ПЕРЗЕНТЛЕРИ САЛАМАТ ЕЛДИҢ КЕЛЕШЕГИ УЛЛЫ

Transcription

1 96-жылдан баслап шыға баслады Жоқары оқыў орны газетасы ФЕВРАЛЬ, 204-æûë Ақылы кәмил, илим зор, Билимли ел болмайды қор! Бердақ Ммлекетимиз басшысы Ислам Кримовты4 басламасы менен w0qr-жылды4 елимизде «Саламат бала жылы» деп жрияланыы жмийетшилигимиз трепинен ке4 3оллап-3уатланды. Быйыл2ы жылды4 qo-февраль к6ни %збекстан Республикасы Президентини4 ба2дарламасы 8а33ында»2ы 3арары 3абыл етилди. Усыны исеним менен айты м6мкин, бул 2резсизлигимизди4 дслепки к6нлеринен физикалы3 саламат 8м рухый жетик бркамал ладты трбияла е4 8мийетли азыйпа етип белгиленген социаллы3 ба2дарлан2ан ммлекетлик сиясатты4 логикалы3 даамы болды. Ана 8м бала, Жаслар, Бркамал лад, Ша4ара3 8м бас3а да атлар менен атал2ан жылларда мелге асырыл2ан жумыслар хал3ымызды4 арзы-6мити бол2ан саламат бала трбияладай ийгиликли ма3сетке 6нлес болып табылады. *р биримиз перзентлеримизди саламат 8м 8р треплеме бркамал етип трбияла, оларды4 бахты, айдын келешегин к5риди нийет етету2ынымыз2а г6ман жо3. %ткен дирде ке4 к5лемли 8м тере4 мазмунлы 6лкен жумыслар, елимиз 8м жмийетимизди4 раажланыы ушын 6лкен 8мийетке ийе азыйпаларды орынла2а ба2дарлан2ан бир 3атар улымамиллий ба2дарламалар, биринши гезекте, «Саламат ана-саламат бала» ба2- дарламасы мелге асырылды. Перзентлеримизди4 8м хал3ымызды4 бахты ушын, келешегимиз ушын исленип атыр2ан бул жа3сы жумыслар избе-излик пенен даам етип, бар2ан сайын ке4ейип баратыр2аны, жо3ары нтийжелер берип атыр2аны 3уанарлы. Денсалы3ты са3ла системасын т6птийкарынан реформала ше4беринде жо3ары нтийжелилиги п6ткил д6ньяда тн алын2ан ана 8м бала саламатлы2ын 3ор2ады4 миллий модели 3липлестирилди. нигелестирилген медициналы3 орайлары, денсалы3ты са3ла системасыны4 бирлемши буынлары, соны4 ишинде, аыллы3 шыпакерлик пунктлери, ша4ара3 поликлиникаларыны4 ке4 тарма2ы жаратыл2аныны4 нтийжесинде халы3, бринен бурын аыллы3 жерлердеги аналар 8м балаларды4 жо3ары маманлы3та2ы медициналы3 хызметтен пайдаланы имканиятлары ке4ейди. Со42ы он жылда емле- профиликатикалы3 мкемелерин модернизацияла 8м е4 заманаг5й 6скенелер менен тмийинле ушын ut0 миллион А Ш долларынан аслам 3аржы жылларында %збекстанда аналарды4 5лими e,q есе, нрестелерди4 5лими e,w есе азайды. «Ана 8м бала скрининги» ба2дарламасыны4 мелге асырылыы нтийжесинде тума ну3санлы балаларды4 туылыы w000-жылдан баслап q,i мрте азайды. Б6гинги к6нде елимиз балаларыны4 ow проценти ра- ажланы к5рсеткишлери бойынша Д6нья ж6зилик денсалы3ты са3ла ш5лкеми стандартларына толы3 сйкес келеди. «Save the children» халы3аралы3 ш5лкеми рейтингине бола, %збекстан д6ньяда2ы балалар саламатлы2ы 8а33ында е4 к5п 2амхорлы3 к5рсетету2ын он елди4 3атарынан орын алды. Кадрлар таярлады4 миллий ба2- дарламасы 8м Мектеп билимлендириин раажландыры улымамиллий ммлекетлик ба2дарламасыны4 мелге асырылыыны4 нтийжелери елимизде бркамал ладты трбияла2а 3аратыл2ан ПЕРЗЕНТЛЕРИ САЛАМАТ ЕЛДИҢ КЕЛЕШЕГИ УЛЛЫ 6лкен итибарды4 ай3ын тастыйы2ы болып табылады. %збекстанда qw жыллы3 мжб6рий билимлендири енгизилгени, оны4 сапасы халы3аралы3 талаплар2а жуап берету2ыны белгили. w00r-жылдан баслап улыма билимлендири мектеплерин 3уры, материаллы3-техникалы3 базасын жа3сыла 8м 6скенеле ушын жми w,i триллион сумнан аслам, балалар музыка 8м к5ркем 5нер мектеплерине w00o-жылдан баслап rii миллиард сумнан аслам 3аржы ба2дарланды. Спорт елимизде бркамал ладты трбиялады4 ажыралмас 3урам б5легине айлан2ан. Оны балалар 8м жас 5спиримлер, сиресе, 3ызлар арасында 2алабаластыры, саламат турмыс тризин ке4 ен жайдыры бойынша те4и-тайы жо3 система жаратылды. Тек 3алаларда 2ана емес, ал е4 алыс районларда да заманаг5й спорт комплекслери 3урылды. W00e-w0qe-жылларда qiqy спорт объекти иске т6сирилди, бул балаларды 2алаба спорт пенен тура3лы шу2ылланы2а 8м оларды4 саламатлы2ын беккемлеге жрдемлеспекте. Б6гинги к6нде %збекстанда еки миллион2а жа3ын бала, соны4 ишинде, irw мы4 3ыз e0 дан аслам спорт т6ри менен тура3лы шу2ылланба3та. Елимизде рухыйлы3 8м а2арты- шылы3ты раажландыры2а, балаларды миллий 8м улымаинсаныйлы3 3дриятлар рухында трбияла2а 6лкен итибар 3аратылма3та. Соны4 менен бир 3атарда турмысты4 5зи алдымыз2а саламат ладты трбияладай 8мийетли салада жа4а азыйпаларды 3ойма3та. Мселен, профилактика жумысларыны4 дрежеси 8м медициналы3 хызметлерди4 сапасын, сиресе, аыллы3 жерлерде буннан былай да арттыры менен байланыслы мселелер елеге шекем е4 8мийетли болып турыпты. Некеден 5тишилерди медициналы3 к5риктен 5ткериди4 сапасын жне де жа3сыла, к5рикти мелге асырышы 3нигелерди4 жуапкершилигин к6шейти лазым. Мектепке шекемги билимлендири мкемелерини4 жумысын жетилистири, ша4ара3 институтын беккемле жумыслары да 6лкен 8мийетке ийе. *зирги а3ытта денсалы3ты са3ла системасына балаларды4 саламатлы2ын тмийинледей 6лкен жуапкершилик ж6кленген. Усы м6нсибет пенен быйыл2ы жылда саланы4 материаллы3- техникалы3 базасын буннан былай да беккемле, бринен бурын, ана 8м бала саламатлы2ын 3ор2а менен шу2ылланышы медициналы3 мкемелерди е4 заманаг5й 6скенелер, жо3ары маманлы3- та2ы кадрлар менен тмийинлеге итибар жне де к6шейтиледи.!лбетте, саламат баланы трбиялада халы3ты4 медициналы3 мденияты да 8мийетли орын тутады, бул мселе елеге шекем е4 8мийетли азыйпа болып 3алма3та. ба2дарламасында нзерде тутыл2ан илажлар, бринен бурын усы 8мийетли мселелерди шешиге 3аратыл2ан. Быйыл2ы жылы ммлекетлик ба2дарламаны мелге асыры процесинде бул жумысларды4 барлы2ы жне де жо3ары дрежеге к5териледи. Ба2дарламада бринен бурын 8м физикалы3, 8м рухый жа3тан саламат, бий2рез пикирлей алату2ын, жо3ары интеллектуаллы3 потенциал2а, тере4 билимге 8м заманаг5й к5з-3арас3а ийе, елимизди4 т2дири 8м келешеги ушын жуапкершиликти 5з 6стине алату2ын бркамал ладты 3липлестирету2ын, ммлекет 8м жмийетти4 барлы3 к6ш 8м имканиятларын мине усы ма3сетлерге 3араты2а байланыслы ке4 к5лемли илажларды мелге асыры нзерде тутыл2ан. Ба2дарлама жети б5лим 8м qwt бнттен ибарат болып, онда балаларды4 туылыы, тлим-трбиясы, ша4ара3та саламат орталы3ты, оны4 экономикалы3 8м рухый-деп-икрамлылы3 тийкарларын беккемле, социаллы3 саланы4 раажланыына ажыратылып атыр2ан 3аржыларды4 нтийжелилигин арттыры менен байланыслы барлы3 мселелер слеленген. Биринши гезекте, саламат 8м бркамал ладты трбияла ушын 3олай ш5лкемлестиришилик-8у3ы3ый шараятлар жараты2а 3аратыл2ан нызамшылы3 8м нормативлик-8у3ы3ый базаны буннан былай да жетилистири, жа4а 3а2ыйда 8м нормаларды ислеп шы2ы бойынша илажлар белгиленген. Сегиз нызам жойбарын ислеп шы2ы режелестирилген. «Балаларды физикалы3 8м рухый раажланыына зыянлы тсир к5рсетиши млимлемеден 3ор2а 8а33ында», «Халы3ты4 санитариялы3- эпидемиологиялы3 тура3лылы2ы 8а33ында», «%збекстан Республикасыны4 «Билимлендири 8а33ында»2ы нызамына 5згерис 8м 3осымшалар киргизи 8а33ында», жа4а редакцияда2ы «Физикалы3 трбия 8м спорт 8а33ында», «%збекстан Республикасында жаслар2а байланыслы ммлекетлик сиясатты4 тийкарлары 8а33ында»2ы 8м бас3а да нызамлар усыларды4 3атарына киреди. «Балаларды