білім алушылар мен күнкөрісі төмен отбасылардан шыққан білім алушыларға қаржылай және материалдық көмек көрсетуге бөлінетін қаражатты жұмсау ережесін бекіту туралы» Қаулысы (2012 жылдан бері Ережелер жаңа редакциямен атау алды) 35 ҚР Үкіметінің ж. 320 Қаулысы 36 ҚР БҒМ ж. 717 бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 197

198 сурет. Аз қамтылған отбасылардан шыққан білім алушылар, мың адам, ,2 28,2 27,8 26,1 23,7 16,1 14,9 13,9 12,0 11,2 10,9 10,8 9,7 8,7 8,0 0,9 Дереккөз: ҚР БҒМ 2008 жылдан көп балалы және аз қамтылған отбасылардан шыққан балаларды қолдайтын «Мектепке апарар жол» және «Қамқорлық» республикалық жылдық акциялары жүзеге асырылады жылдары «Мектепке апарар жол» акциясының шеңберінде (1 тамыздан 30 қыркүйекке дейін өткізіледі) 15 млрд теңге соммасына материалдық көмекпен 2,4 млн оқушы қамтылды ( сурет). Акцияға дәстүрлі түрде демеушілер мен меценаттар белсене қатысады жылы акциямен 2,5 млрд тг. соммасына көмек алған 321 мыңнан астам бала қамтылды жылдары «Қамқорлық» акциясының шеңберінде 1,1 млн астам балаға 4 млрд теңгеге жуық соммасына әлеуметтік көмек көрсетілді. Соңғы 6 жылда мектепке 10 және одан да артық күн бармаған 2392 бала анықталды оқушы мектепке қайтарылды. Анықталған баланың 33%-ы 37 ҚР БҒМ Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі комитетінің жылдық есептері ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 198

199 әртүрлі себептерге байланысты мектепке оралмады (көші-қон, тергеуде болу және т.б.) сурет. «Мектепке апарар жол» акция шеңберінде материалдық көмек, млрд теңге 2,5 2,0 2,1 2,2 1,4 1,6 1,7 0,9 0, Дереккөз: ҚР БҒМ Мектепке бармайтын балаларды жыл сайын анықтау дәлелдері мектептерді психологтармен және әлеуметтік педагогтармен қамтамасыз ету қажеттілігін дәлелдейді. Осы лауазымдар Мемлекеттік білім ұйымдарының үлгілік штаттарында қарастырылды жылдан бері тиісті Қызметтік ережелерге сәйкес білім беру ұйымдарында психологиялық қызметтер жұмыс істеді жылдан бері олардың қызметін ЖАО-ның нормативтік құжаттары реттейді жылы күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептерде штаттық педагог-психолог және әлеуметтік педагог психологиялықпедагогикалық қолдау көрсетті (сәйкесінше 2014ж және 2 227, 2015ж және 3 740). Білім барлық 17 ОДМ-ына қол жеткізуде маңызды рөл атқарады. Бастауыш және орта біліммен қамтуды кеңейту ұзақ мерзімді экономикалық 38 ҚР Үкіметінің ж. 77 Қаулысы 39 ҚР БҒМ ж. 528 бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 199

200 дамуға жәрдемдеседі. Тең қолжетімділік шартында білім әлеуметтік және экономикалық теңсіздік мәселелерін сәтті шешуге қабілетті болады. 40 Қосымша білім беру Балалар қосымша білім аясында шығармашылық әлеуетті дамытады және мазмұнды бос уақытын толыққанды ұйымдастырады. Бұл балаға өзін-өзі әлеуметтік тұрғыдан сәтті жүзеге асыруға және жеке қабілеттерді ескере отырып, кәсіптік бағдарын анықтауға мүмкіндік береді. Қосымша білімнің заманауи мәртебесі мен қолда бар әлеуеті мектептен тыс ұйымдардың ұзақ тарихы бойы қалыптасты. 90-шы жылдардың әлеуметтік-экономикалық, идеологиялық және саяси өзгерістері біздің қоғамда бағдарлар құндылықтарының ауысуына және білімді қаржыландырудың қатаң қысқаруына әкелді. 41 Бұл мектептен тыс жұмыс ұйымдары санының азаюына әкелді ( сурет, қосымша, кесте) сурет. Қосымша білім беру ұйымдарының желісі, бірлік Дереккөз: ҚР БҒМ 40 ЮНЕСКО. «Адамдар мен ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» Білім мониторингі жөніндегі дүниежүзілік баяндама, 2016ж. 41 Э.К. Таюпова. «Қазақстанда балалардың қосымша білім беру жүйесін дамыту мәселесі» ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 200

201 90-шы жылдары мектептен тыс ұйымдар балалар мен жасөспірімдерге арналған қосымша білім беру ұйымдары болып қайта құрылды. Қосымша білім ұғымы 1999 жылы ҚР «Білім туралы» Заңында пайда болды. Бүгінгі танда ол білім алушылардың, тәрбиеленушілердің және мамандардың жан-жақты қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен жүзеге асырылатын тәрбие, оқыту үрдісі ретінде түсіндіріледі. 42 Қосымша білімнің білім беру бағдарламалары білім беру ұйымдарында да, мектептен тыс ұйымдарда да жүзеге асырылады жылы «Балдәурен» атты бірегей Республикалық балаларды сауықтыру лагері (РБСЛ) 43 құрылды (содан соң «Балдәурен» Республикалық оқу-сауықтыру орталығы (РОСО) болып аталды). 44 Қазақстан қосымша білімді бюджеттік қаржыландыру қамтамасыз етілетін аз ғана мемлекеттердің бірі. Балаларға қосымша білім беру жүйесі соңғы он жылдықтарда ерекше белсенді дами бастады. Оған Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы жәрдемдесті. Оларды жүзеге асыру қосымша білім беретін ұйымдардың желісін және оқушыларды мектептер мен БЖСМ-де көркемөнер, музыка, техникалық, ғылыми шығармашылық, спорт үйірмелермен қамтуды арттыруға мүмкіндік берді жылы ҚР БҒМ-ға бағынысты 834 ұйымда қосымша біліммен оқушы немесе оқушылардың жалпы санынан 22% қамтылды (2015ж. - 24,5%). Соның ішінде 88,6% (739) мемлекеттік болып табылады, 51% (425) ауылдық жерлерде орналасқан. Мектептен тыс ұйымдар балаларды ең көп қамту Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстарында тіркелді ( сурет). 42 ҚР 398-V «Білім туралы» Заңы 1-бабы 39-тармағы, ж. редакциясымен 43 ҚР Үкіметінің ж Қаулысы 44 ҚР Үкіметінің ж. N 112 Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 201

202 сурет. Білім беру жүйесінде мектептен тыс ұйымдармен қамту, %, ,8 41,9 39,4 36,8 30,7 30,5 27,5 23,3 22,4 22,2 19,7 19,2 18,6 16, ,2 10,3 Дереккөз: ҚР БҒМ Мектептен тыс ұйымдардың желісі сан алуан. Олардың қатарында музыка мектептері, оқушылар сарайлары, өнер мектептері, сауықтыру лагерьлері, аула клубтары және т.б. бар ( сурет) сурет. Қосымша білім беру ұйымдарының желісі, бірлік музыка мектептері оқушылар сарайлары өнер мектептері 134 сауықтыру лагерьлері 119 аула клубтары 76 жас туристер станциялары көркем мектептер жас техниктер станциялары жас натуралисттер станциялары МДОӘО обл ББ жанындағы БЖСМ Дереккөз: ҚБ РОӘО РМҚК ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 202

203 Балалардың қосымша білім беру бағдарламалары мектеп үйірмелерінің қызметі арқылы жалпы білім беретін мектептерде де жүзеге асырылады. Оларға оқушылардың 33,3% қатысады (2015ж.-37,4% ). Әрбір төртінші оқушы көркемдік-эстетикалық, әрбір бесінші - тілдік, әрбір алтыншы жаратылыстану-математикалық бағыттағы үйірмелерге барады (қосымша, кесте). Үйірмелердің 53%-ы ауылдық мектептерде жұмыс істейді жылы балаларды қосымша біліммен қамтудың төмендеуі желі көрсеткішін есептеу өзгерісімен байланысты (мектеп жанындағы жазғы лагерьлер шығарылды). Мектептер желісінің қысқаруы мектеп жанындағы үйірмелер санының төмендеуіне де әкелді ( сурет) сурет. Балаларды қосымша біліммен қамту динамикасы, % 34,9 35,5 36,6 37,4 33,3 22,9 23,1 23,9 24,5 22, қосымша білім беру ұйымдары мектеп жанындағы үйірмелер Дереккөз: ҚР БҒМ Жалпы алғанда, ҚР МСМ-нің ұйымдарын ескерсек, шамамен 2 миллион бала мен жасөспірім (65,8%) қосымша біліммен қамтылды (қосымша, кесте). 451 мәдениет пен спорт ұйымына бала мен жасөспірім барады (10,2%). Осылайша, қосымша біліммен әрбір үшінші оқушы қамтылды жылы қосымша білімнің мектептен тыс ұйымдарында мұғалім жұмыс істеді (2015ж ). Солардың 77%-ында (2015ж. - 72%) жоғары кәсіптік, соның ішінде жартысында педагогикалық білімі болды. 18,6% (2015ж. - 25%) кәсіптік техникалық білімі, соның ішінде үштен бір бөлігінде педагогикалық, 4,4% (2015ж. - 3%) жалпы орта біліммен мамандар. Білім ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 203

204 деңгейі динамикасының тұрақсыздығы қосымша білімдегі кадрлар ағынын дәлелдейді жылы кадрларға деген қажеттілік адамды құрады. Қосымша білім мұғалімдерін және аралас мамандықтардың ұйымдастырушы мұғалімдерін даярлау мәселесі әлі де өзекті болып отыр. Қосымша білім беру ұйымдарын инфрақұрылымдық дамыту да шешімді қажет етеді. Типтік ғимараттарда орналасқан ұйымдар желісінің 217 бірлікке артуына қарамастан (2016ж , 2014ж , 2012ж ), 454-і (54,4%) бейімделген ғимараттарда орналасқан. 159-ы (19%) күрделі жөндеуді қажет етеді және 6-ы (0,7%) апаттық жағдайда. Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы әдістемелік қамтамасыз етуді сүйемелдейді 45 (РҚБОӘО). Білім беру бағдарламалары мен әдістемелік нұсқаулықтар әзірленеді, балаларға арналған танымдық журналдар басылып шығарылады. « ғылымитанымдық сайты арқылы барлық балалардың қашықтықтан Интернет байқауларына қатысу мүмкіндіктері бар. PISA көшбасшы елдері қосымша білімнің қолжетімділігін оқушылардың оқу жетістіктерінің табыстылығын анықтайтын факторларының бірі деп атайды. Қосымша білімнің дамуына Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша жылдарға арналған ұлттық ісәрекет жоспары ықпал етті. Әлемдік үрдістерді ескерсек, балалар интерактивті парктерін (ғылым қалашықтарын) құру, әрекет ететін ұйымдарды заманауи интерактивті техникамен, құралдармен және технологиялармен жабдықтау әлі де өзекті болып отыр. Бұл тұлғаның өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан анықтауға және өмірде жетістікке жетуге жағдай жасайды. Мектептегі білімнің мазмұны 80-ші жылдардың соңында ілгері әлем жай ғана жақсы академиялық білім беру жеткіліксіз екенін түсінді. Бүкіл әлем 88-жылдан жаңа мазмұнға өте бастады, онда көштің басында жай ғана жақсы білім емес, осы білімді қалай 45 ҚР Үкіметінің ж. 481 Қаулысы ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 204

205 тиімді пайдалануға болатыны тұрды. Яғни, басында ағылшын-саксондық білім беру жүйесі, содан соң бүкіл әлем оқытудың білімдік моделінен оқытудың құзыреттілік моделіне өтті жылы «құзыреттер» ұғымы білімнің қалаулы нәтижесі ретінде білім жөніндегі халықаралық комиссияның XXI-ғасырға арналған «Білім: жасырылған қазына» баяндамасында қалыптасты, 47 ЮНЕСКО-ның білімнің жаңа тұжырымдамасына қатысты ұсыныстары, ең алдымен, «тануға үйрету», «әрекет етуге үйрету», «қоғамда өмір сүруге үйрету» және жай ғана «өмір сүруге үйрету» сияқты маңызды міндеттерді шеше отырып, әрбір адамға өзінің шығармашылық әлеуетін қалыптастыруы және дамытуы үшін не жағдай жасайтынына бағытталды. Осы өзгерістердің шыңы КСРО ыдырауымен пара-пар келді. Осы уақытта Қазақстан кеңес үкіметінен кейінгі кеңістіктегі басым мемлекеттер сияқты басқа қиын экономикалық жағдайда ұлттық білім беру жүйесін құру міндеттерін шешті. 48 Осы кезекте, мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын әзірлеуге сырықты орын берілді. Бұл әрбір балаға өзгермелі өмір жағдайларына, мектептердің типіне және басқа да факторларға қарамастан, толыққанды білімді тұрақты алу мүмкіндігіне кепілдік берді жылдық мектептің отандық стандартталуының құрылу тарихында бес кезеңді атап өтуге болады: жж., жж., жж., жж., жж. (2.2.1-сурет) жылдарда басталған тағы бір кезең білімнің жаңартылған мазмұнына кезең-кезеңмен өтумен байланысты. Білімнің мемлекеттік стандарты ұғымы алғаш рет ҚР «Білім туралы» Заңында 1992 жылы белгіленді. Заңның 4-бабында: «Қазақстан 46 С. Ырсалиев, «Жас медиа» жастар форумында сөйлеген сөзі, ж. 47 Ж. Делор және т..б. ХХІ-ғасырға арналған білім жөніндегі халықаралық комиссия. Білім жасырылған қазына. Париж: ЮНЕСКО б. 48 С. Ырсалиев, Тәуелсіздік жылдардағы Қазақстанның білімі әлемдік трендтер мәнмәтінінде: жетістіктер мен даму перспективалары, С. Мұканова. Жалпы орта білім беруді стандарттаудың кейбір мәселелері ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 205

206 Республикасында әртүрлі типті білім беру ұйымдары түлектеріне қойылатын талаптардың минималды деңгейін анықтайтын білімнің мемлекеттік стандарттары белгіленді», - деп жазылды. Осы ереже ҚР жаңа Конституциясының 30-бабымен күшейтілді (1995ж.): «Мемлекет жалпыға міндетті білім стандарттарын белгіледі. Кез келген оқу орындарының қызметі осы стандарттарға сәйкес келуі тиіс» жылғы сәуірде ҚР БМ алғаш рет жалпы білім беретін оқу орындарының Базистік оқу жоспарын (БОЖ), сонымен қатар оқу жоспарларының 28 нұсқасын бекітті. Ұсынылған нұсқалар мектептің жоғары сатысының сыныптарында оқуды бейінді саралау қағидаты бойынша ұйымдастыру үшін берілді 50 (әртүрлі пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер, лицейлер және гимназиялар). Осы БОЖ жалпы білім беретін мектептерді реформалауда маңызды қадам болды. Енді әрбір мектептің БОЖ негізінде оқу жоспарының өз нұсқасын жасауға немесе оқушылардың мүдделері мен қабілеттерін ескере отырып, ұсынылған нұсқалардың бірін таңдауға құқығы болды. Осылайша, барлық мектептердің білім беру қызметін бірыңғай оқу жоспары негізінде жүргізудің қалыптасқан дәстүрінен кете бастадық жылы БОЖ-дың тұжырымдамалық негіздемесі ҚР жалпы білім беретін мектептердің мемлекеттік базистік оқу жоспарында берілді. 51 Тұжырымдамаға қоса берілетін бастауыш, негізгі және бейінді мектептердің БОЖ-нда 1-11 сыныптардағы білім мазмұнының модельдері келтірілді. Осылайша, мұғалімдердің шығармашылық жұмысына алғаш рет үлкен мүмкіндіктер берілді. Сонымен бірге, бұл кейбір қателіктерге әкелді. ҮОЖ-ында үсті нормативтік сағаттарға рұқсат берілді, курстар, аз қамтылған ОӘК енгізілді және т.б. 50 ҚР БҒМ ж. 156 бұйрығы 51 ҚР ҚМ ж. 69 бұйрығы ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 206

207 «Стандарт» ұғымы Математика пәні мұғалімдерінің америкалық ұлттық кеңесінің (NCTМ) бастамасымен білім беру саласында 20-ғасырдың 80-ші жылдарының соңында қолданыла бастады. Білімнің сапасын арттыру, мұғалімдерді қорғау, білікті емес әкімшілік әрекеттерге қарсы тұру сияқты мақсаттарға қол жеткізу үшін мектептегі математикалық білімнің стандарты жасалды. ТМД-да «білім стандарты» ұғымының түсіндірмесі шетелдік мемлекеттерден қағидалық тұрғыдан ерекшеленеді. ТМД-да білім стандарты жалпы мақсаттарды және оқу пәндерінің мазмұнын реттеу және нормалау құралы ретінде ұғынады. Халықаралық тәжірибеде білім стандарты күтілетін нәтижелер түрінде білім мақсаттарының жүйесі ретінде қарастырылады. Шетелде стандарттаудың дамуы білім мазмұнын анықтау және оқыту үрдісін басқарудың өте жаңа әдістемелік тәсіліне негізделеді. Осы тәсіл халықаралық тәжірибеде 80-ші жылдардан бастап дамып таралып жатыр (бастапқыда Шотландияда, Жаңа Зеландияда, Австралияда, Англияда және Уэльсте). Ол нәтижеге бағдарланған білім моделінде жүзеге асырылды. Осы модельге өту бірқатар факторларға негізделеді. Бұл «білім сапасы» санатын жаңадан түсіну, білім беру жүйелерін орталықсыздандыру үрдісі, алынған тар пәнді білімнің саны түлектерге өмірлік жағдайларда құзыретті болуға, тиімді еңбек етуге және өмір бойы оқуға мүмкіндік бермейтінін түсіну. Осы факторлардың өзектілігі бүкіл әлемде көбейе түсті. Осыған байланысты «Нәтижеге бағдарланған білім» моделдері көптеген елдерге, соның ішінде кеңес үкіметінен кейінгі елдерге тарап жатыр (Словения, Румыния, Венгрия, Польша, Литва, Латвия және т.б.) , 5-9 және сыныптарға арналған БОЖдар Мемлекеттік орта білім беру стандарттарының (МОБС) құрамдас бөлігі болды (1998, 2002жж). Алғашқы ОБМС 1998 жылы әзірленді. 53 Ол білім мазмұнының міндетті минимумын, оқушы жүктемесінің және оқушыларды дайындауға қойылатын талаптардың максималды көлемін көздеді. Осы стандарт мемлекеттік норма ретінде қаралды. Ол үлгілік оқу бағдарламаларын (ҮОБ) және оқу-әдістемелік 52 ҚР Жалпы орта білімнің білім беру стандарттары. Жай-күйі, ізденіс, перспективалар. Талқылауға арналған жұмыс құжаты. ҚР БҒМ Сорос-Қазақстан Қорының кеңес беру қолдауымен, 2003ж. 53 ҚР МДӘМ ж. 456 бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 207

208 кешендерді (ОӘК) әзірлеу үшін нормативтік база ретінде бекітілді жылғы БОЖ екі компоненттен тұрды: базалық (инварианттық) және мектептік (вариативтік). Вариативтік компонент бұл бастауыш мектептегі қосымша сабақтар, негізгі мектептегі факультативтер, бейінді мектептегі бейінді пәндер, қолданбалы курстар, таңдау курстары. Стандартты пәндердің оқу жоспарларын енгізу оқу жүктемесін біршама төмендетуге, күмән келтіретін оқу курстарының пайда болуының алдын алуға және т.б. мүмкіндік берді. Сонымен бірге, осы Стандарт пәндік және білімдік болып қала берді. Оны сәтті жүзеге асыруға мектептердің қызметін бақылайтын бірыңғай өлшемшарттардың болмауы, білім мазмұнының және мектептердің әдістемелік қамтамасыз етілуінің оқу орны атаған мақсаттарына сәйкес келмеуі сияқты жағдайлар кедергі келтірді. 54 Стандарт жиналған халықаралық тәжірибені ескерумен өзгерістерді қарастырмады жылға қарай ЭЫДҰ аясында PISA халықаралық өлшеуішін әзірлеу басталды. PISA-ның тесттері әлемнің әртүрлі елдерінде оқушыларының сауаттылығын, білімді тәжірибе жүзінде қолдану қабілетін (функционалдық сауаттылығын) бағалады. PISA әртүрлі елдердің білім беру жүйелерінде болып жатқан өзгерістерді анықтауға және салыстыруға, тиімділігін бағалауға мүмкіндік берді. Жаңа стандарттарды әзірлеу білімнің мазмұнын өзгеріп жатқан әлеуметтік жағдайға сәйкес келтіру қажеттілігімен байланысты болды жылы ҚР «Білім туралы» жаңа Заңын қабылдау 55, 2005 жылға дейінгі «Білім» мемлекеттік бағдарламасын бекіту 56 стандарттарды одан әрі дамытуға себепші болды. МЖБС жалпыға танылған әрі қолдау көрсетілетіндей ету мақсатымен қоғамдық қатысу қамтамасыз етілді. Оны әзірлеуге 275 маман, талқылауға 17 мың мұғалім мен басшылар тартылды. 54 С. Мұқанова. Мектептегі білімнің даму мәселелері: мақалалар жинағы.-қарағанды, ҚР 1999 жылғы 07 маусымдағы 389-I «Білім туралы» Заңы 56 ҚР Президентінің 2000ж. 30 қыркүйектегі 448 Жарлығы ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 208

209 2002 жылы жаңа Мемлекеттік стандарт қабылданды (ҚР МЖБС ) 57 (2003 жылғы 1 қыркүйектен қолданысқа енгізілді). Ол білім мазмұнының міндетті минимумына, оқушыларды дайындау мен кадрлық қамтамасыз етудің минималды деңгейіне қойылатын талаптарды қамтыды жылғы Стандарт - бұл барлық міндетті пәндер бойынша пәндік стандарттарды әзірлеудің жалғыз тәжірибесі 58. Ол қазақ және орыс тілдерінде білім беретін мектептерге арналған мектептің бастауыш, негізгі, жоғары сатыларының 34 оқу пәні бойынша жекелеген стандарттарды қамтыды (63 бірлік). Кезекті МЖБС пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептерге арналған 26 оқу жоспарымен және балаларды жеке оқытуға арналған оқу жоспарымен толықты жылғы БОЖ-да инварианттық және вариативтік (мектептік) компоненттермен қатар, жеке және топтық кеңестер, белсенді қозғалыс сипатындағы сабақтар түрінде оқушылық компонент те алғаш рет бөліп көрсетілді. МЖБС ге сәйкес бейінді оқыту сыныптарда қоғамдықгуманитарлық және жаратылыстану-математикалық бағыттар бойынша жүзеге асырылды. Осындай бейінді оқыту бастапқы кәсіптік, орта кәсіптік және жоғары білімді алудың негізі болады деп болжамдалды. 11 жылдық білім беру стандарттарын жүзеге асыру жағдайында сыныптардың оқу пәндері бойынша бейінді оқытудың 2 бағытымен екі деңгейлік оқу бағдарламалары мен ОӘК әзірленді жылғы пәндер бойынша Мемлекеттік стандарт оқу бағдарламаларын, оқулықтарды және жаңа ұрпақтың ОӘК әзірлеу үшін негіз болды. Сонымен бірге, қосымша функциясыз және педагогикалық тәжірибеде пайдалану тетігісіз осы пәндік стандарт аз қолданылатын болып шықты. Тәжірибеде мұғалімдер тұжырымдамалық бастамаларды жүзеге асыру ретінде стандарттармен кейде үйлеспейтін бағдарламаларды ғана пайдаланды. 57 ҚР БҒМ ж. 693 бұйрығы 58 С. Мұқанова. ҚР жалпы орта білімін стандарттау: жағдайы, шарттары, мәселелері.-алматы, ҚР БҒМ ж. 691 және ж. 498 бұйрықтары ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 209

210 2.2.3-кесте. 11 жылдық білім беруді стандарттау қазақстандық мектебінің құрылу тарихы Кезеңдер Құжаттың атауы Кім бекітті Жалпы білім беретін оқу орындарының Базистік оқу жоспары (БОЖ) ҚР БМ жылғы 156 бұйрығы ҚР Жалпы білім беретін мектебінің мемлекеттік Базистік оқу жоспары (бастауыш (1-4), негізгі (5-9) және бейінді (10-11) мектептің БОЖ) Қазақ және орыс тілдерінде білім беретін мектептерге арналған оқу пәндері бойынша стандарттар ҚР Жалпы орта білім беру мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты «Негізгі ережелер» (ҚР МЖБС ) ҚР мектебі бастауыш, негізгі, жоғары сатыларының 34 оқу пәні бойынша (63 бірлік) Жалпы орта білім беру мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім (ҚР МЖБС ) Мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім беру стандарты (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) (ҚР МЖБС ) ҚР БМ жылғы 69 бұйрығы ҚР БМДМ жылғы 456 бұйрығы ҚР БҒМ жылғы 693 бұйрығы ҚР БҒМ жылғы 367 бұйрығы ҚР Үкіметінің жылғы 1080 Қаулысы МЖБС ары қарай жаңғыруын Білімнің жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы анықтады. Онда «пәндік тәсілге негізделген МЖБС оқушыға өмір жолын, қызығушылықтары және перспективаларын таңдаудың нақты анықталған оң ынтасын бермейді» деп жазылды. Осыған сәйкес МЖБС ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 210

211 түлектердің негізгі құзыреттері түріндегі нәтижеге бағдарланған білімнің ұлттық мақсаттарының жүйесін ескерумен әзірлене бастады. Алайда, құзыретті тәсіл ҚР МЖБС да көрініс таппады. Ол шын мәнінде 2002 жылғы стандарттардың екінші редакциясы болды. Мемлекеттік стандарттар (1998, 2002 және 2010жж.) пәндік және оқу пәндерінің «білімге орталықтандырылған» бағдарымен тәсілге негізделді. Олардың тым теориялылығы және жеткілікті айқындалмаған оқыту бейіні сияқты кемшіліктері болды. «11 жылдық білім беру стандартында оқытуда әдеттегі қабілеттер мен дағдыларды қалыптастыру тәсілі қызметтіктен басым. Білім мазмұнының ескірген әдістемесі мен іріктеу қағидалары орта білімнің қолайсыз факторлары болып табылады. Ақпараттық тым жүктеме оқушылардың оқу ынтасының төмендеуіне және денсаулығының нашарлауына әкеледі. Оқыту тұлғаны дамытуға емес, ресми нәтижелерді алуға бағдарланған». 60 Мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім беру стандарты (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) (ҚР МЖБС ) жылдық мектептің 12 жылдық білім моделіне өтпелі стандарты болды. Онда әрбір мектеп пәнін оқытудың тәжірибелік бағытын күшейту арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға бағыт белгіленді жылғы МЖБС негізгі және ілгері деңгейдегі пәндік нәтижелердің болуын қарастырды. Орта білімнің мемлекеттік жоғары білім беру стандарттарымен (бакалавриат) интеграциясының негізі қаланды. Бакалавриаттың жекелеген пәндерін «Бейіндік мектеп» атты бейінді оқыту бағдарламаларына енгізу жоспарланды. Сонымен бірге, ЭЫДҰ-ның сарапшылары Қазақстанда жылдарда өткізген зерттеудің нәтижелері бойынша, келесі қорытындылар жасалды: «өзінің тиімділігін дәлелдемеген орта білімнің ағымдық оқу 60 Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың жылдарға арналған Ұлттық іс-әрекет жоспары (ҚР Үкіметінің ж. 832 Қаулысы) 61 Қазақстан Республикасы Үкіметінің ж Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 211

212 бағдарламасының толық талдауын жасау және қайта қарастыру керек. Ол жоғары оқу көрсеткіштерін қамтамасыз етпеді, барлық оқушыларға функционалдық және математикалық сауаттылықтың минималды деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік бермеді, жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын дамытуға жағдай жасамады». 62 Сонымен қатар, академиялық пәндердің және теориялық материалдардың тым жүктемесіне де назар аударылды. Бұл басқа кемшіліктермен бірге бағдарламаны үлгерімі нашар оқушыларға неғұрлым күрделі және неғұрлым қолжетімсіз етеді. Білім мазмұнының білімді өмірлік жағдайларда қолдануға емес, білім алуға бағдары функционалдық сауаттылықтың төмен деңгейіне әкеледі. Бұны PISA-ның нәтижелері дәлелдейді. 12 жылдық білім эксперименті мен халықаралық стандарттар бойынша жұмыс істейтін Назарбаев Зияткерлік мектептерінің жинақтаған тәжірибесі білім мазмұнын жаңарту және оқытудың жаңа моделіне өту қажеттілігіне себепші болды. 12 жылдыққа өту мәселесі 2000-шы жылдардың басында-ақ пайда болғанын атап өткен жөн. Елбасы «бәрі мектептен басталады. Сондықтан біз 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білімге өтуге тиіспіз» 63 деп айтты. 12 жылдықты енгізу жөніндегі эксперимент оқу жылы еліміздің 51 мектебінің базасында басталды. 64 Содан соң ол 104 мектепке дейін кеңейтілді. 65 Эксперименттің барлық мерзімінде 210 бағдарлама, 201 оқулық және 517 ОӘК әзірленді. Бастауыш мектепке 164 оқулық пен 426 оқу-әдістемелік кешен, негізгі мектепке 34 оқулық пен 82 ОӘК әзірленді. 66 Эксперименттің 62 ЭЫДҰ, «Ұлттық білім беру саясатына шолу: Қазақстандағы орта білім», 2014ж. 63 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Жолдауы, ҚР БҒМ ж. 538 бұйрығы 65 ҚР БҒМ ж. 524 бұйрығы 66 Қазақстандағы орта білім: жай-күйі және перспективалары. Салыстырмалы-талдамалы құрал. Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2013 ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 212

213 нәтижелері 67 (2.2.4-кесте) кейінірек жаңартылған білімнің мазмұнын әзірлеген кезде пайдаланылды кесте. 12 жылдық білім беру моделін енгізу жөніндегі эксперименттің негізгі оң нәтижелері 6 жастан оқыту баланың анағұрлым ерте зияткерлік дамуына және әлеуметтік дайындығына жағдай жасайды «Ағылшын тілі» пәнін ерте енгізу (2 сыныптан) «Информатика» пәнін енгізу (2 сыныптан) Оқыту режимін оқу жүктемесін азайту бөлімінде балалардың денсаулығын сақтау мақсатында өзгерту Оқытудың функционалдық тәсілі арқылы ана тілін меңгеруді жетілдіру Екінші (орыс/ қазақ) және үшінші (ағылшын) тілдерінде коммуникативтік қабілеттерді қалыптастыру Оқушылардың әлемге көзқарасының тұтастығын қалыптастыру және функционалдық сауаттылығын дамыту мақсатында біріктірілген оқу пәндерін енгізу Білімнің тәжірибеге бағдарланған мазмұнын нығайту Бейіналды (8-10 сын.) және бейінді (11-12 сын.) дайындық арқылы білім алушылардың жеке білім беру траекториясын жүзеге асыру 12 жылдық білімнің құрылымы 2007 жылғы ҚР «Білім туралы» Заңында алғаш рет заңды түрде бекітілді. Соңғы 15 жылда Қазақстанда 12 жылдыққа өтудің бірнеше нұсқасы қарастырылды. Бірақ оны енгізу бірнеше рет кейінге қалдырылды. «Біз 12 жылдық білім беруге өту туралы айттық, бірақ бізде ол үшін мектептер, оқытушылар мен мұғалімдер жетіспейді. Егер бұл мүмкін болмаса, онда біз ол туралы неге жариялау керекпіз. Күте тұрайық. Мектептерді дайындап, тек содан кейін ғана реформаны бастаймыз». 68 Екінші талпыныс ҚР Білім беруді және ғылымды дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес әрекет етілді. Алайда, экономикалық дағдарыс себебінен 12 жылдықты 2015 жылдан бастап енгізу кейінге қалдырылды. Оған дейін бірінші сынып оқушыларына арналған орындардың санын екі есе арттыру керек болды. Ал бұл мектеп құрылысымен, үш ауысымдық оқытуды жоюмен және т.б. байланысты ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі, 2008ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 213

214 Мектептегі білімді халықаралық тәжірибеге сәйкес келтіру қажеттілігі оқытудың 12 жылдық моделін енгізуді талап етеді. Атап айтқанда, 2011 жылы ЮНЕСКО қабылдаған және 2014 жылғы 1 қаңтарда күшіне енген білімнің халықаралық стандартты жіктеуіші (БХСЖ-2011) мектептегі оқудың 12 жылдық жиынтық ұзақтығын ұсынады. 11 жылдық мектеп Еуропалық біліктілік жиектемесінің тек 3 деңгейіне ғана өтуге мүмкіндік береді. Бұл қазақстандық мектеп түлегінің ең қарапайым дағдылары бар екенін және тек біліктіліксіз орындарда ғана еңбек ете алатынын білдіреді. 12 жылдық толық бейінді оқытып, ҚР-дың мектеп түлегін ЕБЖ 4 деңгейіне өткізеді, анағұрлым білікті еңбекке қолжетімділікті алуға мүмкіндік береді. Осылайша, 12 жылдық мектептегі оқу ұлттық деректердің халықаралық деңгейде салыстырылуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мектептегі оқудың қосымша жылын оқытудың білімге орталықтандырылған тәсілінен оқытудың құзыретті моделіне өту талап етеді. Бұл негізгі өмірлік құзыреттерді, логиканы, функционалдық сауаттылықты қалыптастыру, сыни тұрғыдан ойлауды, қарым-қатынас жасауды, көптілділікті дамыту, бейінді оқытуды енгізу. Әлем бір орында тұрған жоқ. Жаһандық мәселелер мен дағдарыстар барлық деңгейлердің білім мазмұнының жаңа тұжырымдамалық тәсілдерін талап етеді. «Осы өзгерістерде бірқатар жылдар бойы білім беру инновациялары саласындағы үздік халықаралық тәжірибені енгізген және біршама әлеуетті жинаған Назарбаев Зияткерлік мектептерінің тәжірибесін тарату туралы Елбасының тапсырмасына маңызды орын беріледі». 69 «НЗМ» ДББҰ-ның тәжірибесі еліміздің жалпы білім беретін мектептеріне 2012 жылдан таратыла бастады. Білім беру бағдарламаларын, оқулықтарды және ОӘК қолданыстағы 11 жылдық оқыту моделі аясында да, 0+11 моделі бойынша да жетілдіріледі. Білімнің жаңартылған мазмұнына өтуді қамтамасыз ету үшін НЗМ ДББҰ және Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш 69 Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА, «Орта білімнің мазмұнын Назарбаев зияткерлік мектептері тәжірибесі негізінде жаңарту» Әдістемелік құрал, 2014ж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 214