физикалы3 8м рухый раажланыына зыянлы тсир к5рсетиши млимлемеден 3ор2а 8а33ында»2ы нызамда балаларды оларды4 санасын бузату2ын, рухый жара3ат салату2ын млимлеме тсиринен 3ор2а, 2алаба хабар 3уралларында мийримсизлик 8м зорлы3ты4 6гитнсиятланыына жол 3оймады4 тсирше4 ш5лкемлестиришилик-8у3ы3ый механизмлери нзерде тутылады. ба2дарламасында ша4ара3та мийримшпт 8м 5з-ара 86рмет орталы2ы, жо3ары трбиялы3 8м рухый 3дриятларды тура3лы ети, жас ша4ара3ларды материаллы3 3оллап-3уатла, аналы3 8м балалы3ты 3ор2а, ана 8м бала саламатлы2ын беккемле, 8аял-3ызлар 5зини4 талантын ж6зеге шы2арыы ушын зр6р шараятлар жараты, оларды4 к6нделикли 6й-рузыгершилик жумысларын же4иллестири сыя3лы биринши дрежели азыйпалар белгиленген. *аял-3ызлар, балалар 8м жас 5спиримлерди4 сапалы медициналы3 хызметлерден пайдаланы имканиятларын буннан былай да ке4ейти ма3сетинде 8р айда саламатландыры 8птеликлери ш5лкемлестириледи, сондай-а3, елимизди4 жетекши медицина мкемелери 3нигелерини4 3атнасыында алыс районларда жасашы qrt мы4 халы3 тере4лестирилген медициналы3 к5риктен 5ткериледи. Жа4а ша4ара3лы3 поликлиникалар, аыллы3 шыпакерлик пунктлери, санаторий-курорт объектлерин 3уры, барларыны4 материаллы3-техникалы3 базасын беккемле жумыслары даам еттириледи. Елимизде qe0 мденият 8м дем алы орайларыны4 материаллы3-техникалы3 базасын беккемле, он бес жа4а мденият 8м дем алы ба2ларын 3уры, бар жигирма то2ызын реконструкцияла 8м о4ла режелестирилген. Турмыс техникасын ислеп шы2ары 8м оны сатып алы ушын тутыны кредитлерин ажыратыды ке4ейтиди4 есабынан 8аял-3ызларды4 турмыс шараятларын жа3сыла 8м 6й-рузыгершилик жумысларын же4иллестириге 6лкен 8мийет берилмекте. Qor районда2ы алыс аылларда г5ззаллы3 салоны, тигишилик, о4ла устаханалары 8м бас3а да хызмет к5рсети крханаларынан ибарат 6лги турмыс хызмети комплекслери ашылады. Аыл ша4ара3ларын заманаг5й тура3 жай менен тмийинле, оларды4 турмыс дрежеси 8м сапасын арттыры ба2дарында2ы жумыслар жа4а бас3ыш3а к5териледи. w0qr-жылда 6лги жойбарлар тийкарында qq мы4 жеке тртиптеги 6йлер 3урылады. Еки мы4 жас ша4ара33а тура3 жай 3уры 8м елимизде ислеп шы2арыл2ан уза3 м6ддет пайдаланылату2ын товарлар сатып алы ушын процентсиз ссудалар бериледи. Райондарды4 орайлары 8м аылларда су тмийнаты менен канализация системаларын жа3сыла2а байланыслы бир 3атар жа4а жойбарлар мелге асырылады. Быйыл2ы жылы саламат перзентлер туылыы 8м оларды4 саламатлы2ын беккемле ушын шараятларды буннан былай да жа3сыла2а 3аратыл2ан илажлар мелге еллеринде у3сасы болма2ан заманаг5й к5п тарма3лы балалар орайын (IV дрежели) 3уры 8м оны жо3ары технологиялы3 медициналы3 6скенелер менен тмийинле нзерде тутыл2ан. Республикалы3 3нигелестирилген педиатрия илимий-мелий орайыны4 бир 3атар б5лимшелери, ТашПМИ клиникалары, qe лаят 8м к5п тарма3лы балалар медициналы3 орайлары, yw районлы3 медицина бирлеспелери 8м бас3а да медициналы3 жне медициналы3- социаллы3 мкемелер 3урылады 8м т6п-тийкарынан о4ланады. Оларды4 барлы2ы заманаг5й диагностика 8м емле 6скенелери менен тмийинленеди, бул балалар2а д6нья ж6зи стандартлары дрежесинде 3нигелестирилген жо3ары технологиялы3 медициналы3 жрдем к5рсети имканиятын береди. Халы3ты4 санитариялы3- эпидемиологиялы3 тура3лылы2ын тмийинледи4 е4 нтийжели 3уралларынан бири жу3палы кеселликлер профилактикасы болып табылады. Усы ма3сетте т6рли инфекциялар2а 3арсы жа4а вакциналарды4 бас3ышпа-бас3ыш енгизилиин есап3а алып, балаларды шаншы ба2дарламасын жетилистири зр6р. Миллий шаншы усылы тийкарында контингентти4 кеминде ou процентин 3амтып ал2ан профилактикалы3 вакцинация ети к5леми ке4ейтиледи. Жыл даамында мектепке шекемги билимлендири мкемелерини4 трбияланышылары 8м о3ышыларды4 y,y миллион2а жа3ыны тере4лестирилген медициналы3 к5риктен 5ткериледи, 3урамында йод бол2ан дри-дрма3лар ар3алы саламатландырылады. Аылларда жасайту2ын аналарды4 репродуктивлик саламатлы2ын беккемле ма3сетинде r00 мы4 8мледар 8аял арналы поливитаминлер менен бийпул тмийинленеди. (Изи w-бетте)

2 2 Наўайы дөретиўшилиги - мәнаўиятымыз дереги Бердақ атындағы миллий музейинде ғәззел мүлкиниң султаны Әлийшер Наўайының туўылғанына 53 жыл толыў мүнәсибети менен «Наўайы дөретиўшилиги - мәнаўиятымыз дереги» атамасындағы илимий-әмелий әнжуман болып өтти. Әнжуманды университет ректоры М.Жуманов ашты ҳәм Ә.Наўайының өмир жолы, дөретиўшилиги ҳаққында айтып өтти. Буннан соң Қарақалпақстан Республикасы Жазыўшылар Аўқамының баслығы, Өзбекстан Олий Мажлис Сенаты ағзасы К.Каримов, руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық ислери бойынша проректоры Б.Матмуратов, профессор Қ.Жаримбетов, доцент Қ.Аралбаев, доцент А.Мадаминов «Сөз мүлкиниң уллы зергери», тарийх илимлериниң кандидаты, доцент Г.Туреева «Әлийшер Наўайы дөретиўшилиги тарийхый дерек сыпатында» филология илимлериниң ба2дарламасында мектепке шекемги билимлендири мкемелерини4 материаллы3-техникалы3 базасын бас3ышпа-бас3ыш беккемле, соны4 ишинде, оларды т6п-тийкарынан о4ла 8м 6скенеле, жа4аларын 3уры2а ба2- дарлан2ан аны3 азыйпалар белгиленген. Балаларды мектепке таярла бойынша улыма жа4а ба2дарламаны4 ислеп шы2ылыы 8м енгизилии белгиленген болып, оларда балаларды4 интеллектуаллы3, деп-икрамлылы3, эстетикалы3 8м физикалы3 раажланыы нзерде тутыл2ан. «Бркамал лад» балалар орайларын 3липлестири ба2дарламасыны4 мелге асырылыы процесинде yy усындай орайлар т6п-тийкарынан о4ланады 8м 6скенеленеди. Бул балаларды д5рети- шиликке, соны4 ишинде, техникалы3 д5ретишилик жумыслар2а буннан былай да ке4 тарты2а к5меклеседи. Баслан2ыш классларда о3ытыды4 сапасын буннан былай да арттыры илажлары белгиленген. Соны4 ишинде, q-r-класс о3ышылары ушын о3ы ба2- дарламалары 8м саба3лы3ларды4 3айта к5рип шы2ылыы, сондай-а3, о3ыты- шылар ушын тийисли методикалы3 3олланбалар ислеп шы2ылыы нзерде тутыл2ан. w0qr/w0qt-о3ы жылында w,y миллион о3ышы tut атамада2ы wt миллион нус3ада саба3лы3лар 8м о3ы-методикалы3 3олланбалар менен тмийинленеди. «Миллий улыма билимлендири электрон китапхана» жойбарыны4 мелге асырылыы да балаларды4 интеллектуаллы3 раажланыына жрдемлеседи. Жойбарда т6рли билим алы2а байланыслы 8м о3ы материалларын электрон формат3а 5ткери орайы, мультимедиа млимлеме ресурслары орайы, сондай-а3, интеграциялас3ан млимлеме-китапхана тарма2ыны4 ш5лкемлестирилии, %збек- ҚМУ ПРЕСС кандидатлары, доцент И.Қурбанбаев ҳәм И.Казаков «Әлийшер Наўайы дөретиўшилигиниң улыўма инсаный әҳмийети» ҳәм «Әлийшер Наўайының өзбек тилиниң раўажланыўында тутқан орны» атамасындағы мазмунлы баянатлары менен шығып сөйледи. Соның менен бирге Ә.Наўайы шығармаларын қарақалпақ тилине аўдарыў мәселеси де усыныс етилди. Кеше соңында студент жаслар Наўайы дөретпелеринен үзиндилер оқыды ҳәм сахналық көринис таярлап көпшиликке усынды. Кеше студентлер турар үйи р у ў х ы й л ы қ з а л ы н д а Н а ў а й ы дөретиўшилигине арналған илаж бенен уласып кетти. Заҳириддин Муҳаммед Бабурдың туўылғанына 53 жыл Бердақ атындағы миллий музейде мәмлекетлик искер, шайыр Заҳириддин Муҳаммед Бабурдың туўылғанына 53 жыллығы ( жж) мүнәсибети менен «Ғәрезсизлик туйғысын беккемлеўде Бабур әдебий мийрасының орны» атамасындағы илимий-әмелий әнжуман өзбек филологиясы кафедрасы тәрепинен шөлкемлестирилди. Кешени университет руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық ислери бойынша проректоры Б.Матмуратов ашты ҳәм алып барды. Қарақалпақстан Республикасы Жазыўшылар Аўқамының баслығы, Өзбекстан Олий Мажлиси Сенаты ағзасы Сенатор К.Каримов, филология илимлериниң кандидаты, доцент Ш.Абдуллаев «Бабурдың тил раўажланыўына қосқан үлеси», тарийх илимлериниң кандидаты, доцент Қ.Таңирбергенова «Бабурдың мәмлекет басқарыўындағы искерлиги» атамасындағы мазмунлы баянатлары менен қатнасты. Буннан соң филолог алымлардан А.Мадаминов, Ф.Салаев ҳәм Ф.Бабажанов, М.Атаниязовалар Заҳириддин Муҳаммед Бабур дөретиўшилиги бойынша пикирлерин билдирди. Кешениң әдебий бөлиминде студентжаслар кеше қатнасыўшыларына Бабур дөретпелеринен үзинди ҳәм сахналық көринис қойып берди. Нәшебентликке қарсы гүрес Университетимиздиң руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық мәжлислер залында «Жаслар арасында наркотик затлардың тарқалыўына қарсы гүресиў» айлығын өткериў ҳаққында кеше болып өтти. ПЕРЗЕНТЛЕРИ САЛАМАТ ЕЛДИҢ КЕЛЕШЕГИ УЛЛЫ станда2ы барлы3 млимлеме-китапхана мкемелерини4 w0w0-жыл2а шекем усы тарма33а жал2аныы к5зде тутыл2ан. Елимизде ата-анасыны4 ме8ринен айрыл2ан 8м имканияты шекленген балалар2а айры3ша 2амхорлы3 к5рсетилмекте. w0qt-w0qu-жылларда Ме8рибанлы3 6йлери, 3нигелестирилген мектепинтернатлар 8м мектепке шекемги трбия мкемелерини4 материаллы3- техникалы3 базасын бас3ышпа-бас3ыш беккемле, раажлан2ан ммлекетлерди4 алды42ы тжирийбесин есап3а ала отырып о3ы-трбия процесин т6птийкарынан жетилистири илажлары к5риледи. Быйыл режелестирилген бир 3атар 3ызы3лы илажлар о3ышыларды4 интелектуаллы3, д5ретишилик 8м спорт3а байланыслы у3ыбын раажландыры2а 3аратыл2ан. Наманган лаятында 5ткерилету2ын «Бркамал лад» спорт ойынлары, балалар д5ретишилигини4 республикалы3 фестиваллары, «Она юрт наволари» халы3 саз сбаплары халы3аралы3 та4лаы, «Е4 жас ойлап табышы» та4лаы 8м бас3а да илажлар усыларды4 3атарына киреди. Ммлекетлик ба2дарламада y0,q мы4 о3ы орын2а м5лшерленген ei0 улыма билимлендири мектеплерин реконструкцияла 8м о4ла, оларды компьютер техникасы, о3ы-лаборатория 6скенелери 8м бас3а да нжамлар менен тмийинле белгиленген. Буннан тыс3ары, qyq ксип- 5нер колледжи 8м академиялы3 лицей, ri балалар музыка 8м к5ркем 5нер мектеби, qq0 балалар спорт объектлерин 3уры, реконструкцияла жне т6птийкарынан о4ла режелестирилген. Елимизде балаларды4 шет тиллерин 6йрениине 6лкен итибар 3аратылма3та. Усы ма3сетте мектеплердеги шет тиллери классларын заманаг5й млимлемекоммуникация 8м техника 3ураллары менен 6скенеле нзерде тутыл2ан. Баслан2ыш класс о3ышыларын Кешени университет ректоры М.Жуманов ашып берди. Буннан соң университет руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық ислери бойынша проректоры Б.Матмуратов, Қарақалпақстан Республикасы ИИМ ҳуқықбузарлықтың алдын алыў басқармасы баслығы, К.Нурабуллаев, Қарақалпақстан Республикасы ИИМ сырт елге шығыў, келиў ҳәм пуқаралықты рәсмийлестириў бөлими баслығы, Қ.Сарыбаев, Қарақалпақстан Республикасы ИИМ ХААБ инспекторы, капитан У.Рзамуратов, Қарақалпақстан Республикасы ИИМ жынаят қыдырыў ҳәм терроризмге қарсы гүресиў бөлими оператив ўәкили, капитан Б.Сайыпов, 2-санлы Республика руўхый кеселликлер диспансери шыпакери А.Есболғанова, «Камалат» ЖЖҲ Қарақалпақстан Республикасы кеңеси бөлим баслығы У.Хожамуратов, университет басланғыш ҳаял-қызлар шөлкеми, Ибн Сино саламатлық орайы, Азада қызлар орайы, университет жанындағы медициналық пунк мийрибийкелери ҳәм студент жаслар қатнасты. Ушырасыў қатнасыўшылары жаслар арасында нәшебентликтиң алдын алыў ҳәр бир адамның өз қолында екенлиги, наркомания ақыбетинде адам өмири зая болатуғынлығына, турмыста ушырасып турған таксокамания, алькоголизм иллетлериниң аўыр аянышлы ақыбетлерин баянат арқалы түсиндирип өтти. Кеше соңында студент жаслар қызықтырған сораўларына жуўап алды. Жамила ЖАРИМБЕТОВА. 3оллап-3уатла бойынша илажларды мелге асыры даам еттириледи. Соны4 ишинде, tiy,o биринши класс о3ышыларына о3ы 3ураллары топламлары 8м y,t миллион нус3ада2ы саба3лы3лар, улыма билимлендири мектеплерини4 t00 мы4нан аслам w-класс о3ышыларына шет тиллери бойынша мультимедиалы 3осымша саба3лы3лар бийпул бериледи. Жаз2ы дем алыс диринде балаларды4 дем алыы 8м бос а3ытларын мазмунлы 5ткериин тмийинле ма3сетинде саламатландыры лагерьлерине wi0 мы4 ул-3ыз же4илликли, et,u мы4ы бийпул жолланбалар менен тмийинленеди. Ташкент 8м Термиздеги 8айанат ба2ларыны4, Ташкенттеги Ботаника ба2ыны4 реконструкцияланыы, Самар- 3анд 8м Фер2анада Ташкент 8айанат ба2ы филиалларыны4 ашылыы, Зарафшан 3аласында аквапарк 3урылыы, сондай-а3, Республика 3уырша3 театры 8м «Томоша» балалар музыкалы театр студиясыны4 ири о4ладан шы2арылыы м5лшерленген. Хал3ымыз2а тн ке4пейиллилик, м6тжлерге жрдем бери сыя3лы пазыйлетлерди слелендириши к5плеген илажларды 5ткери режелестирилген. Ммлекетлик бюджет 3аржыларыны4 есабынан кем тмийинленген ша4ара3ларды4 перзентлерине tqy,o мы4 топламда2ы 3ыс3ы кийим 8м e,q миллион нус3ада саба3лы3, о3ы 3ураллары бийпул бериледи. Ме8рибанлы3 6йлерини4 трбияланышылары 8м кем тмийинленген ша4ара3ларды4 перзентлерин хал3ымызды4 бай тарийхый жне мдений мийрасы менен таныстыры ма3сетинде Самар3анд, Бухара, Хийа 8м Ташкент 3алаларына бийпул саяхатлар, сондай-а3, музейлер, 8айанат 8м ботаника ба2ларына экскурсиялар ш5лкемлестириледи. w0qr-жыл ноябрь айында Ташкентте «Бала ушын социаллы3 шериклик` миллий 8м сырт елди4 алды42ы тжирийбеси» темасында халы3аралы3 форум 5ткериледи. Елимиз ушын е4 8мийетли усы азыйпаларды ша4ара3лар, мектеплер, денсалы3ты са3ла системасы, ммлекетлик 8м жмийетлик ш5лкемлер, ммлекетлик емес коммерциялы3 емес ш5лкемлер, пу3араларды4 5зин-5зи бас3ары уйымлары менен пу3аралы3 жмийетини4 бас3а институтларыны4 5з-ара бирге ислесии ар3алы асыры м6мкин. Ммлекетлик ба2дарламада саламат баланы трбиялада, ша4ара3лар2а, биринши гезекте жас ша4ара3лар2а 5з а3тында 8м мнзилли материаллы3 жне рухый жрдем бериде м8лле институтыны4 8у3ы3 8м имканиятларын ке4ейтиге, ролин арттыры2а айры3ша итибар 3аратыл2ан. ба2дарламасында белгиленген 3айырлы ислерди4 дизимин жне уза3 даам еттири м6мкин. Президентимиз Ислам Кримовты4 атап 5ткениндей, биз таянышымыз 8м с6йенишимиз, ма3танышымыз бол2ан балаларымыз2а, перзентлеримизге исеним менен, 86рмет-иззет пенен 3арады келешегимизге бол2ан исеним, миллетимизге, хал3ымыз2а бол2ан 86рметиззетти4 к5риниси, деп билемиз. ба2дарламасы буны жне бир мрте ай3ын тастыйы3лайды. Ммлекетлик ба2дарлама ше4беринде мелге асырылату2ын илажлар2а rt0o,w миллиард сум 8м e0w,o миллион доллар му2дарында 3аржы 3аратылады. Усы ба2дарламаны4 орынланыы елимиз ушын тийкар2ы ма3сети инсанны4 8у3ы3 8м мплерин тмийинлеге 3аратыл2ан ке4 к5лемли реформалар жолында гезектеги 8мийетли 3дем болады. %за.