215 білім беру стандартын (МЖББС), 70 Мемлекеттік жалпыға міндетті негізгі және жалпы орта білім беру стандартын, 71 білім алушылардың білімін бағалайтын критерийлерді, 72 бастауыш 73 және негізгі орта 74 білімнің оқу жоспарларын және бағдарламаларын әзірледі. Жаңа стандарттар алдыңғылардан түбегейлі ерекшеленеді. Оларда «Мәңгілік ел» жалпы ұлттық идеясы аталады. Негізгі құндылықтар анықталды: «қазақстандық патриотизм мен азаматтық жауапкершілік», «құрмет», «ынтымақтастық», «еңбек пен шығармашылық», «ашықтық» және «өмір бойы оқу». Алғаш рет «шығыста» күтілетін нәтижелер белгіленді. Сыни тұрғыдан ойлау, АКТ-ны пайдалану, коммуникативтік және тілдік дағдылар және т.б. кең спектрлі дағдылар деп белгіленді. Білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалайтын критериялық жүйесі ұсынылды. Осылайша, әлем 90-шы жылдары өткен жаңа құзыретті мазмұнға еліміз 2015 жылғы 1 қыркүйектен кірісті. Жаңартылған бағдарламалардың апробациясына 30 пилоттық мектептің базасында бірінші сынып оқушысы, 143 бастауыш сынып мұғалімі және 286 пән мұғалімі қатысты. Апробацияның мониторингін Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА НЗМ-нің қолдауымен өткізді. Пилоттық және 16 бақылау мектептерін «кіріс» диагностикалық тестілеу ауылдық және қалалық бірінші сынып оқушыларының жетістіктерінде алшақтықты анықтады. Оқу жылы аяқталғаннан кейін «шығыс» зерттеу балалардың оқу жетістіктерінде біршама ілгерілеуді көрсетті. Пилоттық мектептердің бірінші сынып оқушыларының «шығыс» орташа балы бақылау мектептердің көрсеткішінен 7,3 балға жоғары. Осындай артықшылық барлық пәндер бойынша тіркелді ( сурет). 70 ҚР Үкіметінің 2015 жылғы 25 сәуірдегі 327 Қаулысы 71 ҚР Үкіметінің 2016 жылғы 13 мамырдағы 292 Қаулысы 72 ҚР БҒМ ж. 52 бұйрығы 73 ҚР БҒМ ж. 233 және ж. 266 бұйрықтары 74 ҚР БҒМ ж. 432 бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 215

216 сурет. Пилоттық және бақылау мектептері апробациясының нәтижелері, ,6 118,5 137,7 130,4 кірістегі орташа балл шығыстағы орташа балл пилоттық мектептер бақылау мектептері Дереккөз: Ы. Алтынсарин атындағы ҰБА 2016 жылғы қыркүйектен еліміздің барлық мектептердің бірінші сыныптары жаңартылған мазмұнның бағдарламалары және бірыңғай базалық оқулық бойынша оқи бастады. Барлық мектептердің білімнің жаңартылған мазмұнына кезең-кезеңімен өтуін 2019 жылға дейін аяқтау жоспарланып отыр (2017ж. - 2, 5, 7 сын., 2018ж. - 3, 6, 8, 10 сын., 2019ж. - 4, 9, 11 сын.). Оқулықтар білім беру қызметін ұйымдастырудың негізгі құралы болып табылады жылы Мектептерге арналған оқулықтар мен ОӘК-дерін әзірлеу және басып шығару нысаналы бағдарламасы 75 қабылданды. Осылайша, қазақстандық оқулықтарды әзірлеу бастамасын алды. Оларды оқу үрдісіне кезең-кезеңмен енгізу 1997 жылдан 2007 жылға дейін жүзеге асты. Алайда, оқулықтарды әзірлеу және оқулықтардың сапасына толық сараптама жүргізу тәжірибесі болмағандықтан, бұл педагогикалық және ата-аналар қауымын кемітті. Оқулықтар мен ОӘК-нің сапасын жетілдіру үшін 2005 жылы «Оқулық» 75 ҚР Үкіметінің ж Қаулысы ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 216

217 РҒТО 76 құрылды. Оқулықтарды, ОӘК-ді және оқу құралдарын әзірлеу, сараптама жасау және басып шығару бойынша жұмыс жылдан-жылға жетілдірілген тиісті Ережелермен реттелді жылғы Ережелермен 77 оқулықтардың мазмұнды құрамдас бөлігі үшін дербес жауапкершілік авторлармен қатар, сарапшыларға да жүктелді. Оқулықтардың үш кезеңдік сараптамасы 2010 жылы бекітілді жылы бірыңғай базалық оқулық және міндетті апробация ұғымдары енгізілді жылы білім беру ұйымдарының білім алушылары мен тәрбиеленушілерін оқулықтармен және ОӘК-мен қамтамасыз ету тетігі бекітілді 80 (болжамдау, ақпарат жинау, мемлекеттік сатып алуды өткізу және оқулықтарды мектептерге жеткізу) жылдан 81 сараптаманың сапасына қойылатын талаптар күшейтілді. «Оқулықтардың сапасын қоғамдық бағалау» арнайы порталы жұмыс істейді жылы қарастыруға түскен баспа және электронды оқу басылымдарынан 70% пайдалануға жіберілді. Жаңартылған білімнің базалық мазмұны үштілді білім беру саясаты шеңберінде жүзеге асырылады. Елбасы 2004 жылдың өзінде-ақ: «Мен бірнеше рет айтқан болатынмын және қайталап айтамын: қазақстандықтардың жас ұрпағын үш тілді қазақ, орыс және ағылшын тілдерін жетік білуі тиіс. Бұл мемлекеттің, экономиканың және ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің кепілі». 82 Үш тілде білім беру эксперименті 2007 жылы бастама алды. Ол 33 мектептің базасында өткізілді жылдарға арналған Жол картасы барлық білім деңгейлерінде үш тілде білім беруді кезең-кезеңмен енгізу шаралары анықталды. 83 Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде оқытуға жоспарлы өту « ҚР Үкіметінің ж. 405 Қаулысы 77 ҚР БҒМ ж. 325 бұйрығы 78 ҚР БҒМ ж. 527 бұйрығы 79 ҚР БҒМ ж. 344 бұйрығы 80 ҚР БҒМ ж. 450 бұйрығы 81 ҚР БҒМ ж. 720 бұйрығы 82 ҚР Президенті Н.ӘНазарбаевтың ҚР Парламенті үшінші шақырылымының бірінші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзі, 2004ж. 83 Үштілді білім беруді дамытудың жылдарға арналған жол картасы, ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 217

218 қадам» Ұлт Жоспарының 79-қадамын және ҚР Білім беруді және ғылымды дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде іске асырылады. Үштілді білім беруді ілгерілеу жөніндегі шаралар жоспары бекітілді. 84 Көптілде оқыту «Дарын» желісінің мамандандырылған мектептерінде, НЗМ-нде, білім инновация лицейлерінде және т.б. сәтті жүзеге асырылады. Үш тілде білім беруді енгізу мониторингі үшін көптілді білім ұйымы мәртебесінің нақты критерийлерін белгілеу ұсынылады. Жаратылыстану-математикалық бағыттың пәндерін (физика, химия, биология, информатика) жоғары сыныптарда ағылшын тілінде оқыту 2019 жылдан бастап жоспарланды. 85 Осы кезекте, педагог кадрларға деген қажеттілік адамды құрайды. Мұғалімдердің психологиялық кедергісі, оқушылардың әлсіз тілдік дайындығы себебінен оқу сапасының ықтимал төмендеуі, ағылшын тілін меңгеруге арналған жеткіліксіз сағаттар саны (аптасына 2 рет) және ауыз-екі сөйлеу тілінің дағдыларын тәжірибеде қолдану үшін тілдік ортаның болмауы да ағылшын тілінде оқытуды тиімді енгізуге кедергі келтіретін мәселелер болып белгіленді. 86 Үштілділік бастамасын сәтті енгізу үшін ЖОО-ларда педагогикалық мамандықтар студенттерін нысаналы даярлау және мұғалімдердің біліктілігін арттыру ғана маңызды емес. Сапалы әдістемелік қолдау және ағылшын тілін білетін пән мұғалімдерін ынталандыру әлі де өзекті. Осылайша, тәуелсіздіктің 25 жылында мектептегі білім мазмұнының қазақстандық мәнмәтіні қалыптасты. Үздік халықаралық тәжірибемен қатар ұлттық аспект те ескерілді. Сонымен қатар, әлем жедел қарқынмен ілгерілеп келеді. «Білім бұрынғыдан да дағдылардың қажетті типін, өмір мақсаттары мен жүріс-тұрыс модельдерін иелену үшін жәрдемдесуге бағытталуы тиіс» ҚР Мемлекеттік хатшының ж. 11 өкімі 85 ҚР жылдарға арналған БҒДМБ 86 «АТО» АҚ, «Үш тілде білім беруді ұйымдастыру. Халықаралық тәжірибе мен Қазақстанға арналған ұсыныстар», 2017ж. 87 ЮНЕСКО, «Адамдар мен ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» білім мониторингі жөніндегі дүниежүзілік баяндама, 2016ж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 218

219 Сондықтан еліміздің білімнің жаңартылған мазмұнына (оқулықтар және ОӘК) кезең-кезеңмен өтуінің басты құрамдас бөлігі әлемдік трендтер арнасында болуы тиіс. Бұл қазақстандық оқушылардың жаһандық әлемде бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етеді. Орта білімнің сапасын қамтамасыз ету Ұлттық білім сапасын бағалау жүйесін құру Тәуелсіз Қазақстанның тағы бір жетістігі болып табылады. 88 Елімізде білім сапасын бағалайтын ішкі және халықаралық құралдары пайдаланылады. ҰБТ және АМБ (2012 жылдан ОЖСБ) ұлттық процедуралары ел ішіндегі қорытынды және аралық бақылау негізінде білім алушылардың білім деңгейі туралы ақпарат береді. PISA, TIMSS, PIRLS салыстырмалы зерттеулері қазақстандық білім алушылардың оқу жетістіктерінің тәуелсіз халықаралық бағасын алуға мүмкіндік береді жылы елімізде ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) мектеп түлектерінің қорытынды мемлекеттік аттестауын және еліміздің ЖОО-лары мен колледждеріне қабылдау емтихандарын біріктіретін процедура енгізілді. Ерікті түрде ҰБТ-ға жалпы орта білімнің оқу бағдарламасын меңгерген мектеп түлектері қатыса алды. Ағымдық оқу жылы ҚР ЖОО-ларына, колледждеріне оқуға түсуге ниет білдірген түлектер, «Алтын белгі» аттестатын, үздік аттестат алуға үміткерлер, оқушылардың ғылыми жарыстарының және республикалық олимпиадалардың жеңімпаздары үшін ҰБТ-ны тапсыру міндетті болды жылдары ҰБТ-ға 1,5 млн астам түлек қатысты (қосымша, кесте). Тестілеуге қатысқан түлектер үлесінің динамикасы ҰБТ-ға қатысудың ең жоғары пайызы оны өткізген алғашқы жылдарында байқалғанын көрсетті (2005ж.- 83,2%, 2006ж. - 83,5%, 2007ж. - 81,8%) ( сурет). 88 ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бағыттарының бірі 89 ҰБТ ұйымдастыру және өткізу ережелерінен (ҚР БҒМ ж. 213 бұйрығы) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 219

220 сурет. ҰБТ-ға қатысқан түлектердің үлесі, % 76,1 83,2 83,5 81,8 79,8 80,6 75,1 79,0 75,0 68,6 68,9 66,9 69, Дереккөз: ҚР БҒМ Кейінгі жылдары ҰБТ қатысушылар үлесінің азаюын бірқатар себептер түсіндіреді, олардың бірі ҰБТ «жоғары ұтыс» емтиханы болып табылуымен байланысты болды. 90 Ол түлектерге жоғары білімге қолжетімділікті алу және жалпы орта білім туралы аттестат алу мүмкіндігін ұсынды. ҰБТ нәтижелері облыс әкімдерінің рейтингіне енгізілді. Тестілеуді өткізудің алғашқы жылдарының тәжірибесі ҰБТ төмен нәтижелерінің құқықтық салдары болғанын көрсетті, мектеп әкімшілігі лауазымдарынан кетті және мұғалімдер жұмыстан шығарылды. Бұл мектеп әкімшілігінің «әлсіз» түлектерді оқудан шығаруына әкелді жылдан 2016 жылға дейін ҰБТ-ға түлектердің 25-30% қатысты. ҰБТ қатысушыларының арасында нашар үлгеріммен оқушылардың, өзбек, ұйғыр, тәжік тілінде оқытатын мектеп түлектерінің, олимпиада қатысушыларының болмауы білім сапасының көрінісін біршама бұрмалады және орташа балдың жасанды артуына әкелді. Қатысушылардың нәтижелеріне тест тапсырмаларының қорын алмастыру және ҰБТ процедурасына қойылатын талаптарды қатаңдату (жеңілдету) сияқты ішкі факторлар да ықпал етті. ҰБТ орташа балының динамикасы тұрақсыз ( сурет) жылдан 90 «Экзамен с высокой ставкой» мақаласы, «Экспресс К» газеті, 60 (17899) ж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 220

221 2007 жылға, 2007 жылдан 2011 жылға, 2012 жылдан 2016 жылға дейінгі мерзімдерде ҰБТ орташа балының жалпы ел бойынша да, облыстар бойынша да арту үрдісі тіркелді. Ең төмен орташа балл 2004 жылы, ең жоғары орташа балл 2011 жылы тіркелді сурет. ҰБТ орташа балының динамикасы 52,3 60,4 63,3 72,1 68,1 74,9 84,9 86,7 70,9 74,5 76,9 79,4 81, Дереккөз: ҚР БҒМ 2007 жылмен салыстырғанда, 2008 жылы ҚР бойынша орташа балдың төмендеуі максималды ықтимал балл шкаласының өзгеруімен (2007ж , 2008ж ) және тест тапсырмаларын күрделілендірумен түсіндіріледі жылы тестілеуге қатысушылардың шекті деңгейден өтпеген максималды үлесі тіркелді (38,2%) жылы орташа балдың төмендеуі ҰБТ-ға логикалық сипатты тест тапсырмаларын енгізумен және бақылауды күшейтумен байланысты болды. Осылайша, ҰБТ орташа балының 13 жыл бойы артуы да, төмендеуі де заңды болып табылады. Бұл ҰБТ өткізу технологиясын жетілдірумен және тест тапсырмаларын халықаралық стандарттарға сәйкес әзірлеумен түсіндіріледі. Сонымен қатар, жекелеген жылдары ҰБТ-ны өткізу технологиясын бұзу да орын алды. Орташа балдың динамикасы қалалық және ауылдық мектеп түлектерінің білім сапасындағы үрдістердің сақталуын дәлелдеді жылы орташа балдың алшақтығы 7,1 (қала - 55,6, ауыл - 48,5), 2008 жылы 9,6 (қала - ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 221

222 73,0, ауыл - 63,4), 2012 жылы 9,7 құрады (қала - 76,2, ауыл - 66,5). ҰБТ-2016-ның қорытындысы бойынша алшақтық 7,9 балды құрады (қала - 85,1, ауыл - 77,2). Сонымен бірге, қазақ және орыс тілдерінде оқитын түлектердің орташа балдарында да алшақтық сақталады жылы ол 4,2 (қазақ тілінде оқитындар - 50,6, орыс тілінде оқитындар - 54,8), 2008 жылы 9,0 (қазақ тілінде оқитындар - 64,4, орыс тілінде оқитындар - 73,4), 2012 жылы 8,0 (қазақ тілінде оқитындар - 69,0, орыс тілінде оқитындар - 77,0) құрады. ҰБТ енгізілгеннен бері қазақ (79,2) және орыс тілдерінде (80,3) оқитын түлектердің нәтижелері іс жүзінде алғаш рет 2015 жылы салыстырылды. Осы кезекте, 2016 жылы айырмашылық 1,65 балды құрады (қазақ тілінде оқитындар - 80,8, орыс тілінде оқитындар - 82,5) (қосымша, кесте). Өңірлер тұрғысынан да белгілі бір үрдістер байқалады (қосымша, кесте). Осылайша, соңғы бес жылдың ішінде анағұрлым төмен ҰБТ-ның орташа балын Атырау облысы көрсетті - 70,0 (2015ж. - 61,0, 2014ж. - 62,2, 2013ж. - 74,1, 2012ж. - 71,4). Шамалы ілгерілеу Маңғыстау (2016ж. - 78,5, 2015ж. - 75,8, 2014ж. - 74,5, 2013ж. - 70,0, 2012ж. - 67,7) және Алматы облыстарында байқалды (2016ж. - 79,6, 2015ж. - 76,4, 2014ж. - 72,6, 2013ж. -71,2, 2012ж. - 66,7). ҰБТ орташа балы бойынша дәстүрлі түрде Астана және Алматы қалалары көшбасшы. Басқа өңірлермен салыстырғанда, тұрақты жоғары нәтижелерді Ақтөбе облысы көрсетті (2016ж. - 82,8, 2015ж. - 82,7, 2014ж. - 84,0, 2013ж. - 76,8) жылы салыстырмалы жоғары нәтижені Павлодар облысының түлектері көрсетті - 88,1. «Алтын белгі» белгісін (оқуда озат белгісін) алған мектеп түлектерінің үлесі білім сапасы көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Осындай түлектердің саны жыл сайын артты (2014ж. үміркерлердің жалпы санынан 42,2%, 2015ж. - 44,5%, 2016ж. - 53,7%) жылы үздік білімді растаған және «Алтын белгі» аттестатын алған үміткерлердің басым үлесі Алматы (85,9%) және Астана (71,8%) қалаларына, Маңғыстау (70,6%) және Павлодар (68,7%) облыстарына тиесілі болды жылы енгізілген ҰБТ өз миссиясын орындады: жемқорлыққа тосқауыл қойды, әлеуметтік әділдікті қамтамасыз етті және ЖОО-ға түсуге тең жағдай жасады. Бұны 2012 жылы Қазақстан әлеуметтанушылар мен ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 222

223 саясаткерлер қауымдастығы өткізген әлеуметтік сауалнама дәлелдейді. Респонденттердің 69%-ы ҰБТ-ға адал ниетпен қарайды және оны оқушылардың білімін бағалайтын қолайлы нысан ретінде қабылдайды. Сауалнамаға қатысқандар тұрғылықты орындарда ЖОО-ға түсу мүмкіндігін (42,3%) және ЖОО-ға түсу рәсімін жеңілдетуді (39,9%) ҰБТ-ның оң тұстары деп санайды. Сонымен бірге, ҰБТ-ның жоғары әлеуметтік жүктемесі (түлектің білімін бағалау, мұғалім мен мектептің жұмысын бағалау және т.б.) барлық қатысушыларға күйзеліс жағдайды тудырды. ҰБТ-ның нәтижелеріне көбісі тәуелді болғанына байланысты, түлек сыныптарда оқу үрдісі қайта құрылды. Басқа мектеп пәндері есебінен оқушыларды ҰБТ-ның пәндері бойынша дайындады. ҰБТ-ға дайындау репетиторлық кең таралды. ҰБТ барлық қатысушыларына тең жағдай жасау тесттер МЖБС-ның минималды талаптары бойынша стандартталғанына және «орташа» түлектің білімін өлшеуге есептелгеніне әкелді. Бір тапсырма математика пәнін тереңдетіп оқытатын мектеп, лицей, гимназия түлегіне де, кәдімгі мектеп түлегіне де берілді. Яғни оқушыларды оқыту нәтижелерінің дайындық бейінін ескермей бағалады. Бірнеше жауап нұсқаларынан бір жауап нұсқасын тандауды қарастырған тестінің форматын пайдалану оқушының нақты білімін және оның ойлау мен шығармашылық қабілеттерін анықтамады. Тестілер оқушылар құзыреттерінің көбісін өлшемеді. Мысалы, математикадан ҰБТ-ның форматы оқыту үрдісінен дәлелдеуге, құрылымдауға арналған есептерді шығарып тастады. Осындай типті есептер логикалық ойлауды, талдау қабілетін қалыптастырады. Кез келген мектеп пәнін меңгеру мақсаты берік білім мен ойлауды дамыту емес, жаттау болды. ҰБТ пәндерінің тізбесі болашақ мамандықтың сипатын толық айқындамады: талапкерлерді ЖОО-ларға іріктеу үшін бір бейінді пән жеткіліксіз болды. Сондықтан ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы ҰБТ-ны екі рәсімге мектептегі қорытынды аттестаттауға және ЖОО-ларға қабылдау емтиханына бөлу міндетін қойды жылдан ҰБТ мектептегі қорытынды аттестаттау ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 223

224 (мемлекеттік емтихандар) және ЖОО-ларда таңдаған мамандығына байланысты 14 пәннен екі бейінді пән бойынша ҰБТ нысанында өткізіледі. Алғаш рет оқушылардың білімін бастауыш (4 сыныптар) және негізгі (9 сыныптар) білім деңгейлерінде бағалау мақсатында 2005 жылы аралық мемлекеттік бақылау (АМБ) енгізілді. АМБ пәндерінің тізбесі мен қатысуға міндетті мектептердің құрамын ҚР БҒМ жыл сайын бекітті жылы АМБ рәсімімен қамту 4-сыныптар үшін мектептердің 10%-ын және 9-сыныптар үшін мектептердің 20%-ын құрады жылға қарай АМБ рәсімімен мектептердің 90%-ы қамтылды. Жылдар динамикасында 4 сынып оқушылары орташа балының өсімі тіркелді: математикадан 6,7 балға, ана тілінен 2,2 балға және дүниетанудан 2,6 балға (ықтимал 20 балдан) ( сурет) сурет. 4-сынып оқушыларының АМБ орташа балы 14,49 14,36 16,01 16,66 16,94 18,17 11, математика 2006 ана тілі 2007 дүниетану 2008 математика 2009 ана тілі 2010 дүниетану 2011 математика Дереккөз:ҚР БҒМ 9 сыныптарда да ұқсас жағдай 2005 жылы жалпы орташа балл ықтимал 60-тан 38,6 (дұрыс жауаптардың 64,3%), 2011 жылы ықтимал 90-нан 70,8 (78,7%) дейін артты (қосымша, кесте). Оған қоса, АМБ-ның орташа балы пәндер бойынша нәтижелердің біршама айырмашылығын дәлелдейді жылы ең жоғары орташа балл орыс сыныптарында қазақ тілінен және қазақ сыныптарында орыс тілінен болды (ықтимал 30-дан 25,2). Оқушылар 91 ҚР БҒМ ж бұйрығы ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 224

225 білімнің төмен деңгейін 2006 жылы физикадан (11,6) және Қазақстан тарихынан (13,1), 2007 жылы биологиядан (16,5), 2010 жылы дүниежүзілік тарихтан (19,7) көрсетті. 9 сыныптарда АМБ-ның қорытындылары осы оқушылардың екі жылдан кейінгі ҰБТ пәндері бойынша нәтижелерін болжамдауға мүмкіндік берді. Бұл мектептерге жағдайды жақсарту бойынша тиісті жұмысты атқаруға мүмкіндік берді. АМБ-дан өтпеген білім алушылардың саны белгіленген шекті саннан асқан мектептерде кезектен тыс мемлекеттік аттестаттау өткізілді. Мысалы, осы рәсім 2011 жылы ел бойынша 21 мектепте өткізілді жылы «Білім туралы» Заңына ҚР БҒМ бақылау және қадағалау функцияларын оңтайландыру бөліміне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. АМБ жойылды жылдан бастап Оқу жетістіктерін сырттай бақылау (ОЖСБ) оқушылардың білім сапасына мониторинг жүргізу мақсатында ғана өткізіледі. 92 Білім беру ұйымдарының іріктемесі мектептердің жалпы санынан 10-20% құрайды. Технология қағаз тестілеуді де, компьютерлік тестілеуді де көздеді жылға дейін ОЖСБ-ға тек тоғызыншы сынып оқушылары ғана қатысты. Тестілеу әртүрлі мектеп пәндері бойынша өткізіледі, соның ішінде қазақ тілі міндетті болып табылады. Қалған пәндер мен олардың санын ҚР БҒМ жыл сайын анықтайды (2016 жылға дейін ОЖСБ 4 пән бойынша өткізілді) жылдары тест 1 балмен бағаланатын 80 тапсырманы қамтыды жылы 60 тапсырма кезінде ОЖСБ-ның ең жоғары балы 75 балды құрады. Күрделілік деңгейінде әртүрлі тапсырмалар әртүрлі балдармен бағаланды жылдан бастап ОЖСБ-ның тестілеріне оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалайтын тапсырмалардың 30% енгізілді. 93 ОЖСБ-2016-ның орташа балы 2015 жылғы нәтижеден 4,11 балға және 2014 жылмен салыстырғанда, 6,33 балға төмен болды ( сурет). 92 ҚР БҒМ ж. 94 бұйрығы 93 Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың жылдарға арналған Ұлттық ісәрекет жоспары ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 225

226 сурет. 9 сыныптардың ОЖСБ орташа балы 51,6 35,81 39,58 37,36 33, Дереккөз: ҚР БҒМ ҰБТ сияқты ОЖСБ да қалалық оқушылардың нәтижелері олардың ауылдағы қатарластарынан анағұрлым жақсы екенін көрсетеді (қосымша, кесте). Қалалық және ауылдық оқушылардың ОЖСБ орташа балындағы айырмашылық 2012 жылы 1,8, ,0, ,9, ,8, ,3 балды құрады 94. Қазақ және орыс тілдерінде білім алатын оқушылардың жетістік деңгейінде де айырмашылық тіркелді жылы қазақ тілінде білім алатын оқушылардың нәтижесі 3,36 балға артық болды. Кейінгі жылдары орыс тілінде білім алатын оқушылардың нәтижесі анағұрлым жақсы болды. Осы айырмашылық 2013 жылы 2,2, ,4, ,8 және ,6 балды құрады жылы ОЖСБ-ға алғаш рет 4 сынып оқушылары қатысты. Тестілеу екі пәннен өткізілді. Төртінші сынып оқушыларының орташа балы 18,6 балды құрады (ықтимал 25-тен). Ең жоғары нәтижелерді Алматы және Астана қалалары (22,7 және 21,7 балл), сонымен қатар Қостанай облысының (20,3) оқушылары көрсетті. Ең төмен орташа балл Оңтүстік Қазақстан (16,7), Солтүстік Қазақстан және Маңғыстау (16,8-ден) облыстарында болды. Оқушылардың дайындық деңгейіне ықпал ететін себептерді анықтау мақсатында алғаш рет аялық зерттеу өткізілді. Сауалнама қатысушылары білім беру ұйымдарының оқушылары мен педагогикалық ұжымы. ОЖСБ-ның нәтижелерін өңірлердің педагогикалық және ата-аналар 94 ҰБСБО, «АТО» АҚ, 9-сынып оқушыларының оқу жетістіктерін сырттай бағалау нәтижелері, талдамалы есептер 2012, 2013, 2014, 2015жж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 226

227 қауымымен егжей-тегжейлі пысықталуы тиіс. Дер кезінде қабылданған басқарушылық шешімдер жалпы елдің білім сапасын арттыруға жәрдемдеседі жылы Қазақстан тарихында алғаш рет Елбасының тапсырмасымен барлық білім деңгейлерінің сапасын бақылайтын бірыңғай жүйе құрылды. Білім саласын бақылау жөніндегі аумақтық 16 департамент (БСБД) құрылды. Мектептердің аттестациясын өткізу осы департаменттер функцияларының бірі болды (бұдан бұрын бұл ЖАО құзыретінде болды). Құзыреттерді беру білім беру ұйымдары ұсынатын қызметтер сапасының тәуелсіз объективті бағасын алуды көздейді 5 жылда МЖБС-ның талаптарына сәйкес келуі үшін мемлекеттік аттестаттаудан мектеп өтті жылмен салыстырғанда, 2016 жылы аттестаттаудан өтпеген мектептердің үлесі 5% төмендеді ( сурет). Бақылау нәтижелері бойынша оқушылар білімінің төмен сапасы аттестаттаудан өтпеудің негізгі себептерінің бірі болып табылады. Мемлекеттік аттестациядан өтпеген мектептерде кейінгі 6 айдың ішінде қайтадан осы процедура өткізіледі. Осы уақытта мектепке әдістемелік және ұйымдық қолдау керек болады. Озық халықаралық тәжірибе мысалында мектептерді аттестаттаудан кейінгі әдістемелік қолдауды қамтамасыз ету мүмкіндігін қарастырған абзал сурет. Күндізгі жалпы білім беретін мектептердің мемлекеттік аттестация нәтижелері, бірлік аттестау өткізілген барлық мектептер аттестатталды аттестатталмады Дереккөз: ҚР БҒМ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 227

228 Қазақстанның халықаралық зерттеулерге қатысуы Қазақстанның білім беру жүйесін ауқымды жаңғыртуда біршама рөл атқарды жылдан бастап біздің еліміз TIMSS, PISA, PIRLS, ICILS салыстырмалы зерттеулеріне қатысады. Оларға қатысу білім сапасының тәуелсіз объективті бағасын алуға мүмкіндік береді. Еліміздің зерттеулерге қатысу нәтижелері бойынша білім беру бағдарламаларын, оқулықтарды жетілдіру, мұғалімдердің біліктілігін арттыру, жүйені бағалау жөнінде ұсыныстар жасалады. Әлемдік білім беру жүи елері көшбасшыларының үздік тәжірибесі мен практикасын паи даланудың бірегеи мүмкіндігі беріледі. TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) - бұл 4 және 8 сынып оқушыларының жаратылыстану-ғылыми және математикалық даи ындық деңгеи ін бағалаи тын алғашқы халықаралық зерттеу жылы ол өзінің 20 жылдығын атап өтті. Оны әлемдік педагогикалық қауым мои ындаған Оқу жетістіктерін бағалау жөніндегі халықаралық қауымдастық (IEA) төрт жылда бір рет өткізеді. Оның зерттеулеріне 60-тан астам әлем мемлекеті қатысады. Қазақстан TIMSS-тің үш кезеңіне қатысты (2007, 2011, 2015). Зерттеудің қатысушыларын IEA анықтайды. Технологияға сәйкес ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға арналған мектептер мен өзбек, ұйғыр және тәжік тілдерінде білім беретін мектептер шығарылады (2.2.5-кесте) кесте. TIMSS зерттеуінің қазақстандық қатысушылары 95 Мектептер, бірл. Оқушылар, адам Оқыту тілі Жыл 4-8- Барлығы Қала Ауыл Барлығы бойынша сынып сынып Қазақ Орыс ҰБСБО, АТО, «Қазақстанның TIMSS зерттеуіне қатысу нәтижелері жөніндегі ұлттық есептер», 2009, 2013, 2017жж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 228

229 2011 жылғы нәтижелер, 2007 жылмен салыстырғанда, анағұрлым төмен болды. Тек 4-сыныпта жаратылыстанудан ғана 500 балдық халықаралық орташа көрсеткіштен артық нәтиже көрсетілді (2.2.6-кесте) кесте. Қазақстанның TIMSS зерттеуіне қатысу нәтижелері 4-сынып 8-сынып математика жаратылыстану математика жаратылыстану балл орын балл орын балл орын балл орын елден елден елден 8 47 елден елден елден елден 7 39 елден елден 9 39 елден TIMSS-2015-те оқушыларымыз Ресеймен салыстыруға келетін нәтижелер көрсетті және АҚШ, Англия, Германия, Канада, Австралия, Израиль, Швеция, Дания, Нидерланды, Польша, Чехия, Литва, Малайзия, Түркия және басқа мемлекеттердегі қатарластарын озып шықты. Қазақстан барлық елдердің ішінде балдардағы ең жоғары ілгерілеуді (+41) көрсетіп, 8 сыныптардың ішінде математикадан көшбасшы елдердің ондығына кірді. Сегізінші сынып оқушыларымыздың жаратылыстану ғылымдары бойынша нәтижелері (533 балл) әлемнің көптеген дамыған елдеріндегі қатарластырының көрсеткіштерінен артық болды. Қазақстандық төртінші сынып оқушыларының математикадан нәтижелері (550 балл) елдер бойынша орташа көрсеткіштен 40 балға артық болды. Жаратылыстанудан төртінші сынып оқушыларымыз (544 балл) АҚШ, Англия, Германиядағы қатарластарын озды. Қазақстанның TIMSS-2015 зерттеуінде позицияларының осындай біршама нығаюы тәуелсіздіктің 25 жылдығында орта білім беру жүйесін динамикалық және тұрақты дамуымен түсіндіріледі. Бұл жаратылыстануматематикалық білімнің жаңартылған мазмұны, мұғалімдердің біліктілігін жүйелі әрі сапалы арттыру. Тестілердің халықаралық базасына қолжетімділік ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 229

230 оқушыларға тест тапсырмаларының форматы үйреншікті болуына жәрдемдесті. TIMSS академиялық білімді өлшейді, онда қазақстандық мектеп кеңес үкіметінен кейінгі кеңістіктің басқа мемлекеттері сияқты дәстүрлі түрде мықты болып табылады. TIMSS осымен PISA атты басқа халықаралық зерттеуден ерекшеленеді. PISA (Programme for International Student Assessment) білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалайтын халықаралық бағдарламасын ЭЫДҰ жүзеге асырады. PISA зерттеуінің мақсаты 15 жастағы білім алушылардың математикалық, жаратылыстану-ғылыми және оқу сауаттылығын салыстырмалы бағалау болып табылады. Қазақстан PISA-ның үш зерттеуіне қатысты (2009, 2012, 2015) (2.2.7-кесте) кесте. PISA зерттеуінің қазақстандық қатысушылары Жыл Білім беру ұйымдары, бірл. Барлығы Мектептер ТжКБ Барлығы Білім алушылар, адам Оқыту тілі бойынша Мектептер ТжКБ Қазақ Орыс Қазақстанның PISA-2012 зерттеуіндегі нәтижелері 2009 жылмен салыстырғанда жақсарды (2.2.8-кесте 96 ). Үлгерімді арттыру ҚР мен Еуропа және Орталық Азияның (ЕОА) басқа мемлекеттерінің арасындағы алшақтықты шамамен екі есе қысқартты. Дегенмен, оқылымнан үлгерім шамалы ғана жақсарды және оқылым сауаттылығы бойынша жалпы нәтижелер төмен болып қалды ҰБСБО, АТО, Қазақстанның PISA зерттеуіндегі нәтижелері жөніндегі ұлттық есептер, 2011,2015, 2017жж. 97 ДБ, «Қазақстанның білім беру жүйесін нығайту: PISA зерттеуінің нәтижелерін талдау» талдамалы есебі, 2009, 2012, 2014жж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 230