3 3 Илимий әнжуман Тәбият нызамлықлары бойынша тәбийий орталықта ҳәр бир тири организмниң өсип-өниўи, раўажланыўы ҳәм көбейиўи ушын зәрүр шәраят жаратылған. Бундай имканият қуслар ушын да берилген. Бизиң тәбиятымызға бейимлескен қуслардың ҳәр қыйлы түрлери бар. Қусшылықтың кең ен жайыўы қәнигелер тәрепинен терең үйренилмекте. Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университетинде Өзбекстан қусларын қорғаў жәмийети студентлер клубларының IV Республикалық конференциясы болып өтти. Студентлер конференциясы ҳәр еки жылдан өткерилиўи дәстүрге айланған. Оның келип шығыў тарийхы 20-жылы апрель айында Бухара мәмлекетлик университетинде болып өткен Республикалық конференция менен байланыслы. Конференция «Өзбекстанның 5 областы университетлери биология ҳәм тәбияттаныў факультетлери студентлери ушын интерактив билим бериў бағдарламасы» жойбарының жуўмақлаўшы этабы шеңберинде болып өтти, бул жойбар жыллары орынланған еди. Гезектеги конференция 202-жылы Самарқанд ўәлаятында өткерилген болса, 204-жылы Нөкис қаласы Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университетинде өткерилип атыр. Бизиң университетимизде болса, «Otus» орнитологиялық клубы 200-жылдың май айынан «Орнитолог студентлер клубы» сыпатында жумыс баслады. Дәслепки жылы клубқа биология ҳәм экология тәлим бағдарында оқып атырған 6 студент ағза болды, ҳәзирги күни клубтың 32 ағзасы бар. Клубқа орнитолог М.Жуманов басшылық етпекте. Өзбекстан қусларын қорғаў жәмийети студентлер клубының IV Республикалық конференциясын университет ректоры М.Жуманов ашты ҳәм клубтың жумысы ҳаққында және өткерилип атырған конференцияның илим тараўында үлкен әҳмийетке ийе екенлигин айрықша атап өтти. Соң тәбияттаныў ҳәм география факультети деканы А.Есимбетов, Өзбекстан қусларын қорғаў жәмийетиниң атқарыўшы директоры Р.Кашкаров, Уллы Британия қусларды қорғаў жәмийетиниң хызметкери Стэфани Вард, Өзбекстан қусларды қорғаў жәмийетиниң Қарақалпақстан филиалы баслығы Я.Аметовлар шығып сөйледи. Конференцияның екинши бөлиминде ҳәр бир клуб жумыслары менен танысыў мәресиминде презентация исленди. Бүгинги конференцияда және бир мәрте Өзбекстан қусларын қорғаў жәмийети студентлер клубларының ағзалары ушырасты. Клублар Өзбекстанның төрт жоқары оқыў орынының биология ҳәм тәбияттаныў факультетлеринде ашылған, олар «Өзбекстан қусларын қорғаў жәмийети» ҳәм университет пенен өз-ара бирге ислесиў шәртнамасы тийкарында жумыс алып барады. Булар - Өзбекстан миллий университетиндеги «Phasinus» (Қырғаўыл), Бухара мәмлекетлик университетиндеги «Иволга» (Сарғалдақ), Самарқанд мәмлекетлик университетиндеги «Flamingo» (Қызылғаз) сондай-ақ, Қарақалпақ мәмлекетлик университети «Otus» (Байыўлы) орнитологиялық клублары бар. Клубта исленген жумыслары бойынша клуб белсендилери презентация иследи. Конференцияның үшинши бөлиминде ҳәр бир клуб ағзалары бақлаў жүргизген аймақлары, жыллары клублардың алып барған жумыслары ҳаққында баянатлары тыңланды. Конференцияға 80 ге жақын адам қатнасты. Булар қусларды қорғаў жәмийети хызметкерлери, усы жәмийеттиң Қарақалпақстан, Бухара ҳәм Самарқанд филиалы Университетимизде үлкен әнжуман болып өтти ағзалары ҳәм Қарақалпақ мәмлекетлик университети студентлери ҳәм профессор-оқытыўшылары. Буннан соң ҳәр бир клубтың баслықлары А.Атахожаев, Я.Әметов, Л.Белялова ҳәм Б.Данияровлар 3-республикалық конференциядан кейинги исленген жумыслары ҳаққында баянат иследи. Конференцияның 4-бөлиминде Стэфани Вард Европа ҳәм Орта Азия еллериндеги студентлердиң жумыслары туўралы мағлыўмат берип өтти. Конференцияның екинши күнинде болса, Халықаралық Аралды қутқарыў қоры атқарыў комитети Нөкис филиалы директоры Өмирбай Ақназаров сөзге шығып, исленип атырған илимий жумыслардың ана тәбиятымыз ушын әҳмийетли екенлигин айтып өтти. Мийманлар бүгинги конференция ҳаққында төмендегилерди билдирип өтти: Стэфани Вард (Уллы Британия қусларды қорғаў жәмийетиниң хызметкери): - Мениң Нөкиске биринши рет келиўим. Халқыңыздың миймандослығы маған қатты унады. Қусларды қорғаў жәмийети 800-жылы шөлкемлестирилди. Ҳәзир дүнья жүзи бойынша 50 ден аслам филиалы бар. Сизлердиң қусларды қорғаў бойынша ислеп атырған ислериңиз қоллап-қуўатлаўға ылайықлы. Фазлиддин Жумаев (Ташкент): - Мен Бухара мәмлекетлик университетинде билим алғанман. Ол жерде «Иволга» орнитологиялық клубына ағза болдым. Бул клубта төрт жыл даўамында ағза болып, қуслар ҳәм олардың көбейиў, раўажланыў басқышын бақладық. Бакалавр тәлим бағдарында «Қала қуслары экологиясы» атамасындағы илимий жумысымды алып бардым. Ҳәзирги ўақытта Өзбекстан Миллий университети биология-топырақтаныў факультети экология қәнигелиги бойынша магистратура басқышында оқып атырман. «Балық жеўши қуслардың суў экосистемасындағы орны» атамасындағы илимий жумысым үстинде ислеп атырман. Д.Расулов (Самарқанд): - Самарқанд мәмлекетлик университети, биология факультети 3-курс студентимен. «Flamingo» - орнитолиялық клубының белсенди ағзасыман. Бизлер клуб ағзалары менен биргеликте Қызыл китаптағы Зарафшан қорықханасындағы қусларды гүзги бақлаў барысында көплеген қуслардың жасаў шараяты менен таныстық. Буннан тысқары Қаттақорған суў сақлағышы, Зарафшан қорықханасы ҳәм Нурабат районында мониторинг жумысларын алып бардық. Конференция жуўмағында Өзбекстан қусларын қорғаў жәмийетиниң атқарыўшы директоры Р.Кашкаров университет ректорына ҳәм келген қатнасыўшыларға баҳалы саўғалар тапсырды. Өз гезегинде университет ректоры келген мийманларға миннетдаршылық билдирип, университет «Камалат» Жаслар Жәмийетилик Ҳәрекети басланғыш шөлкеми тәрепинен таярланған саўға ҳәм Ҳүрмет жарлығын тапсырды. Конференцияда клуб ағзалары соңғы еки жылда ислеген жумыслары ҳаққында баянат ҳәм презентация иследи. Клуб басшылары клубтағы жетискенлик ҳәм кемшиликлер туўралы сөйлеп берди. Топардағы жумыслар клубтағы машқалалар ҳәм оны шешиў жоллары ҳаққында болды. Болып өткен конференция қусларды қорғаў жәмийети студентлер клубларының жақын келешекте буннан былайда раўажланыў стратегиясын ислеп шығыўға ҳәм тәбиятты қорғаў тараўында жаңа қәнигелерди таярлаў жумысларына үлкен түртки болды. Республикамыз бойлап жаңалықлар Миллий мийраслар - халықымыз байлығы Жақында И.В.Савицкий атындағы көркем-өнер музейинде «Миллий мийраслар-халық байлығы» атамасында көргизбе болып өтти. Көргизбеде Өзбекстан Республикасы Бажыхана басқармасының Қарақалпақстан бөлими постларында сыртқа алып шығыўға рухсат етилмейтуғын затларды алып баратырғанда иркилген, 265 зат мәмлекет пайдасына қалдырылып, суд қарары менен музейдиң турақлы сақлаў фондына өткерилген затлар қойылды. Көргизбени музей директоры М.Бабаназарова ашты. Соң Бажыхана тексериўлери ҳәм сорастырыў бөлими инспекторы М.Хожамуратов сөзге шығып, исленип атырған ис-илажлар ҳәм затларды алып шығыўдағы нызам-қағыйдалар ҳаққында айтып берди. Соң көргизбениң салтанатлы ашылыўы болып өтти. Көргизбени тамашалаўға келгенлер арасында мектеп оқыўшылары, Өзбекстан мәмлекетлик көркем-өнер ҳәм мәденият институты Нөкис филалы студент-жаслары, ҒХҚ ўәкиллери ҳәм музейге келген мийманлар бар еди. Көргизбеге қойылған миллий мийрасларымыз шын мәнисинде халық мийрасы, байлығы екенлигиниң және бир мәртебе гүўасы болдық. Хош ҳаўазлылар беллести Жақында С.Хожаниязов атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик Жас тамашагөйлер театрында саҳра бүлбили Д.Қайыповтың ҳүрметине бағышланған «Бүлбилзибан» республикалық таңлаўы болып өтти. Таңлаўды Қарақалпақстан республикасы Мәденият ҳәм спорт ислери министри орынбасары А.Ниетуллаев ашып берди. Бул таңлаўға жастан 40 жас аралығындағы елиўден аслам жас талант ийелери қатнасып өз талантын көрсетти. Таңлаў жуўмағында өзлериниң жанға жағымлы, хош ҳаўазы, атқарыў шеберлиги менен айрықшаланып турған таланлы жаслардан Нөкис мәденият ҳәм көркем-өнер колледжи оқытыўшысы А.Тәжибаев -орынға ылайық деп табылған болса, 2-орынға «Гүлзар» фольклор-этнографиялық ансамблиниң қосықшысы С.Қосекеев, «Өзбекнаво» бирлеспеси Қарақалпақстан бөлиминен С.Шермановлар, 3-орынға Өзбекстан мәмлекетлик көркем-өнер ҳәм мәденият институты Нөкис филиалы студенти И.Махамадияров, Бердақ атындағы карақалпақ мәмлекетлик музыкалы театры актёры Ф.Узакбергенов, Қанлыкөл районынан Р.Өтениязовлар диплом ҳәм қымбат баҳалы саўғалар менен сыйлықланды. Таңлаўға белсендилик пенен қатнасқанларға хошаметлеў сыйлықлары тапсырылды. Тәрбия СЕЙТНАЗАРОВА Өзбекстан мәмлекетлик көркем-өнер ҳәм мәденият институты Нөкис филиалы көркемөнер таныў журналистикасы қәнигелиги 4-курс студенти «Журт келешеги» жаслар қолында Республикамызда ҳәр жылы Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги ҳәм «Камолот» жаслар жәмийетлик ҳәрекети менен биргеликте «Журт келешеги» таңлаўы өткерилип келинбекте. Бул таңлаўға бәрше жаслар қатары «Архитектура ҳәм интерьер дизайны» номинациясы бойынша өзимниң ислеген жаңа мийманхана макетим менен қатнасып қайттым. Таңлаўдың ең соңғы басқышы Бухара қаласында өткерилди. Таңлаўдың ең әҳмийетли тәрепи сонда, Бухараның ең әййемги орынларына саяхатта болдық, бунда бизлер әййемги Бухара архитектурасы менен таныстық. Бухараның өзине тән архитектурасы үлкен тәсир қалдырды. Таңлаў жуўмағында салтанатлы концерт бағдарламасы шөлкемлеситирилди ҳәм жеңимпазларды сыйлықлаў мәресими болып өтти. Мениң жумысыма жоқары баҳа берилди, таңлаў лауреаты болыўға миясар болдым. Соң жеңимпазлар диплом ҳәм қымбат баҳалы сыйлықлар менен сыйлықлады. Айдос АТАМУРАТОВ Техника факультетиниң 3-курс студенти

4 4 Ўатанымыз ҳәм халқымыз тарийхын, руўхый мийрасымызды, улыўма миллий раўажланыўымызды әлийшер Наўайы дәўириниң илими ҳәм мәдениятынан жырақ қараўды көз алдымызға келтириўге де болмайды. Әлийшер Наўайының (44-50) уллы дидактикалық шығармалар мийрасы, дәстанлары ҳәм мийнетлери көркем әдебият үлгиси сыпатында ХХ әсирде елимизде үлкен итибарға сазаўар болсада, оның тарийх илимине қосқан үлкен үлеси, тарийхшы алымларымыз итибарынан көбинше шетте қалып келди. Ал, арнаўлы тарийхый мийнетлери болса, тек филологиялық көз-қарастан ғана үйренилди. Президентимиз атап өткениндей «Имаратты беккем тырнақсыз қурып болмағанындай, тарийхымызды дереклерсиз жазып болмайды. Әлийшер Наўайы мийнетлерин деректаныўшылық көзқарасынан үйрениў ушын оның 20 томлық мийнетин биз тийкар етип алыўымыз мүмкин. Оның «Муножат», «Тарихи анбиё ва ҳукамо», «Тарихи мулуки Ажам», «Хамсат ул-мутаҳаййирин», «Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер», «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад», «Вақфия», «Муҳокамат улә.наўайы 53 жаста Наўайы дөретиўшилиги тарийхый дәрек сыпатында луғатайн» усаған мийнетлери тилтаныўшылық ҳәм әдебияттаныўшылық пенен бир қатарда тарийх илиминиң раўажланыўынада үлкен үлес қосты. Алымның «Тарихи анбиё ва ҳукамо» мийнети жыллар арасында жазылған болып, онда Адам Атадан баслап, 66 пайғамбар ҳәм данышпан ҳаққында жүдә ықшам, жанлы ҳәм қызықлы мағлыўматлар берилген. Наўайыға шекем бир қанша диний рәўаятлар, қыссалар, тарийхый мийнетлер жазылған. Әсиресе ең әййемги дереклерде, улыўма тарийхымызға тийисли Ат-Табарийдиң «Тарихи ар-русул ва мулук», Абу Райхан Берунийдиң «Осор ул-боқия», Қазвинийдиң «Тарихи Гузида, нусратнама», Фирдаусийдиң «Шаҳнама» усаған мийнетлеринде тарийхый ўақыялар ҳәм диний тарийхымызға тийисли мағлыўматлар жүдә көп. Өз дәўириниң уллы алымы ҳәм тарийхшысы сыпатында Әлийшер Наўайы да бул дереклерди тереңнен үйренип шыққан. Бул мийнетлердиң көпшилиги араб ҳәм парсы тиллеринде болғанлығы ушын ол түркий-өзбек тилинде, көплеген қыссаларды салыстырмалы үйрениў тийкарында өз мийнетлерин жаратты. Бул мийнети мазмуны жағынан улыўма тарийх бағдарына тийисли. Мийнет еки бөлимнен ибарат болып, биринши бөлиминде Адам Атадан баслап, Нуҳ, Иса, Муўса, Яқуб, Сулайман, Даўыт ҳәм Юсуп пайғамбарлар өмирине байланыслы мағлыўматлар, ҳәр бир тарийх ақырында рубайылардан келтирип, олардың турмысына лирикалық жуўмақлаў берген. Мийнеттиң екинши бөлиминде белгили данышпанлар хаққында үзиндилер, олардың ҳикметлери келтириледи. Мысалы, Батыста Пифагорға берген бир тәрипинен Әлийшер Наўайы Буқротус ҳәкими атынан келтирген: «Яхши сўз кўнгулни ёритур ва яхши хам кўзнинг неъмати арусидурким, анинг маҳри шукрдир». Пүткил өмири ҳәм дөретиўшилиги даўамында алымларды қәдирлеген, олардың тарийхын, пайғамбарлар тарийхынан кейин жазыўы өз алдына ҳүрметке сазаўар. Бул мийнет тарийхшы, алым ҳәм шайырларға әййемги дәўир хаққында жуўмақ шығарыў ушын керекли дерек ўазыйпасын атқарады. Бул мийнеттиң тарийхый деректаныў пәни ушын әҳмийетлилиги сонда, тарийхый мийнетлерде инсан хаққында толық мағлыўмат берилмей көпшилик орынларда пайғамбарлар ҳәм ҳүкимдарлар, олардың өмирине тийисли ўақыяларға тек мүрәжат етиў ушырасады. Мине усы тәрепинен оның мийнетлери тарийхшы алымлар ушында, тарийхымызды үйрениўши жаслар ушында үлкен әҳмийетке ийе. Соның менен бирге бул мийнетте Наўайының белгили тарийхшы Шарафуддин Али Яздийге мүнәсибети де баян етилген. Оның «Зафарнама» мийнетин үйренип тарийхшыны «мавлоно шараф ул-миллат ва давлат», яғный «мәмлекет ҳәм миллеттиң шарапаты»,-деп көрсетеди. Әлийшер Наўайының екинши тарийхый мийнети «Тарихи мулуки Ажам» 485-жылдан соң жаратылған болып, мийнетте Иранда ҳүкимдарлық еткен төрт династия: Пешдодийлар, Каёнийлар, Ашконийлар ҳәм Сасанийлер ҳаққында мағлыўмат келтирген. Иран тарийхына тийисли араб ҳәм парсы тиллериндеги тарийхый мийнетлерден өзгешелиги бул мийнетти түркий тилде жаратты. Бул мийнеттеги инсанлар ҳаққындағы мағлыўматлар Әлийшер Наўайы өзиниң дәстанларында да бар екенин еслетип өткен. «Тарихи мулуки Ажам» мийнетин «Садди Искандарий» дәстанына тарихий илимий кирисиў сыпатында да қабыл етиў мүмкин. Оның ишиндеги мағлыўматлар «Садди Искандарий»да қосық қатарларында келтирилген болып, оларды басқа тарийхый мийнетлер менен салыстырмалы түрде үйрениў оның тарийхшы алым сыпатындағы дөретиўшилик тәреплерин ашыўға жәрдем береди. Оның және бир тарихий мийнети, мемуар характердеги мийнети болып, «Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер» деп аталады. Ол «атасындай мийирман» болған Саййид Ҳасан Ардашер хаққында жазып, оны «Ҳолот» яғный «Биография» деп атаған. Наўайы Ардашерге Султан Ҳусайн Мырза үлкен мәмлекетлик лаўазымды усынғанда «дүнья ислеринен жүз бурып, дәрўиш болғаным абзал» дегенин айтып өткен. Бул мийнетти оқыған китапқумарлардың көз алдына Темурийлер заманы зыялыларының жарқын ўәки линиң тулғасы елеслейди. Улыўма бул мийнет Темурийлер дәўири социаллық-мәдений турмысын көрсеткен әҳмийетли тарийхый дерек болып табылады. Әлийшер Наўайының биографиялық характердеги «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад» мийнетинде сол дәўирдиң ең белгили ҳәм түрли илимлер билимданы Паҳлавон Муҳаммад ҳаққында жазады. 40 жыл даўамында Наўайыға меҳрибанлық көрсеткен, барлық заманласларының иззет-ҳүрметине сазаўар болған уллы пазыйлетлерге ийе гүресши екенлигин айтып өткен. Бул мийнет яғный ХV әсирдиң екинши ярымында темурийлер дәўири мәдений турмысына тийисли мағлыўматлардың байлығы менен әҳмийетли. Демек, бул мийнетте Темурийлер дәўири тарийхы хаққында қымбатлы дерек болып табылады. Ал «Вақфия» мийнетинде Наўайының қандай мал-мүлк ийеси болғаны ҳәм өз гезегинде оларды жәмийет ушын ўәсият етип қалдырғанлығы баян етиледи. Өз дәўиринде Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор, оның жәрдемшилери ҳәм Абдураҳман Жәмийдиң қол жазба хатларын тәртипке келтирип, арнаўлы «Мураққаъ Мир Алишер» атамасында автографлардан ибарат баҳалы 594 хатты китап ҳалына келтирип, бизге мийрас етип қалдырған. Ал шығыстаныўшы алым Асаматдин Орынбаев бул бойынша илимий мийнет жазып, тарийх илими докторы деген дәрежеге еристи. Соңғы жылларда алым хатларды орыс, тәжик, парсы ҳәм инглис тиллеринде китап етип шығарып Әлийшер Наўайының тарийх тараўында көрсеткен хызметин дүньяға танытты. Әлийшер Наўайы өзиниң тарийхый мийнетлеринде болып өткен тарийхый ўақыя, ҳәдийселерге ҳәм инсанларға баҳа бериўде уллы инсанпарўарлық идеялардан келип шықты. Оның тарийхшы алым сыпатындағы әмелий искерлиги итибарға алынбақта көтерди. Арнаўлы мийнетлер, ықшам хатлар жазып, түркий тилдеги тарийх илиминиң соңғы раўажланыўы ҳәм келешеги ушын орталық жаратты. Г.ТУРЕЕВА, «Тарийх ҳәм археология» кафедрасының доценти Түркий халықлар әдебиятының Әлишер Наўайыдан кейинги шайыр,патша, данышпан ҳәм әдебиятшысы бул-заҳириддин Мухаммед Бабур болып, быйыл республикамызда 53 жыллық кешеси үлкен көтериңки руўха белгиленбекте. Бабур Әмир Темурдың үшинши баласы Мираншахтың шаўлығы, ол 483-жылы 4-февральда Әндижан қаласында туўылған. Балалық ҳәм жаслық ўақытлары Әндижан ҳәм Ахсий қалаларында өткен. Ол әкеси Омаршайх Мырза сарайында өз дәўирине жараса зәрүр билимлерди алған. Әкеси Омаршайх мырза 494-жылы бахытсыз ҳәдийсе себепли қайтыс болғаннан соң, Ферғана тахтына 2 жасар Бабур отырады. Ол жас болғанлығы ушын мәмлекет жумысларын исенимли беклерден Ҳажыхазы ҳәм оқымыслы, ақыллы анасы Қутлы Нигәрханым жәрдеминде басқаратуғын еди. Бабурдың сиясат майданына шығыўы Темурийлер мәмлекетинде әскерий-сиясий жағдай жүдә аўырласқан шәраятқа туўра келеди. Темурийлер мәмлекетинде басланған тажы-тахт ушын аяўсыз гүрес ақыбетинде мәмлекет ыдырай баслайды. Нәтийжеде көптен берли Мәўараўннахр ҳәм Хорасанды ийелеў нийетинде жүрген Мухаммед Шайбанийхан тарийх сахнасына келеди. Бабур оның менен бир неше мәртебе саўаш жүргизип, сәтсизликке ушырап, көп қыйыншылықты басынан кеширип, өзге журтларға кетиўге мәжбүр болады. 504-жылы Бабур Қабулға барып ҳәкимиятты қолына алады. Ол ел-журт абаданшылығы ҳәм Бабурдың өмири ҳәм дөретиўшилиги раўажланыўы жолында әдил жумыс алып барды, қүдиретли мәмлекет баслығы сыпатында үлкен абыройға ийе болады. Бабур енди Мәўараўннахрдан толық үмитин үзип 526-жылы Ҳиндистанға қарай жүрис баслап, ол жерди ийелеп Бабурийлер мәмлекетине тийкар салады. Бул мәмлекет 332 жыл ( ) яғный Ҳиндистанды уллы Британия толық басып алғанға шекем ҳүким сүреди. 530-жылы 26-декарьде 4 жасында Бабур қайтыс болады. Оны Агра қаласына, Жамна дәрьясы қасындағы «Бағы Арам»ға жерлейди. Оның ўәсиятына муўапық бир неше жылдан соң Бабур патшаның денеси Қабулға «Бағы Калан»ға жерленеди. Бул бағды оның өзи үлкен меҳир менен абаданластырған болып, кейин ала бул бағ «Бағы Бабур» деп атала баслаған. Заҳириддин Мухаммед Бабур «Муббайын», «Түркий девон», «Хатти Бабурий», «Мухтасар», «Хинд дийўаны», «Қабул дийўаны» шығармаларының авторы. Бабур патша, уллы мәмлекетлик искер, шебер сәркәрда, шайыр болыўы менен бир ўақытта белгили тарийхшы алым да болған. Бул бойынша оның атын мәңгилик еткен шығармасы «Бабурнама» болып, бул шығармада-мәўараўннахр, Аўғаныстан, Ҳиндистан ҳәм Иран халықлары тарийхы, географиясы ҳаққында жүдә баҳалы мағлыўматлар береди. Шығармада жыллар аралығында болып өткен тарийхый ўақыялар өз сәўлелениўин тапқан. Бабурдың көркем-әдебий дөретиўшилигинде нәзик лирикалық қосықлары үлкен орын ийелейди. Оларда инсаныйлық, меҳир-муҳаббат туйғысы алға қойылған. Ал оның «Мубаййин» шығармасында болса сол замандағы салық жыйнаўдың нызам-қағыйдалары баян етилген. Ҳәр жылы республикамызда Бабурдың туўылған күнин белгилеў үрдиске айланған. Оның атын мәңгилестириў, улығлаў жолында үлкен жумыслар әмелге асырылмақта. Атап айтқанда: Әндижанда Бабур естелиги орнатылды, символикалық мавзолей ҳәм «Бабур миллий бағы» ҳәм усы бағ қасында «Бабур ҳәм жәҳән әдебияты» атлы музей шөлкемлестирилген. Заҳириддин Мухаммед Бабур дөретпелери әдебиятымыз тарийхында ҳеш қашан өлмейди, әсирден-әсирлерге мийрас болып қала береди. Бабур шығармалары бизлердиң ҳәм келешек әўладлардың руўхый дүньясын байытып барыўшы алтын мийрас болып қала береди. Тәрбия СЕЙТНАЗАРОВА Өзбекстан мәмлекетлик көркем өнер ҳәм мәденият институты Нөкис филиалы көркем өнер таныў журналистикасы қәнигелиги 4-курс студенти