231 2.2.8-кесте. Қазақстанның PISA зерттеуіне қатысу нәтижелері Жылдар/қатысушы елдердің саны 2009 (65 мемлекет) 2012 (65 мемлекет) Математикалық сауаттылық Жаратылыстануғылыми сауаттылық Оқылым сауаттылығы балл орын балл орын балл орын (71 мемлекет )* *- нәтижелер жабық сұрақтар бойынша берілген PISA мектептер мен колледждердің 15 жастағы білім алушылары құзыреттерінің кең спектрін өлшейді. Бұл академиялық білім мен дағдыларды әртүрлі өмір жағдайларда тиімді пайдалану, логикалық тұрғыдан ойлау және негізделген қорытындыларды жасау, ақпараттық графиктер мен диаграммаларға түсінік беру қабілеттері және т.б. PISA қатысушылары нәтижелерінің жақсаруына Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі Ұлттық іс-әрекет жоспары және мектептегі білімнің жаңартылған мазмұнға өту жөніндегі шараларды жүзеге асыруға жәрдемдесті. Ұлттық емтихандарда сияқты халықаралық тестілер білім сапасында қала мен ауыл арасында, оқыту тілі және отбасының әлеуметтік жағдайы бойынша сақталып жатқан саралауды дәлелдейді, ал бұл болса, біртұтас мемлекетке тән емес. Зерттеулердің нәтижелері жаңа қарқынды оқыту стратегияларын әзірлеудің бастапқы нүктесі болуы тиіс. Мұнда басты рөл мектептердің мұғалімдеріне беріледі. Кадрлық әлеует Тәуелсіздік жылдары еліміздің педагог кадрларының саны адамға артты ( сурет). Бұған ШЖМ-нің желісін арттыру, қосымша пәндерді енгізу (информатика, ағылшын тілін ерте оқыту, өзін-өзі тану, экономикалық білімнің негіздері, бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу жүктемесін азайту және т.б.) ықпал етті. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 231

232 сурет. ҚР педагог кадрлардың саны жылдар динамикасында Дереккөз: ҚР БҒМ Білім беру қызметтерінің сапасын көп жағдаи да мұғалімдердің кәсіптік даи ындығы мен біліктілігіне тәуелді болады. Тәуелсіздік жылдары педкадрлардың білім деңгеи і біршама жақсарды жылы мұғалімдердің 66%-ында жоғары білімі болса, 2016 жылы олардың үлесі 90% тең болды ( сурет, қосымша, кесте). Осы кезекте, техникалық және кәсіптік білім бар мұғалімдердің үлесі 16,1%, ал жалпы орта біліммен мұғалімдердің үлесі 3,8% төмендеді сурет. Педагог кадрлардың білім деңгеи і, % ,8 89,3 87,0 76,5 70,1 64,1 66,1 27,6 26,2 24,5 18,7 10,1 10,6 11,9 0,1 0,1 0,3 0,9 1,4 4,1 3,5 жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім техникалық және кәсіптік білім жалпы орта білім Дереккөз: ҚР БҒМ ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 232

233 Әлемдік мектеп тәжірибесінде мұғалімдерде магистр дипломының міндетті болу талабы кең тарала бастады. Қазақстанда олардың орта білімдегі саны жыл саи ын көбеи е түсті (2016ж , 2015ж , 2014ж , 2013ж адам). Алаи да, олардың саны мұғалімдердің жалпы санымен арақатынасында әлі де өте аз (1,1%). Магистрлерді жалпы білім беретін мектептерге тарту мақсатында магистр дәрежесі бар жаңадан келген жас мамандарға екінші санат беріледі. 98 Қалалық және ауылдық мектептер педагогикалық кадрлардың білім деңгейін теңестіру оң үрдіс болып аталды. Мұны жоғары білімі бар қала және ауыл мұғалімдері үлестеріндегі айырмашылықтың төмендеуі дәлелдейді жылы осы айырмашылық 14,6% (қала - 80,7%, ауыл - 66,1%), 2010 жылы 6,4% ( 91,2% және 84,8%), 2016 жылы 3,5% ( 91,9% және 88,4%) құрады. Жоғары білімі бар мұғалімдердің бастауыш білімдегі үлесінің артуы байқалды жылдан ол 49,6% артып, 81% құрады. Бұл, өз кезегінде, техникалық және кәсіптік біліммен мұғалімдер үлесінің 62,7%-дан 18,8% дейін төмендеуіне себепші болды (қосымша, кесте). Жоғары біліммен 5-11 сынып мұғалімдері үлесінің тұрақсыз динамикасы байқалды (қосымша, кесте). Бұл педагогикалық корпустың жас мамандармен шамалы жаңаруының салдары болуы мүмкін. Сонымен бірге, 5-11 сынып мұғалімдерінің білім деңгейі 1991 жылдан 10,6% артты. Ел бойынша орташа есеппен осы көрсеткіш 93% құрады (2015ж. - 93,5%). Өңірлік тұрғыдан мектептерді жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар мұғалімдермен қамтамасыз етудің оң динамикасы соңғы бес жылда Алматы және Астана қалаларында, Оңтүстік Қазақстан облысында байқалды (қосымша, кесте). Қамтамасыз етудің анағұрлым төмен деңгейі Маңғыстау, Ақтөбе, Ақмола және Батыс Қазақстан облыстарында ( сурет). 98 ҚР БҒМ ж. 338 бұи рығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 233

234 сурет. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар мұғалімдердің өңірлер тұрғысынан үлесі, , ,8 91, ,9 87,9 86, ,9 85,6 84,4 84,4 84,1 83,2 76,6 Дереккөз: ҚР БҒМ Тәуелсіздік жылдары жалпы орта біліммен мұғалімдердің үлесі біршама төмендеді (3,9%-дан 0,04% дейін). Дегенмен, осындай білім деңгейімен Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Ақмола, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының мектептерінде 131 мұғалім жұмыс істейді. Олар бастауыш мектепте (37 адам), 5-11 сыныптарда (89 адам), мектепалды даярлауда (21 адам) сабақ береді. Осындай фактілер ҚР «Білім туралы» Заңын 99 бұзады және білімнің жаңартылған мазмұнына өту жағдайында жосықсыз болып табылады. Мұғалімнің біліктілік санаты оның кәсіптік деңгейі көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Жоғары және бірінші санаттардағы мұғалімдердің үлестері көбейе түсті жылы олар 19% және 28,8% құрады (2003ж. сәйкесінше 12% және 23,8%). Екінші санаттағы мұғалімдердің үлесі айтарлықтай өзгеріссіз қалды (2003ж. - 26%, 2016ж. - 26,2%). Санатсыз мұғалімдердің үлесі 2003 жылғы 38,2%-дан 2016 жылғы 26% дейін біршама төмендеді ( сурет). 99 ҚР ж. 398-V «Білім туралы» Заңы 51-бабы 1-тармағы ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 234

235 сурет. Мұғалімдер сапалық құрамының динамикасы 38,2 32,8 24,6 25,0 26,0 29,8 27,3 26,2 26,0 28,0 23,8 25,9 30,7 29,4 28,8 12,0 13,3 14,8 18,3 19, жоғары санат бірінші санат екінші санат санатсыз Дереккөз: ҚР БҒМ Қалалық және ауылдық мектептер мұғалімдерінің сапалық құрамында біршама айырмашылықтар бар (қосымша, кесте) жылы еліміздің қалалық мектептерінде жоғары санатпен педагогикалық қызметкерлердің үлесі (18,3%), ауылдық мектептермен (9,8%) салыстырғанда, 8,5% артық болды жылы 13,1% артық болды (қала - 26,9%, ауыл - 13,8%). Айта кететін жайт, осы үрдіс соңғы бес жыл бойы сақталып келеді. Өңірлер тұрғысынан мұғалімдердің сапалық құрамы бойынша әркелкі бөлінісі байқалды. Қызылорда облысында 2016 жылы жоғары санатпен мұғалімдердің ең аз саны жұмыс істеді (10%). Бұл кезекте, облыста бірінші санатпен мұғалімдердің ең жоғары үлесі - 36,6%. Салыстыру үшін, Астана және Алматы қалаларында жоғары санатпен мұғалімдердің үлесі 3 есе артық (30% және 32%). Жоғары көрсеткіш Павлодар облысында. Жоғары санат мұғалімдердің 27,7%-ында бар. Өз кезегінде, Маңғыстау облысында біліктілік санатынсыз мұғалімдердің ең жоғары үлесі мұғалімдердің жалпы санынан 37,6% (қосымша, кесте) жылы ел мұғалімдерінің шамамен 50%-ында жоғары және бірінші біліктілік санаттары болды. Жоғары білікті мұғалімдер Павлодар және Қарағанды облыстарында, Астана және Алматы қалаларында басым ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 235

236 сурет. Жоғары және бірінші санаттармен мұғалімдердің үлесі, %, ,7 52,5 52,1 51,7 50,5 48,6 48,6 47,9 47,8 47,4 47,3 46,6 46,0 43,7 43,1 42,9 40,1 Дереккөз: ҚР БҒМ Еліміздің әрбір төртінші дерлік мұғалімінің біліктілік санаты жоқ, бұл, ең алдымен, мектептерге жас мамандардың келуімен түсіндіріледі. Осындай мұғалімдер ел бойынша 10% (25 жасқа дейін). Әрбір екінші мектеп мұғалімі 25- тен 44 жаста, әрбір төртінші жаста. 12% жуығы зейнеталды жасында (55 және одан асқан жаста), соның ішінде 1-2% - зейнеткер мұғалімдер ( сурет). Қазақстандық мұғалімнің орташа жасы - 41 жас. Салыстыру үшін, Италияда - 49 жас, Синганпурда - 36 жас. Ел мектептерін жас кадрлармен жыл сайын толықтыру мұғалімдердің жалпы санынан шамамен 3% құрайды жылы мұғалім кадрлардың қатарына жас маман қосылды (2015ж , 2014ж , 2013ж ). Ел мектептерінде зейнеталды жасындағы мұғалім жұмыс істеді. Зейнетке шыққаннан кейін педагогикалық қызметін мұғалім (1%) жалғастырды. Осы фактілер педагогикалық кадрлардың қартаю мәселесінің барын және жас мамандар ұрпағын даярлаудың өзектілігін дәлелдейді сурет. ҚР мұғалімдерінің жас бойынша үлесі, % 13 13,1 11,4 24,1 24,1 25,2 51,8 52,8 54,3 11,1 10 9, жасқа дейін және одан асқан жас Дереккөз: ҚР БҒМ ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 236

237 Мұғалімдердің жұмыс өтілі бойынша салыстырмалы талдауы көрсеткендей, соңғы 4 жылдан 9 жылға дейін және 20 жылдан артық жұмыс өтілімен мұғалімдердің үлесі артты. Мұғалімдердің 13%-ында 3 жылға дейін жұмыс өтілі бар (қосымша, кесте) сурет. ҚР мұғалімдерінің өтілі бойынша үлесі, % 34,1 35,0 33,0 37,7 33,5 32,3 31,0 25,9 32,4 32,7 36,0 37, жылға дейін 9-20 жыл 20 жылдан артық Дереккөз: ҚР БҒМ Оқыту сапасы мектептердің педагогикалық кадрлармен қамтамасыз етілуіне тікелей байланысты. Көп жылдар бойы мұғалімдерге қажеттілік өзекті болып отыр ( сурет) жылы осы көрсеткіш адамға артты (қосымша, кесте) сурет. Педагог кадрларға қажеттілік, мың адам 4 3,6 3,7 3,9 4,1 4,5 3 2,8 2,3 1,6 1,4 0,9 1,1 2,1 0,9 1, Дереккөз: ҚР БҒМ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 237

238 2016 жылы мектептер бастауыш сынып (691), математика (599), орыс (587) және ағылшын (445) тілдері мұғалімдеріне анағұрлым мұқтаж болды. Мамандықта әйелдердің басым болуына (мұғалімдердің 81%-ы әйелдер), мұғалімдердің мұғалімдік емес мамандықтарға кетуіне (жыл сайын 1% дейін), кадрлардың жетіспеушілігіне педагогикалық мамандық мәртебесінің төмен болуы себепші. Мұғалім мамандығының қоғамдық мәртебесі, материалдық ынталандыру, мансаптық өсу жүйесі көптеген жылдар бойы өзекті болып отыр. 90-шы жылдары, «оңтайландыру» жылдары, көптеген жоғары білікті мұғалімдер мұғалім мамандығынан бизнеске кетті. Педагогикалық институттарды университеттер «жұтты» жылы ЮНЕСКО Қазақстанды мәселелік біліммен елдердің қатарына қосты. 100 Білімнің сапасын төмендететін факторлардың ішінде жоғары білімі бар жас кадрлардың жетіспеушілігі аталды. Жақсы даярланған кадрларсыз білім беру жүйесін реформалау мүмкін болмады жылы Ақтөбе, Қостанай, Павлодар, Семей және Тараз қалаларында 5 мемлекеттік педагогикалық ЖОО ашылды жылы 66 ЖОО, соның ішінде 10 педагогикалық ЖОО бакалавриаттың 23 мамандығы және магистратураның 24 мамандығы бойынша мұғалімдерді даярлады жылы күндізгі оқу нысанымен педагогикалық мамандықтар бойынша кадрларды даярлауға мемлекеттік білім беру тапсырысы 6000 орынды құрады (жалпы мемлекеттік тапсырыстан 18,9%), соның ішінде «Серпiн-2050» бағдарламасы шеңберінде (2015 жылы сәйкесінше 3864 және 1500). ЖОО-ларға педагогикалық мамандықтар бойынша білім алуға адам, соның ішінде күндізгі оқу нысанымен адам, кешкі оқу нысанымен адам, сырттай оқу нысанымен адам қабылданды. 100 Ж.Күлекеев. ҚР әлемдік білім беру кеңістігіне интеграциялық үрдісінің мәселелері: жай-күйі мен ғылым мен білімнің жаңа реформасы//қазақстан және заманауи әлем ҚР Үкіметінің ж. N 128 Қаулысы 102 Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім мамандықтарының жіктеуіші ҚР МЖ ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 238

239 Қазақстанның ЖОО-ларында адам білім алды (күндізгі оқу нысаны , кешкі , сырттай ). ЖОО-ларды адам, соның ішінде күндізгі оқу нысаны бойынша , кешкі оқу нысаны бойынша 5 141, сырттай оқу нысаны бойынша адам аяқтады. Мектептердің жыл сайын жас мамандармен тек 3% ғана толығуын ескерсек, оларды даярлауға мемлекеттік тапсырысты жыл сайын арттыру мақсатқа сәйкестігі мәселесін қарастыруды талап етеді. Стратегиялық тұрғыдан ЖОО-ларда кадрларды білімнің жаңатылған мазмұнына өтуді ескеріп, сапалы даярлауды қамтамасыз ету маңызды. ЖОО-лар өзгерістерге адекватты және тез жауап беретін, сыни тұрғыдан ойлау дағдылары бар және өз бетімен білім алуға бағытталған мұғалімдерді даярлау керек. Бұл педкадрларды қайта даярлауға жұмсалатын уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді. Тәуелсіздік жылдары педагогикалық мамандықтың беделін арттыру, жас мамандарды мектептерге, соның ішінде ауылдық мектептерге тарту жөнінде әртүрлі шаралар жүзеге асырылды. Осы жұмыс бағдарламалық негізде іске асырылды. Педагогикалық қызметкерлердің әлеуметтік мәртебесін арттыру, білім беру жүйесін қаржылық, кадрлық қамтамасыз ету ҚР жылдарға арналған БДМБ мемлекеттік бағдарламасы міндеттерінің бірі болып белгіленді жылы мұғалім күні қарсаңында Елбасы «Қазақстан Республикасы әулеттерінің алтын кітабын» шығарды жылдан «Талантты мұғалім дарынды балаларға» атты республикалық педагогикалық жылдық олимпиаданы өткізу дәстүрге айналды. Мұғалімнің мәртебесі заңнамалық деңгейде белгіленді. ҚР 2007 жылғы «Білім туралы» Заңына педагогикалық қызметкердің мәртебесі туралы бөлімді енгізу жаңалықтардың бірі болды. Мемлекеттік мектептердің педагогикалық қызметкерлері мемлекеттік қызметкерлерге теңестірілді жылдан лауазымдық еңбекақы мөлшерінде сауықтыру жәрдемақысы төленеді. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 239

240 Бастауыш сынып мұғалімдеріне аптасына 18 сағаттық нормативтік оқу жүктемесі белгіленді. Бұл олардың еңбекақысын 10% арттыруға мүмкіндік берді. Ауылдық жерлерде жұмыс істеи тін мұғалімдерге әлеуметтік көмек көрсетіледі. Бұл коммуналдық қызметтер мен отын сатып алуға және т.б. ақшалаи өтемақы. Ауылдық жерде кадрлық әлеуеттің сапасын арттыруға «Дипломмен ауылға!» бағдарламасы жәрдемдесті жылдан ауылдық жерге келген жас мамандарға жұмыс орнымен қатар, сондаи -ақ 70 АЕК мөлшерінде көтермеақы және аз паи ыздық мөлшермен тұрғын-үи сатып алуға 1500 АЕК деи ін несие берілді. 7 жылда 43 мыңға жуық адам бағдарлама қатысушылары, соның ішінде 70% астамы мұғалімдер болды. Бес жылда (2012 жылдан 2016 жылға деи ін) мектепке деи інгі, орта, техникалық және кәсіптік білім беру жүи есінің 240 мұғалімі «Үздік мұғалім» республикалық конкурстың жеңімпазы атанды. Жеңімпаздар 1000 АЕК мөлшерінде сыи ақы алды. ҚР БҒМ-мен Жастар саясаты конвенциясының шеңберінде елімізде мұғалім мамандығын, озық тәжірибені және үздік мұғалімдердің жетістіктерін белсенді насихаттау жұмысы жүргізілді. Дегенмен, басым шаралар эпизодтық және жүи есіз сипатқа ие болды. Бұл мұғалім мамандығының қоғамдық мәртебесін арттыруға түбегеи лі ықпал етпеді. Әлеуметтік зерттеудің нәтижелері 104 еліміздің сауалнамаға қатысқан халқының 43% үшін мұғалім мамандығының беделі соңғы 5 жылда біршама өзгермегенін көрсетті. Сауалнамаға қатысқан халықтың 47%-ы (соның ішінде 57% - қала тұрғындары) төмен еңбекақы деңгеи і мұғалім мәртебесі төмендеуінің басты себептерінің бірі болып табылады деп аи тты. 103 ҚР ж. N111-IV «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ауылдық елді мекендердің әлеуметтік сала қызметкерлерін әлеуметтік қолдау және ынталандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы 104 «АТО» АҚ, « жылдарға арналған БДМБ жүзеге асырудан игілік алушылардың қанағаттану деңгейін бағалау», 2015 ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 240

241 Қазақстанда, ЭЫДҰ елдерінің 60%-ында қолданылатын тарифтік жүи есіне қарағанда, еңбекті сағаттық өтеу жүи есі паи даланылады жылға деи ін лауазымдық еңбекақы немесе тарифтік мөлшерлеме (ЛЖ) азаматтық қызметкерлер лауазымдарының тізілімі және негізгі лауазымдық еңбекақыға (НЛЖ) қосылатын коэффициенттер негізінде есептелді. Өз кезегінде, тізілімінде білім деңгеи і мен лауазымы ескерілсе, коэффициент жұмыс өтілін ескерді. 105 Әртүрлі қосымша ақылар қаралды. Атап аи тқанда, сынып жетекшілігі (НЛЖ-дан 25%), беи інді оқыту (НЛЖ-дан 40%), ауылдық мектептердегі жұмыс (25% кем емес) және т.б. үшін. Сонымен қатар, 2012 жылдан НЗМ-нің бағдарламалары бои ынша біліктілікті арттыру курстарынан өткен және тиісті сертификатты алған мұғалімдерге қосымша ақы енгізілді. Осы қосымша ақылар үшінші (базалық) деңгеи дің сертификатын алған мұғалімдердің НЛЖ-дан 30% құрады, 70% - екінші (негізгі) деңгеи және 100% - бірінші (ілгері) деңгеи жылғы 1 қаңтардан елімізде азаматтық қызметкерлерге еңбекақы төлеудің жаңа моделі енгізілді. 106 Еңбекақы төлеудің алдыңғы жүи есіне қарағанда, жаңа модельдің лауазымдар жіктеуішінде білім деңгеи імен қатар, біліктілік деңгеи і де, атқаратын жұмыстың күрделілігі де, жауапкершілік дәрежесі де ескерілді. НЗМ-нің деңгеи лік курстары сертификатының болуына қосымша ақыдан басқа, қосымша ақының барлық дерлік түрлері қаралды (төлем 2016 жылғы 1 қаңтарға деи ін біліктілік емтиханын тапсырған мұғалімге сертификаттың әрекет ету мерзімі аяқталғанша жасалады). Жаңа модель мұғалімдердің еңбекақысын орташа есеппен 29% арттыруға мүмкіндік береді деп қаралды. 105 ҚР Үкіметінің ж Қаулысы ( ж. енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен) 106 ҚР Үкіметінің ж Қаулысы ж. бастап күшіне енді ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 241

242 кесте. ҚР білім беру жүи есі қызметкерлері еңбекақысының динамикасы Ел бойынша орташа Орташа айлық еңбекақы еңбекақыдан білімдегі еңбекақы % ҚР бойынша білімде , , , , , , ,5 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ҚР ҰЭМ СК-нің деректері бойынша, орта мектеп мұғалімінің еңбекақысы 2016 жылғы бірінші тоқсанда, 2015 жылмен салыстырғанда, 19,3%, бастауыш мектеп мұғалімде 17,2% артты. Педагогикалық қызметкерлердің еңбекақысы ел бойынша орташа еңбекақыдан біршама артта қалудың тұрақты үрдісіне ие ( кесте) және оның 67%-ынан ешқашан аспайды. Мұғалімнің еңбекақысын олардың жетістіктері бои ынша саралап төлеу мұғалімнің еңбекақысын арттыру жолдарының бірі бола алады. Мысалы, ағылшын тілін осы санат пен нысаналы топ үшін тиісті IELTS деңгеи інде білуі үшін қосымша ақы (басшылар, ағылшын тілі, физика, химия, биология, АКТ және т.б. пәндерінің мұғалімдері). НЗМ-нің тәжірибесі бои ынша көп деңгеи лі біліктілік жүи есін әзірлеу де еңбекақыны арттыруға септігін тигізе алады (мансаптың алты сатысы: стажер, мұғалім, модератор, сарапшы, зерттеуші, шебер). Мектептерде қолданылатын аттестаттау жүи есі мансаптық өсімнің тек үш сатысын ғана қамтиды (жоғары, бірінші және екінші біліктілік санаттарын). Біліктілікті арттыру мұғалімнің кәсіби дамуының міндетті шарты болып табылады. Педагогикалық қызметкердің ұзақтығы төрт аи дан аспаи тын кем дегенде бес жылда бір рет біліктілігін арттыруға құқығы бар. Мұғалімдердің біліктілігін арттыру жүи есі үздіксіз білім беру жүи есінде лаи ықты орынға ие ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 242

243 болды. 25 жылда біліктілікті арттыру курстарымен, конференциялармен, семинарлармен, вебинарлармен және кәсіби дамудың басқа нысандарымен 1,5 миллионнан астам мұғалім қамтылды жылдары мұғалімдердің біліктілігін арттыру жүи есі жаңғыртылды. Мұғалімдердің инновациялық бағдарламалар бои ынша курстық даи ындықтан өтудің жаңа инфрақұрылымы «Назарбаев зияткерлік мектептері» ДББҰ жанындағы Педагогикалық шеберлік орталығы («НЗМ» ДББҰ ПШО) құрылды. Республикалық білім беру жүи есі педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институтын (РБЖБАИ) мен 16 БАИ-ды біріктіру арқылы облыс орталықтарындағы филиалдарымен «Өрлеу» Ұлттық біліктілікті арттыру орталығы» акционерлік қоғамы («Өрлеу» ҰБАО АҚ) құрылды. Осы екі құрылым, сондаи -ақ ЖОО-лар жанындағы біліктілікті арттыру орталықтары мұғалімдердің біліктілігінің кәсіби деңгеи ін дамыту бои ынша біршама жұмысты өткізіп жатыр жылдан елімізде «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ мен Кембридж университетінің Білім факультеті бірлесіп әзірлеген мұғалімдердің біліктілігін арттырудың үшдеңгеи лік бағдарламасы сәтті жүзеге асырылып келеді. Оқытудың деңгеи лік тәсілі осы жобаның инновациялық аспектісі болып табылады. Бағдарламалардың мазмұны Қазақстандық білім беруді дамыту стратегиясының мақсаттарымен, ЮНЕСКО-ның және ЭЫДҰ-ның ұсыныстарымен келісіледі. Курстардың жаңартылған бағдарламасы пәндік ерекшеліктерді ескереді, мұғалімдерге оқу барысында алған білім мен дағдыларды барынша тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Оқытудың жаңа форматында мұғалімдердің өздік жұмысына көп назар аударылады жылдары деңгеи лік бағдарламалар бои ынша оқудан мұғалім өтті (қосымша, кесте). Соның ішінде үшінші базалық деңгеи ден , екінші (негізгі) , бірінші (ілгері) мұғалім ( сурет). Осылаи ша, жаңа педагогикалық технологиялар мен оқытудың жаңа мазмұнын енгізетін мұғалімдердің «зәру жиыны» құрылды. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 243

244 сурет. Деңгеи лік курстар тыңдармандарының саны, мың адам 9,8 9,2 9,8 7,3 0 0,3 4,2 3,1 3,1 2,9 2,2 0,9 Дереккөз: «Өрлеу» ҰБАО, НЗМ ДББҰ Орта білім беру ұи ымдары мұғалімдерінің біліктілігін арттыру курстарын «Өрлеу» ҰБАО АҚ және «НЗМ» ДББҰ ПШО басым бағыттар бои ынша өткізеді. Бұл білімнің мазмұнын жаңарту және тиімді оқыту, адамгершілікрухани білім беру (Бөбек), АКТ құзыреттер мен мұғалімдердің көшбасшылығы және т.б. бои ынша бағдарламалар ( кесте). Тек соңғы 5 жылда ғана қысқа мерзімді біліктілікті арттыру курстарынан мектеп мұғалімдері өтті ( сурет) үшінші деңгей бірінші деңгей екінші деңгей сурет. Біліктілікті арттырудың қысқа мерзімді курстары тыңдармандарының саны, адам Дереккөз: «Өрлеу» ҰБАО, НЗМ ДББҰ ПШО ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 244

245 2016 жылғы тыңдаушылардың саны, басқаларға қарағанда, неғұрлым артық. Бұл 2016 жылғы 1 қыркүйектен бастап 1 сыныптарда білімнің жаңартылған мазмұны бойынша жұмысқа кіріскен мұғалімдерді даярлаумен байланысты. Сонымен бірге, курстарды жыл бойы біркелкі бөлу, біліктілікті арттырудан өтудің перспективалы жоспарын құру мәселелерін шешуді талап етеді. Мұғалімдерге курстан кейінгі қолдау көрсету мақсатында веб-ресурстар жұмыс істейді. Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне арналған жүйелік-әдістемелік кешен сондай-ақ мұғалімдерге тәжірибе алмасуға мүмкіндік береді. Дамыған елдерде мектеп көшбасшыларын дайындауға көп көңіл бөлінеді. Директорлық корпус барлық білім беру бастамаларын сәтті енгізілуін алдын ала анықтайды жылдары менеджмент мәселелері бойынша біліктілікті арттыру курстарынан (55,4%) мектеп директорлары өтті. Мектептегі білім беру жүйесінің нәтижелілігіне қол жеткізуде басқару корпусының рөлі маңызды бола бастады. Басқару әлеуеті өте жоғары деңгейімен мектептерде білім алатын TIMSS-2015 қатысушыларының үлесі, TIMSS-2011-мен салыстырғанда, 6% артты (2011ж. - 5% және 2015ж. - 11%). Бұл төртінші сынып оқушыларының математикадан орташа балдың артуына ықпал етті (2011ж және 2015ж ). 107 Мектеп директорларының білім және сапалық деңгейі біршама жоғары. Осы көрсеткіш қалалық және ауылдық мектептер үшін бірдей. Жоғары біліммен 99,5% адам жұмыс істеді. 95,4% жоғары және бірінші санаттары болды. Әрбір тоғызыншы директордың (11%) жылдық, әрбір алтыншысында (15%) жылдық, 70 %-ында 20 жылдан астам жұмыс өтілі болды. 40 жасқа дейін директорлардың 16%-ы, жаста - 36%, жаста - 43%, 59 жастан асқандар - 7%. Осы фактілер жақын арада тәжірибелі 107 IEA, «TIMSS-2015 нәтижелері» Халықаралық есебі, 2017ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 245

246 ,1 2,0 2,0 1,9 1,9 1,8 1,8 1,7 1,7 1,6 1,6 директорларды жас басқарушылардың жаңа генерациясы алмастыру керек екенін дәлелдейді. Мұғалімдердің кәсіпқойлық деңгейі мен өз мамандығына қанағаттануы елімізде сыртқы рәсімдермен ешқашан бағаланбады жылы Қазақстан TALIS (ЭЫДҰ) кең ауқымды халықаралық жобаға алғаш рет қатысады. Халықаралық сарапшылар білім беру ортасының барлық қатысушыларына қолайлы орта құру жөнінде ұсыныстар жасады. TALIS-тің нәтижелері бойынша көптеген елдерде мұғалімдердің мәртебесін арттыру бойынша шаралар қабылданды. Бұл Шанхайда мұғалімдердің еңбекақысын 10% көтеру, Италияда жұмыс нәтижелілігін ескеріп, еңбекақыны төлеу жүйесін өзгерту, Австралияда мұғалімдерді ЖООлық даярлау жаңа бағдарламаларын енгізу және кәсіптік стандарттарды жаңарту. Қазақстандық мұғалімдердің ТALIS-ке қатысуы еліміздің білім саясатында жаңа тәсілдерді жасап шығаруға мүмкіндік береді. Орта білім беруді қаржыландыру Жоғарыда аталғандай, 2001 жылдан бастап орта білім беруді қаржыландыру көлемі, қалған барлық деңгейлерді қоса алғанда, екі есе артық. ЖІӨ-нен шығыстардың үлесі 16 жыл бойы 1,7-2,2% құрайды (тек 2004 жылы ғана 2,7%) жылмен салыстырғанда, орта білім беруді қаржыландыру көлемі 2016 жылы 220,7 млрд теңгеге артты ( сурет) сурет. Орта білім беруді қаржыландыру , ,0 1,7 1,7 1, қаржыландыру, млрд тг. ЖІӨ % Дереккөз: ҚР БҒМ ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 246

247 2016 жылы орта білімге 808,7 млрд теңге бөлінді, бұл ЖІӨ-нен 2,1% құрады. Бұл ЭЫДҰ елдерінің шығыстарымен (2,2%) салыстыруға келеді. 10 жылда бір оқушыға шаққандағы шығыстар 5,3 есе артты (2005ж. - 49,6 мың тг., ж ). Осы көрсеткіштің ел өңірлеріндегі айырмашылығы біршама (2 есеге дейін). Жылына Ақмола облысындағы 411,1 мың тг. және Алматы қаласындағы 185,2 мың тг. аралығында болды. Жалпы алғанда, Қазақстан, АҚШ-пен салыстырғанда, бір оқушыға 16 есе аз, ЭЫДҰ елдерімен ($0,803) салыстырғанда 12 есе аз және Ресеймен салыстырғанда екі есе аз қаражат жұмсайды. 109 Орташа есеппен ЭЫДҰ елдері бойынша мемлекеттің бір оқушыны оқытуға жұмсайтын жылдық шығыстары $9,811 мыңды құрады. 110 PISA-2015 зерттеуінің (ЭЫДҰ) нәтижелері 1 оқушыға жұмсалатын шығыстар неғұрлым көп болса, білімнің сапасы соғұрлым жоғары болатынын көрсетті. Сингапур, Жапония, Финляндия оқушылары жоғары жетістіктерді көрсетті (ықтимал 1000 балдан сәйкесінше 556, 538 және 531 балл). Бір оқушыға шаққанда мемлекеттік шығыстар $10-14 мыңды құрады. Қазақстандық оқушылардың орташа балы $2,5 мың көрсеткіш кезінде 456 баллды құрады. Оқушының тұрған жеріне қарамастан, бір оқушыға шаққандағы мемлекеттік шығыстарды теңестіру мақсатында жан басына қаржыландыруды (ЖҚ) енгізу жоспарланып отыр жылдан Ақтөбе, Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Ақмола облыстарының 63 пилоттық мектебінің базасында ЖҚ апробациясы басталды жылғы 1 қаңтардан ҚР Үкіметі пилоттық мектептердің сыныптарында ғана апробацияны жалғастыру туралы шешім қабылдады жылғы қаңтардан апробацияға Астана және Алматы қалаларының 10 пилоттық мектебі қосылды. Апробация барлық сыныптарда өткізіліп жатыр. Осылайша, тәуелсіздік жылдары еліміздің мектептегі біліміне басым 108 САНДЖ талдамалы есебі. Жан басына қаржыландыру қолдаушылар және қарсылар, РФ БҒМ, ЭЖМ, «Білім индикаторлары: 2016» 110 ЭЫДҰ, Education at a Glance-2016 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 247

248 бюджеттік қолдау көрсетілді. Мектептердің инфрақұрылымын дамытуға және МТБ нығайтуға, мұғалімдердің біліктілігін арттыруға жұмсалған біршама қаражат білімнің сапалық көрсеткіштерінде жиынтық әсерін қамтамасыз етуі тиіс. «Білім 2030» басымдықтары Қазақстанның орта білімі үшін стратегиялық бағдар болуы тиіс: «Егер біз қазіргі жас ұрпақты тиісті мектептегі білімсіз қалдырсақ, осы жастар және бүкіл әлем кейінгі онжылдықтарда кедейлікке, қоршаған ортаның деградациясына, тіпті зорлық-зомбылыққа және қоғамдағы тұрақсыздыққа ұшыраған болады» ЮНЕСКО, «Адамдар мен ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» білім мониторингі жөніндегі дүниежүзілік баяндама, 2016ж. ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ 248

249 2.3. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ

250 Қысқаша түйіндеме Тәуелсіздік алған кезде, Қазақстанда 693 техникалық және кәсіптік білім (ТжКБ) беретін мемлекеттік ұйым жұмыс істеген (бастауыш кәсіптік білім беретін 446 кәсіптік техникалық мектеп және орта кәсіптік техникалық білім беретін 247 колледж) Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу ТжКБ-нің жекеменшік ұйымдарын құруға және санын кеңейтуге мүмкіндік берді. Қазақстанда тұңғыш рет 11 жекеменшік колледж 1994 жылы ашылды жылы олардың үлесі жалпы саннан 43% жетті. ТжКБ саласында да, жалпы білім беру жүйесінде де жекеменшік сектордың пайда болуы оқу орындарының арасында бәсекелестік ортаны қалыптастырды 2000 жылдан 2008 жылдың ортасына дейін Қазақстанда мұнайды артып шығару мен оның бағасының артуымен қуаттанған экономикалық даму байқалды. ЖІӨ орташа есеппен жылына 10% артып отырды жылы 190 жобаны іске қосу 12,3 мың жұмыс орынның құрылуына әкелді. ИИДҚМБ-ын 1 және Индустрияландыру картасын 2 жүзеге асыру ел экономикасының басым секторларын білікті кадрлық ресурстармен қамтамасыз етуді талап етті 25 жылда ТжКБ ұйымдарының желісі 18%, контингенті 5,4% артты жылы елімізде 817 колледж жұмыс істеді, онда 489,2 мың студент білім алды. Тәуелсіздік алғаннан бері 2016 жылы, 1991 жылмен салыстырғанда, мемлекеттік тілде білім алушылар санының 2,7 есе өсімі тіркелді. ТжКБ ауылдық ұйымдарының желісі 56%, ондағы контингент 68% артты. МЖС-тің дамуы мемлекеттік тапсырыс есебінен білім алушылар үлесінің 1991 жылғы 100%-дан 2016 жылғы 50% дейін төмендеуіне ықпал етті 1 ҚР Президентінің ж. 958 «Қазақстан Республикасының қарқында индустриалдықинновациялық дамуының жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығы 2 ҚР Үкіметінің ж. 303 «Индустрияландырудың жылдарға арналған Республикалық картасы туралы» Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 250

251 Білім беру қызметтерінің реттелмейтін нарығының 90-шы жылдары жылдам өзгермелі экономикалық жағдайында дамуы кадрларды даярлаудағы үйлеспеушілікке әкелді. Осылайша, 1991 жылы контингенттің 50%-ы жұмысшы мамандықтар бойынша білім алса, 2016 жылы тек 20%-ы ғана білім алды жылы білім алушылардың техникалық және қызмет көрсетуші еңбектің анағұрлым күрделі және бұқаралық мамандықтары мен жоғары білікті орта буын мамандарының арақатынасы 1:5 құрады Қазақстанда инклюзивті ТжКБ үшін жағдай жасалуда жылы қол қойылған Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияны Қазақстан 2015 жылы ратифициялады. Азаматтардың осы санатын қауымға енгізу нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. 3 Тек соңғы 9 жылда ТжКБ жүйесінде білім алатын мүгедек студенттердің саны 1,7 есе артты (2008 жылғы 1452 адамнан 2016 жылғы адамға дейін) жылы еліміздің 529 колледжі, соның ішінде 341 мемлекеттік колледжі инклюзивті білім беруге жағдай жасады ТжКБ шетелдік студенттерінің саны 2001 жыл (1 573 адам) және 2016 жыл аралығында (2 860 адам) 2 есе артты. Білім алушылардың осы санының басым үлесін Өзбекстан, Ресей, Қытай және Моңғолия азаматтары құрайды. Еліміздің колледждерінде білім алатын шетелдіктердің максималды саны 2008 жылы болды (5 304 адам) ТжКБ ИПҚ саны 1995 және 2016 жылдар аралығында адамға артты. БКБ қызметкерлерін әлеуметтік қорғаудың төмен деңгейі кадрлардың орнығуына, беделді педагогикалық мамандықтың сақталуына септігін тигізбеді. Бұл мамандардың өндірістік салаға кетуіне және педагогикалық кадрлардың қартаюына әкелді жылы 25 жасқа дейінгі ИПҚ-нің үлесі 8,4%, ал 55 жас және одан асқандар 18,8% құрады 3 ҚР «Білім туралы», «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы», «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» Заңдары ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 251

252 2011 жылдан 2015 жылға дейін ДБ-тің «ТжКБ-ді жаңғырту» жобасы шеңберінде Ұлттық біліктілік жүйесінің тұжырымдамасы, біліктіліктер мен кәсіптік стандарттардың салалық ортасын әзірлеу бойынша әдістемелік ұсыныстар әзірленді жылы қабылданған Ұлттық біліктілік ортасы Еуропалық біліктілік ортасына сәйкес келеді, біліктіліктердің салааралық тұрғыдан салыстырылуын қамтамасыз етеді және тәуелсіз сертификаттау жүйесі үшін негіз болып табылады Сонымен бірге, экономиканың 11 бағытын қамтитын, 147 әзірленген кәсіптік стандарт тәжірибе жүзінде пайдаланылмады және тіршілік етуге қабілетсіз болды. Колледждер қызметінің тәжірибесіне ТжКБ-нің жан басына шаққандағы нормативтік қаржыландыру Әдістемесі мен Ережелері енбеді Институционалдық даму бағдарламасы гранттарының есебінен еліміздің 68 колледжі өндірістік шеберханаларын және зертханаларын едәуір жаңартты жылдары оқу өндірістік шеберханалардың үлесі 9,8% артты (+254 бірлік) Дуальды оқыту Қазақстанда 2012 жылдан енгізілді. Оның қағидалары нормативтік құқықтық алаң шеңберінде жүзеге асырылады. Дуальды оқытудың жол картасы 4 Дуальды оқытуды ұйымдастыру ережелеріне 5 сәйкес жүзеге асырылады жылы ҚР жаңа Еңбек кодексіне «Дуальды оқыту» жаңа бабы (119-бап), ҚР «Білім туралы» Заңына ҚР БҒМ-нің және ЖАО-ның құзыреттерін анықтау, білім беру бағдарламаларында тәжірибені 60% дейін арттыру бөлігіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді «Мәңгілік ел жастары индустрияға!» әлеуметтік жобасы еңбек ресурстарының өңірлік үйлеспеушілігін реттеуге бағытталған. Үш жылда ( ) оңтүстік және солтүстік өңірлерден бозбала мен бойжеткен солтүстік және шығыс облыстарда білім алды 4 ҚР Үкіметінің ж «Біліктілікті арттыру мен қайта даярлаудың оқу орталықтарын өндірістік кәсіпорындар жанынан құруды және олардың ЖОО-лар мен колледждердің мамандар даярлауына қатысуын көздейтін дуальды білім беру жүйесінің жол картасын бекіту туралы» Қаулысы 5 ҚР БҒМ ж. 50 «Дуальды оқытуды ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 252

253 Қазақстан 2010 жылдан Турин процесінің қатысушысы болып табылады. Қазақстанның осы халықаралық бастамаға қатысуы ТжКБ дамуының халықаралық бағасын алуға мүмкіндік береді жылы алғаш рет өзін-өзі бағалау негізінде ұлттық сарапшылар «Турин процесі: Қазақстан 2016» есебін дайындады Қазақстанның 2015 жылдан WorldSkills-ке толық құқылы қатысуы еліміздің ТжКБ жүйесіне халықаралық стандарттарды енгізу механизмдерінің бірі болып табылады. Қазақстан командасының 7 конкурсанты WorldSkills International ші чемпионатына алғаш рет қатысты. Жұмысшы мамандықтардың Ұлттық чемпионатының құзыреттері мен қатысушыларының саны арта түсуде жылы конкурсанттардың саны 2 есе артты (2015ж адам, 2016ж ). Сондай-ақ WorldSkills құзыреттерінің саны да 2 есе артты (2015ж. 7 бірлік, 2016ж. - 15). Қазақстанда WorldSkills-ті мемлекеттің және бизнестің қолдауы жұмысшы мамандықтарды дәріптеу арқылы ТжКБ жүйесінің беделін арттыруға мүмкіндік береді Қазақстанда білікті жұмысшы кадрларды даярлауға әрдайым үлкен назар аударылды. Ел Президентінің «Баршаға арналған тегін кәсіптік-техникалық білім» бастамасы халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарын мемлекеттік қолдауға бағытталған. 6 Осы жобаны 2017 жылдан іске асыру ТжКБ дамудың жаңа деңгейіне көтереді Осылайша, тәуелсіздік жылдары ТжКБ-нің жүйесі жастарды табысты әлеуметтендіруін және олардың еңбек нарығында сұранысқа ие болу миссиясын орындады. Нормативтік және институционалдық база құрылды. Жекеменшік сектор дами бастады. Дуальды оқыту принциптері енгізілуде ж»әне колледждердің МТБ-сы нығайтылуда 6 ҚР Президентінің «Жаңа жаһандық әлемдегі Қазақстан: өсім, реформалар, даму» атты Қазақстан халқына жолдауы, ж. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 253

254 Сонымен бірге, халықаралық және ұлттық сарапшылар ТжКБ жүйесінде барлық мүдделі тараптардың ерекше назар аударуы тиіс бірқатар мәселелерді сәйкестендірді Кадрларды даярлауға мемлекеттік тапсырысты қалыптастыру үшін негіздеме білікті жұмысшыларға деген өңірлік қажеттіліктерді болжамдаудың өңделген механизмі болуы тиіс Оқу бағдарламаларының икемділігі жұмысшылардың сұрауларына жылдам жауап беруге мүмкіндік береді. Оқу жоспарларына кәсіпкерлік дағдыларын енгізу колледж түлектеріне индустриалдық-инновациялық экономика жағдайында жылдам әлеуметтік бейімделуіне мүмкіндік береді ТжКБ қаржыландыруын қайта қарау, шеберханалар мен зертханаларды заманауи құралдармен жабдықтау және ИПҚ еңбекақысын тиісті сала қызметкерлерінің еңбекақысымен шамалас етіп белгілеу жалпы жүйенің беделін арттырады. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 254

255 Кадрларды даярлау ТжКБ жүйесі әрдайым жастардың білім траекториясының маңызды буыны болды да, болады да. Білімнің осы деңгейі теориялық білім алу мен тәжірибелік дағдыларды өндірісте қолданудың арасында басты кезең болып табылады. Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның ТжКБ кең ауқымды реформаланды жылдары желіні бастауыш кәсіптік-техникалық білімнің (БКТБ) кәсіптік-техникалық мектептері (КТМ) мен арнайы орта білімнің (АОБ) колледждері құрады. Бұл кезекте, колледждер, АОБ оқу орындары ретінде жоғары білім беру жүйесінде, КТМ жалпы орта білім беру жүйесінде жұмыс істеді жылдан 2007 жылға дейін білікті жұмысшы кадрларды бастауыш кәсіптік білімнің (БКБ) мектептерінде (КМ) және лицейлерінде (КЛ), орта кәсіптік білімнің (ОКБ) колледждері мен училищелерінде даярланды. БКБ мен ОКБ орта білім беру жүйесіне кірді жылдан техникалық және кәсіптік білім (ТжКБ) орта білім деңгейінің құрамдас бөлігі болып табылады. Колледждерде, училищелерде және жоғары техникалық мектептерде (ЖТМ) алғаш рет орта буын мамандары даярлана бастады жылы ЖТМ жоғары колледждер болып қайта аталды (2.3.1-сурет) сурет. ТжКБ-нің құрылымы КТБ АОБ КТМ 2-3 колледж 2-3 жыл 3-4 жыл БКБ ОКБ КМ/КЛ колледж /училище 2-3 жыл 3-4 жыл ТжКБ колледж училище жоғарғы колледж 2-4 жыл 3-4 жыл 4 жыл Дереккөздер: ҚР «Білім туралы» Заңдары, 1992, 1999, 2007, ҚР «Білім туралы» Заңы, 1-бап 21-1-тармақша ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 255

256 1991 жылы КТБ-нің және АОБ-нің 693 ұйымын 446 КТМ пен 247 колледж құрады. Әрбір дерлік базалық кәсіпорынның КТМ болуы Кәсіптік-техникалық білімнің жылдардағы ерекшелігі болды. Сондықтан 90-шы жылдардың соңындағы экономикалық құлдырауы, нарықтық экономикаға көшу және кәсіпорындарды жекешелендіру ТжКБ желісінің едәуір қысқаруына әкелді. Еліміздің кәсіпорындары оқу орындарын асырап кете алмады жойылды, банкроттыққа ұшырады жылдары олардың саны 83 бірлікке қысқарды жылдан бастап еліміздің экономикасы қарқынды дами бастады. Өнеркәсіп пен құрылыс қарқынды дамыды, ауылдардың тіршілігін қамтамасыз етудің оңтайлы жағдайлары жасалды. 9 Білікті жұмысшы кадрларға сұраныс артты жылдары ТжКБ желісі 47% артты. Бұл жылдары ТжКБ желісінің артуына септігін тигізді ( 47%) жылдары желінің төмендеуі тіркелді. Бұл колледждердің бейінденуінің басталуымен байланысты болды. Бұл ретте, 2015 жылмен салыстырғанда, 2016 жылы олардың саны 10 бірлікке артты жылы ЖООлар жанында 5 колледж ашылды (М.Әуезов атындағы ОҚМТУ, Д.Серікбаев атындағы ШҚМТУ жоғары техникалық колледжі, ҚарМТУ жанындағы инновациялық технологиялар колледжі, ҚМИУ жанындағы техникалықэкономикалық колледж және М.Х. Дулати атындағы ТарМУ Қаратау таутехникалық колледжі). Білім беру қызметтерін әртараптандыру ЖОО-лар жанынан колледждерді ашудың бірден-бір себебі болды. Сонымен қатар, 2 мемлекеттік («Павлодар қаласының 3 колледжі» ҚМКК және Қазақ ұлттық хореография академиясы) және 3 жекеменшік колледж («Шипагер» медицина колледжі (Астана қ.), Қарағанды медицина интерколледжі және Сарыағаш медресе колледжі) оқыта бастады (2.3.2-сурет). 8 К.К.Бөрібеков. Техникалық және кәсіптік білімнің даму және қалыптасу тарихынан. 9 ҚР Президентінің ж. N 1149 «ҚР ауыл аймақтарын дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 256

257 2.3.2-сурет. ТжКБ ұйымдары желісінің динамикасы * 1992* 1993* 1994* 1995* 1996* 1997* 1998* 1999** 2000** 2001** 2002** 2003** 2004** 2005** 2006** 2007*** 2008*** 2009*** 2010*** 2011*** 2012*** 2013**** 2014*** 2015*** 2016**** ТжКБ ұйымдарының барлығы КТМ/КМ/КЛ колледждер/училищелер * - КТМ, колледждер; ** - КМ, КЛ, колледждер, училищелер; *** - колледждер, училищелер, ЖТМ; **** - колледждер, училищелер, жоғары колледждер Дереккөз: ҚР БҒМ Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу ТжКБ жекеменшік ұйымдарын құруға және санын кеңейтуге мүмкіндік берді жылы ТжКБ оқу орындарының барлығы мемлекеттік болса, 2016 жылы олардың үлесі 57,2% дейін кеміді. Алғашқы 11 жекеменшік колледж Қазақстанда 1994 жылы ашылды. ТжКБ саласында да, жалпы білім беру жүйесінде де жекеменшік сектордың пайда болуы оқу орындарының арасында бәсекелестік ортаны қалыптастырды. Алайда, еңбек нарығының қажеттілігін ескермей жұмыс істейтін жекеменшік колледждер санының артуы білім сапасының төмендеуіне және жұмысшы мамандықтарды даярлаудың қысқаруына әкеп соқты. Көп жағдайда жекеменшік колледждер МТБ-ның шығыстарын талап етпейтін құқық, білім, экономика, менеджмент салаларындағы мамандықтар бойынша дайындық жүргізді. Сондықтан жекеменшік колледждердің еңбек нарығында анағұрлым сұранысқа ие мамандықтар бойынша кадрларды даярлауға қатысуы әлі өзекті болып отыр (2.3.3-сурет). ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 257

258 2.3.3-сурет. Меншік нысаны бойынша ТжКБ желісі Дереккөз: ҚР БҒМ мемлекеттік жекеменшік Өңірлік тұрғыдан соңғы 5 жылда колледждер желісінің артуы тек үш облыста Алматы, Атырау және Маңғыстау облыстарында ғана тіркелді (+1). Ал Шығыс Қазақстан (-16), Қарағанды (-11) және Оңтүстік Қазақстан (-8) облыстарында осы көрсеткіш едәуір төмендеді (2.3.4-сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 258

259 2.3.4-сурет. ТжКБ ұйымдарының желісі, өңір, бірлік Дереккөз: ҚР БҒМ Қазақстандық жастар үшін ТжКБ кең қолжетімділікті, тартымдылықты, ең алдымен, тегін тамақтануды, киіндіруді және жатақханада тұруды қамтамасыз етеді. Қазақстанның ТжКБ жүйесінде білім алушылардың саны 1998 жылғы 218,5 мың адам және 2008 жылғы 610,5 мың адам аралығында. Тәуелсіздік жылдары ТжКБ ұйымдарының контингенті 5,4% артып, 2016 жылы 489,2 мың адамды құрады. ТжКБ мемлекеттік және жекеменшік ұйымдарындағы білім алушылардың арақатынасы желі көрсеткіштерімен шамамен пара-пар, сәйкесінше 58% және 42%. Жекеменшік колледждер білім алушыларының контингенті тәуелсіздік жылдары 22 есе артты (2.3.5-сурет) сурет. ТжКБ жүйесі контингентінің динамикасы, мың адам , ,8 411,1 389,5 11,4 23,3 36,1 36,1 65,4 43,9 66,7 357,4 325,2 237,6 218,5 261,8 246,5 277,8 74,1 95, ,4 230, , ,9 249,2 241,6 225,1 210,2 205,2 297,7 341,5 436,9 499,8 558,7 605,2 610,5 608,9 603,7 600,6 587,3 561,9 531,4 499,3 489,2 Дереккөз: ҚР БҒМ ТжКБ білім алушыларының контингенті мемлекеттік жекеменшік ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 259

260 90-шы жылдардың демографиялық «оры» жылдары ТжКБ білім алушылар саны азаюының себебі болды жылы білім алушылардың контингенті, 1991 жылмен салыстырғанда, 2,1 есе азайды жылдары ТжКБ контингент санының өсімі тіркелді. Осы көрсеткіштің артуына 2004 жылда ҰБТ енгізу ықпал етті. БжОКБ ұйымдарына қабылдау жылдары адамға артты. Негізгі мектеп базасында ТжКБ ұйымдарына түсетін талапкерлер саны 1,4 есе артқанда, 11 сынып базасында қабылдаудың 1,2 есе азаюы тіркелді (2.3.6-сурет) сурет. 9 және 11 сыныптардың базасында БжОКБ ұйымдарына қабылдау, адам сынып базасында 11-сынып базасында Дереккөз: ҚР БҒМ 2016 жылы еліміздің барлық өңірлерінде, 2012 жылмен салыстырғанда, колледж студенттері санының азаюы тіркелді. ТжКБ контингентінің едәуір төмендеуі Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында тіркелді (2.3.7-сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 260

261 2.3.7-сурет. ТжКБ ұйымдары студенттерінің саны, өңір, адам Дереккөз: ҚР БҒМ Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстанның БКБ жүйесінде оқыту тек мемлекеттік тапсырыс есебінен ғана жүргізілді жылдан ҚР ҮҚ білікті жұмысшылар мен орта буын мамандарын РБ-тен республикалық колледждерде білім, техникалық және мұнайгаз мамандықтары бойынша даярлауға мемлекеттік білім беру тапсырысы жыл сайын бекітіледі. Сонымен қатар, мемлекеттік тапсырыс бойынша мәдениет, өнер, спорт және медицина мамандықтары бойынша дайындық жүргізіледі. ЖӨӨ өңір экономикасы дамуының жалпы көрсеткіші жалпылама болып табылады жылы жан басына шаққандағы ең жоғары ЖӨӨ Атырау облысында тіркелді. Ал Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Қостанай және Ақмола облыстарында республикалық көрсеткіштен 1,5 есе төмен ЖӨӨ мәндері тіркелді (2.3.8-сурет). Нақты өндіріс кадрларын даярлауға өңірлік тапсырысты қалыптастыру облыс экономикалық дамуының басым бағдарламаларын ескеріп қана қоймай, халықты, соның ішінде жастарды жұмыспен қамтуды ескере отырып іске асырылуы тиіс. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 261

262 2.3.8-сурет. Жан басына шаққандағы ЖӨӨ, мың тг., Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 2016 жылы студент бюджеттік, студент ақылы негізде білім алды. Студенттердің басым бөлігі ЖАО-ның қаражаты есебінен Қостанай (72%), Солтүстік Қазақстан (67,6%) және Ақмола (64%) облыстарында оқиды. Ал Оңтүстік Қазақстан (60%) және Атырау (58%) облыстарында, Алматы (58%) және Астана (56%) қалаларында өзінің қаражаты есебінен білім алушылардың контингенті орташа республикалық көрсеткіштен артық (2.3.9-сурет) сурет. ТжКБ-нің төлем нысаны бойынша контингенті, 2016, өңір, адам бюджеттік негіз ақылы негіз Дереккөз: ҚР БҒМ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 262

263 Төмен ЖӨӨ-мен (1 722 мың тг.) Қостанай облысында ТжКБ студенттерінің 72% бюджеттік негізде білім алады. Ал елімізде ең жоғары ЖӨӨ-мен (8 309 мың тг.) Атырау облысында ЖАО-ның қаражаты есебінен колледждерде білім алушылардың үлесі небәрі 58% құрады. Осылайша, төмен ЖӨӨ-мен өңірлерде мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алушылардың үлесі Атырау облысынан, Алматы және Астана қалаларынан артық екені тіркелді. Сонымен бірге, 2016 жылы осы өңірлерде мектеп түлектерінің шамамен 5% еңбек нарығына біліктіліксіз шықты. Осы өңірлердің ЖАО-на ТжКБ-нің мемлекеттік тапсырысын ұлғайту бөлігінде өңір жастарын әлеуметтік қолдауға ерекше назар аударған жөн. ТжКБ ел жастарына жұмысшы біліктілігін мемлекеттік тілде алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ОӘК қазақ тілінде әзірлеу қиын болды. Соның ішінде арнайы пәндер бойынша терминологиялық сөздік пен оқулықтар болмады. Осылайша, тәуелсіздік бірінші жылы ТжКБ 464 мың білім алушыларынан 107 мың адам қазақ тілінде білім алды, бұл контингенттің ¼ бөлігін құрады жылы орыс және қазақ тілдерінде білім алушылардың үлесі тең мәнді болды жылы қазақ тілінде білім алушылардың контингенті, 1991 жылмен салыстырғанда, 2,7 есе артты және 289 мың студентті құрады ( сурет) сурет. Қазақ тілінде білім алатын ТжКБ контингентінің динамикасы, жалпы санынан % ,1 22,6 22,7 19,6 20,5 21,1 19,6 22,1 17,8 19,5 23,4 24,1 28,3 23,0 42,3 46,0 48,0 48,2 50,5 51,6 52,7 54,7 56,0 57,6 57,9 59,1 Дереккөз: ҚР БҒМ ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 263

264 ТжКБ жүйесі ерекше білім беру қажеттіліктерімен жастардың табысты бейімделуін және өзін-өзі танытуын қамтамасыз етеді. ТжКБ-нің бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына І, ІІ топ мүгедектері және бала кезден мүгедектер қатарынан болған азаматтарды қабылдау квотасы 1991 жылдан 2012 жылға дейінгі мерзімде мемлекеттік тапсырыстан 0,5% құрады. Осы көрсеткіш 2012 жылдан 2 есе артып, 1% құрады жылы еліміздің 529 колледжі, соның ішінде 341 мемлекеттік колледж адамға инклюзивті білім беру үшін жағдай жасады жылдан (1 452 адам) 2016 жылға дейін (2 426 адам) мүгедек студенттердің саны 1,7 есе артты ( сурет) сурет. ТжКБ-де білім алатын мүгедектер санының динамикасы, адам Ескертпе: 2005 жылдан 2008 жылға дейін ТжКБ І, ІІ топ мүгедектеріне ғана есеп жүргізді. Ерекше білім беру қажеттіліктерімен білім алушылардың статистикасы 2008 жылдан жүргізіледі Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ТжКБ жүйесіндегі инклюзивті білімнің сәтті өңірлік тәжірибесі Көкшетау қаласындағы 1 Құрылыс-техникалық колледжінде жүзеге асты. «Бота» қоғамдық қорының қолдауымен және «Той Дастархан» ЖШС әлеуметтік серіктестігінің арқасында колледждің базасында 2011 жылдан бері «Тамақтануды ұйымдастыру» және «Сәндік қолданбалы өнер» мамандықтары бойынша есту қабілеті бұзылған студенттер оқытылады. ҚР МЖБС колледждердің ИПҚ «Аспазшы», «Кондитер», «Калькулятор» және «Ағаштан көркем бұйым жасаушы» біліктіліктері бойынша әзірлеген ҮОЖ негізіндегі эксперименттік оқу бағдарламаларын РОӘБ бекітті және ҚР БҒМ-мен келісілді. 5 жылда осы мамандықтар бойынша 62 адам оқыды. Алғашқы 29 түлек Көкшетау қаласының кәсіпорындарына мамандықтары бойынша жұмысқа орналастырылды барлығы 18 жастан асқан 1 және 2 топ мүгедектерінің саны бала кезден мүгедектердің және 18 жасқа дейінгі мүгедек балалардың саны 10 ҚР Үкіметінің ж. N 296 Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 264

265 Ауылдық колледждер кадрлардың өңірлік әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, маңызды әлеуметтік рөл атқарады. ТжКБ ауылдық ұйымдарының желісі тәуелсіздік жылдары 56%, контингенті 68% артты. Желі өзгермесе де, 2016 жылы, өткен жылмен салыстырғанда, ауылдық колледж студенттері санының 2% артуы тіркелді ( сурет) сурет. ТжКБ ауылдық ұйымдарының желісі мен контингенті Дереккөз: ҚР БҒМ Соңғы бес жылда ТжКБ ауылдық ұйымдарының контингенті 15% қысқарды (2012ж адам, 2016ж адам). Ауылдық колледж студенттері санының азаюы Қарағанды және Атырау облыстарынан басқа, барлық дерлік өңірлерде байқалды. Ауылдық колледж контингентінің көрсеткіштері Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Солтүстік Қазақстан, Алматы және Батыс Қазақстан облыстарында 1/5 бөлікке қысқарды ( сурет) сурет. ТжКБ ауылдық ұйымдарының контингенті, өңір, адам контингент, адам желі, бірлік Дереккөз: ҚР БҒМ ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 265

266 ТжКБ жүйесінде шетелдік азаматтар білім алады. Білім алушылар санатының анағұрлым жоғары үлесін Өзбекстан, Ресей, Қытай және Моңғолия азаматтары құрайды жылдары шетелдік студенттердің саны 2 есе азайды жылдан ТжКБ жүйесінде ҚР азаматтары болып табылмайтын қазақ ұлтты білім алушыларға есеп жүргізіледі. Колледждерде білім алатын шетелдік қазақтардың ең көп саны 2008 жылы, ең аз саны 2016 жылы болды. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда, жоғары оқу ақысы шетелдік азаматтар үшін ТжКБ тартымсыз болуының бірден-бір себебі болып табылады ( сурет) сурет. ТжКБ-де білім алатын шетелдік азаматтар санының динамикасы, адам * 2005* шетелдік азаматтардың барлығы қазақ ұлтты шетелдік азаматтар алыс шетелден келген шетелдік азаматтар Ескертпе: * қазақ ұлтты шетелдік азаматтар бойынша деректер жоқ Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Тәуелсіздік жылдары ТжКБ білім алушыларын қабылдауда және шығаруда оң динамика тіркелді. Қабылдау көрсеткіші 1,9 есе, шығару көрсеткіші 2,1 есе артты. Еліміздің колледждері мен КМ-не анағұрлым көп қабылдау 2007 жылы, сәйкесінше шығару 2010 жылы тіркелді ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 266

267 сурет. ТжКБ-нің білім алушыларын қабылдау және түлектерінің саны, мың адам ,6 163,1 173,9 186,5 204,0 217,1 216,9 212,1 216,2 240,0 234,0 205,8 214,0 159,4 129,4 130,2 116,8 104,7 106,7 96,5 116,1 138,0 165,9 72,3 75,3 80,9 144,7 165,7 172,2 175,9 184,5 182,5 191, ,2 151,5 131, ,9 93,8 93,2 89,5 79,7 93,4 102,5 111,1 125,9 140,4 160,4 59,9 61,8 69,1 Дереккөз: ҚР БҒМ шығару қабылдау Білім беру қызметтерінің реттелмейтін нарығының 90-шы жылдардың тез өзгермелі экономикалық жағдайында дамуы кадрларды даярлауда үйлеспеушілікке әкелді. Еліміздің тәуелсіздігінің алғашқы жылдары контингенттің 50% астамы жұмысшы мамандықтар бойынша білім алды. Жылдар динамикасында орта буын мамандарын даярлау еңбек нарығының қажеттіліктеріне пропорционалды дамымады жылы, 1991 жылмен салыстырғанда, техникалық және қызмет көрсетуші еңбектің бұқаралық және ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 267

268 анағұрлым күрделі мамандықтар бойынша білім алушылардың және жоғары білікті орта буын мамандарының арақатынасы 1:5 құрады ( сурет) жылы ТжКБ-нің мамандары экономика салаларының 32 бағыты бойынша даярланды сурет. ТжКБ білім алушыларының мамандықтар бойынша үлесі, % 48,6 80,6 80,4 51,4 19,4 19, жұмысшы мамандықтар орта буын мамандары Дереккөз: ҚР БҒМ 2015 жылдан ҚР БҒМ ТжКБ-нің ұйымдарын бейіндеу жұмысын бастады. Бұл басым өңірлерде бір мамандық бойынша кадрларды даярлауды қайталаумен байланысты болды. Қайталанатын мамандықтар Астана қаласы, Павлодар, Жамбыл, Қызылорда, Батыс Қазақстан және Ақмола облыстарының колледждерінде оңтайландырылды. Бұл колледждерді өңірлердің еңбек нарығын сұранысқа ие жұмысшы кадрлармен қамтамасыз етуге және жастарды жұмыспен қамтуға бағыттады. Қазақстандық жұмыс берушілердің 40%-ы технологиялардың күрделенуіне, бәсекелестіктің артуына және тауарлар мен қызмет көрсетулердің сапасына қойылатын талаптардың қатаңдауына байланысты мамандардың дағдылары мен құзыреттерінің маңызын атады. Бизнестің, соның ішінде ірі бизнес өкілдерінің 63%-ы жұмысшы кадрлар дағдыларының төмен деңгейін атады. Жыл сайын 21 мыңға дейін жұмыс орындары еңбек нарығының сұранысы мен ұсынысының теңгерімсіздігі салдарынан бос қалады «Қазақстанда дағдыларға, жұмыс күшіне сұраныс», Дүниежүзілік банк, 2008ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 268

269 NEET (жұмыс істемейді және оқымайды) жастардың үлесі Қазақстанда 2001 жылғы 18,6% және 2011 жылғы 7,8% аралығында. 12 Тәуелсіздік жылдарында осы көрсеткіш 2 есе кеміді. Алайда, соңғы бес жылда NEET - жастардың 1,2% артуы тіркелді ( сурет). 18, сурет. Қазақстан NEET жастарының үлесі (15-28 жас), жастардың жалпы санынан % 14,9 13,5 13,2 12,8 12,5 10,7 9,7 9,5 8,2 7,8 8,0 8,0 8,8 8,5 9, Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 2016 жылы, 2012 жылмен салыстырғанда, NEET жастардың үлесі Астана қаласында (-8,2%), Батыс Қазақстан (-2,7%) және Қостанай (- 1,3%) облыстарында төмендеді. Осы көрсеткіш шамалы (-0,7%) төмендеуіне қарамастан, Маңғыстау облысында әлі де анағұрлым жоғары жылдары осы көрсеткіштің едәуір өсімі Жамбыл (+4,5%), Ақтөбе (+4,2%), Қарағанды (+3,7%) және Қызылорда (+2,9%) облыстарында, Алматы қаласында (+3,2%) тіркелді ( сурет). 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0, сурет. NEET жастарының үлесі (15-28 лет), өңір, жастардың жалпы санынан % 15,9 14,9 13,2 13,0 9,6 9,4 8,6 8,3 8,0 7,7 7,6 7,3 7,3 16,6 10,4 10,3 9,3 7,2 9,3 6,1 9,1 6,5 4,5 7,4 6,4 3,0 14,7 6,4 5,8 6,6 5,0 3, Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 12 «Лайықты еңбек индикаторлары. Тұжырымдамалар мен анықтамалар». МОТ. 1999ж. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 269

270 Бірінші жұмысшы мамандығын тегін енгізу Қазақстанда білікті жұмыс күшіне нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арасындағы алшақтық көп. Елімізде кадрларды даярлаудың төмен деңгейін Қазақстан компанияларының 70%-ы бизнесті дамыту үшін үлкен кедергі деп санайды. 13 Жыл сайын елімізге 30 мыңнан астам шетелдік қызметкерлер, соның 83%-ы (24,9 мың) өнеркәсіпке тартылады. Осы кезекте, Қазақстанда жұмыспен қамтылмаған жастардың 17% астамы жұмыс іздеу үстінде. Дамыған өндірістік оқытумен мемлекеттерде жастардың жұмыссыздығы орташа еуропалық деңгейден 2 есе төмен. ЕО-та ТжКБ білім алушыларының орташа есеппен 13%-ы өндірістік оқытуға тартылған, жастар жұмыссыздығы 18% құрайды. ТжКБ-нің дамыған жүйелерінде білім алушылар оқу орталықтарында немесе кәсіпорындарда 75% дейін оқу уақытын өткізетіні тіркелді ( сурет) сурет. Еуропа елдеріндегі жастар жұмыссыздығы, % өндірістік оқуға тартылған жастардың (15-29 жас) үлесі жастар жұмыссыздығының үлесі Дереккөз: Education at a Glance (2013), Eurostat ЕО басым елдері ТжКБ-ді жастар мен ересектердің әлеуметтік интеграция институты ретінде қарастырады. Жетекші мемлекеттерде жұмыс берушілерді тарту есебінен жастардың еңбек нарығына сәтті интеграциялану жүйесі қалыптасты. 13 ЭЫДҰ 14 Education at a Glance, 2013; Eurostat, (2013) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 270