5 5 Пулдың қәдири Көпшилик жағдайда аўқатланғанымда яки базардан бир нәрсе алғанымда 00 сўмлық қайтым пулды алмайтуғын едим. Лекин, бул исимниң натуўры екенин кейин билдим. Бир күни әдеттегидей үйден асығып оқыўға қарай жол алдым. Базардан өзиме керекли затларды алып «60» шы маршруткаға миндим. Кисемди қарасам «500» сўмым қалыпты. Не ислеримди билмедим. Жол кирей 600 сўмғой. Айдаўшыға жағдайды түсиндирип, «пулды ендиги мингенимде берермен» деп айтсамба екен деп ойладым. Бирақ бундай деўге уялдым. Машинаның ишинде отырғанлардың барлығы өзим қатарлы жаслар. 00 сўм ушын илтимас етиўди өзиме еп көрмедим ҳәм машинадан түсип үйиме барып пул алып шықтым. Әне соннан баслап пулдың қәдирене жететуғын болдым. Енди 00 сўмлық қайтым пулды ҳеш қашан қалдырып кетпеймен деп өзиме-өзим ўәде бердим. Бизге жат байрам Көпшилик жасларымыз 4-февральды бир-бирин жақсы көргенлер күни сыпатында белгилеп өтиўге ҳәрекет етеди. Туўырысын айтатуғын болсам, өзим бул күнди белгилемеймен. Лекин айрым жасларымыздың бул күнди белгилеўде шегарадан шығып кетип атырғанын атап өтиўим керек. Ҳәр бир нәрсениң өз өлшеми, шегарасы болғаны жақсы. «Валентин күни» деген не, қалай пайда болған деген сораўларға жуўап изледим. Бирақ бул күн туўралы анық мағлыўмат жоқ. Валентин яки Валентинус аты менен үш әўлийе тән алынады. Биринши рәўаятқа қарағанда Валентин үшинши әсирде Римде руўханый болған. Сол ўақытларда патша болған Клавдий II жас жигитлерди әскерликте услап турыў ушын олардың үйлениўине руқсат бермеген. Бундай әдилсизликке жаны төзбеген Валентин патшаға қарсы шығып, бирбирин жақсы көрген жасларды жасырын түрде некеден өткерген. Ал, патша болса оны жазалаған. Басқа бир рәўиятқа қарағанда Вален- тин «Валентинка» жиберген деп есапланады. Валентин қамақта болғанында қамақхана бақлаўшысының қызын жақсы көрип қалады ҳәм өлими алдынан оған «Сениң Валентиниң» деген хат жибереди. Анық бир тарийхқа ийе болмаса да Орта әсирлерде Англия менен Францияда ең атақлы әўлийе есапланған. Бүгинги күни болса 4- февральда көп ғана жаслар өз сүйиклисине «валентинка» менен бирге ҳәр қыйлы саўға инам етиўди уйғарады. Мениң пикиримше, биз ушын, миллий қәдириятларымыз ушын жат, оның үстине түсиниксиз байрамның байрамланыўы артықша дәбдебешилик. С е б е б и, б и р и н ш и д е н, бул байрамның тийкарғы мақсети не екени түсиниксиз, екиншиден, тақыр жерден шаң шығарып, артықша пул сарплап, кеўил көтериўдиң неге кереги бар. Университетимизде билим алып атырған жасларымыз байрам ҳаққында қандай пикирде, олардың пикирлерине де қулақ түрип көрейик. Әжинияз Турсынбаев (Физика-математика факультетиниң студенти): 4-февральдың Валентин күни сыпатында байрамланыўына қарсыман байрам бизиң менталитетимизге туўра келмейди. Бул күнди имтиханларға таярланып атырғанлығым ушын әпаўайы күни сыпатында қарайман. Мырзабек Атаназаров (Социал-экономика факультети студенти): Мениңше бул күнди айрықша күн сыпатында белгилеп өтиў шәрт емес деп ойлайман. Саламат Аяпов (Педагогика факультетиниң студенти): Валентин күнин белгилеў бизиң мәдениятымыз бенен менталитетимизге туўра келмейди. Айрым жаслардың бул күнге өзгеше түс бер и п а т ы р ғ а н ы н а ж ү д ә қарсыман. Бизиң пикиримизше, жасларымыз менталитетимизге сай келетуғын, өзлери түсинетуғын байрамды байрамлағаны туўра келеди. Ф.ЮСУПОВ, Журналистика қәнигелигиниң студенти Қорқыт атадан қалған қобызым Қобыз бул ҳалқымыздың ең ески музыка саз әспабы болып, жыраўларымыз тәрепинен үлкен шеберлик пенен шертилип хәм атқарылып келинбекте. Қобыз әспабы бир неше мың жыллардан берли халқымыз бенен қуўанышлы күнинде де, қайғылы күнинде де ҳәр дайым бирге болғанлықтан, оған тарийхымызды жүк етип арқалаған бели бүкирейген қобызым деп те айрықша атама береди. Қобыздың пайда болыў тарийхын әпсаналарға сүйенген ҳалда айтатуғын болсақ Қобыздың пири Қорқыт ата ҳәм Дийўанайы бурық дейди, жыраўларда бул әспабтың пайда болыўы хаққында мынадай әпсана бар: Қорқыт ата ағаштан қобыз ислеп саз шертиўди әрман етипти. Көп ағашларды жонып көрипти, бирақ ҳеш кеўилдегидей болмаған. Қорқыт атаның қобыз жонып отырғанын шайтанлар көрип, Қорқыт атаға қобызыңды көрсетиң депти. Ал Қорқыт ата шайтанлардан буны қызғанып жасырыпты. Оннан кейин Қорқыт ата тоғайдан шығып кететуғын кисиге уқсап жасырынып, басқа бир жолдан буққышлап барып шайтанлардың сөзин тыңлапты. Олар болса Қорқыт ата туўралы былай деп айтқан екен: Қорқыт ата жүдә жақсы басламаны қолға алыпты, бирақ ақырына жеткере алмапты. Егерде тоғайдағы доңыз сүйкенип қуўраған жигилдик, жийдениң ағашынан қобыз жонса, оннан тостаған шығарса, тостағанын бақыраўық түйениң бас териси менен қапласа, оған киснеўик аттың қуйрығынан алып қыл тақса, қумлақта, таўда өсетуғын сасық қурайдың ширесинен (шайырынан) жақса, қылдың астына көтерип туратуғын гөне қабақтан жонып тийек салса, жүдә шыққыш әспаб болған болар еди депти. Буны еситкен Қорқыт ата ғырра изине қайтып шайтанлардың айтқанындай етип қобыз ислеген екен, ҳақыйқатында да түрли намаға шертилетуғын жақсы бир қобыз саз әспабы пайда болыпты. Қорқыт ата қобызды ҳәр түрли намаға салып шертип жүре берипти ҳәм соннан баслап Қорқыт ата қобыздың пири болыпты,- дейди. Ал, жыраўлар шежиреси XIV-XV әсирлерде жасаған Соппаслы Сыпыра жыраўдан басланған. Жыраўлар қобызды қолына алып ақыл, нәсият, терме-толғаў, тарийхый жыр, қаҳарманлық, батырлық дәстанларды атқарып келген. Ондағы нама, арнаўлы өзине тән атқарылатуғын нама болып булар: Уллы зибан, Айға шап, Шербейит, Ылғал, Жан-жан, Жортыўлы, Ел менен сыяқлы намалар. Ал, сол намалардың арасында адамның аты менен яғный сол жыраўлардың аты менен аталған намалар да бар, булар Жийен, Айтуўар, Шаңқай, Дилим, Нурабулла, Ерман ҳәм тағы басқалар мысал бола алады. Қобыз әспабы ата-бабамыздың басып өткен жолы, басынан кеширген қысыўметин көрген. Бизиң ойымызша бул әспабты көздиң қарашығындай қорғап, оны усы сап ҳалында кейинги әўладқа жеткериў ҳәр биримиздиң парызымыз болыўы керек. Әлбетте, бул үлкен мийнетти талап етеди. Лекин қобызымыз бар екен халқымыздың руўхый азығы, миллий мийрасы, терме толғаўлары, дәстанлары хеш ўақытта жоғалмайды ҳәм еле де несип етсе талай әсирлер даўамында өз жаңғырығын даўам еттиреди деп исенемиз ҳәм соған ҳәрекет етемиз. Саламат АЯПОВ, Педагогика факультети музыкалық тәлим қәнигелиги 3-курс студенти. Ўатан сезими Ўатан бул уллы сөз негизинде терең мәни-маңыз бар. Биз қай жерде болсақта Ўатан сезими жүрегимизде жасай береди. Киндик қанымыз тамған жер, бизлерди дүньяға келтирген анамыз бенен байланыслы болады. Себеби анадан туўылып, ана ҳәйиўи менен дүньяны көремиз, ақ сүти ҳәм меҳри менен руўхый жақтан азық аламыз. Бул тек адамзатқа ғана тән қәсийет болғанлығы себепли, Ўатан деген уллы сөздиң алдына «Ана»деген уллы сөзди қосып өтиў орынлы көринеди. Өзбекстан Қаҳарманы И.Юсуповтың мына қатарларында Қырық ай қолда өскен кийик, Шөлдиң ийисин алса турмас, Дүзде жүрген шарўа халқы, Шәҳәрде байласа турмас, - деген қатарларында инсанның туўған жерге деген ишки толғанысын бере алған. Инсан үлкейип, туўылып өскен жерине, ата-анасының, туўғантуўысқанларының меҳири себепли, өзи сезбеген ҳалда баўыр басып қалады. Лекин инсан өзи жасап турған жерде бул туйғыны сезбеўи де мүмкин, ал шаңарағынан, елинен алыс сапарда жүргенинде жүрегинде сағыныш сезими оянады. Ўатан ҳәр биримиз ушын муқаддес ҳәм тәкирарланбас туйғы. Сонлықтан инсан қәлбинде ўатан туйғысы мәңги бирге жасайды. Азат Мадреймов, Тарийх ҳәм ҳуқық факультети студенти. Қызық, бул ескертиў ҳәзирги күнде студентлеримиздиң ойына бир мәрте болса да кирип шыққан ба екен? Бул сораўға түрлише жуўап берсек болады. Себеби бүгинги күнде студент-жасларымыздың университет аймағының қәлеген жеринде темеки шегип турғанлығын көриўимизге болады. Ҳәттеки, көрип көзимизде үйренипте қалған. Бирақ бул жағдай сырттан қарағанда аянышлы көринис береди. Соның ушын да ҳүрметли дослар бундай унамсыз жағдайға ҳәммемиз биргеликте гүресейик. Сонда ғана жағдайдың алдын алған боламыз. Қала берди жақынларымыздың, досларымыздың ден саўлығын сақлаўға өз үлесмизди қосқан боламыз. Нурлан Сейтмуратов, Педагогика факультети дене мәденияты топары студенти. Темеки шегиў қадаған ба?!