271 Cedefop өткізген зерттеулер ЕО-ның 70 млн (21%) ересек халқында қанағаттандырарлық оқу және жазу, математикалық және сандық дағдылары жоқ екенін көрсетті, ЕО мәселесін шешу үшін Еуропада жаңа дағдыларды дамыту бағдарламасы қабылданды. ЭЫДҰ 20 елінде бірінші жұмысшы мамандық тегін ұсынылады. 15 Данияда мемлекеттің есебінен ата-аналарымен бірге тұратын студенттерге 416 доллар және жеке тұратын студенттерге 839 доллар мөлшерінде стипендия төленеді. Швецияда мемлекеттің есебінен кітаптар, киім және 157 доллар мөлшерінде стипендия беріледі. Францияда ТжКБ тек мемлекеттің есебінен ғана. Германияда бірінші жұмысшы мамандық жұмыс берушілердің есебінен басымырақ (73%) тегін ұсынылады жылы «Тегін ТжКБ» жобасын енгізудің жол картасы әзірленді. 16 Бұл Елбасының колледждерде оқуға ниет білдіргендердің бәріне 2017 жылдан бірінші жұмысшы мамандығын тегін беру жөніндегі тапсырмасына байланысты тегін ТжКБ-ні енгізуді заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ету ҚР «Білім туралы» Заңында және жылдарға арналған БҒДМБ-да қаралған. ТжКБ-мен мамандарды даярлауға мемлекеттік тапсырысты орналастыру Ережелеріне жұмысшы біліктіліктер үшін конкурстан тыс негіз бөлігінде өзгерістер енгізілді. 17 Өңірлерде кадрларды даярлауға үміткерлердің тізімін құру бойынша 835 мобильді топ құрылды, 361 білім беру ұйымы және жұмысшы кадрларды даярлау үшін басым бағыттар анықталды (сервис және қызмет көрсету, техникалық, технологиялық, ауыл шаруашылық). Облыстардың әкімдері қаржыландыру, мемлекеттік тапсырысты жылдық арттыру және жоба қатысушыларын стипендиямен, тамақтанумен, жеңілдікпен жол жүрумен қамтамасыз ету мәселелерін пысықтады. Жұмыс іздеп жүрген 9-11 сыныптардың түлектері, қиын өмір жағдайындағы жастар және аз қамтылған отбасылардың мүшелері бағдарламаның қатысушысы бола алады. Жұмысшы мамандықтан орта буын маманына дейінгі екі деңгейлік оқыту моделінің 15 Cedefop елдік есептері 16 ҚР БҒМ ж. 728 бұйрығы 17 ҚР БҒМ ж. 122 бұйрығы ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 271

272 модульдік бағдарламалары бойынша дайындығы оның ерекшелігі болып табылады. Жұмысшы мамандықтардың кең бейінін Нәтижелі жұмыспен қамту және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың жылдарға арналған бағдарламасы шеңберінде тегін алуға болады. 18 Бұл біліктіліксіз жұмыс істейтін 29 жасқа дейінгі жастар, бірнеше жыл бойы колледжде немесе ЖОО-да білім алуға мүмкіндігі болмаған мектеп түлектері, сонымен қатар жұмыссыздар және өзінөзі жұмыспен қамтыған азаматтар жылға дейін 100 мыңнан астам адам қысқа мерзімді кәсіптік білім алады. 5 жылда оқумен шамамен 674 мың азамат қамтылады. «Мәңгілік ел жастары индустрияға!» Еңбек ресурстарының өңірлік теңгерімін реттейтін бірегей тетік 2014 жылы іске қосылды. «Мәңгілік ел жастары индустрияға!» әлеуметтік жобасын жүзеге асыру еңбек жетіспейтін өңірлерде кадрлардың жетіспеушілігін толтыруға бағытталған. Еліміздің 4 облысында (Алматы, Қызылорда, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары) артық еңбек ресурстары байқалды. ОҚО еңбекке жарамды халықтың үлесі 17% болса, жұмыс орындарының күтілетін қажеттілігі 4% құрады. Ал 5 өңірде (Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан) еңбек күші жетіспейді. Ақмола облысында жұмыс орындары қажеттілігінің күтілетін үлесі 3,5% құрайды, ал еңбекке жарамды халық 0,97% құрайды. Сонымен қатар, еңбек күші жетіспейтін өңірлерде адами ресурстардың жетіспеушілігін шекаралас мемлекеттерге сыртқы көші-қон күшейтеді. Қазақстаннан Ресейге сыртқы көші-қон жылдары адамды құрады. Еңбек нарығында және адами ресурстардың өңірлік үйлеспеушілігінің күшейтілуі жастардың ішкі көші-қонын дамыту қажеттілігін негіздейді. Жоғары білім беру және ТжКБ жүйесі оқу көші-қонын басқаратын тиімді құрал болып табылады. 18 ҚР Үкіметінің ж. 919 Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 272

273 2016 жылы техникалық, технологиялық және ауыл шаруашылық мамандықтары бои ынша орын көлеміндегі нысаналы мемлекеттік тапсырыс 27 колледжге үлестірілді ( сурет) сурет. «Мәңгілік ел жастары индустрияға!» жобасы студенттерінің контингенті, адам Дереккөз: ҚР БҒМ Мемлекеттік қолдау, өңірлік индустриалдық кластерлердің болуы мен білім алушыларды сапалы іріктеуге мүмкіндік беретін үміткерлердің жеткілікті саны жобаның мықты тұстары болып табылады. Осы кезекте, жоба түлектерін жұмысқа орналастыру және өңірлерде орнығу тетіктерін әзірлеу талап етіледі. Оңтүстік және батыс өңірлерде сапалы кәсіптік бағдар беру жұмысын өткізу үшін мамандықтар тұрғысынан мемлекеттік тапсырысты ресми жариялау мерзімдерін қайта қарастыру керек. Коммуникативтік кедергілерді жеңу студенттерді өңірдің қоғамына тартуға мүмкіндік береді. ИИДМБ 10 колледжі жылдарға арналған ИИДМБ жүзеге асыру экономиканы ТжКБ бар 35 мың маманмен қамтамасыз етуді қарастырады. «Кәсіпкор» Холдингі» КеАҚ 10 базалық колледжі 2016 жылы «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының 77- қадамын іске асыра бастады. Алғашқы 525 студент әрбір нақты өңірдің қажеттілігін ескере отырып, экономиканың 6 басым саласының 12 мамандығы бойынша даярланады. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 273

274 2015 жылы жұмыс берушілермен бірлесіп әзірленген модульдік білім беру бағдарламалары нақты өндірістің технологиялық үрдістерінің талаптарына сүйеніп енгізіледі. ИИДМБ кәсіпорындарымен әлеуметтік серіктестік және кадрларды даярлау туралы 65 келісімшарт жасалды. Осы жобаны іске асыратын колледждерде ИПҚ, соның ішінде жоғары және бірінші санатпен 604 адам жұмыс істейді. Арнайы пән оқытушылары мен өндірістік оқыту шеберлерінің басым бөлігінде кәсіпорында тәжірибелік жұмыс өтілі және олардың бейіні бойынша біліктілікті арттыруға мүмкіндіктері жоқ. Сонымен қатар, қолда бар курстар жұмыс берушілер мен еңбек нарығының қажеттіліктеріне сәйкес келмейді. Осыған байланысты, «Кәсіпқор» Холдингі» КеАҚ 2016 жылы «ТжКБ жүйесінің жаңа формация мұғалімі» курсын әзірлеп енгізді. Жаңа бағдарламалар бойынша 17 басшы, 209 ИПҚ және 47 штаттан тыс жаттықтырушы біліктілігін арттырды (қосымша, кесте). Жұмысқа орналастыру ТжКБ-нің нәтижелеріне ең соңында еңбек нарығы баға береді. Жұмысқа орналастыру түлектердің сұранысқа ие болуының және білім беру қызметтері сапасының еңбек нарығының сұраныстарына сәйкес келуінің көрсеткіші болып табылады. ТжКБ-нің мемлекеттік тапсырыс бойынша түлектерінің жұмысқа орналасу көрсеткіші тәуелсіздік жылдары 60% және 98,8% аралығында болды жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша колледждердің 115,4 мың түлектен адам, соның ішінде мемлекеттік тапсырыс бойынша тен сі жұмысқа орналасты. Мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алған ТжКБ түлектерінің жұмысқа орналасуын талдау соңғы 5 жылда жұмысқа орналасқандардың үлесі 69% деңгейде екенін көрсетті. Шамамен 16% туыстас мамандықтар бойынша ЖОО-ларда оқуын жалғастырып жатыр, әскерге шақырылды, елден көшіп кетті. Колледж түлектерінің 15% жұмысқа орналаспады ( сурет). ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 274

275 сурет. ТжКБ жұмысқа орналасқан түлектерінің үлесі, мемлекеттік тапсырыс бойынша, түлектердің жалпы санынан % 83,4 88,5 98,0 98,8 98,8 61,6 63,7 61,4 61,4 60,3 66,7 70,5 68,6 68,0 71, Дереккөз: ҚР БҒМ ТжКБ түлектерінің 2007 жылдан жұмысқа орналасу деңгейінің төмендеуі дағдылар мен құзыреттердің жеткіліксіз деңгейімен байланысты. Бұл оқу бағдарламалары мазмұнының жұмыс берушілердің талаптарына сәйкес келмеуінің және орта мерзімдік негіздегі мамандықтарға қажеттілікті анықтау тетіктерін пысықтамаудың салдары, қаржыландырудың төмен деңгейі, әлсіз МТБ және ескірген құрал-жабдықтар болып табылады. 19 Бұл жұмыссыздыққа, кедейлікке және әлеуметтік оқшаулануға әкеледі. Әлемде әрбір үшінші жұмыс беруші үміткерлердің жұмыс істеуге жеткіліксіз құзыреттерін атайды ( сурет) сурет. Қызметкерлерді іздеуде қиналатын жұмыс берушілердің үлесі, % Дереккөз: Matching Skills and Labour Market Needs, «Техникалық және кәсіптік білімді жаңғырту» Жобасын іске асыру туралы есеп, жж. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 275

276 2008 жылы өткізілген еңбек нарығын зерттеу нәтижелері мұнай және газ шығару, құрылыс және азық-түлік саласындағы қазақстандық компаниялардың 40% жуығына білікті жұмысшылар жетіспейтінін көрсетті. 20 Бұл, ең алдымен, қызметкерлердің дағдыларына қойылатын талаптарды қатаңдатумен және технологияларды күрделендірумен байланысты. Сонымен қатар, зерттеудің деректеріне сәйкес, білікті кадрлардың жетіспеушілігі өнімділіктің төмендеуіне және шетелдік мамандардың «қымбат импортына» әкеледі. ТжКБ түлектерінің жұмысқа орналасу мәселелерін тұтынушылардың әлсіз ақпараттылығымен және жеткілікті дәрежеде нақты құрылымдалмаған еңбек нарығы күшейтеді ( сурет) сурет. Білікті кадрлардың жетіспеушілігін атайтын компаниялардың үлесі, % мұнайгаз өндірісі азық-түлік өнеркәсібі өнеркәсіптің басқа салалары құрылыс түкті өңдеу электрлік энергетика қаржы / банк. іс сауда / қызметтер жылжымайтын мүлік көлік / коммуникациялар қонақ-үй бизнесі 8, ,4 39,3 35,7 33,3 29,8 27,6 27,1 25,5 46,2 Дереккөз: «Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы». BISAM Central Asia, Алматы. 2008ж жылдан «Жастар тәжірибесі» бағдарламасы жұмыссыздар ретінде тіркелген соңғы үш жылдың ТжКБ-нің түлектеріне (29-жасқа дейін) мамандық бойынша тәжірибе жинауға мүмкіндік береді. Жастар тәжірибесінің ұзақтығы 6 айдан аспайды. Бағдарламаны жүзеге асыру жылдары еңбекке төлеу 3 есе артты (2009ж мың тг., 2016ж. 45 мың тг.). «Жастар тәжірибесі» бюджеттік кәсіпорындарда да, коммерциялық ұйымдарда да ұйымдастырылғаны тіркелді. Жоба жастарға өңірдің еңбек нарығында анағұрлым сұранысқа ие мамандықтар бойынша қайта оқуға немесе «Жол картасы» шеңберінде қайта даярлануға мүмкіндік берді. 20 «Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы» зерттеуі. BISAM Central Asia, Алматы, 2008ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 276

277 ТжКБ түлектерінің сауалнамалық мәліметтерін және кәсіптік біліктіліктерін ҚР ДӘДМ-нің веб-сайтында көрсетумен оқу орындары мен мамандықтары тұрғысынан деректер қоры қалыптасты және үнемі жаңартылады. Монтажшы құрылысшылар (+597, 804 бос жұмыс орны, 207 ізденушінің түйіндемесі) және балаларға, сырқаттарға, қарттарға және т.б. қызмет көрсететін қызметкерлер (+444, 568 бос жұмыс орны, 124 ізденушінің түйіндемесі) еңбек нарығында анағұрлым сұранысқа ие. Бір мезгілде дүкен сатушылары мен тауарларды көрсетушілердің (-252, 223 бос жұмыс орны 475 ізденушінің түйіндемесіне) қоғамдық тамақтану ұйымдары қызметкерлерінің (-104, 307 бос жұмыс орны 411 ізденушінің түйіндемесіне) артық саны тіркелді жылдан ҚР БҒМ ЖАО-мен бірлесіп, түлектердің жұмысқа орналасуы бойынша есеп жүргізеді, соның ішінде зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталығының деректерін пайдаланады жылы «Метрология, стандарттау және сертификаттау» және «Автомобиль көліктеріне техникалық қызмет көрсету, жөндеу және пайдалану» сияқты дайындық бағыттары бойынша ТжКБ түлектерінің жұмысқа орнасуының анағұрлым жоғары көрсеткіші тіркелді ( сурет) сурет жылғы түлектердің жұмысқа орналасуы, мамандық, % Метрология, стандарттау және сертификаттау Автомобиль көлігіне техникалық Құқық 76,3 қызмет көрсету, жөндеу және 76,2 пайдалану Мұнайгаз және химия өндірісі 73,6 Сервис, экономика және басқару Өнер және мәдениет Геология, тау-кен өнеркәсібі. Пайдалы қазбаларды өндіру 65,3 53,3 53,7 48,2 73,2 72,9 Құрылыс және коммуналдық шаруашылық Энергетика Металлургия және машина жасау 66,8 71,9 Көлік ( салалар бойынша) Дереккөз: ҚР БҒМ 70,4 Байланыс, телекоммуникациялар және ақпараттық технологиялар Электрлік техника Ауыл шаруашылығы, ветеринария және экология 70,5 70,5 Білім 71,1 Медицина, фармацевтика жұмысқа орналасу % мемлекеттік тапсырыс бойынша жұмысқа орналасу % 21 ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 277

278 CEDEFOP кәсіптік білімді дамыту жөніндегі орталықтың ЕО 28 елінде өткізген шолуы экономикалық тұрғыдан белсенді халық үшін сұранысқа ие дағдылардың трендтерін ұсынды. 22 Әлемде 2020 жылға қарай қызмет көрсету, өндіріс және ауыл шаруашылық саласындағы 83 млн жұмыс орны бос болады. Дағдылардың жоғары деңгейін талап ететін мамандықтарға тренд сақталады. Автоматтандырудың жоғары тәуекеліне ұшырайтын мамандықтарға сұраныс азаяды: жасанды зият 2024 жылға қарай аудармашы мамандығын, 2026 жылға қарай курьер мамандығын, 2031 жылға қарай сатушы мамандығын, 2053 жылға қарай хирург мамандығын алмастырады. «Кәсіпқор» Холдингі» КеАҚ ТжКБ-ді дамыту және жаңғырту үрдістеріне жан-жақты жәрдемдеседі. ТжКБ білім беру үрдісінің мазмұнын жаңарту, ТжКБ-нің жүйесінде оқыту сапасын арттыру, ТжКБ-нің беделі мен тиімділігін арттыру, ТжКБ әрекет ететін оқу орындарын дамыту және экономиканың сұранысқа ие және инновациялық бағыттары бойынша жаңа оқу орындарын құру 2011 жылы құрылған Кәсіпқордың стратегиялық бағыттары болып табылады. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасымен құрылған APEC Petrotechnic Қазақстанда озық әлемдік тәжірибелерді пайдаланатын алғашқы колледж болды. Қабылдау емтихандарына және тандаған мамандығына негізделген жеке оқу жоспары АРЕС әрбір студентіне әзірленеді. Мұнайгаз кәсіпорындарының қажеттіліктерін ескеретін білім беру бағдарламаларының модульдігі оларды еңбек нарығының қажеттіліктеріне қарай жаңартуға мүмкіндік береді. АРЕС 13 зертханасы мен цехтерінің заманауи құрал-жабдықтары мұнайгаз саласының шетелдік және отандық компанияларының нақты өндірістік үрдістерін қайталап жасайды. SAIT Polytechnic (Оңтүстік Альберта Технология Институты), Канада АPEC Petrotechnic серіктесі болып табылады жылы АРЕС-те 819 адам алты мамандық бойынша білім алды (қосымша, кесте). АРЕС алғашқы 264 түлегі өңірде сұранысқа ие мұнайгаз секторының мамандықтары бойынша диплом алды. Жұмысқа орналасқан 217 түлек (82%) мұнайгаз және аралас салаларда жұмыс істейді. 22 Forecasting Skill Demand & Supply. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 278

279 ТжКБ инфрақұрылымы Материалдық-техникалық база мен білікті инженерлік-педагогикалық кадрлар жұмыс берушілердің тарапынан сұранысқа ие ТжКБ-нің түлектерінің кәсіптік құзыреттерін қалыптастыруда аса маңызды мәнге ие болады. Ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында ТжКБ МТБ-сы тиісті қаржыландыруды алмады. Бөлінген қаражат, негізінен, еңбекақы мен әлеуметтік салықты төлеуге (54%), тамақтандыруға, киіндіруге және стипендияға (23%), коммуналдық қызметтерге (10%), ғимараттарға қызмет көрсету және күтуге (3%) шығындалды жылы КМ ғимараттарының 45%-ына күрделі жөндеу, 42,1%-ына ағымдық жөндеу керек болды. БКБ жүйесінде ғана кәсіптік және жалпы білім беретін кезеңнің кабинеттеріне қажеттілік 299 бірлікті, оқу зертханалары мен шеберханаларына 186 бірлікті құрады жылы еліміздің оқу орындарының 54% білім беру қызметін сапалық жағынан ескірген құрал-жабдықтарды пайдалана отырып жүргізді. Ауылдық КМ мен КЛ-де өндірістік тәжірибені өткізуге және дағдыларды жаттықтыруға жағдайдың болмауы жұмысшы кадрларды даярлау сапасына әсер етті. Көрнекі оқу құралдарын шығару тоқтады, металл өңдеу, ағаш өңдеу құрылғылары, сызу құралдары және т.б. материалдар сатып алынбады жылы Жамбыл облысында бір компьютерге 78 білім алушы, Оңтүстік Қазақстан облысында 51 білім алушы тиесілі болды. ТжКБ жүйесінің инфрақұрылымын және МТБ-сын дамыту мәселелері алғаш рет Техникалық және кәсіптік білімді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көзделді жылдарында оқу өндірістік шеберханалардың үлесі 9,8% (+254 бірлік) және оқу кабинеттерінің үлесі 3,6% артты (+768 бірлік). Жұмыс істейтін колледждер 23 ҚР Президентінің ж. N 626 «Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білімді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығы ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 279

280 үлесінің азаюы авто(тракто)дромдар санының 18 бірлікке азаюына әкелді ( сурет) сурет. ТжКБ материалдық-техникалық базасының жабдықталуы, бірлік шеберханалардың саны оқу кабинеттерінің саны авто (тракто) дромдардың саны Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 2016 жылы ел колледждерінің 64%-ы типтік ғимараттарда, 36%-ы бейімделген ғимараттарда орналасты. Заманауи құралдармен шеберхана жабдықталды (РБ-тен 388 бірлік, ЖБ-тен 209 бірлік, ҚДХБ-нің займдары есебінен 207 бірлік). Соңғы 10 жылда заманауи оқу құралдармен барлығы зертханадан і, шеберханадан і жабдықталды. 640 жалпы кәсіптік және арнайы пән кабинеті, 367 зертхана мен 298 шеберхана әлі де жабдықталуды талап етеді. Ақпараттандыру заманауи білім беру кеңістігі заңдылығының бірі болып табылады. Бастауыш кәсіптік білімнің 206 КМ пен КЛ-дің және орта кәсіптік білімнің 80 колледжі жылдары 696,1 млн теңге соммасына заманауи компьютерлік және телекоммуникациялық техникамен жабдықталды. 24 Колледждерді компьютерлік сыныптармен және интерактивті құралдармен жабдықтаудың оң динамикасы тіркелді жылдары интерактивтік құрал-жабдықтар кешенінің саны 8,4 есе, компьютерлік сыныптардың саны 1,4 есе артты ( сурет). 24 ҚР Үкіметінің ж. N 616 «Қазақстан Республикасының бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарын ақпараттандыру бағдарламасын бекіту туралы» Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 280

281 сурет. Колледждердің АКТ құралдарымен жабдықталуы, бірлік компьютерлік сыныптардың саны интерактивті құрал-жабдықтардың саны Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Ақпараттық қоғам дәуірінде білікті жұмысшылар мен орта буын мамандарында жаңа құзыреттерді қалыптастыру жаһандық компьютерлік технологияларды енгізуісіз мүмкін емес жылдары оқу үрдісінде пайдаланылатын компьютерлер санының да, Интернет желісіне қолжетімділіктің де артуы тіркелді (сәйкесінше 2 және 4 есе) ( сурет) сурет. ТжКБ жүйесінде Интернетке қолжетімділік, бірлік оқу үрдісінде пайдаланылатын компьютерлердің саны соның ішінде Интернетке қолжетімділігі бар Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 281

282 Студенттердің жатақхана орындарымен қамтамасыз етілуі Студенттердің ыңғайлы тұруына жағдай жасау ТжКБ қолжетімділігінің үлкен факторларының бірі болып табылады. Колледж студенттерін жатақханалармен қамтамасыз ету заңнамалық деңгейде реттеледі. 25 Жетім балалар мен ата-ананың қамқорлығысыз қалған балаларға, шалғай жерлерден келгендерге, сонымен қатар аз қамтылған отбасылардан шыққан студенттерге жеңілдіктер жасалады жылы ТжКБ-нің 817 ұйымынан тек 390-ында ғана (жобалық қуаты 78,6 мың орын), соның ішінде 296 мемлекеттік колледжде жатақхана болды (жобалық қуаты 57,9 мың орын). Өңірлік тұрғыдан жылдары колледж студенттерін жатақханалармен қамтамасыз етудің оң динамикасы Шығыс Қазақстан (+28,6%), Маңғыстау (+22,7%), Жамбыл (+10,7%), Оңтүстік Қазақстан (+8,7%), Қарағанды (+6,8%), Қостанай (+4,7%) облыстарында және Астана қаласында (+7,4%) тіркелді. Едәуір өсімге (+26,2%) қарамастан, ТжКБ-нің білім алушыларын ыңғайлы тұрғын үймен қамтамасыз етудің ең төмен көрсеткіші Атырау облысында тіркелді. Осы көрсеткіштің күрт төмендеуі Павлодар (- 36,5%) және Батыс Қазақстан (-31,8%) өңірлерінде де тіркелді ( сурет) сурет. ТжКБ білім алушыларының жатақханалармен қамтамасыз етілуі, % 84,3 88,8 87,1 82,6 70, , ,9 88,4 90,2 67,9 75,4 71,9 60,1 83,4 73,2 71,2 56,6 63,2 49,2 31,5 83, ,3 74,2 81,6 47,3 85,5 74,3 70,5 66,9 92,1 73, ,7 Дереккөз: ҚР БҒМ ҚР «Білім туралы» Заңы, 47-бап 9-тармақ 2. ҚР БҒМ ж. 122 «Еңбек нарығының қажеттіліктерін ескере отырып, техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi, жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiмi бар мамандарды даярлауға, сондай-ақ жоғары оқу орындарының дайындық бөлімдеріне, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуға мемлекеттiк бiлiм беру тапсырысын орналастыру қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 282

283 жылдарында РБ-нің қаражаты есебінен Жамбыл облысының Тараз қаласында 200 орынға және Қарағанды облысы Нұра ауданының «Киевка» ауылында 100 орынға арналған жатақхана пайдалануға берілді. ЖБ-нің қаражаты есебінен жылдарында Алматы облысының Алакөл ауданында 50 орынға және Жамбыл облысында 100 орынға арналған жаңа жатақханалар салынды. Қарағанды облысында оқу корпусы 40 орынға арналған жатақхана болып қайта салынды және Қостанай облысында 7 жатақхана қалпына келтірілді. Инженерлік-педагогикалық қызметкерлер Оқытушылардың және өндірістік оқыту шеберлерінің кәсіпқойлығы білікті жұмысшылар мен орта буын мамандарын сапалы даярлауда маңызды роль атқарады. БКБ қызметкерлерінің жылдарында әлеуметтік қорғансыздығының төмен деңгейі кадрлардың орнығуына септігін тигізбеді. Бұл мамандардың өндірістік салаға кетуіне әкелді. ТжКБ қызметкерлерінің саны шамамен 2 есе кеміді. Сонымен бірге, колледждер желісінің кеңеюіне және білім алушылар контингентінің артуына байланысты ИПҚ-нің саны 1995 жылдан бері адамға артты ( сурет) сурет. ТжКБ ИПҚ саны, мың адам Дереккөз: ҚР БҒМ, ҚР ҰЭМ СК Кәсіптік мектептер мен колледждер кадрлық құрамының қартаю үрдісі сақталып отыр жылы, 2012 жылмен салыстырғанда, 55 және одан асқан жастағы ИПҚ үлесінің 2,3% өсімі тіркелді. ҚР БҒМ-нің деректеріне сәйкес 2016 жылы 65 және одан асқан жаста адам жұмыс істеді. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 283

284 ИПҚ-нің еңбекақысы мен әлеуметтік мәртебесінің төмен деңгейі 2016 жылы, 2012 жылмен салыстырғанда, ТжКБ жас мамандар үлесінің 2,7% кемуінің бір себебі болды. 25-тен 54 жасқа дейінгі оқытушылар мен өндірістік оқыту шеберлерінің үлесі тұрақты және 70% аралығында ( сурет) сурет. ИПҚ үлесі, жас ерекшеліктері, % 72,4 74,2 74,2 74,0 72,8 11,1 10,7 9,3 10,5 8,4 16,5 15,1 21,5 15,5 18,8 25 жасқа дейін 25-тен 54 дейін 55 және одан асқан Дереккөз: ҚР БҒМ Соңғы бес жылда өндірістік оқыту шеберлері санының 73 адамға артқаны байқалды жылы ИПҚ-дан адам елдегі колледждерде өндірістік оқытуын жүргізеді. Осы кезекте, 366 өндірістік оқыту шеберлері тікелей өндірістен тартылды ( сурет). Өз кезегінде, ТжКБ жүйесінің кадрлық қажеттілігі 2016 жылы адамды, соның ішінде 293 өндірістік оқыту шеберлері мен 382 арнайы пән мұғалімдерін құрады сурет. ТжКБ ИПҚ, адам инженерлік-педагогикалық қызметкерлер соның ішінде өндірістік оқыту шеберлері Дереккөз: ҚР БҒМ Колледж ИПҚ-нің сапалық құрамы ғылыми және академиялық дәрежелері бар оқытушылардан тұрады жылы, 2013 жылмен ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 284

285 салыстырғанда, магистрлердің саны 3 есе артты. Алайда, 2016 жылмен салыстырғанда, осы көрсеткіш 1,5 есе төмендеді. Сондай-ақ, ғылыми дәрежелері бар ИПҚ санының да азаюы тіркелді ( сурет) сурет. ТжКБ ғылыми және академиялық дәрежелері бар ИПҚ, адам ғылым докторлары ғылым кандидаттары магистрлер Дереккөз: ҚР БҒМ ТжКБ-нің ИПҚ-і «Үздік мұғалім» республикалық жылдық конкурстың жеңімпаздары болып табылады. Үздіктер 1000 еселік АЕК мөлшерінде ақшалай сертификат алады. ИПҚ-нің біліктілігін арттыруы және тағлымдамасы, соның ішінде өндірістік кәсіпорындардың базасындағы тағлымдама түлектердің олардың болашақ жұмысында жетістікке жетуін қамтамасыз етеді. ТжКБ-нің мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру жөніндегі заманауи оқу орталықтары «KEGOK» АҚ, «Аджип ККО», «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ, «Тенгизшевроил» ЖШС БК, «Қазақмыс» Корпорациясы» ЖШС сияқты ірі ұлттық компаниялардың жанында қызмет етеді жылға қарай мұнайгаз саласында Атырау қаласында, отынэнергетикалық салада Екібастұз қаласында, өңдеу саласында Шымкент қаласында және машина жасау саласында Өскемен қаласында мамандардың біліктілігін арттыру үшін өңіраралық кәсіптік орталықтарды ашу жоспарланды. Алайда, жоспарланған төрт объектіден тек біреуі ғана Атырау қаласында салынып пайдалануға берілді. Жыл сайын колледждердің шамамен 1 мың оқытушысы Өрлеуде мемлекеттік тапсырыс аясында курстық дайындықтан өтеді ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 285

286 жылдардан ТжКБ жүйесінің 100 мыңға жуық ИПҚ-нің біліктілігін арттырды. Осы көрсеткіштің жылдық өсімі тіркелді ( сурет) сурет. ТжКБ біліктілікті арттыру курстарынан өткен ИПҚ-нің саны, адам Дереккөз: ҚР БҒМ ТжКБ ИПҚ-нің біліктілігін арттырудың деңгейлік моделін 2016 жылы алғаш рет «Кәсіпкор» Холдингі» КеАҚ іске асырды. Жаңа білім беру бағдарламалары, оқытудың кредиттік технологиясы, енгізу әдістемесі және арнайы пәндерді ағылшын тілінде оқыту ерекшеліктері бойынша біліктілігін ТжКБ ИПҚ, соның ішінде 402 басшы және инженерлікпедагогикалық қызметкер арттырды ( сурет) сурет. ИПҚ-нің және колледж басшыларының біліктілігін арттыру «ТжКБ жүйесі ИПҚ-нің және басшы қызметкерлерінің біліктілігін арттырудың деңгейлік моделі», адам басшылардың саны, адам ИПҚ саны, адам Дереккөз: «Кәсіпкор» Холдингі» КеАҚ жылдарға арналған БҒДМБ арнайы пән оқытушылары мен өндірістік оқыту шеберлері үшін кәсіпорындардың базасында, соның ішінде ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 286

287 әлеуметтік серіктестердің есебінен білім мен озық технологияларды өзектендіруді көздейді. «Кәсіпқор» Холдингі» КеАҚ 2016 жылы «ТжКБ жүйесінің жаңа формация мұғалімі» курсын да әзірлеп енгізді. Тәжірибеге бағдарланған және модульдік-құзыреттік тәсіл осы бағдарламалардың ерекшелігі болып табылады. Біліктілікті арттыру курсы оқу жоспарының 56%-ы тәжірибелік оқытуына беріледі. Курстар TAFE Directors Australia, LD DIDACTIC Group, HAMK University of Applied Sciences, Халықаралық ынтымақтастық жөніндегі неміс қоғамымен (GIZ) бірлесіп әзірленді. Холдинг 285 штаттан тыс жаттықтырушыны дайындады. ТжКБ мазмұны ҚР 1999 жылғы «Білім туралы» Заңы қабылданғаннан кейін 2000 жылы жылдары қолданыста болған «Кәсіптік-техникалық білім мамандықтары мен кәсіптері тізбесінің» орнына «Бастауыш және орта кәсіптік білім мамандықтарының жіктеуіші» әзірленіп енгізілді. Мамандықтар жіктеуіші ОКБ-нің 371 мамандығын және БКБ-нің 297 мамандығын қамтыды жылы мамандықтар жіктеуішінің 676 мамандық, соның ішінде БКБ-нің 305 мамандығы бойынша кәсіптік білімнің деңгейлері мен сатыларын анықтау бөліміне өзгерістер енгізілді. Бастауыш және орта кәсіптік білім (БжОКБ) 314 стандарты бір мезгілде әзірленіп бекітілді. Мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті стандарттардың «Негізгі ережелері» және Жіктеуіш БжОКБ-нің стандарттарын мамандықтар бойынша әзірлеуге арналған негізгі нормативтік құжаттар болды. Олар конкурстық негізде әзірленді және Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитетпен келісілді. Мамандықтар бойынша стандарттар негізінде әр пән бойынша үлгілік оқу жоспарлары (ҮОЖ) әзірленді, олар ҚР БҒМ-нің БжОКБ республикалық оқу-әдістемелік кеңесінде қарастырылып бекітілді. 26 ҚР БҒМ ж. 94 «Бастауыш және орта кәсіптің білім мамандықтарының жіктеуіші ҚР МЖ » бұйрығы ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 287

288 БжОКБ алғашқы МЖБС мамандықтар мен кәсіптер бойынша түлектерді даярлау мазмұны мен деңгейіне қойылатын талаптарды, инварианттық және вариативтік бөлімдерін көрсетумен үлгілік оқу жоспарларының модельдерін анықтады. 27 Қазақстан Республикасының салалық министрліктерімен келісілген БКБ мамандықтарының 2001 жылғы мен ОКБ-нің 2002 жылғы тізбесі білімнің базасына байланысты біліктіліктің ықтимал деңгейлерін, кәсіптік білім беру бағдарламаларын меңгерудің нормативтік мерзімдерін қарастырды. 28 БжОКБ-нің МЖБС талаптарында жалпы негізгі білім беру базасында кәсіптік білім беру бағдарламаларын жүзеге асыру кезінде, жалпы орта білім беру МЖБС орындалуының қаралғаны тіркелді. Жалпыға міндетті мектептердің базистік оқу жоспарының инварианттық бөлігі білім алушылардың оқуын жалғастыру үшін тиісті білімді меңгеруіне кепілдік берді және білім деңгейлерінің үздіксіз қағидатын қамтамасыз етті жылы 178 мамандық бойынша орта кәсіптік білім беру стандарттары әзірленіп бекітілді. 29 Ел экономикасының басым салаларын дамыту және кәсіпорындарға жаңа технологияларды енгізу ТжКБ-нің мазмұнын жаңартуды талап етті. Білім беру бағдарламалары мен оқу-әдістемелік қамтамасыз ету жұмыс берушілердің талаптарына жауап бермеді. Заманауи оқу әдебиетінің, әсіресе мемлекеттік тілде арнайы пәндер бойынша жетіспеушілігі айтарлықтай кедергі болды. Осыған байланысты 2008 жылы екінші буын мамандықтары бойынша 178 стандарт әзірленді, сынақтан өткізілді және кезең-кезеңімен енгізіле бастады. Мамандықтар бойынша стандарттардың негізінде пәндер бойынша ҮОЖ әзірленеді, олар ҚР БҒМ-нің БжОКБ Республикалық оқу-әдістемелік кеңесінде қаралады және бекітіледі жылдары жұмыс берушілер мен еңбек нарығының талаптарын ескеріп, білім алушылардың негізгі және арнайы құзыреттерін 27 ҚР БҒМ ж бұйрығы және ҚР БҒМ ж. 877 бұйрығы 28 ҚР БҒМ ж. 685 бұйрығы және ҚР БҒМ ж. 639 бұйрығы 29 ҚР БҒМ ж. 3, ж. 654 және ж. 89 бұйрықтары ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 288

289 қалыптастыруға бағытталған 230 МЖБС және 224 біріктірілген білім беру бағдарламалары әзірленді. 30 ДБ «ТжКБ-ді жаңғырту» жобасының шеңберінде жылдары КС сәйкес 147 модульдік білім беру бағдарламалары жаңартылды, 673 мамандықтың мазмұны ашылды жылы ИПҚ 25 грант иегері «Тұран Профи» Халықаралық кәсіптік академия» БАИ базасында кәсіптік тәжірибенің модульдік бағдарламаларын әзірледі. Модульдік бағдарламаның құрылымы функционалдық картаны, құзыреттердің бейінін, арнайы және бейімделген модульдерді қамтыды. Колледждер бір мамандық бойынша жасаған бағдарламалардың мазмұндары әртүрлі болды. Бұл нақты өңір жұмыс берушілерінің жергілікті талаптарының әртүрлі болуымен және әрбір колледж МТБ-сының мүмкіндіктерімен түсіндіріледі. Жалпы алғанда, 68 колледж 86 модульдік бағдарламаны әзірлеп, оқу үрдісін жаңғыртты (соның ішінде 31-і дуальды, 7-інде бірлескен формат бар). Сонымен бірге, мемлекеттік тапсырыстың қатаң жиектемелері студенттің жеке оқу траекториясын қарастыратын модульдік бағдарламаларды әзірлегенде және енгізгенде кедергі болды жылы Техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру мемлекеттік стандарты бекітілді (ТжКБ ОК МЖБС). Ол өңірлік ерекшеліктерді ескере отырып, жұмыс оқу жоспарларының икемділігін және ұтқырлығын қарастырады. 31 Колледждерге әрбір пән (модуль) бойынша оқу уақытының 30% дейінгі көлемін және өндірістік оқыту мен кәсіптік тәжірибе уақытының 50% дейінгі көлемін өзгерту құқығы берілді. «Кәсіпқор» Холдингі» КеАҚ халықаралық сарапшылардың қатысуымен 2016 жылы жаңартылған мазмұнмен 27 бағдарламаны әзірлеп енгізді. ОӘК мазмұны жаңарту ИИДМБ жобасының 10 серіктес колледжінде жүргізіліп жатыр. Тәжірибеге бағдарланған бағыт күшейтілді. 30 ҚР Президентінің ж. N 626 «Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығы 31 ҚР Үкіметінің 13,05,2016ж, 292 Қаулысы ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 289

290 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап алғаш рет жұмыс берушілердің салалық бірлестіктері әзірлеген кәсіптік стандарттарды «Атамекен» ҰКП бекітті. 32 Жұмысшылармен бірлесіп КС-тың 154 жобасы әзірленді ( сурет) сурет. Кәсіптік стандарттар КС жобалары, бірлік бекітілген КС, бірлік Дереккөз: жылы Қазақстан Республикасы мен Дүниежүзілік банктің арасындағы займ туралы Келісімі негізінде «Техникалық және кәсіптік білімді жаңғырту» кең ауқымды жобасы іске асырылды. Жоба үш компонентте іске асырылды. Бұл бағдарламаларды КС негізінде өзгерту, оқытушылардың біліктілігін арттыру, МТБ-ны жаңарту және қаржыландырудың жаңа нысандарын енгізу. Ұлттық біліктілік жүйесі (ҰБЖ), біліктіліктер мен кәсіптік стандарттардың (КС) салалық жиектемелерін әзірлеу және рәсімдеу жөніндегі әдістемелік ұсыныстар жобаның басты қорытындысы болды. «Ұлттық біліктілік жүйесі» тұжырымдамасының негізінде Ұлттық біліктілік жиектемесі (ҰБЖ) жатыр ҚР Еңбек кодексі 33 ҚР Үкіметінің ж. 616 «Ұлттық біліктілік жүйесін кезең-кезеңімен әзірлеу жоспары» Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 290

291 Ұлттық біліктілік жиектемесі (ҚР БҒМ және ҚР ДӘҚМ) Кәсіптер жіктеуіші (ҚР ДӘҚМ) Салалық біліктілік жиектемесі (салалық министрліктер) Кәсіптік стандарттар (жұмыс берушілердің бірлестіктері, «Атамекен» ҰКП Білім беру бағдарламалары (КС пен сертификацияның арасындағы элемент ретінде) ҰБЖ біліктілігінің 8 деңгейі Еуропалық біліктілік жиектемесін қамтып көрсетеді және қазақстандық білім деңгейлеріне сәйкес келеді. 34 Сонымен бірге, ҰБЖ салалық біліктілік жиектемелерін, кәсіптік стандарттарды әзірлеудің және біліктілікті беру/растаудың негізі болып табылады. ҰБЖ-да барлық білім деңгейлері беріледі. Мысалы, жалпы орта білім Еуропалық біліктілік жиектемесінің (ЕБЖ) 3-деңгейіне, жоғары деңгейдің техникалық және кәсіптік білімі (ТжКБ) ЕБЖ 4-деңгейіне, ТжКБ немесе жоғары білімнің қысқа кезеңі (қолданбалы бакалавриат) ЕБЖ-нің 5-деңгейіне сәйкес келеді. 18 астам салалық біліктілік жиектемесі, 123 кәсіптік стандарт әзірленіп қабылданды. Қазіргі уақытта ҰБЖ өзін-өзі сертификаттауға дайындық жұмысы жүргізіліп жатыр. Сертификаттау (жұмыс берушілердің қауымдастықтары) Осылайша, ТжКБ білім беру бағдарламаларының мазмұны ел дамуының әлеуметтік-экономикалық үрдістерінің ықпалымен өзгерістерге ұшырады. Технологиялар мен өндіріс дамуының тез өзгермелі қарқыны икемді модульдік бағдарламаларды талап етеді. Білікті жұмысшы кадрларды даярлау бұл барлық мүдделі тараптардың жауапкершілігі. ТжКБ-мен мамандарға қажеттілікті болжамдайтын нақты тетіктерді әзірлеуге басты рөл беріледі. 34 ҚР ЕжХӘҚМ ж. 373-ө-м және ҚР БҒМ ж. 444 «Ұлттық біліктілік жиектемесін бекіту туралы» бірлескен бұйрығы ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 291

292 Дуальды оқыту Нақты өндірістің талаптарына максималды сәйкес келуін қамтамасыз ету үшін жұмысшы кадрларды даярлау міндеті дуальды оқытуға артылды. 35 Студенттердің теориялық біліммен үйлесімді нақты өндіріс жағдайындағы тәжірибесі дуальды жүйенің жоғары тиімділігі мен сенімділігін қамтамасыз етеді. Дуальды оқыту еліміздің колледждеріне 2012 жылдан енгізіліп келеді. Дуальды оқыту ҚР Еңбек кодексінде де, ҚР «Білім туралы» Заңында да заңнамалық тұрғыдан бекітілді. 36 Дуальды оқытудың жол картасы 37 жүзеге асырылып жатыр және Дуальды оқытуды ұйымдастыру ережелері 38 бекітілді жылмен салыстырғанда, дуальды оқытуды енгізетін колледждердің саны 245 бірлікке артты. Бұл кәсіпорынның қатысуымен 80 мамандық мен 160 біліктілік бойынша 382 техникалық, технологиялық және ауыл шаруашылық колледжі ( сурет) сурет. Дуальды оқыту туралы деректер , ,4 4,4 1, колледждердің саны, бірлік студенттердің саны, мың адам Дереккөз: ҚР БҒМ Дуальды оқытумен ТжКБ білім беру бағдарламалары білім беру ұйымдарында теориялық оқытуды және 60% кем емес өндірістік оқытуды, кәсіпорынның базасындағы тәжірибені қарады ( сурет). 35 ҚР «Білім туралы» Заңы, 19-бап 6-тармақ 36 ҚР Еңбек кодексі. 119-бап 37 ҚР Үкіметінің ж Қаулысымен бекітілді 38 ҚР БҒМ ж. 50 бұйрығы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 292

293 сурет. Оқу жоспары ТжКБ МЖБС-ның оқу жоспары Теориялық курс 78 апта(65%) Дуальды оқытудың оқу жоспары Теориялық курс 41 апта (34%) Кәсіптік тәжірибе 42 апта(35%), с.і. Оқу тәжірибесі 20 апта Кәсіптік, дипломалды тәжірибе, МҚА - 22 апта Кәсіптік тәжірибе 79 апта ( 66%), с.і. Оқу тәжірибесі - 12 апта Біліктілік тәжірибесі 23 апта Кәсіптік, дипломалды тәжірибе, КДДБ, МҚА - 44 апта Дереккөз: Политехникалық колледж, Астана қ. Қазақстанда дуальды оқытуды енгізудің жол картасын сәтті жүзеге асыруға неміс федералдық Экономикалық ынтымақтастық және даму министрлігінің (BMZ) қолдауы жәрдемдеседі. 39 Төрт пилоттық өңірде (ШҚО, Қарағанды, Ақмола және Қостанай облыстары) 4 пилоттық мамандық бойынша 4 колледж жұмыс істейді (өнеркәсіптік механик, автоматты техника электршісі, өнеркәсіптік электрші және ауыл шаруашылық машиналардың мехатронигі). Осы мамандықтар бойынша кадрларды бейімделген неміс оқу жоспары негізінде даярлайды. Колледждердің оқытушылары Неміс аграрлық орталықтың жанында біліктілікті арттыру курстарынан өтті жылы HeidelbergCement, Evonic, Claas және John Deere неміс кәсіпорындарымен бірлесіп дуальды оқытуда Стратегиялық альянс жұмысын бастады. Неміс сарапшылары колледждерге 1-2 курстарға арналған оқу жоспарларын әзірлеуде және ИПҚ-нің біліктілігін арттыруда көмек көрсетеді. Өскемен арматура зауыты, Конденсаторлық зауыт, «АрселорМитталл», «Қазақмыс» Корпорациясы және Павлодар машина жасау зауыты колледждердің негізгі әлеуметтік серіктестері болып табылады. 39 «Инициатива Назарбаев-Меркель бастамасы» келісімі (GIZ) ж. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 293

294 Дуальды оқыту шеңберінде ТжКБ-нің ұйымдары, облыстардың білім басқармалары, кәсіпорындар мен «Атамекен» ҰКП арасында ынтымақтастық туралы меморандум және келісімшарт жасалады. «Самрұқ-Қазына» Холдингінің 46 кәсіпорны 32 мамандық бойынша дуальды оқытумен студентті қамтып, 50 колледжбен әлеуметтік серіктестік туралы келесімшарт жасасты жылдарға арналған БҒДМБ-да дуальды оқытуды техникалық, технологиялық және ауыл шаруашылық мамандықтар бойынша енгізген колледждердің үлесін 2019 жылға қарай 80% дейін арттыру қаралды. Жоспарланған индикаторға қол жеткізу еліміздің бизнес қоғамдастығының белсенділігі мен әлеуметтік жауапкершілігі жәрдемдеседі. Қаржыландыру ТжКБ жұмсалатын мемлекеттік бюджеттің шығыстары 2001 жылдан 2016 жылға дейін айтарлықтай өзгермеді және ЖІӨ-нен небәрі 0,2-0,3% құрады ( сурет). Бұл, басқа мемлекеттерге қарағанда, едәуір төмен. Салыстыру үшін, Чех Республикасында жылдардың өзінде-ақ ТжКБ ЖІӨ-нен 0,97%, Польшада 0,56%, Словакияда 0,58 % шығындалды сурет. ТжКБ жұмсалатын мемлекеттік бюджеттің шығыстары 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,4 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 6,3 7,2 9,1 11,9 15,9 20,1 29,2 38,9 50,4 53,8 67,5 88,6 101, ,7 0, млн теңге ЖІӨ-нен % Дереккөз: ҚР БҒМ ТжКБ жұмсалатын бюджеттік шығыстар орта білімнен едәуір аз (13,5 есе) және қалған басқа білім деңгейлерімен өлшемдес. ЭЫДҰ елдерінде, Қазақстанда тәрізді орта білімге анағұрлым көп қаражат бөлінеді. Оған қоса, ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 294

295 орта және ТжКБ деңгейлерінің арасындағы алшақтық онша үлкен емес және орташа есеппен 5,2 есені құрайды. 40 ТжКБ сапасын қамтамасыз ету 2005 жылдан бастап Қазақстанда кәсіптік дайындық деңгейін бағалау (КДДБ) және біліктілікті беру жүйесі енгізілді. КДДБ өткізу рәсімі теориялық және тәжірибелік тестлеу өту, аппеляция және сертификация кезеңдерінен тұрды жылдан КДДБ жұмыс берушілердің қатысуымен өткізіледі жылдан «Кәсіпқор» Холдингі» КеАҚ салалық қауымдастықтар базасында біліктілікті тәуелсіз растаудың институционалдық моделін енгізеді. Салалық қауымдастықтардың базасында біліктілікті тәуелсіз сертификаттаудың 4 орталығы құрылды. Бұл тау-металлургиялық салада «Республикалық тау-кен өңдеу және тау-металлургиялық кәсіпорындар қауымдастығы» ЗТБ, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, машина жасау, құрылыс және ТКШ саласында «KACEBI» Корпоративтік Қоры, туризм 40 Education at a Glance 41 ҚР «Білім туралы» Заңы, 28-бап 10-тармақ және ҚР БҒМ ж. 281 «Кәсіптік даярлық деңгейін бағалау және техникалық және қызмет көрсететін еңбек кәсіптері (мамандықтар) бойынша біліктілікті беру қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 295

296 және қонақ үй бизнесі саласында «Қазақ туристік қауымдастығы» ЗТБ және мұнайгаз саласында «KAZENERGY» мұнайгаз және энергетикалық кешеннің қазақстандық қауымдастығы жылдан олардың аккредиттеуі жөнінде жұмыс жүргізіліп жатыр. Елімізде «Тау-кен қазбаларын жөндеу жөніндегі тау-кен жұмысшысы» біліктілігінің 26 студентін алғаш рет сертификаттау 2014 жылы Риддер аграрлықтехникалық колледждің оқу полигонында өтті. Полигонды Риддердің «Қазцинк» таукен байыту кешені салды. Компания кадрларды даярлауға белсене қатысады және өңірде алғашқылардың бірі болып кадрларды дуальды оқытумен даярлауын енгізді. Болашақ мамандардан сертификаттық емтихан қабылдайтын комиссияның құрамына өңірдің өнеркәсіптік кәсіпорындары, ШҚО-ның кәсіпкерлер палатасы, «Кәсіпқор» Холдингінің өкілдері кірді жылдан КДДБ өткізу рәсімі бәсекелестік ортаға берілді. Бұл ТжКБнің түлектерін сертификаттаудың ашықтығын және тәуелсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. КДДБ өткен ТжКБ оқу орындары түлектерінің саны жыл сайын артып жатыр. Соңғы тоғыз жылда олардың саны 91 есе артты ( сурет) сурет. ТжКБ-нің КДДБ өткен түлектері санының динамикасы, мың адам 136, ,2 98, ,4 105,2 50,1 1, Дереккөз: ҚР БҒМ Келешекте жұмыс берушілер мен бизнес қауымдастығының колледж түлектерін барлық басқа мамандықтар бойынша сертификаттау үрдісін ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 296

297 тездету ұсынылады. Бұл тиісті мамандық бойынша білім алушылардың оқуды аяқтағаннан кейін бірінші жылы жұмысқа орналасуына септігін тигізеді. Институционалдық аккредиттеу 2015 жылдан еліміздің колледждері алғаш рет аккредиттеу рәсімінен өте бастады. Ерікті негізде білім беру ұйымдарының ұлттық немесе халықаралық институционалдық, мамандандырылған аккредиттеуден өтуге құқықтары бар. 42 Осы кезекте, осы рәсімдеуден өкілетті органның тізіліміне енген аккредиттеу органдарда өту керек. Аккредиттеу жөніндегі құқықтық актілердің Ұлттық тізілімі ұлттық және шетелдік агенттіктерге тіркелуге мүмкіндік береді. ТжКБ ұйымдарын аккретиттеу рәсімін Білім беру сапасын қамтамасыздандыруды тәуелсіз қазақстандық агенттігі өткізеді. Ішкі және сыртқы бағалау стандарттары бойынша 2016 жылы жеке қаражат есебінен ТжКБ 24 ұйымы аккредиттелді. Турин процесі 2010 жылдан бастап Қазақстан Турин процесінің белсенді қатысушысы болып табылады. Оған Таяу Шығыс, Батыс Балқан, Шығыс Еуропа, Орталық Азия және Солтүстік Африка ЕБҚ-ның серіктес мемлекеттері қатысады. Қазақстанның осы халықаралық бастамаға қатысуы ТжКБ дамуының халықаралық бағасын алуға мүмкіндік береді. Қазақстан үшін халықаралық сарапшылар «Турин процесі: Қазақстан 2012, 2014» арнайы есептерін әзірледі жылы алғаш рет өзін-өзі бағалау негізінде ұлттық сарапшылар «Турин процесі: Қазақстан 2016» есебін әзірледі. Халықаралық сарапшылар Қазақстанда ТжКБ-нің дамуын қаржылай қолдаудың жеткіліксіздігін атады. Білімге жұмсалатын қаржыландырудың көлемі ЖІӨ-нен 4,1% (2010ж.) және 3,8% (2014 г) аралығында болды, бұл ЭЫДҰ елдері бойынша орташа көрсеткіштен анағұрлым төмен. 42 ҚР Үкіметінің ж «Бiлiм беру ұйымдарын мемлекеттiк аккредитациялаудың ережесiн бекiту туралы» Қаулысы ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 297

298 Бизнес секторы мен білімнің арасындағы өзара іс-қимыл жасау деңгейінің төмендігі ТжКБ-нің дамуына және оның сапасын арттыруға кедергі келтіреді. Қазақстандық жұмыс берушілердің 50-60%-ы білікті персоналдың жетіспеушілігін бизнесті дамытуда негізгі шектеу деп санайды. Жұмыс күшінің қажеттіліктерін болжамдау мәселелеріне ерекше назар аударылады. Ұлттық жоспарлау еңбек нарғындағы ағымдық сұранысты кешенді қанағаттандыруға толық жауап бермейді. ЕБҚ-ның кәсіптік бағдар беру жүйесін қосымша тетіктерінің бірі ретінде қаралады. Алайда, осы жүйенің әлеуеті де елімізде жеткілікті дәрежеде белсенді пайдаланылмайды. ТжКБ-нің тартымдылығын арттыру үшін колледж түлектерін кәсіпкерлік дағдыларға үйрету ұсынылады. ЕО елдерінде кәсіпкерлік дағдылар мектепке дейінгі білімнен өмір бойы оқуға дейінгі барлық деңгейлердің оқу жоспарларына кіріктіріледі. Worldskills WorldSkills кәсіби шеберлер чемпионаттары мансаптық тәлімгерліктің және ТжКБ мамандықтарының беделін арттырудың белсенді құралы бола бастады жылы Қазақстан WorldSkills Қауымдастығының 70-ші қатысушы елі болды жылы 7 құзырет бойынша WorldSkills Kazakhstan Ұлттық Чемпионаты алғаш рет өткізілді, 2016ж Чемпионат қатысушыларының да, сарапшылардың да саны артты ( сурет) сурет. WorldSkills Ұлттық чемпионаттары қатысушылар саны, адам сарапшылар саны, адам қатысушылар саны, адам Дереккөз: «Кәсіпқор» Холдингі» КеАҚ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 298

299 Қазақстан құрамасының WorldSkills Russia Ұлттық Чемпионатына қатысуы Ресейдің тәжірибесін зерделеу қажеттілігне және WorldSkills International халықаралық біріншілікке дайындалу қажеттілігіне байланысты болды. Қазақстан құрамасының қатысушылары сапа жағынан аз ғана артта қалды және тапсырмаларды орындау «жылдамдығы» жағынан осал болды. Арнайы ұйымдастырылған жұмыс орындарының және құралдардың жеке жинақтаманың болмауы да төмен нәтижелердің себебі болды. Қазақстанның құрама командасы алғаш рет WSI чемпионатына қатысып (Сан-Паулу қаласы, Бразилия), 55 қатысушы елдің ішінде 50-орынға ие болды. WorldSkills Competition қозғалыстың тарихында ең бұқаралық болды: әлемнің 75 елінен 1200 қатысушы және 300-ден астам сарапшы 6 бағыт бойынша 50 құзыретке қатысты жылы Қазақстан EuroSkills Халықаралық қауымдастықтың 28-ші мүшесі болды. 28 елден 500 конкурсант EuroSkills-2016 (Гетеборг қаласы, Швеция) алты бағыттың 35 құзыреті бойынша қатысты. Халықаралық сарапшылар Солтүстік Қазақстан кәсіптік-педагогикалық колледждің студенті Евгений Смирновтың («Құрғақ құрылыс және сылақ жұмыстары») жұмысын жоғары бағалады («Best of Nation» номинациясының медалі). Масштабты халықаралық конкурстарға қатысу қазақстандық студенттердің дайындық деңгейлерінің тәуелсіз объективті бағасын алуға ғана мүмкіндік беріп қана қоймайды. Бұл кәсіби оқуға және беделді жұмыс орындарын тануға ынталандыратын компонент. Қазақстандық студенттердің құзыреттіліктерін тану және бәсекеге қабілеттіліктерінің артуы ТжКБ-ті одан әрі жедел жаңғыртуы кезінде мүмкін болады. Бұл ретте негізгі мүдделі тараптардың назарлары тоғысқан мәнмәтіні маңызды. Бұл өңірлік еңбек нарығының білікті жұмыс кадрларына қажеттіліктері талдауының өңделген механизмдерін есепке ала отырып мемлекеттік тапсырысты қалыптастыру. Оқу бағдарламаларының икемділігі жұмыс ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ 299

300 берушілердің сұранысына жедел жауап беруге мүмкіндік береді. Оқу жоспарларына іскерлік дағдыларды енгізу колледж түлектеріне индустриалдық-инновациялық экономика жағдайында жылдам әлеуметтік бейімделуге мүмкіндік береді. Колледждердің МТБ-ларын жаңа жабдықтармен жаңарту және ИПҚ-нің еңбекақысын тиісті сала қызметкерлерінің еңбекақысымен шамалас етіп белгілеу жалпы ТжКБ-нің беделін арттырады. Колледждер мен елдегі бизнес қауымдастықтарының тығыз өзара іс-қимыл жасаудың кәсіби дайындалған саясаты, олардың әлеуметтік жауапкершіліктері қазақстандық жастардың табысты әлеуметтендіруіне үлкен үлес қосады. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 300

301 2.4. ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ

302 Қысқаша түйіндеме Қазақстан тәуелсіздігін алған кезде, 61 жоғары оқу орны жұмыс істеген, олар экономиканың жоспарлы қажеттіліктерін қамтамасыз етті, қатаң тәртіпте жұмыс істеді және олардың жекешелену бастамаларына құқықтары болмады. Олардың екеуі ғана университет болды Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті және Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Тәуелсіздік, саяси және экономикалық құрылымның түбегейлі өзгерістері, 90-шы жылдардың қиындықтары Қазақстанның жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі даму траекториясын айқындады: сапаның шарасыз төмендеуімен сүйемелденетін массификация, жекеменшік секторларының қарқынды дамуы, бәсекелестік және т.б жылдан бастап 2001 жылға дейін ЖОО желілері 3 есеге өсті және оның саны 182 жетті. Бірақ осы он жылдың ішінде ЖОО профессорларының, доценттерінің, оқу алаңдарының, құрал-жабдықтардың, кітапханалардың, ғылыми және жариялым белсенділіктерінің және т.б. саны тиісті түрде (үш еселік) өсуі болмады. Қалыптасып жатқан еңбек нарығы ЖОО-лық жүйеге мамандардың спектрі, саны мен біліктілік сипаттамалары бойынша нақты бағдар бере алмады. ЖОО-лар инновациялық экономиканың болмауы жағдайында зерттеулерде өз тауашасын таба алмады. Осы барлық факторлар ЖОО-ның сол кезде экономиканың қажеттілікке білікті кадрларды даярлау, ұлттың зияткерлік әлеуетін арттыру, ғылыми жаңалықтар мен инновациялардан өнім шығару сияқты өз функцияларының бірін толық орындай алмауына себеп болды Сондықтан 2001 жылдан бастап ЖОО-лар желісі үнемі төмендей берді жылы Қазақстанда 125 ЖОО: 9 ұлттық, 31 мемлекеттік, 16 акционерлік 54 жеке, 13 азаматтық емес, 1 дербес, 1 халықаралық университет жұмыс істеді Болондық қағидаларға сәйкес 2000 жылдан специалитеттен бакалавриатқа өту басталды (медицина мамандықтарынан басқа) Студенттердің саны ЖОО-лар санына пропорционалды өзгерді жылы Қазақстанда 288,4 мың студент білім алды. Ең жоғары саны оқу ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 302

303 жылы тіркелді 775,8 мың адам, яғни шамамен 2,6 есе артық. Содан соң контингент 2016 жылғы 471,4 мың студентке дейін азайды, бұл, негізінен, демографиялық себептерге, талапкерлерге қойылатын талаптардың күшейтілуіне, сырттай оқитын контингенттің азаюына және оқу ақысының артуына байланысты болды Соңғы 20 жылда ақылы негізде білім алатын студенттердің үлесі артып жатыр. Егер 1998 жылы студенттердің 47,1%-ы ақылы негізде білім алса, 2016 жылы осы көрсеткіш 73,3% дейін жетті. Бұл әлемдік озық тәжірибеге сәйкес келмейді. ЭЫДҰ сарапшыларының бағалауынша, Қазақстанда «білім беру гранттарының саны мен мөлшері, жоғары білім ала алатын студенттердің санымен салыстырғанда, шамалы. Жоғары білімді тегін алу мүмкіндігі бар студенттердің аздығы мен оқу үшін төлейтін басым студенттердің арасында алшақтықты тудырады» 1 Мемлекеттік тілде білім алатын студенттердің саны жыл сайын артып жатыр. Егер оқу жылы қазақ тілінде білім алушылардың жалпы санынан 26,8% білім алса, оқу жылы 63,1% болды Ағылшын тілінде оқытатын арнайы бөлімдер ашылатын ЖОО саны жыл сайын артып жатыр жылы, 2012 жылмен салыстырғанда, осындай ЖООлардың саны 10 дейін көбейген және 42 ЖОО-ны құрады. Ағылшын тілінде білім алатын контингент 17 мың студентті құрады. Бұл 2009 жылғы деңгейден 1,7 есе артық Магистратура мен PhD докторантура алғаш рет 2004 жылы енгізілді жылға дейін магистратура бағдарламалары бойынша оқыту, негізінен, гуманитарлық пәндер бойынша жүргізілді. Индустрияландыру бағдарламасын жүзеге асырумен мемлекеттік тапсырыс техникалық мамандықтарға қайта бағдарланды. Магистратурада білім алушылардың саны соңғы бес жылда шамамен 5 мың студентке артты (2012ж. 26,7 мың адам, 2016ж. 31,7 мың адам) жылдан PhD контингенті 6 есе артты (439 адамнан дейін) Қазақстандық ЖОО-лар ПОҚ санының артуы тіркелді. Тәуелсіздік алған 1 OECD (2017), Higher Education in Kazakhstan 2017, Reviews of National Policies for Education, OECD Publishing, Paris ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 303

304 кезде, еліміздің ЖОО-ларында 21,9 мың адам жұмыс істесе, 2016 жылы 38,2 мың ( 1,7 есе). ЖОО-лар ПОҚ-тың дәрежелілігі артып жатыр. Он жеті жылдың ішінде осы көрсеткіш 2 есеге артып, 53% құрады 2005 жылдан бастап жыл сайын ЖОО-ның 200 оқытушысына «ЖОО-ның үздік оқытушысы» мемлекеттік грант тағайындалады жылы еліміздің 58 ЖОО-дан 200 адам грант иегері атанды Тәуелсіздіктің 25 жылдығында Қазақстанда Елбасының бастамасымен Қазақстанның жоғары мектебін жаңғырту мынадай бағыттар бойынша жүргізілді: - жоғары білімнің Еуропалық білім беру кеңістігіне интеграциялануы (1997 жылы Лиссабон конвенциясына қол қою, 2010 жылы Қазақстанның Болон декларациясына қосылуы, студенттер мен ПОҚ ұтқырлығын дамыту) - қолжетімділікті кеңейту және талантты қазақстандық жастарды қолдау (1993 жылы «Болашақ» Президенттік стипендияны іске қосу, гранттардың санын жыл сайын арттыру, 1999 жылы жан басына шаққандағы қаржыландыруды, ҚР-ның азаматы болып табылмайтын ұлтты қазақ тұлғаларға, ДМШ балаларға, жетім балаларға және ата-ананың қамқорлығысыз қалған балаларға, жеңілдіктер мен кепілдіктер бойынша ҰОС-қа қатысушыларына және ауыл жастарына теңестірілген тұлғаларға арналған квоталарды, ҚХР, РФ, Моңғолия, Өзбекстан, Тәжікстан, Украина, Әзірбайжан және Ауғанстанмен үкіметаралық келісімдер шеңберіндегі гранттарды енгізу, 2011 жылдан МБЖЖ-ін іске қосу, екінші деңгейлік банктер арқылы жеңілдікпен білім беру несиелері, 2014 жылдан «Серпін-2050» жобасын іске қосу, ИИДМБ-2 қажеттіліктеріне 11 базалық ЖОО-да кадрларды даярлау) - әлемдік деңгейдегі университетті (Назарбаев Университеті) және бірлескен халықаралық университеттерді (Қожа Ахмед Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті, Қазақстан-Британ Техникалық Университеті, М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің филиалы) құру 12 жылда еліміздің экономикалық белсенді халқын жоғары біліммен қамту көрсеткіші 3,1% артты. Әлемде орта есеппен жастардың 27% жоғары білім ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 304

305 алса, Қазақстанда осы көрсеткіш 24,9% құраған 2014 жылмен салыстырғанда, ұлттық институционалдық аккредитациядан өту көрсеткіші 2016 жылы 45,4% артты. Ұлттық мамандандырылған аккредитациядан өткен ЖОО-лар санының өсімі - 1,9 есе тіркелді. Халықаралық мамандандырылған аккредитациядан 30 ЖОО өтті Тәуелсіздік жылдары Қазақстанда жекеменшік секторы қалыптасты, оның салдары ЖОО-лар арасындағы бәсекелестікке ықпал етті. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімнің институционалдық және нормативтікқұқықтық базасы қабылданды жылдары заңнамалық база белсенділікпен әзірленді (ҚР «Жоғары білім туралы», «Білім туралы» Заңдары) жылы алғашқы ЖБ МЖБС бекітілді жылдан бері алғашқы қазақстандық білім беру стандарттары қабылданып жатыр жылы Жоғары білім мамандықтары жіктеуішінің (тізбесінің) жаңа редакциясы бекітілді жылы Білім беру жүйесінің Халықаралық жіктеуішіне сәйкес жоғары білімнің дайындық бағыттары мен мамандықтарының жаңа Жіктеуіші әзірленді және енгізілді жылы бакалавриат және магистратура бағдарламаларының сабақтастығын қамтамасыз ету үшін әлі күнге дейін әрекет ететін Жіктеуіш қабылданды жылы Ұлттық біліктілік жиектемесі қабылданды Елбасының тапсырмаларына сәйкес елімізде білім, ғылым мен өндірістің интеграциясы бойынша жұмыс белсенді жүргізіліп жатыр жылы 100 нақты қадам Ұлт жоспарының 64-қадамын жүзеге асыруда ҚР «Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызметтің нәтижелерін коммерцияландыру туралы» Заңы қабылданды. 16 коммерцияландыру кеңсесі, 3 технопарк және 4 бизнес-инкубатор жұмыс істейді жылы ИИДМБ-2-нің басым бағыттары бойынша 11 базалық ЖОО жанында тағы 24 жаңа зертхана құрылды Үздік әлемдік тәжірибелерге сәйкес ЖОО-ны басқарудың жаңа нысандары қарқынды енгізілуде. Алғаш рет пилоттық режимде 2007 жылдан бері еліміздің ЖОО-да қамқоршылық кеңестер енгізіліп жатыр. 84 ЖОО-да (9 ұлттық, 31 мемлекеттік, 1 халықаралық, 16 акционерлік, 27 жекеменшік) ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 305

306 қамқоршылық кеңестер және бақылау кеңестері жұмыс істейді Ұлттық ЖОО-лар ректорларының қоғам алдында жылдық есептерді әзірлеу бойынша тәжірибесі енгізілді жылдан мемлекеттік ЖОО-лар ректорларын Бақылау кеңесінің келісімімен сайлау тетігі енгізілді. Жаңа ережелерге сәйкес 7 мемлекеттік ЖОО ректоры тағайындалды Жоғарыда аталған барлық шаралар жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімнің қазақстандық моделіне оң ықпал етті. QS халықаралық рейтингісінде қазақстандық ЖОО-лар саны артты. Бастапқы кезеңде Қазақстанның атынан тек 2 ЖОО ғана өкілдік етсе (2011ж.), 2016 жылы олардың саны 8 болды ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 306

307 Кадрларды даярлау Кеңес Одағы құлдырағаннан кейін еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдай барлық білім деңгейлеріне, соның ішінде жоғары білім деңгейіне де әсер етті. Білім беру жүйесі қалдық қағидаты негізінде қаржыландырылды. 2 ЖІӨ-ге қатысты білімге жұмсалатын шығыстардың үлесі 1991 жылғы 6,4%- дан 2001 жылғы 3,2% дейін төмендеді. Тәуелсіздік алған кезде, Қазақстанда 61 ЖОО жұмыс істеді. Тәуелсіздік жылдары ЖОО-лар желісі 64 бірлікке жетті. Бұл 1993 жылы жекеменшік ЖООны заңнамалық негізде құру мүмкін болуымен байланысты болды жылы студенттік контингентті қалыптастырудың жаңа тетігі енгізілді, ол білім беру грантын алуға орталықтандырылған кешенді тестілеуді, сонымен қатар оқу үшін ЖОО-ны таңдауды көздейді. Бұдан бұрын ЖОО-лар талапкерлерді қабылдау емтихандары арқылы өз бетімен қабылдады оқу жылы ұлттық деңгейде ҰБТ рәсімі енгізілді. Бұл еліміздің барша жастары үшін жоғары білімнің қолжетімділігіндегі ашықтықты қамтамасыз етудің бастамасы болды жылы Қазақстанда жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі біліммен кадрларды 125 ЖОО даярлады. Бұл 9 ұлттық, 31 мемлекеттік, 16 акционерлік, 54 жекеменшік, 13 азаматтық емес, 1 дербес ұйым және 1 халықаралық университет (2.4.1-сурет, қосымша, кесте) сурет. ЖОО-лар желісінің динамикасы, бірлік Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ЖОО-лардың ең көп саны 2002 жылы тіркелді. Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығында жекеменшік сектор белсенді дамыды, бұл ЖОО-лар желісінің 2 ЭЫДҰ және ДБ, «Қазақстандағы жоғары білім», 2007ж. ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 307