6 6 МАТЕМАТИКА ИЛИМИНДЕГИ ҮЛКЕН ЖЕҢИС Математика илиминде өз шешимин күтип турған проблемалар шексиз көп. Солардың ишинде бир неше әсирлер, жыллар даўамында шешилмей киятырғанлары да бар. Мысал ушын: Ходж гипотезасы, P ҳәм NP классларының теңлиги, Риман гипотезасы, Янг-Миллс теориясы, Навье-Стокс теңлемеси шешиминиң бар болыўы ҳәм еле табылмағанын атап өтиўге болады. Математика илими менен шуғылланбайтуғын адамлар ушын бул проблемалар түсиниксиз ҳәм қызықлы емес болыўы мүмкин. Бирақ дерлик ҳәммеге түсиникли, мазмуны жүдә әпиўайы проблемаларда бар. Солардың бири Ферманың уллы проблемасы еди. Бүгинги мақалада үш жүз елиў жыл даўамында жер жүзиндеги барлық математиклерди қызықтырып, руҳландырып келген усы проблема ҳаққында айтпақшымыз. Пьер де Ферма (60-665) белгили француз математиги. Ол математиканың аналитикалық геометрия, математикалық анализ, итималлық теориясы, санлар теориясы бағдарларын жаратқан илимпазлардың бири болып есапланады. Ферманың тийкарғы кәсиби юрист болып, математика илими менен тек ғана жумыстан бос ўақытлары шуғылланған. Соған қарамастан заманының ең белгили математиклериниң бири болып жетилисти. Ферма әййемги Грецияның белгили математиги Диофанттың классикалық шығармасы болған «Арифметика» китабы нусқасын жүдә қызығыўшылық пенен терең үйренип, сол китап бетлери шетлерине 48 ге жақын өзиниң пикирин, тастыйықлаўын ҳәм санлар қәсийети бойынша ашқан жаңалықларын жазып қалдырған. Сол тас тыйықлаўлардың бири былайынша жазылған:«cubumautem in duos cubos, autquadrato-quadratum in duos quadrato-quadratos, et generaliternullam in infinitum ultra quadratumpotestatem in duasejus demnominisfasestdividere; cujusr eidemonstrationemmirabilem sane detexi.hancmarginisexiguitas non caperet» («Еки кубтың қосындысы куб, еки бир квадраттың қосындысы бир квадрат, улыўма, еки санның екиден үлкен дәрежелери қосындысы үшинши санның усындай дәрежесине тең бола алмайды; мен буның шынында да әжайып дәлиллеўин таптым, бирақ бул дәлиллеўди жазыў ушын китап бетиниң шети жүдә енсиз»). Ҳәзирги заман математикасы тили менен айтқанда бул тастыйықлаў былайынша жазылады: an+bn=cn (n>2, abc 0) теңлеме пүтин санлар көплигинде шешимге ийе емес. Берилиўи жүдә әпиўайы болған бул теореманы Ферма 63-жылы жазған. Ол жоқарыда айтылғандай «әжайып дәлиллениўин» ҳеш жерде жазып қалдырмағанлықтан, оны табыўға жүдә көп илимпазлар, белгили математиклер ҳәрекет етип көрген болсада, бул проблема 350 жылдан аслам ўақыт даўамында ашықлығынша қала берди. Бул тастыйықлаўды дәлиллеў жолында математиканың жаңа бағдарлары ашылды; көп бағдарлары раўажланды; жаңа теориялар, гипотезалар пайда болды; жаңа теоремалар дәлилленди. Яғный бул проблема бир неше әсир даўамында шешилмеген болсада математика илиминиң раўажланыўына үлкен тәсирин көрсетти. Бирақ ўақыттың өтиўи менен, шешими табылмағанлықтан бул проблема менен шуғылланыўдан илимпаз математиклердиң кеўли суўый баслады. Себеби сонша ҳәрекетлерге, мийнетлерге қарамай проблема шешилмей қала берди. 908 жылы немис ҳәўескер математиги Вольфскель Ферма проблемасын шешкен адамға немис маркасын мийрас етип қалдырды. Усыдан кейин бул проблеманың шешимин табыў ушын математиканы түсинетуғын адамларда, түсинбейтуғын адамларда өз ҳәрекетин баслады. Нәтийжеде улыўма тийкарсыз жумыслар, мақалалар көбейип, жалатайларда пайда болды. Бул проблема менен шуғылланыўшы белгили илимпазлар, үлкен илимий мектеплерге тийисли күшли математиклер бул проблеманы шешиў жолындағы қыйыншылыкларды терең аңлап, математиканың басқа мәселелери менен шуғылланыўға өтип кетти. Ал Ферма проблемасы менен болса бул қыйыншылықларды еле аңламаған математика илими менен шуғылланыўды енди баслап атырған тәжирийбесиз, жеккеленген, өзиниң билими дәрежесинде туйықланып калған ҳәўескер математиклер, математика илимин терең түсинбейтуғын, илимий мектеплер менен байланыссыз адамлар шуғыллана баслады. Ўақыттың өтиўи менен жүдә көбейип кеткен бул адамлар «ферматислер» ямаса «ферматиклер» деп аталатуғын болды. Басқаша айтқанда, егер кимдеким Ферма проблемасы менен шуғылланып атырман десе оған ҳақыйқый математиклер аянышлы көз бенен қарайтуғын болды. Деген менен бул проблеманы бир нешше жыллар даўамында үзликсиз түрде үйрениўди даўам еткен жүдә белгили математиклерде бар еди. Солардың тынымсыз мийнетлери, ҳәзирги заман математикасында пайда болған жаңа методлар, теориялардың раўажланыўы нәтийжесинде бул уллы теорема 995-жылы Америкалы математик Эндрю Уайлс тәрепинен толық дәлилленди. Бул математика илиминдеги уллы жеңис болды. Сол жыллары бул жаңалық жер жүзиндеги барлық еллердиң миллий газеталарында жазылды, телевидениелеринде қайта-қайта айтылды, ҳүжжетли фильмлерде исленди. Себеби бул адамзат тарийхындағы үлкен табыслардың бири еди. Енди математика илимине қызығыўшылар ушын бул проблеманың шешими ҳаққында қысқаша айтып өтемиз. Әлбетте Эндрю Уайлстың ҳәзирги заман математика тилинде жазылған 30 беттен ибарат дәлиллеўин барлық оқыўшыларға түсиникли етип айтыў мүмкин емес. Сонлықтан математикалық символларды, формулаларды дерлик ислетпестен логикалық избе-изликте баянлаўға ҳәрекет етемиз. Ферманың уллы проблемасы өзиниң түбиринде әййемги Греция математикасына, Пифагор дәўирине барып тақалады. Дерлик барлық оқыўшы орта мектептиң геометрия курсында айтылатуғын Пифагордың мына теоремасын биледи: Туўры мүйешли үш мүйешликтиң катетлери квадратларының қосындысы гипотенузасы квадратына тең. Ҳақыйқатында болса, Пифогор, пүтин санлар қәсийетлерин үйренгенликтен, x2+y2=z2 теңлемени қанаатландырыўшы пүтин санлар үшликлер көплиги қәсийетлерин үйрениўден баслаған. Бул үшликлер Пифагор үшликлери деп аталады. Бундай үшликлер шексиз көп. Мысал ушын {3,4,5}, {6,8,0}, Ферма болса Пифагордың x2+y2=z2 теңлемесиниң орнына x3+y3=z3 теңлемесин қарастырған ҳәм бул теңлемени қанаатландыратуғын ҳеш бир пүтин санлар үшлигин таба алмаған. Ферма тек ғана теңлеме дәрежесин бирге асырған ҳәм шексиз көп шешимге ийе теңлеме шешимин табылмайтуғын теңлемеге айланғанына ҳайран болған. Ол кейин теңлеме шешимин дәреже көрсеткиши 4,5,6, болған жағдайларда излеген ҳәм табалмаған. Нәтийжеде xn+yn=zn теңлеме n>2 болғанда улыўма пүтин санлар көплигинде шешимге ийе емес деген болжаўды айтқан. Ең қызықлы жери ол бул болжаўдың ҳақыйқат екенлигиниң «шынында да әжайып дәлиллениўин таптым» деп жазып кеткен. Әне усы әпиўайы шешимди табамыз деп қаншаданқанша илимпазлар ҳәрекет етти. Бирақ ол әпиўайы шешим табылмады. Ол дәлиллениўдиң болғаныда гүман. Сонлықтан белгили математиклер бул шешимди табыў ушын өзлериниң методларын жарата баслады. Бул проблеманы белгили математик Эйлер 0-жылы n=3 болғанда, Дирихле ҳәм Лежандр 825-жылы n=5 болғанда, Ламьеn= болғанда дәлилледи. Куммер болса бул проблеманың 00 ден киши барлық әпиўайы санлар ушын орынлы екенлигин дәлилледи (3,59, 6 санларынан басқа. Олар ушын бул проблема белгисиз болып қалды). Кейин ала математиклер Куммер методы менен теңлеме дәрежеси 25 мыңнан киши болғанда проблеманы шешти. Бирақ улыўма жағдайда проблема шешилмей қалаберди. 