308 артуына ықпал етті. Құрылған жекеменшік ЖОО-ның көбі халықтың білім беру қызмет көрсетулері нарығындағы сұранысының арқасында гуманитарлық, құқықтық және экономикалық бейінді болды. Осылайша, өтпелі экономика жағдайында жоғары мектеп жүйесінде бәсекелестік орта қалыптасты. Жастардың ЖОО-ларда оқуға жаппай қамтылуы олардың жұмыспен аз қамтылу мәселесін де төмендетті және ел өмірінің әлеуметтік тұстарына тартты. Алайда, ЖОО-лар ұсынатын білім беру қызметтерінің сапасы төмен деңгейде қала берді. Техникалық білімді дамытуға ерекше назар аудара отырып, Елбасы 2006 жылы ЖОО-лар желісін оңтайландыру қажеттілігін белгіледі жылмен салыстырғанда, ЖОО-лар желісі 2007 жылы 42 бірлікке қысқарды. ЖОО-ларды оңтайландырудың екінші ағыны 2012 жылы өткізілді. «Көбісі мамандар шығуының тиісті сапасын қамтамасыз етпейді. Әрекет ететін барлық ЖОО-лардың ревизиясын өткізген жөн және оның қорытындысы бойынша олардың санын жекелеген мекемелерді біріктіру немесе жабу арқылы қысқарту керек» жылдары әлсіз МТБ-мен және ПОҚ біліктілігінің төмен деңгейімен 15 ЖОО біріктірілді. ЖОО-ларға қойылатын талаптарды күшейту және оқу ақысының артуы контингенттің 304,4 мың адамға кемуіне ықпал етті жылы, олардың 2005 жылғы ең көп санымен салыстырғанда (2.4.2-сурет). ЖОО-лар жалпы контингенті 507 мың адамды құрады, соның ішінде магистратура бағдарламалары бойынша 32,9 мың адам, докторантура 2,7 мың адам сурет. ЖОО-лар контингентінің динамикасы, бакалавриат, мың адам 288,4 280,7 276,7 275,3 272,7 280,8 293,5 318,8 365,4 440,7 514, ,1 747,1 775,8 768,4 717,1 633,8 610,3 620,4 629,5 571,6 527,2 474,8 459,4 471,4 Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 3 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемнің анағұрлым бәсекеге қабілетті 50 мемлекетінің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына жолдауы 2006ж. 4 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыруы: жалпыға ортақ еңбек қоғамына жиырма қадам» атты бағдарламалық мақаласы, 2012ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 308

309 Ақылы негізде білім алатын студенттердің саны, 1998 жылмен салыстырғанда, 2,2 есе артты (2.4.3-сурет). Ақылы негізде білім алатындардың максималды көрсеткіші оқу жылы тіркелді. Бұл 1988 жылғы үлкен демографиялық серпіліспен байланысты болды (417,1 мың адам) жылы Ұлттық бірыңғай тестілеуге қатысатын түлектердің саны ол өткізілген барлық кезеңдердің ішінде ең көбінің бірі болды (182,4 мың адам) сурет. Оқу нысаны бойынша ЖОО-лар контингентінің динамикасы, бакалавриат, мың адам ,8 123,7 136,9 142,2 140, ,5 141,8 118,6 128,2 129,9 123,4 120,2 116,8 110,7 72,3 125,6 223,1 142,3 150,3 168,5 345,6 335,7 337, ,4 459,4 474,8 431,1 496,5 527,2 479,9 468,5 515,2 571,6 629,5 620,4 610,3 633,8 588,9 638,5 652,4 626,9 541,3 658,1 480, ,4 514,7 315,1 440,7 365,4 318,8 717,1 768,4 775,8 747,1 ақылы негізде грант барлығы Дереккөз: ҚР БҒМ Мемлекет елдегі азаматтардың конкурстық негізде мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес тегін жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 309

310 алуын, әскери, арнайы оқу мекемелерінде алатын білімнен басқа, алғаш рет алған жағдайда, қамтамасыз етеді. 5 Мемлекеттік тапсырыс ел ЖОО студенттерінің жалпы контингентінен 1/3 құрайды. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім алуға мамандарды даярлауға мемлекеттік тапсырыс ел экономикасының қажеттіліктеріне сәйкес жыл сайын айқындалады. Гранттардың ең көп саны 2011 жылы тіркелді ( сурет). Соның салдарынан мемлекеттік тапсырыстың құрылымы магистрларды даярлауға қайта бағдарланды сурет. Мемлекеттік білім беру тапсырысының динамикасы, бірлік Дереккөз: ҚР БҒМ оқу жылы жоғары білімі бар мамандарды сырттай оқу нысанымен даярлауға мемлекеттік тапсырыс 300 грантты құрады. Мемлекеттік тапсырыстың жалпы көлемінен «Мәңгілік ел жастарыиндустрияға!» (Серпін-2050) бағдарламасы бойынша 3,2 мың грант, соның ішінде 1 мың педагогикалық, 1,7 мың техникалық, 345 ауыл шаруашылық және 100 медициналық мамандықтар бойынша бөлінді жылдан бастап магистратура бағдарламалары бойынша басты назар техникалық мамандықтарға аударылды. Бұл елімізде индустрияландыруды дамытуға бағыттауымен түсіндіріледі. Соңғы алты 5 ҚР «Білім туралы» Заңы ( ж. өзгерістермен және толықтырулармен), ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 310

311 жылда магистрлердің контингенті 5 мың студентке артты (2.4.5-сурет) жылы магистратураға мемлекеттік тапсырыс орынды, соның ішінде ИИДМБ шеңберінде кадрларды даярлауға орынды қамтыды сурет. Магистратура бағдарламалары бойынша білім алушылардың контингенті, адам Дереккөз: ҚР БҒМ 2010 жылғы наурызда Қазақстан ТМД елдерінің ішінде алғашқы болып ресми түрде Болон декларациясына қосылды және Жоғары білімнің еуропалық аумағының 47-мүшесі болды. Еліміздің жоғары мектебі «бакалавриат-магистратура-докторантура» үш деңгейлік модельге көшті. Мемлекеттік гранттар есебінен PhD докторантура бағдарламалары бойынша білім алушылар үшін еліміздің ЖОО-ларында (3 жыл) және ғылыми ұйымдарында кейін жұмыспен өтеу міндетті болып табылады жылдан олардың контингенті 6 есе артты (2.4.6-сурет) жылы PhD докторантураға мемлекеттік тапсырыс 628 орынды, соның ішінде Назарбаев Университетіндегі 43 орынды құрады сурет. Докторантура бағдарламалары бойынша білім алушылардың контингенті, адам Дереккөз: ҚР БҒМ ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 311

312 2016 жылы Мемлекеттік жалпыға міндетті докторантура стандартына постдокторантура ұғымын енгізу бөлімінде өзгерістер мен толықтырулар енгізілді (ғылыми мансаптық өсуді ынталандыру). Сол жылы PhD докторы дәрежесін ақылы негізде алу мүмкіндігі берілді. Назарбаев Университеті еліміздің жоғары білім берудің ұлттық бренді болды. Бұл Қазақстанның жоғары мектебі дамуындағы тарихи кезең. Еліміздің талантты жастары ақпараттық-коммуникациялық және ғарыштық технологиялар, нанотехнологиялар, навигациялық жүйелер, компьютерлік инжиниринг және т.б. сияқты басым мамандықтар бойынша білім алу мүмкіндігіне ие болды жылы студенттер алғаш рет қабылданды жылы бакалаврлар мен магистрлер алғаш рет түлек болды (447 адам) жылы 621 адам Университет дипломының иегері атанды. Халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтары үшін қабылдау квоталары белгіленді: Қазақстанның азаматтары болып табылмайтын қазақ ұлтының өкілдеріне - 2%, I және II топ мүгедектеріне; бала кезден мүгедектерге, мүгедек балаларға - 0,5%; жетім балалар мен ата-ананың қамқорлығысыз қалған балаларға - 1%; жеңілдіктер мен кепілдіктер бойынша соғысқа қатысушыларға және ауыл жастарына теңестірілген тұлғаларға 0,5%. Ауыл жастарына арнайы квота көзделді (30%). Әлеуметтік гранттар бойынша білім алушылардың саны жоғарыда аталған санаттағы студенттер санына тәуелді (2.4.7-сурет). Квотаның құрылымы бойынша 90% ауыл жастарына тиесілі жылы ауылдық квота аясында 53,1 мың студент білім алды сурет. Квота бойынша білім алушылардың саны, адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 312

313 2009 жылдан бері әкімдердің қосымша білім беру гранттарын тағайындау кең таралды жылы облыс әкімдері, ЖОО-лар ректорлары мен жұмыс берушілердің гранттары бойынша 4,2 мың адам білім алды (әлеуметтік тұрғыдан осал жастар және оқу озаттары). Білім беру несиелері жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімге қолжетімділіктің бір нысаны болды (15%-дан жылдық мөлшерлемемен мемлекеттің кепілдігімен 12 жылға дейінгі мерзімге). Сбербанк, Нұрбанк, Фортебанк, Тенгрибанк сияқты қаржы құрылымдары несиелендіреді. Бағдарламаны жүзеге асырудың барлық кезеңінде білім беру несиелерін студент пайдаланды жылы Елбасы «қазақстандықтарда мемлекеттен пайыздық бонустар алумен балалардың оқуына қаражат жинау жаңа мүмкіндіктерінің пайда болу қажеттілігін» белгіледі. 6 Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесін (МБЖЖ) әкімшіліктендіру жөніндегі операторы болып «Қаржы орталығы» АҚ анықталды. Әрбір қазақстандыққа екінші деңгейлік банктерде («Қазақстанның халық банкі» АҚ, «Цеснабанк» АҚ, «Нұрбанк» АҚ, «Қазкоммерцбанк» АҚ, «Fortebank» АҚ) депозиттерде қаражатты жоспарлы жинау мүмкіндігі берілді. Жетім балаларға және ата-ананың қамқорлығысыз қалған балаларға, ерекше білім беру қажеттіліктермен балаларға, көпбалалы және аз қамтылған отбасылардан шыққан балаларға 5% немесе 7% мөлшерінде мемлекеттік бюджеттік қаражаттан сыйақы беру көзделді жылы «Бөбек» Қорының Президенті Сара Алпысқызының бастамасымен балалар үйлерінің тәрбиеленушісіне 5 млрд теңгеден астам соммаға жинақтау депозиттері ашылды жылы МБЖЖ қатысушыларының саны құрады, соның ішінде ЖОО-да 88 студент білім алды (2.4.8-сурет). 6 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бастар жол!» атты Қазақстан халқына жолдауы, 2011ж. ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 313

314 2.4.8-сурет. МБЖЖ бойынша қолданыстағы салымдардың саны, бірлік Дереккөз: «Қаржы орталығы» АҚ 2014 жылдан «Серпін » әлеуметтік жобасы іске қосылды. Бағдарламаның мақсаты еліміздің жұмыс күші жетіспейтін өңірлеріне жастардың ұтқырлығы. Еліміздің солтүстік өңірлерінің 22 ЖОО-нда (бастапқы кезеңде 7 ЖОО) студент білім алды. Бұл Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда және Маңғыстау облыстарының жастары. Оқыту педагогикалық, техникалық және ауыл шаруашылық мамандықтар бойынша жүргізіледі. Жоба қатысушыларына жатақханада тегін тұру, тамақтану және стипендия беріледі. Алғашқы түлектер 2018 жылы шығады деп күтілуде. Еліміздің жоғары және кәсіптік білім беруі ел экономикасының басымдықтарын ескере отырып дамып келеді жылдан Индустриялықинновациялық даму мемлекеттік бағдарламасы (ИИДМБ-2) жобалары үшін 11 базалық ЖОО-да 1900 маман даярлана бастады. 7 Осылайша, елді индустрияландыруы басым жобалары үшін кадрларды даярлауға бағдар жасалды. Кадрларды ЖОО-ларда, Атырау мұнай және газ институтынан басқа (бакалавриат), магистратура бағдарламалары бойынша даярлайды. 48 инновациялық білім беру бағдарламаларын әзірлеуге серіктес шетелдік ЖОО сарапшылары мен ИИДМБ-2 кәсіпорындары қатысты және 2016 жылдары Ұлттық қордың қаражаты есебінен базалық ЖОО-ның әрқайсысына 3 млрд тенге бөлінді. 47 зертхана заманауи 7 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 нақты қадам Ұлт жоспары», 2015ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 314

315 құралдармен жабдықталды. Оларда ғылыми-экспериментік зерттеулер жүргізіледі, соның ішінде магистрлік және дипломдық жобалар қорғалады. ИИДМБ-2 ЖОО-ның басқару және академиялық құрамы Назарбаев Университетінде қайта даярлаудан және біліктілікті арттырудан өтті. 183 оқытушы кәсіпорындарда және серіктес шетелдік ЖОО-ларда тағлымдамалардан өтті. «Қазақмыс» корпорациясы, «Қазгеокосмос», «Волковгеология», «С.М.Киров атындағы Көлік құрылыс зауыты», «Өскемен титан-магний комбинаты», «Азия Авто Қазақстан», «АрселорМиттал», «КазИнформСтрой», «Қарағанды металлконструкциялар зауыты», «Құю зауыттарының өндірістік бірлестігі», «ПетроҚазақстан Ойл Продактс» және т.б. сияқты компаниялар базалық ЖОО-ның серіктестері болды. Алғашқы 1900 магистр 2017 жылы түлек шықты. Жалпы алғанда, он бес жылда жоғары біліммен 2,3 млн. маман даярланды. Мамандарды шығару 2,2 есе артты. Студенттерді түлек етудің максималды көрсеткіші оқу жылына тиесілі (2.4.9-сурет) сурет. Студенттерді түлек ету динамикасы, мың адам 154,2 165,7 178,4 196,7 176,1 161,9 160,9 171,6 172,7 177,7 147,2 64,5 73,8 85,9 102, Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Кеңес уақытында ЖОО-лардың түлектері үлестіру бойынша жұмысқа орналастырылды. Экономика нарықтық қатынастарға өткеннен кейін жұмыс орнын таңдау тәжірибесі түлектердің өз қолында жылдан оқудың екінші курсынан бастап студенттердің міндетті ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 315

316 кәсіптік тәжірибеден өту нормалары заңнамалық тұрғыдан бекітілді. Мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алған студенттердің мамандығы бойынша жұмыспен өтеу де міндетті болып табылады. Жергілікті атқарушы органдар мен кәсіпорындар бос жұмыс орындарының жәрмеңкелерін өткізеді. ЖОО-лар жанында Мансап орталықтары жұмыс істейді, олар білім алушылардың мансабын ұйымдастыруды, оны жоспарлауда және дамытуда көмек көрсетеді. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында 2020 жылға қарай мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша білім алған ЖОО-лардың түлектерін мамандығы бойынша оқуды аяқтағаннан кейін бірінші жылы 90% жұмыспен қамту мақсатты индикаторының мәні қаралды жылға дейін осы көрсеткіштің мониторингі жұмыс берушілердің анықтамалары бойынша жүзеге асты жылдан жұмысқа орналасу Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы (МЗТО) кіріктірілген ақпараттық қоры арқылы расталады ( сурет) сурет. ЖОО түлектерінің жұмысқа орналасу динамикасы, % 65 66, , ,6 75,4 75,6 76,9 79,6 69,8 70,1 72,3 Дереккөз: ҚР БҒМ Ауылда кадрлардың жетіспеушілігін толықтыру үшін 2009 жылдан бері ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 316

317 Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен «Дипломмен - ауылға!» жобасы іске асырылуда. Осы жоба шеңберінде жас маманға қаржылай көмек көрсетіледі. Бұл көтермеақы мен тұрғын үй сатып алу немесе салуға арналған 15 жылдық мерзімге берілетін бюджеттік несие, лауазымдық жалақыны 25% арттыру. Жобаға ЖОО-лардың түлектері де, жұмыс өтілі бар мамандар да қатыса алады. Осы бағдарламамен 43 мыңнан астам адам қамтылды. Ауыл квотасы бойынша білім алған түлектердің үш жыл бойы міндетті жұмыспен өтеу нормасы заңнамамен бекітілді жылғы қаңтардан бастап мемлекеттік білім беру тапсырысы негізінде жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бағдарламалары бойынша білім алған барлық санаттағы азаматтарды жұмыспен өтеу нормасы енгізілді. 8 ЖОО түлегіне «Жастар практикасы» жобасы шеңберінде еңбек жолын бастау (алты ай) және одан әрі жұмысқа орналаса отырып, кәсіптік тәжірибе алу мүмкіндігі ұсынылады. Еңбекақы мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен төленеді. Жұмыс берушілер үшін бұл әлеуетті қызметкердің қабілетін анықтау мүмкіндігі болып табылады жылдан бастап бағдарламамен 25 мыңға жуық ЖОО түлегі қамтылды. Осылайша, еңбек нарығын жоғары білікті кадрлармен қамтамасыз ету жөніндегі бастамаларды іске асыру тәуелсіздік жылдары жоғары білімі бар экономикалық белсенді халықтың (ЭБХ) үлесін арттыруға мүмкіндік берді. Бұл экономиканың нақты секторын қарқынды дамытудың нәтижесі. ЭБХ үлесінің төмендеуі жылдары 7,7 млн адамнан 7,6 млн дейін байқалған. Елімізде еңбек нарығының дамуымен жұмыссыздық 1999 жылғы 13,5%-дан 2016 жылғы 5% дейін төмендеді. Осы кезекте, ЭЫДҰ елдерінде осы көрсеткіш 2005 жылғы 6,6%-дан 2016 жылғы 6,3% дейін төмендеді. Бұл 2000 жылдары елдегі экономиканың басымды салаларын қарқынды қайта қалпына келтірумен байланысты болды (мұнайхимия, құрылыс, көлік, ауыл шаруашылығы және т.б.). 8 ҚР «Білім туралы» Заңы, 2007 (47-бап 17-тармақ) ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 317

318 2016 жылы жоғары білімі бар елдің ЭБХ қамту көрсеткіші 2004 жылдан 9,6% артық. Көрсеткіштің едәуір өсімі 2015 жылы тіркелді ( сурет) сурет. Жоғары білімі бар экономикалық белсенді халықтың үлесі, % 25,2 15,3 15,3 15,9 16,4 17,6 18,4 18,9 21,1 21, , Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Тәуелсіздік жылдары ішінде еліміздің ЭБХ білім деңгейі сондай-ақ үкіметаралық келісімдер мен халықаралық келісімшарттар шеңберінде даярланған мамандармен толықтырылды жылы Қожа Ахмед Яссауи атындағы тұңғыш Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті ашылды. Елбасы ол «түркі әлемінің білім беру орталығы» болуы тиіс деп бірнеше рет айтқан болатын жылдары Қазақстан-Британ Техникалық Университеті және М.В. Ломоносов атындағы ММУ филиалы ашылды. Еліміздің жоғары білімін әлемдік білім беру кеңістігіне біріктірудің басталуына Қазақстанмен 1997 жылы Лиссабон конвенциясына қол қоюы ықпал етті. 10 Бұл «жоғары білім беру білімді кеңейтетін және дамытатын басты фактор» болып табылатынын және барша адамдарға басқа мемлекеттердің білім беру ресурстарына қолжетімділігін ұсынатынын» мойындау болды. 9 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев «Түркі тілді мемлекеттер Ынтымақтастық Кеңесінің V Саммиті», 2015ж. 10 ҚР «Еуропалық аймақтағы жоғары білімге қатысты біліктілікті тану туралы Конвенцияның бекіту туралы» Заңы, ж. 202-I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 318

319 Жоғары білім беру жүйесінің тартымдылығы интернационалдандырудың жоғары деңгейімен сипатталады. Дамыған елдерде ЖОО-да шетелдік студенттердің контингенті орташа есеппен 17-18% құрайды. Қазақстанда соңғы 15 жылда осы көрсеткіш 1,7 есе артты ( сурет). Шетелдік студенттердің басым бөлігі Қазақстанда ҚХР, Ресей Федерациясы, Моңғолия, Өзбекстан, Тәжікстан, Украина, Әзірбайжан, Ауғанстан Ислам Республикасы мен т.б. үкіметаралық келісімдер негізінде білім алады жылдан бастап Моңғолияның азаматтары болып табылатын этностық қазақтарға арналған гранттар жыл сайын бөлінеді сурет. Қазақстанның ЖОО-ларында білім алатын шетелдік студенттердің саны, мың адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК 15 жылда шетелде білім алатын қазақстандықтардың саны 2,6 есе артты (ҚХР-нда білім алғандар ескерілмеді, өйткені ҚХР ИСЮ-дегі деректерді бермеді) ( сурет). 11 Осы үрдістердің оң және теріс ықпалдары бар. Шетелдік ЖОО түлектерінің үздік әлемдік тәжірибенің білімін алады. Сонымен бірге, қазақстандық студенттер оқыған елде өмір сүру үшін қалуы мүмкін ЮНЕСКО Статистика институты 2. Статистикалық жылдық есеп, Ресей Федерациясы, 2015ж. 3. ҚХР жөніндегі деректер келесі мақала бойынша пайдаланылды ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 319

320 деген болжамдар бар. Бұл «ақылдылар мен біліктіліктің сырғып кетуі» болып табылады сурет. Қазақстан жастарының Шетелде үшіншілік білім алған саны, мың адам шетелде білім алатын қазақстандық студенттердің жалпы саны 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 74,5 56,2 50,7 49,6 50,8 41,1 38,3 33,3 22,9 27,0 29,8 29,8 25,4 27,3 18,1 2, студенттердің саны с.і. РФ-нда с.і. Қырғызстанда с.і. АҚШ-та с.і. Ұлыбританияда с.і. Түркияда с.і. ҚХР-нда 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 с.і. мемлекеттер бойынша Дереккөз: ЮНЕСКО және ҚР ҰЭМ СК Қазақстандық студенттердің ресейлік ЖОО-дағы саны, 1991 жылмен салыстырғанда, 2 есеге артқан ( сурет) сурет. РФ мемлекеттік және муниципалды ЖОО-да бакалавриат, специалитет және магистратура бағдарламалары бойынша білім алған Қазақстан студенттерінің саны, мың адам 38,8 46,4 31,4 26, ,6 10,7 11,5 13,6 16,7 17,9 16,4 18, ,2 19, Дереккөз: Ресейлік статистикалық жылдық есеп, Федералдық мемлекеттік статистика қызмет. Ресейлік статистикалық жылдық есеп, 2016 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 320

321 оқу жылы ТМД елдерінің ішінде Ресей Федерациясы ЖООларында білім алған студенттердің басым үлесі Украинаға тиесілі болды. Бұл ТМД елдері студенттерінің жалпы контингентінен 48,1%. Ресеймен жасалған келісімдер шеңберінде 1,7 мың қазақстандық жастар білім алады ( сурет) сурет. Халықаралық келісімдер шеңберінде білім алған ТМД елдері студенттерінің саны, мың адам Украина Өзбекстан Түркімен Тәжікстан Молдова Қырғызстан Қазақстан Беларус Армения Әзірбайжан 0,7 0,6 0,7 0,4 0,2 0,6 0,5 0,6 0,6 0,4 0,7 1,5 1,2 1 1,5 1,6 1,5 1,4 1 1,1 1,3 2 1,5 1,3 1, ,1 1,6 1,6 1,8 1,7 2,1 1,9 1,7 1,2 1,2 2,1 1,7 1,4 1,2 2,2 2,4 2,4 2,2 2,6 2,4 4,1 5, Дереккөз: Ресейлік статистикалық жылдық есеп, 2016 ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 321

322 Тәуелсіз Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігіне толығымен құқылы енуінде «Болашақ» бірегей бағдарламасы үлкен рөл атқарды. Халықаралық стипендияға Елбасы 1993 жылы бастамашылық етті. 13 «Жиырма жыл бұрын Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарындағы қиын кезеңде біздің тиімді Болашағымызды көру әркімге бұйырмады. Мен бірінші стипендиаттарды олар жаңа білім алып, біздің елімізді алға жетектеуі үшін жібердім. Экономика жаппай күйреу жағдайында болды, барлық дерлік ірі өндірістер тоқтатылды. Құнсыздану тым артты, жұмыссыздық арта түсті. Мемлекет «жабайы капитализмге» түсті. Сол кезде біз нарықтық қатынастарға енді ғана көше бастадық. Бұның не екенін аз кім білген. Тіпті ең тәжірибелі басқарушылардың өздерінде жаңа экономикалық және әлеуметтік үрдістерді қалай басқару керек екені туралы, егеменді мемлекетті қалай құру керек екені туралы көмескі түсініктері болды. Сол кезде елімізде жаңа нарықтық экономикаға өту бойынша мамандар болмады. Тәуелсіз Қазақстанға халықаралық дәрежедегі сапалы білімі бар кәсіби мамандар өте қажет болды. Жекешелендіруді өткізу және елге инвестициялар тарту керек болды. Әрі бұл біздің алғашқы стратегиялық таңдауымыз болды. Біз оны екі онжылдық бойы ұстанып келеміз». 14 «Болашақ» «Халықаралық бағдарламалар орталығы» халықаралық стипендияның ұлттық операторы болып анықталды. Алғаш рет мемлекет еліміздің талантты жастарына әлемнің үздік ЖООларында білім алу мүмкіндігін беруде. Қазақстандық жастарды алғаш болып АҚШ, Ұлыбритания, Германия және Францияның озық университеттері қабылдады жылы ауыл жастарына, мемлекеттік қызметкерлерге және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерге қолжетімділік кеңейтілді. ЭЫДҰ сарапшыларының ұсыныстарына сәйкес, бакалавриат бойынша стипендия тағайындау магистрлерді даярлауға қайта бағдарланды жылдан 13 ҚР Президентінің «Шетелде кадрлар даярлау үшiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Болашақ" халықаралық стипендияларын белгiлеу туралы» Жарлығы, N 1394, ж. 14 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев «Болашақ» халықаралық стипендиясының форумы», Астана, 2013ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 322

323 шетелдік магистратура мен докторантура бағдарламаларына қолжетімділікке қазақстандық магистр және доктор дәрежесі бар үміткерлер ие болды. Осы кезекте, тілдік дайындықты елде және шетелде алуға болады. 23 жылддың ішінде «Болашақ» халықаралық стипендиясы астам қазақстандыққа тағайындалды ( сурет) сурет. «Болашақ» стипендиясы тағайындалғандардың саны, бірлік Дереккөз: «Болашақ» ХБО Бағдарлама түлектерінің жұмысқа орналасу көрсеткіші 98% құрады (2% шетелдік дипломның түпнұсқасын алуды күтіп жатқанына байланысты жұмысқа орналаспады). Стипендиаттардың едәуір үлесі мемлекеттік ұйымдарда (56%), жекеменшік секторда (29%), халықаралық ұйымдарда (12%) және ұлттық компанияларда (1%) жұмыс істейді жылдан бері «Болашақ» бағдарламасының шеңберінде еліміздің ЖОО оқытушыларына тілдік дайындықтан өту мүмкіндігі берілді. «Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы тиіс. Біз ағылшын тілін меңгеруде серпіліс жасауымыз керек» 15. Әлемде ағылшын тілінде 1,5 млрд адам сөйлейді. 15 Елбасының «Әлеуметтік-экономикалық жаңғыру Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауы, 2012ж. ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 323

324 Нобель сыйлығы лауреаттарының 74% ағылшын тілді елдерден шыққан. Әлемдік ғаламтор мәнмәтінінің 56% осы тілде. Сингапур, Оңтүстік Корея, Швеция және т.б. сияқты Адами даму индексінің деңгейі жоғары елдерде ЖООларда көптеген бағдарламалар бойынша оқыту ағылшын тілінде жүргізіледі. Қазақстанның жоғары мектебі де көптілді білімге бағдарланған. Бұл Болон процесінің негізгі өлшемшарттарын орындаумен байланысты жылы 2012 жылмен салыстырғанда, ағылшын тілінде білім беруді ұсынатын ЖОО-лар саны 10 артты (6 - ұлттық, 26 - мемлекеттік, 1 халықаралық, 7 акционерлік және 2 - жекеменшік) жылмен салыстырғанда, олардың контингенті 1,7 есе артты ( сурет) сурет. Ағылшын тілінде білім алатын студенттердің динамикасы, адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Еліміздің 17 ЖОО-да өткізілген зерттеудің нәтижелері «көптілді топтарда білім алатын студенттердің 97% ағылшын тілін А1 және А2 қарапайым деңгейде біледі және В1 орта мектеп бағдарламасында күтілетін шегіне жетпейді. Студенттердің ағылшын тілін меңгеру деңгейінде ілгерлеудің болмауындағы ықтимал себептері: оқыту тәсілдерінің тиімсіздігі, көптілді топтарға іріктеуде нақты өлшемшарттардың белгіленбеуі және тілдік ортаның болмауы» деп көрсетті. ЖОО-лар ПОҚ-ы тілдік құзыреттілігі ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 324

325 деңгейінің мәселелері әлі де өзекті болып отыр: «ПОҚ тек 12% ғана ағылшын тілін жоғары деңгейде (С1 және С2), 57% орта деңгейде (В1 және В2), 31% бастапқы деңгейде (А1 және А2) меңгерген». «Озық көптілді мемлекеттердің тілдерді оқытуды жүзеге асырудың көпжылдық тәжірибелерібар (Люксембург 1912 жылдан бері, Баск елі 1982 жылдан бері, Финляндия 1987 жылдан бері, Швейцария 1996 жылдан бері және Нидерланды 1997 жылдан бері). Осы жылдары олар сынау және қателіктер арқылы олардың мәнмәтіндеріне сәйкес неғұрлым қолайлы модель жасай алды». 16 Еліміздің жоғары мектебі көптілді білімді қалыптастыру сатысында тұр. Ғылыми-әдістемелік көмек көрсету үшін 30 ЖОО-да мамандандырылған тіл орталықтары жұмыс істейді. Ғылыми-педагогикалық база бар, үш тілде білім беру модельдері және т.б. сыналуда. Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті 2009 жылы ҚР «Жоғары білім: үш тұғырлы тіл» (қазақ, орыс және шетел тілдері) МЖБС-ын әзірледі. Бұл елімізде тілдік білімнің тұжырымдамалық негізі болды жылдан бастап үш тілде оқытатын ЖОО-лар «50:20:30 моделіне өтті (50% - пән Т1, 20% - Т2 және 30% - Т3) жылы 76 ЖОО-да арнайы топта үш тілде адам білім алды (бакалавриат , магистратура және докторантура адам). Елбасы мемлекеттік тілдің маңыздылығын бірнеше рет атап өтті: «Біздің міндетіміз оны барлық салаларда белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз келер ұрпаққа мұра етіп заманауи тілді қалдыруымыз керек, онда ата-бабалардың мол тәжірибесіне үйлесіп біздің де ізіміз қалсын. Бұл өзін-өзі құрметтейтін әр адам өздігінен шешетін міндет» жылдан бастап мемлекеттік тілде білім алатын студенттердің саны 3,5 есе артты. Бұл білім алушылардың жалпы санынан 63,1% ( сурет). 16 «АТО» АҚ, «Үш тілде білім беруді ұйымдастыру. Халықаралық тәжірибе мен Қазақстанға арналған ұсыныстар» зерттеуі, 2017ж. 17 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан 2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағты» атты Қазақстан халқына жолдауы, 2012ж. ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 325

326 сурет. Қазақ тілінде білім алатын студенттердің саны, мың адам ,3 477,1 287,4 459,4 288,5 477,4 305,1 527, ,7 342,6 629,5 319,9 620,4 303,7 610,3 301,8 633,8 334,9 717,1 330,1 768,4 330,2 775,8 298,8 747, ,1 214, ,6 514,7 132,7 440,7 101,1 365,4 85,4 318,7 қазақ тілінде білім алушылар барлық білім алушылар Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК Осылайша, тәуелсіздік жылдары Қазақстан жоғары мектебінің институционалдық құрылымы қалыптасудың бірегей жолынан өтті. Жоғары және кәсіптік білім берудің ұлттық жүйесі әлемдік үздік тәжірибелермен бірге ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 326

327 құрылды. ЮНЕСКО «Білім 2030» Тұжырымдамасында «2030 жылға қарай барша ерлер мен әйелдер үшін қымбат тұрмайтын және сапалы техникалық, кәсіптік және жоғары білімді, соның ішінде университеттік білімді тең қолжетімділігін қамтамасыз ету» 4.3-міндетін атады. 18 Жоғары біліммен қамту көрсеткіші үш аспектіде қаралады. Бұл қолжетімділік, бағаның қолжетімділігі мен сапасы. Осы аспектілерді орындау әлемнің 193 мемлекеті, соның ішінде Қазақстан қабылдаған «Сапалы білім» 4-ші ОДМ-на қол жеткізу бойынша жаһандық міндеттерде белгіленді. Профессорлар мен оқытушылар құрамы (ПОҚ) Тәуелсіздік жылдары ЖОО-лар профессорлар мен оқытушылар құрамының саны 1,7 есе артты. ПОҚ-тың максималды саны оқу жылы тіркелді. Бұл ЖОО (176 бірл.) және студенттер контингентінің (775,8 мың студент) көп санымен байланысты болды ( сурет) сурет. ПОҚ саны, адам Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ЖОО-лар ПОҚ-тың негізгі үлесі 2016 жылы жасқа тиесілі болды. 18 ЮНЕСКО, «Адамдар мен ғаламшар мүддесіндегі білім: баршаға арналған тұрақты болашақты құру» атты Білім мониторингі жөніндегі Дүниежүзілік баяндама, 2016ж. ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 327

328 Бұл адам немесе барлық мұғалімдердің жалпы санынан 42%. 28,5%-ды жастағы ПОҚ құрады ( адам). Ең аз санат 30 жасқа дейін ұсынылған. Бұл 12,8% немесе адам. ПОҚ сапалық құрамының жылдық өсімі тіркелді. Соңғы 17 жылда ЖОО-лар ПОҚ-ы жалпы дәрежелілігінің көрсеткіші 2 есе артып, 53% құрады. Бұл бейін бойынша докторлар және PhD докторлары санының артуымен байланысты болды ( сурет) сурет. ЖОО ПОҚ дәрежелілігінің динамикасы, % Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК ЖОО-лар ПОҚ-тың кәсіби өсіміне еліміздің ғылыми-педагогикалық қауымдастығын қолдау бойынша бастамалар ықпал етті жылдан бері ЖОО-лардың 200 оқытушысына «ЖОО-ның үздік оқытушысы» мемлекеттік грант жыл сайын тағайындалады. Грант ғылыми-педагогикалық біліктілікті бұдан әрі арттыру, ғылыми зерттеулер өткізу, соның ішінде жетекші шетелдік ЖОО-ларда және ғылыми ұйымдарда тағлымдамадан өту үшін беріледі жылы еліміздің 58 ЖОО оқытушысы «ЖОО-ның үздік оқытушысы» атағының иегері болып атанды. Әлемдік еңбек нарығының қарқынды дамуы жоғары білікті мамандарды ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 328

329 даярлауға жоғары талаптар қояды. Бұл, өз кезегінде, ЖОО-лар ПОҚ-тан үнемі кәсіби дамуын талап етеді. ҚР БҒМ біліктілікті арттыратын курстық бағдарламалар мен ПОҚ біліктілігін арттыратын негізгі ЖОО-лар тізбесін жыл сайын бекітеді. Ғылыми-педагогикалық қауымдастығының жетекші өндірістік кәсіпорындармен, ҒЗИ және шетелдік ЖОО-мен келесімдер шеңберінде кәсіби даму мүмкіндігі бар жылдан 2016 жылға дейін мемлекеттік ЖОО-лардың 983 оқытушысы шетелде Ньюкасл Университеті (Ұлыбритания), Цукуба Университеті (Жапония), Валенсия политехникалық университеті (Испания), Порто Жоғары институты (Португалия), Халықаралық менеджмент және технологиялар академиясы (Германия) және т.б. серіктес ЖОО-ларда біліктілігін арттырды. Мектептегі білімнің жаңартылған мазмұнына кезең-кезеңмен өтуге байланысты, педагогикалық мамандықтар бойынша ЖОО-лар ПОҚ-ы «Өрлеу» ҰБАО» АҚ базасында курстық дайындықтан өтті жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университет, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті ЖОО-лар базасында ПОҚ тілдік дайындықтан өтті (ағылшын тілін және пәндерді ағылшын тілінде тереңдетіп оқыту). Менеджмент жүйесіне Қазақстан жоғары мектебінің сапасын арттыруда едәуір рөл беріледі жылы мемлекеттік ЖОО-лар ректорларын сайлау тетігі енгізілді. Бұл ЖОО-лар қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуде алғашқы қадам болды (университет бақылау кеңесінің қатысуымен ашық конкурстық іріктеме). Бұдан бұрын ЖОО-лардың бірінші басшылары ҚР БҒМ шешімімен тағайындалды. Үміткерлердің университеттің даму стратегиясын қорғауы конкурстық іріктеменің басты шарасы болып табылады. Ұжымдық шешімді ҚР Премьер-Министрі орынбасарының қатысуымен республикалық конкурстық комиссия қабылдайды. Жаңа ережелерге сәйкес мемлекеттік ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 329

330 ЖОО-ның 7 ректоры тағайындалды жылдан ұлттық ЖОО-лар ректорларының қоғам алдында жылдық есеп беру тәжірибесі басталды. Корпоративтік басқару жүйесін құру мәселесі еліміздің жоғары мектебі үшін өзекті болып қалып отыр жылы бақылау және қамқоршылық кеңестер 84 ЖОО-да жұмыс істеді (9 ұлттық, 31 мемлекеттік, 1 халықаралық, 16 акционерлік және 27 жекеменшік). Олардың құрамына ЖАО-ның, салалық министрліктердің, ҰКП-ның және қоғамның өкілдері кіреді. Жоғары мектептің топ-менеджерлерінің жаңа ұрпағын қалыптастыруда және корпоративтік басқару қағидаттарын енгізуде Назарбаев Университетіне едәуір рөл беріледі. Еліміздің ЖОО-ларын басқару құрамына арналған қайта даярлау және біліктілікті арттыру курстары 2014 жылы басталды. Олар үшін Жоғары білімдегі көшбасшылық Қорында (Ұлыбритания), Рицумейкан Азия- Тынық мұхиты университетінде (Жапония), Пенсильвания университетінің Білімнің жоғары мектебінде (АҚШ) және т.б. тағлымдама ұйымдастырылды. ЖОО-ларды басқару сапасын арттыру университеттерге басқарудың жаңа нысандарын әзірлеуге мүмкіндік берді жылдары 4 ЖОО Коммерциялық емес Акционерлік қоғамдар (КеАҚ) болып қайта құрылды. Бұл Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық зерттеу техникалық университеті, 19 Атырау мұнай және газ университеті, 20 Қазақ ұлттық аграрлық университеті 21 және Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті. 22 Жаңа ұйымдық-құқықтық нысанға өту ЖОО-ны дамыту және республикалық бюджетке түсетін жүктемені жеңілдету үшін қосымша инвестицияларды тартуға мүмкіндік береді. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімнің мазмұны Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның жоғары мектебі білімнің мазмұнын жетілдірудің бірнеше кезеңінен өтті. Бұған кадрлық ресурстарға қойылатын 19 ҚР Үкіметінің ж Қаулысы 20 ҚР Үкіметінің ж. 433 Қаулысы 21 ҚР Үкіметінің ж. 659 Қаулысы 22 ҚР Үкіметінің ж. 659 Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 330

331 талаптар және технологиялар мен инновациялардың дамуы себепші болды жылдары заңнамалық база белсенді әзірленді. Жоғары білімнің негізгі нормалары ҚР «Жоғары білім туралы» Заңында (1993 жыл) бекітілді, ол 1999 жылы ҚР 1992 жылғы «Білім туралы» Заңымен біріктірілді. Білім беру бағдарламаларының міндетті минимумына, білім алушылардың білім алу траекториясына, білімнің сапасы мен құрылымына, түлектер алған білім деңгейі мен академиялық дәрежесіне, сонымен қатар білімнің сапасын мемлекеттік бақылау ережелері мен рәсімдеріне қойылатын талаптарды Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру стандарты (МЖБС) белгілейді. Қазақстан жоғары білімінің МЖБС-ы алғаш рет 1994 жылы бекітілді. Жоғары білімнің көп деңгейлік құрылымы анықталды (бакалаврлар мен магистрлер) жылдан бастап жоғары кәсіптік білімнің 310 мамандығы бойынша алғашқы қазақстандық білім беру стандарттары қабылданды жылы 342 мамандықты қарайтын жоғары білім мамандықтарының жаңа Жіктеуішінің (тізбесінің) жаңа редакциясы бекітілді. 23 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудан жоғары білімге дейінгі тұтас үздіксіз білім беру жүйесі алғаш рет 2000 жылы ұсынылды жылы білім беру жүйесінің Халықаралық Жіктеуішіне сәйкес жоғары білімнің дайындық бағыттары мен мамандықтарының жаңа Жіктеуіші әзірленді және енгізілді. Ол 283 мамандықты, 70 магистрлік және бакалавриаттың 46 бағытын қамтыды жылғы Жоғары білімнің дайындық бағыттары мен мамандықтарының жаңа Жіктеуіші кадрларды даярлаудың құзыреттілік моделін қамтыды. Кредиттерді аударудың еуропалық жүйесі (ECTS) 2009 жылы енгізіле басталды. Бакалавриат және магистратура бағдарламаларының сабақтастығын қамтамасыз ету үшін 2009 жылы әлі күнге дейін әрекет ететін Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мамандықтарының жіктеуіші қабылданды. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру МЖБС ЖОО-ның 23 ҚР жоғары білім беру жүйесін дамыту жөніндегі Ұлттық баяндама, Г.Жакенов 24 ҚР Президентінің ж. 448 «Білім» мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы» Жарлығы ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 331

332 академиялық еркіндігін кеңейту жағдайында әзірленді. Міндетті компонент пен таңдау бойынша компонент пәндерінің арақатынасы қайта қаралды. Қазақстанның жоғары мектебі білім беру бағдарламаларын ПОҚ-тың әлеуеті мен оқу-зертханалық базаны, еңбек нарығының қажеттіліктерін ескере отырып әзірледі. Шығыста оқыту нәтижелері Дублин дескрипторларына сәйкес әзірленді. Жоғары білім беру МЖБС-нда ЖОО-лардың академиялық дербестігі 65%-ға дейін, магистратураға 70%-ға дейін, докторантураға 90%-ға дейін кеңейтілді жылы Ұлттық біліктілік жиектемесі (ҰБЖ) қабылданды. 25 Ол біліктіліктерді еңбек нарығында тану, сонымен қатар өмір бойы оқу стратегиясын жүзеге асыру үшін негіз болды. Елбасы оны әрбір мамандыққа арналған «жол картасы» деп атады жылы ұлттық біліктілік жүйесін кезең-кезеңмен әзірлеу жоспары әзірленді және 2016 жылдар ҰБЖ-не өзгерістер енгізілді. Жоғары білім беру МЖБС-ның талаптары мамандықтардың үлгілік оқу жоспарларын, білім беру бағдарламаларын, мамандықтардың жұмыс оқу жоспарларын, студенттердің жеке оқу жоспарларын және пәндер бойынша оқу бағдарламаларын әзірлеуде міндетті болып табылады. 27 Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру МЖБС бейінді және ғылымипедагогикалық магистартура білім беру бағдарламаларының мазмұнына қойылатын талаптарды анықтайды. Осы құжатта PhD докторантура білім беру бағдарламаларының мазмұнына қойылатын талаптар да белгіленді жылы 13 кәсіптік стандарттың негізінде 131 білім беру бағдарламасы әзірленді. Әлеуметтік-гуманитарлық және жаратылыстануғылыми пәндерінің кезеңдері бойынша МЖБС сәйкестендірілді. Бұл академиялық ұтқырлықты және оқу үрдісінің технологиялылығын дамытады. ИИДМБ-2 жобалары үшін жоғары білікті кадрларды даярлау 24 білім беру 25 ҚР ЕХӘҚМ ж. 373 және ҚР БҒМ ж. 444 бірлескен бұйрығы 26 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыруы: Жалпыға Ортақ Еңбек қоғамына жиырма қадам» мақаласы, ж. 27 ҚР Үкіметінің ж «Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» Қаулысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 332

333 бағдарламасы бойынша іске асты. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру МЖБС ақпараттық және оқу-әдістемелік қамтамасыз етуге қойылатын талаптарды белгілейді. Бұл әрбір студенттің ақпараттық ресурстарға және кітапхана қорларына еркін қолжетімділігі, барлық модульдер мен пәндер бойынша әдістемелік құралдардың және ұсыныстардың болуы. Соңғы жеті жылда ЖОО-лардың кітапхана қоры оқу әдебиетінің 1,1 млн данасын құрады. «Сапалы жоғары білімге инвестиция кез келген ел өркендеуінің міндетті шарты болып табылады. Білімнің экономикалық дамудың қозғаушы күші ролін сақтап қалуы үшін ол тез өзгеретін еңбек нарығына бейімделу керек» (ЮНЕСКО, 2016). Жоғары білімнің еуропалық аумағына интеграциялану Қазақстанның жоғары мектебі өзінің құрылу жылдарында интернационалдандыруға бағыт таңдады. Бұл «жаһандық ойлауды тәрбиелеу және дағдыларды әр алуан әлемде сәтті өмір үшін бәсекелестік жағдайында дамыту үрдісі». 28 Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 30 елінің қатарына кіру стратегиясы еліміздің ЖОО-ларына әлемдік білім беру кеңістігіне интеграцияланудың бірегей мүмкіндігін ұсынды жылы Қазақстан ТМД елдерімен Еуропалық білім беру кеңістігін (ЕБК) құру бойынша алғаш рет ынтымақтастық жасасты. Үкіметаралық келісіммен жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім туралы дипломдарды өзара тану реттелді жылы Қазақстан ТМД елдерінің ішінде алғашқылардың бірі болып, Еуропалық өңірде жоғары білімге қатысты біліктіліктерді тану жөніндегі Лиссабон Конвенциясына қол қойды және ратификациялады. Осылайша, жоғары білімнің жалпы еуропалық кеңістігіне (ЖБЕК) интеграциялану бастау алды жылдан Қазақстан Болон процесіне қосылды және ЖБЕК 28 ЭЫДҰ және ДБ, «Қазақстандағы жоғары білім» жинағы, 2007ж. ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 333

334 аумағының 47-мүшесі болды жылы Қазақстанда ҚР БҒМ Болон процесі және академиялық ұтқырлық орталығы құрылды. Оқытудың үшдеңгейлік (бакалавриат-магистратура- PhD докторантура) моделіне өту Болон процесінің қағидаларын жүзеге асыруда алғашқы қадам болды. Қабылдаған міндеттерді орындау ҚР Білім беруді дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында белгіленді. Толық көлемді интеграцияға студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлығы септігін тигізді. Бағдарлама жүзеге асырылғаннан бері үздік әлемдік стандарттар бойынша 4 мыңнан астам қазақстандық студент білім алды ( сурет) сурет. Студенттердің академиялық ұтқырлығы, адам барлығы бакалавриат магистратура Дереккөз: БПжАҰО Басым студенттер Еуропа (88,2%), АҚШ (4,9%), Оңтүстік Азия (3,5%) және ТМД (3,4%) елдерінде білім алды ( сурет) жылдан ЖОО-ларға Еуропа, АҚШ, Азия мен Ресейден 7 мыңға жуық жетекші профессор тартылды. Қазақстандық жастар бірлескен ғылыми-зерттеу жұмыстарын өткізудің бірегей мүмкіндігін алды. Бұл бастаманы мемлекеттік бюджет қолдады. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 334

335 сурет. Студенттерді мемлекеттер тұрғысынан оқыту, адам Еуропа АҚШ Оңтүстік Азия ТМД Дереккөз: БПжАҰО Қазақстанның Болон процесіне мүшелігі студенттерге қос диплом алу мүмкіндігін де ұсынды жылы Қазақстан-Британ техникалық университеті Лондон Экономика Мектебінің бірлескен бағдарламалары бойынша білім алған түлектерге осындай диплом беру құқығына иеленген тұңғыш ЖОО болды жылдан қос дипломды білім беру бағдарламаларына еліміздің 65 ЖОО-сы, соның ішінде Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Халықаралық бизнес университеті және т.б. қатысады. Алты жылда қатысушылардың жалпы саны 3,5 мың студентті құрады. Қос дипломды білім беру бағдарламаларын әзірлеу тәртібін ҚР БҒМ-нің нормативтік құжаттары реттейді. 29 Жалпы алғанда, еліміздің әлем ЖОО-лары жинаған үздік тәжірибесін қолданудағы бастамаларының жетістігі тіркелді. ЭЫДҰ-ның және ДБ-нің ұсыныстары тәуелсіз Қазақстан жоғары мектебінің бағдары болды: «Жаһандану барысында пайда болатын қиындықтар мен мүмкіндіктерге тап болып, интернационалдандыру стратегиясы елдегі жоғары білім беру жүйесі 29 ҚР БҒМ ж. 90 «Оқытудың кредиттік технологиясы бойынша оқу процесін ұйымдастырудың қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 335

336 үшін жалпы стратегиялық жоспарлаудың негізгі қағидаты болуы тиіс». Білім, ғылым және өндірістің интеграциясы Ұлы Отан соғысы жылдарында ( жылдар) Кеңес Одағының жетекші ғалымдары Қазақ КСР-на көшірілді. Бұл елімізде ЖОО-лар зерттеу қызметінің дамуына септігін тигізді. Сонымен бірге, кеңестік жылдары еліміздің жоғары мектебінің халықаралық ғылыми қоғамдастыққа интеграциясы шектеулі болды. Қазақстандық ғылымның әлемдік ғылыми оқиғалар туралы хабардар болу мүмкіндігіне ие болмады. ЖОО-лардың зерттеушілік құрамдас бөлігі ел дамуының өтпелі кезеңінде әлсіз болды. Қаржыландырудың төмен деңгейі ЖОО-лардың материалдық-техникалық базасының әлсіреуіне әкелді. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанның ЖОО-лары ғылыми қоғамдастықтың шекараларын белсене кеңейте бастады. Бұл заңнамалық құжаттарды қабылдаумен сүйемелденді жылы ҚР «Ғылым туралы» Заңы және 2003 жылы ҚР «Инновациялық қызмет туралы» Заңы қабылданды. Соның салдарынан ғылым туралы Заң пысықталып, 2011 жылы жаңа редакциясында қабылданды. Бұл елімізде ЖОО-лық ғылым дамуының бастамасы болды. ЖОО-лардың білім беру қызметімен қатар, қызметтің негізгі түрлері болып ғылыми, ғылыми-техникалық және инновациялық қызметтер белгіленді. Бағдарламалық құжаттармен білім, ғылым және өндіріс интеграциясының тетіктері қаралды. Ғылыми зерттеулердің нәтижелерін және ЖОО-лардың жеке әзірлемелерін коммерцияландыру үшін жағдай жасау басты болып белгіленді жылы ҚР «Ғылыми және (немесе) ғылымитехникалық қызметтің нәтижелерін коммерцияландыру туралы» Заңы қабылданды. ҚР Үкіметі ғылыми-зерттеу қызметін және білімді еліміздің дамуы үшін басым болып белгіленген бағыттар бойынша дамыту жөнінде маңызды жұмыс атқарады. Бұл ядролық зерттеулер мен технологиялар, ғарыштық зерттеулер мен технологиялар, биотехнологиялар, жаңа материалдар мен нанотехнологиялар, мұнай мен газ саласындағы технологиялар, әлеуметтік ғылымдар жылға қарай ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 336

337 ұлттық орталық пен университеттердің жанында әрбір басым бағыт бойынша 3 заманауи зертхананы құру жоспарланып отыр. Бұл зерттеушілік құрылымдық бөлімшелер әртүрлі салаларда модельдік орталықтар болады. Қазақстан осы салада басқа мемлекеттердің тәжірибесін қарастыра алады: Университеттер жанындағы зертханалар жоғары білімді зерттеулер және басым бағыттар бойынша оқыту мәселелері бойынша дамыту мақсатына қызмет ететін болады. Осы заманауи мекемелер зерттеу жұмысы мен оқытудың одан әрі интеграциясына жәрдемдесіп, жоғары білім беру жүйесінің білікті мамандарды даярлау жөніндегі әлеуетін нығайтады. Алдағы уақытта табысты іске асыру үшін үш функцияны біріктіру ұсынылады: - Модельдік тәжірибе орталықтары ретінде олар озық зерттеулер өткізеді және олардың нәтижелерін халықаралық журналдарда жариялануын қамтамасыз етеді. - Озық тәжірибені тарататын орталықтар ретінде олардың қызметінің басым бағыттарымен қиылысатын пәндер бойынша университеттік оқыту және білім беру реформасына бастамашылық етеді, конференциялар өткізеді және басқа университеттерден зерттеушілерді даярлайды. - Әзірлемелер және инновациялар орталықтары ретінде олар ғылыми зерттеулердің нәтижелерін ел экономикасының игілігіне тәжірибе жүзінде пайдалану үшін бизнес және өндірістік сектормен ынтымақтастығына жәрдемдеседі. ЭЫДҰ-ның сарапшылар тобы университеттердің жанында зертханаларды құру кезінде келесі қағидаттарды пайдалануды ұсынады: - Осы зертханалар жабдықталатын университеттер конкурстық негізде іріктелуі тиіс, оған оқу бағдарламалары басым немесе олармен аралас пәндерді қамтитын барлық қазақстандық ЖОО-лар қатыса алады. Іріктеме академиялық, экономикалық аспектілерді және халықаралық және өңірлік даму мәселелерін қамтитын ашық және объективті критерийлер негізінде жүзеге асырылуы тиіс. - Үкіметке зертханалардың, құрал-жабдықтардың қаржыландырылуын және қызметті сәтті жүзеге асыру үшін қажетті жедел дербестікті қамтамасыз ету ұсынылады. Зертханалар олар жанында ашылған жоғары оқу орнының ажырамас бөлігіне айналуы тиіс. Іріктемеден кейін ЖОО-лар зертханалардың қызметін ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 337

338 жоспарлауға белсене қатысуы тиіс. Зертханалардың ҚР БҒМ-ге және қабылдаушы университетке қатысты олардың тәуелсіз жағдайын бекітетін құқықтық мәртебесі болуы тиіс, бұл оларға мемлекеттік бюджеттен және басқа қаржы көздерінен қаражат алуға және басқа ЖОО-мен, зерттеу институттарымен және кәсіпорындармен ынтымақтастық жасасуға мүмкіндік береді. Жоғары білім беру секторының тәуелсіз бірліктері бола тұра, олардың жеке басқарушы органдары болуы тиіс, олардың құрамына сыртқы ұйымдардың өкілдері кіруі керек. Қабылдаушы университеттермен стратегиялардың үйлесімдігі мен тығыз ынтымақтастықты қамтамасыз ету үшін басқарушы орган мүшелерінің саны екеуіне де бірдей болуы тиіс. Стратегиялар мен іс-әрекеттер жоспарын әзірлеу үшін зертханаларға халықаралық сарапшыларды тарту керек. Зертханаларда білікті мамандардың жұмыс істеуі өте маңызды, сондықтан бос жұмыс орындарын толтыру интернационалдандыру мүмкіндігі ретінде қарастырылуы тиіс. Мысалы, белгілі бір мерзімге халықаралық сарапшыларды тартуға болады, сонымен қатар «Болашақ» бағдарламасы бойынша шетелде білім алған мамандарды тартуға тырысу керек. Ұйымдастырылған зертханалардың басқарушы органдары жинаған тәжірибені ескере отырып, қызмет және құрал-жабдықтар жоспарын түзету бойынша өкілетті болу тиіс. Тәуелсіздік жылдары 16 коммерцияландыру кеңсесі, 3 технопарк және 4 бизнес-инкубатор құрылды. Ғылыми зерттеулерді ЖОО-лар жанындағы 18 зертхана жүргізеді. 15 ЖОО-да инженерлік бейінді зертханалар және 3 ЖООда ұлттық ғылыми ұжымдық пайдалану зертханалары жұмыс істейді (Қ.Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ, әл-фараби атындағы ҚазҰУ, Д.Серікбаев атындағы ШҚМТУ, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ және т.б.) жылы ИИДБ-2 11 базалық ЖОО жанында 24 жаңа зертхана құрылды жылы ҒЗИ-мен 4 ЖОО-да ғылыми кадрларды бірлесіп даярлау басталды. Бұл Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен «Ғылым ордасы» 10 ҒЗИ, Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық зерттеу университеті мен ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 338

339 «Парасат» 10 ҒЗИ, Қазақ ұлттық аграрлық университеті мен ҚР АШМ 12 ҒЗИ, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті мен «Қазагроинновация» 3 ҒЗИ. Әлемнің зерттеу университеттері жаһандық бәсекелес инновациялардың негізгі көзі болып табылады. Бұл әлемдік деңгейдегі университеттер жаңа блімді шығаруда және қарқынды ғылыми-технологиялық даму үшін бірегей мамандарды даярлауда мамандандырылған. Әлемнің ең беделді ЖОО-ларының қатарына Стэнфорд университеті (АҚШ) жатады жылы ол өзінің 125 жылдығын атап өтті. Мұнда ғылымның барлық дерлік салаларында кең ауқымды зерттеулер өткізіледі. Әлемдік деңгейдегі зерттеу университеттері өнеркәсіппен өзара тиімді және жемісті байланыс тандемінде жұмыс істейді. Мысалы, студенттердің контингенті салыстырмалы түрде шамалы, бірақ дүниежүзіне танылған Массачусетс технологиялық институты АҚШ-тың 700 жетекші өнеркәсіптік корпорациясымен өзара нәтижелі әрекеттеседі. Еліміздің жоғары мектебінің тарихында зерттеу мәртебесі алғаш рет 2015 жылы Қ.И.Сәтпаев атындағы Қаз ҒЗТУ берілді. Университеттің базасында арнайы физикалық-механикалық қасиеттермен наноқұрылымдық материалдардың өндірісін, түсті металдар кенін игеретін және өңдейтін инновациялық технологияларды, қыртыстың мұнай беруін және т.б. зерттейтін 14 ғылыми орталық құрылды. Білім, ғылым және өндірістің үштұғырлық қағидатын жүзеге асыруда флагман болып Назарбаев Университеті танылды. Біріктірілген ғылыми жүйе National Laboratory Astana және Nazarbayev University Research and Innovation System (NURIS) сияқты мектептерді қамтиды. Зияткерлік-инновациялық кластерді құру оның басты міндеттерінің бірі болып табылады. (зерттеу орталықтары, коммерцияландыру кеңселері, бизнес-инкубатор, технопарк және Astana Business Campus ғылыми паркі). Бірлескен білім беру және зерттеу бағдарламалары үшін соңғы жеті жылда Еуропа, АҚШ, Ресей Федерациясы, Оңтүстік Шығыс Азия және басқа мемлекеттердің жетекші ЖОО-ларынан 8 мыңнан астам шетелдік ғалымдар ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 339

340 мен оқытушылар тартылды ( сурет) сурет. Қазақстандық ЖОО-ларға тартылған шетелдік ғалымдардың саны, адам Дереккөз: БПжАҰО Халықаралық сарапшылар «білім, ғылым және өндіріс» үш бірлік саясатын жүзеге асыруда жоғары мектептің оң трендтерін атап көрсетті. ДЭФ 2016 жылы зерттеу білім беру қызметтері қолжетімділігінің көрсеткіші бойынша елдің позицияларының 16 орынға жақсарғанын көрсетті (2006ж. 67-орын). Жоғары білімнің сапасын қамтамасыз ету Халықаралық сарапшылар 2007 жылы: «көп елдер жүзеге асыруға ондаған жылдар жұмсайтын өзгерістерді Қазақстан небәрі 15 жылда қол жеткізгенін мойындаған әділ», - деп атады. Жоғары білімнің сапасын қамтамасыз ету жүйесі Қазақстанда бірнеше кезеңнен өтті жылдары мемлекеттік бақылауды (ЖОО-ны аттестаттау) реттеудің нормативтік және құқықтық актілер қабылданды жылдары лицензиялауға және қорытынды бақылауға қойылатын талаптар бекітілді жылы ЖОО-ның білім беру қызметін лицензиялауға қойылатын біліктілік талаптары күшейтілді жылдары ЖОО-лардың мамандықтарын аттестаттау және ішкі бақылау нормалары ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 340

341 бекітілді. Соңғы жылдары басты назар мемлекеттік бақылаудан білім беру сапасын қамтамасыз ету жағына қарай ауысты. ЖОО-лар аккредитациясы ЖОО-ларды студенттерге жоғары деңгейлік білім ұсынуға ынталандыруға бағытталды жылы ҚР БҒМ Ұлттық аккредиттеу орталығы құрылды. Аккредиттеу ерікті негізде іске асырылады. ЖОО ҚР БҒМ тізіліміне енгізілген аккредиттеу органын өз бетінше таңдайды жылғы қыркүйекте Қазақстан Білімнің сапасын қамтамасыз ету бойынша еуропалық тізілімінің мүшесі болды. Ұлттық тізілім 10 аккредитациялық агенттікті қамтиды, оның 2-і қазақстандық (БСБТҚА және АРТА) жылдары АРТА-да институционалдық аккредиттеуден 33 ЖОО өтті және оқытудың әртүрлі деңгейінің 849 білім беру бағдарламасы аккредиттелді жылмен салыстырғанда, 2016 жылы ұлттық институционалдық аккредитациядан өту көрсеткіші 45,4% артты (96 ЖОО). Ұлттық мамандандырылған аккредиттеуден өткен ЖОО-лар санының артуы тіркелді (2014ж. 44 және 2016ж. 85 ЖОО қарсы). Жалпы алғанда, халықаралық мамандандырылған аккредиттеуден 30 ЖОО өтті (5 - ұлттық, 5 - акционерлік, 14 мемлекеттік және 6 - жекеменшік). Аккредиттелген білім беру бағдарламаларының саны 2852 бірлікті құрады. Институционалдық және мамандандырылған аккредиттеуден өткен мекемелер мемлекеттік аттестаттау рәсімінен босатылады. Білім беру саласындағы заңнаманың сақталуын мемлекеттік бақылау аттестация және ЖОО-лар тексеру нысанында өткізіледі. Түлек курстар студенттерінің білімін бағалау аттестация барысында басты аспект болып табылады. Нәтижелердің талдауы көрсеткендей, ПОҚ-тың дәрежелілігіне және ЖОО-ның жабдықталуына қойылатын талаптарды сақтамау негізгі бұзушылық болды жылдан ЖОО-лардың мемлекеттік аттестациясы жойылады. Халықаралық аккредиттеуден өту ұсынылады. Аккредиттеуден өтпеген ЖООлар мемлекеттік үлгідегі дипломдарды бере алмайды және мамандарды даярлауға мемлекеттік тапсырысты алу мүмкіндігінен айрылады. «Рейтингтік тізімде бірінші орындарға ие болатын университеттер бұл ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 341

342 ғылыми зерттеулер, жаңа оқу жоспарлары бойынша оқыту, педагогикалық тәсілдер арқылы білімді таратуға үлкен үлес қосатын ЖОО-лар. Осы кезекте, ғылыми зерттеулер оқу үрдісінің ажырамайтын бөлігіне айналады, ал түлектер оқу барысында да, ЖОО-на аяқтағаннан кейін де (бұл анағұрлым маңызды) жетістіктерге жетеді». 30 Qacquarelli Symonds (QS) халықаралық қоғамдастық мойындаған әлемнің үздік университеттері рейтингтерінің бірі болып табылады. Осы рейтингте қазақстандық ЖОО-лар 2011 жылдан бері қатысады (2 ЖОО) жылы әлемнің үздік университеттерінің қатарына 6 қазақстандық ЖОО кірді (2.4.1-кесте) кесте. Қазақстандық ЖОО-лар QS World University Rankings рейтингінде Рейтингтегі позициясы ЖОО атауы Әл-Фараби атныдағы ҚазҰУ Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Қ.И.Сәтпаев атындағы ҚазҒЗТУ Абай атындағы ҚазҰПУ М.О.Ауезов атындағы ОҚМУ ҚБТУ Дереккөз: QS World University Rankings Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ С. Сейфуллин атындағы ҚазАТУ 2016 жылы QS жаһандық зерттеуіне ғалым және жұмыс беруші қатысты. 10,3 млн ғылыми-зерттеу жұмысының және Scopus Elsevier деректер қорында дәйексөз келтірілген 66,3 млн. сілтемеге талдау жасалды. 30 Джамиль Салми «Әлемдік деңгейдегі университеттерді құру», 2009ж. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 342

343 Әлемнің ЖОО-сынан рейтингке 81 елдің тек 916 университеті ғана енді. ТОП-200 рейтингіне АҚШ-тың 48, Ұлыбританияның 30, Нидерландының 12, Германияның 11, Канаданың 9, Австралияның 9, Жапонияның 8, Қытайдың 7, Францияның 5, Швецияның 5 және Гонконгтың 5 ЖОО-сы кірді. Жоғары білімді қаржыландыру Тәуелсіздік жылдары Қазақстан жоғары мектептің бюджеттік саясатында бірқатар басты қадамдарға бастамашылық етті. Бұл жекеменшік ЖОО-лар санының артуын ынталандыру, мемлекеттік ЖОО-лардың ақылы қызметтерді көрсету құқығы, студенттік несиелер тетіктерін енгізу және т.б жылы жан басына қаржыландыру енгізілді. Бюджеттік трансферттер мемлекеттік ЖОО-ларға білім беру гранттарымен алмастырылды. Соңғы 15 жылда жоғары білімге жұмсалатын шығыстар шамамен 20 есе артты ( сурет) сурет. Жоғары білімге жұмсалатын мемлекеттік шығыстар, млн тг Дереккөз: ҚР БҒМ Жоғары білім жекеменшік секторының қарқынды өсімі Қазақстанды жекеменшік қаржыландыру деңгейі жоғары елдердің қатарында белгіледі. Жоғары білімге жұмсалатын шығыстарды өзгертуі елдегі ЖІӨ-нің өсіміне пропорционалды емес ( сурет). Мемлекеттік шығыстардың ең жоғары ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 343

344 бабы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі біліммен мамандарды, соның ішінде Назарбаев Университетінде даярлауға, білім алушыларға әлеуметтік көмек көрсетуге және «Болашақ» бағдарламасы шеңберінде мамандарды даярлауға тиесілі сурет. ЖІӨ-ден жоғары білім беру жүйесіне жұмсалатын мемлекеттік шығыстар, % 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0, Дереккөз: ҚР БҒМ Қаржылай аспекті ПОҚ сапалық деңгейін және ЖОО-ның инфрақұрылымын, сондай-ақ білім беру қызмет көрсетулерінің баға пакетін алдын ала айқындайды. Сонымен қатар, елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту кезінде тұтынушы үшін оқытудың құны маңызды емес. ЖОО-ны таңдау кезінде неғұрлым оқытудың сапасы және еңбек нарығындағы оның түлектерінің қажеттіліктері ескеріледі. Үздік әлемдік тәжірибелерге сәйкес жоғары білімнің халықаралық стандарттары енгізілді. Жүйенің мазмұндық және оқу компоненті құрылды. ЖОО-ларды басқарудың жаңа нысандары енгізілді. ЖОО-лық ғылым «ғылымбілім-өндіріс» қағидаты бойынша дами бастады. Барлық осы факторлар Қазақстанның жоғары білімнің еуропалық кеңістігіне кіруіне септігін тигізді. ЭЫДҰ сарапшылары Қазақстан жүйенің маңызды мәселелерін шешу үшін жоғары білімді реформалауды жалғастырса, осы реформаларды сәтті жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай жасаса, онда жақын арадағы 10 жылда ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ ДАМУЫ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА 344

345 қазақстандық жоғары білім ел алдында тұрған өршіл мақсаттарға қол жеткізуге өз үлесін қосатынына сенімді 31. Тұтастай алғанда, Қазақстанның жоғары мектебін дамытудың негізгі аспектілерінің талдауы жүйенің жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайларда құрылғанын куәландырады. Көп нәрсе жасалды, оның ішінде, заңнамалық және инстиуционалдық база қалыптасты. Үздік әлемдік практикаларға сәйкес, жоғары білім берудің халықаралық стандарттары енгізілді. Жүйенің мазмұнды және оқу компоненттері құрылды. ЖОО-ны басқарудың жаңа нысандары енгізілді. ЖОО-ның ғылымы «ғылым-білім беру-өндіріс» принципі бойынша дамуына қол жеткізді. Барлық осы факторлар жоғары білімнің еуропалық аумағына енгуіне ықпал етті. ЭЫДҰ-ның сарапшылары егер Қазақстан жүйенің күрделі мәселелерін шешу үшін жоғары білім беруін реформалауын жалғастыра беретін болса, бұл ретте осы реформаларды табысты іске асыру үшін қолайлы жағдайлар тудыра отырса, онда жақын арадағы 10 жылдықта қазақстандық жоғары білім елдің алдына қойып отырған биік мақсаттарға қол жеткізетініне сенімді. 32 Сонымен бірге, халықаралық сарапшылардың бағалауынша, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесіндегі ілгерілеуге қарамастан, бірқатар шешілмеген мәселелер әлі де бар. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру саласында қызметтерді еңбек нарығының талаптарына және индустриалдық-инновациялық экономика үшін ғылыми зерттеулерді дамытуға сәйкес ұсыну жөніндегі жұмысқа көңіл қою керек. 31 Білім саласындағы ұлттық саясатқа шолу: Қазақстандағы жоғары білім en.htm 32 ЭЫДҰ, «Обзор национальной политики в области образования: высшее образование в Казахстане 2017» ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ 345

346 3. ӨҢІРЛІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ИНДЕКСІ