980-жылларға келип проблеманы шешиўдин жаңа ағымы пайда болды. Морделль гипотезасына көре xn+yn=zn теңлеме n>3 болғанда тек ғана шекли сандағы өз-ара әпиўайы шешимлерге ийе болады. Бул гипотезаны Фальтингс 983-жылы дәлилледи. Немис математиги Герхард Фрай Ферма проблемасы Танияма-Шимура гипотезасынан келип шығатуғынлығын болжаў етеди. Бул болжаўды Кен Рибет ҳәм Ж.-П.Серр дәлилледи. Танияма-Шимура гипотезасын болса Эндрю Уайлс әжайып түрде дәлилледи. Бул Ферма проблемасының шешилиўи еди. Солай етип, жер жүзиндеги математиклердиң Ферма проблемасын шешиў жолындағы 350 жылдан аслам даўам еткен тынымсыз мийнети әжайып түрдеги жеңис пенен жуўмақланды. Бул XX әсир математиклериниң ең үлкен табысларының бири болды. М.Ибрагимов, Университеттиң оқыў ислери бойынша проректоры МУҳАММЕД ЮСУФ - ЛИРИК ШАЙЫР Радиоузелдиң бүгини Өзбекстан Республикасы Президенти И. Кәримовтың 203-жыл 2-декабрь күнги «Өзбекстан халық шайыры Муҳаммед Юсуфтың туўылғанының 60 жыллығын белгилеў ҳаққында»ғы қарарына муўапық республикамызда Өзбекстан халық шайыры Муҳаммед Юсуфтың дөретиўшилигине бағышланған әдебият ҳәм мәнәўият байрамлары, әдебий кешелер ҳәм жазыўшы-шайырлар менен ушырасыўлар болып өтпекте. ШҮКИР ДЕЙСЕҢ, СЕН ҚАШАН?... Алымсақты тартқылап, Нәпси қоймас дейдилер. Нәкәс өзи тойса да, Көзи тоймас дейдилер. Кимлердиңдур әлемде, Ебин-жорық ҳалы бар. Адамлар бар бағдағы, Бүлбүлден де дәметер. Жалған дүнья-бул дүнья, Арзан дүнья-бул дүнья. Не-не ҳәким беклерден, Қалған дүнья-бул дүнья. Кирпиктен де қысқадур, Мал-дүньяның жоллары. Ибрат болсын Искендер! Ашық кеткен қоллары. Узат дейсең, бер дейсең, Ҳеш қоймадың адамзат. Түйе тойды, пил тойды, Сен тоймадың адамзат! Шүкир қылар ҳәттеки, Қумырысқалар ҳәм қуслар. Шүкир дейсең, сен қашан, Қам сүт емген байғуслар? Бул бес күнлик дүньяда, Саўлатыңа керил ме. Гүмбез салма, бағ қалдыр, Дәўлетиңе керилме. Өз елиңди қақсатсаң, Хор боларсаң өзиң де. Бир күн усы ел меҳрине, Зар боларсаң өзиң де «Қайырлы таң, университетим» Азанда ҳәр сапары оқыўға шыққанымда университет тәрептен музыка сестин, баслаўшылардың даўысын еситетуғын едим. Ҳайран болып: «Бул не екен радио ма? Таң азаннан айттырып қоятуғын», -деп ҳайран болдым. Кейин билсем университетте радиоузель жумыс баслаған екен. «қайырлы таң, университетим», - деген даўысы менен Ҳүрлиман ҳәм Гүлжәҳән атлы баслаўшы қызлар еситтириўлерди ашып берди. Соң дөретиўши жәмәәт, радио үйин сорастырып таптым. Барсам студентлериниң қоршаўында билим сырларын жалықпай үйретип отырған устаз Зыяда Қожықбаеваны ушыраттым. Зыяда апа жыллы жүзлилик пенен күтип алып, талантлы студентлери менен таныстырды. Олар еситтириўди жазып алыў үстинде жумыс алып барып атыр екен. Мен қызықсынып устазынан радионың шөлкемлестирилиўи ҳәм оған қатнасатуғын жаслар ҳаққында айтып бериўин сорадым. Радио 203-жылы 23-апрельде журналистика қәнигелиги 3-курс студентлериниң пикир-усынысы менен ашылды. Соң 2-28-апрель күнлери туўрыдан-туўры эфирге шықты. Бул бир қанша қыйыншылықты келтирип шығарды. Баслаўшылар алмасқан ўақыттағы шаўқым, микрофон түсип кеткен ўақытта болды, кейин ала еситтириўди жазып алып эфирге беретуғын болдық. Дәслебинде радионы белгили бир факультетлер еситетуғын болса, бүгинги күни университеттиң ҳәмме жеринде еситиў имканиятына ийе болды. Мениң бир-биринен алғыр студентлерим өзлериниң пикири менен келип жаңа рубрикаларды алып барады. Бүгинги күни радио еситтириўлеримизде: «Университет жаңалықлары», «Пайдалы мәсләҳәтлер», «Бизиң мийманымыз», «Спорт тарийхы», «Үлкемиз тарийхын үйренемиз», «Инглис тилин үйренемиз», «Интернет материаллары», «Студенттиң бир күни» рубрикалары бар. Оларды Ғумша Есемуратова, Маҳида Бабаева, Зулхумар Султанова, Наргиза Нуриева, Фурхат Юсуповлар ҳәм баслаўшылардан Ҳүрлиман Нуржанова, Гүлжәҳән Сейтназарова, Жығагүл Темирбековалар белсендилик пенен алып барады, - деп гәпин жуўмақлады, Зыяда Қожықбаева. Мен усындай оқыў орнының талантлы жасларды жүзеге шығарып атырған радиосы бар екенине, оларға кең имканият жаратылып берилгенин көрип қуўандым. Өз гезегинде бул дөретиўшилик топардың келеси жумысларында табыслар тилеп қаламан. Тәрбия СЕЙТНАЗАРОВА

7 Қысқы олимпиада ойынлары: әжайып спорт түрлери Россияның Сочи қаласында болып өткен қысқы олимпиада ойынлары жақсы шөлкемлескенлик пенен өтти. Рекордларға бай болды. Олимпиада ойынлары басланбастан алдын-ақ бурынғы рекордлар жаңаланған еди. Мәселен, спорт ойынлары болып өтетуғын спорт объектлериниң бир-бирине қол жетер жерде жайласқаны, ойынларды өткериўге жумсалған қәрежетлер жағынан да Сочи олимпиадасы жоқары көрсеткишке ийе болған еди. Лекин, биз мақаламыз арқалы қарақалпақстанлы спорт ышқыпазларына онша таныс болмаған спорт түрлерин танысырыўға бел байлап отырмыз. Скелетон: олимпиада ойынлары түри есапланған бобслей ҳәм шана киби муз наўа арқалы жоқарыдан төменге қарай сырғанайтуғын спорт түри. Скелетон инглис тилинен аўдарма исленгенде «с к е л е т» д е г е н д и а ң л а т а д ы. Негизинде склетонның түп атаб а б а с ы тоббоганды Арқа Америкалы индецлер қолланған. Скелетонның олимпиада ойынларындағы тәғдири жүдә қызық. Ол биринши рет 928-жылы Санкт-Моритцте олимпиада ойынларының бағдарламасына киргизилген болса, тап усы курортлы қалада жигирма жыл өткеннен соң бул бағдарда қатнасқанларға дәслепки медал тапсырылған, буннан соң болса, 54 жыллық тәнепис болды жылы ғана скелетон олимпиада спорт түри деп тән алынып Солт-Лейк-Сити де жеңимпазлар анықланды. Скелетон өз атамасын биринши соғылған шанадан алған. Ол жиңишке металдан исленип, формасы адамның склетин елеслететуғын еди. Сырттан қарағанда скелетон әпиўайы шанаға уқсағаны менен олимпиада спорт түрине қойылатуғын талап жүдә жоқары. Бириншиден, шанада басқарыўшы руль жоқ, демек кескин айланбада скелетоншы шананы өз денеси менен ғана бурыўы мүмкин. Екиншиден шананың тезлиги саатына 30 километрге жетиўи мүмкин, және спортшы шанада басы төменге қарап жатады. Сол ушын скелетоншының жеке аўрылығына итибар бериледи, артықша салмақ шананың тезлигине кескин тәсир етиўи турған гәп. Кёрлинг: Олимпиада ойынларындағы ең жас спорт түрлеринен есапланады. Ойынның тамыры Шотландияға барып тақалады. Кёрлинг 998-жылы олимпиада спорт түри д е п т ә н а л ы н д ы. С ы р т т а н бақлағанда к е р л и н г қызық емес, бир текли ойын сыпатында тәсир қалдырыўы мүмкин. Еки адам гранит тастың жақсы сырғанаўы ушын музды ысқылайды. Сол ушын кёрлингшилерге «еденди жуўыўшылар» деген лақаб тағылған. Лекин ойынның өз алдына қағыйдасы бар. Керлингте стандарт қағыйда менен бирге бир қатар жазылмаған қағыйдаларда бар. Ҳақыйқый кёрлингши қарсыласына кесент етпейди, шалғытыўға ҳәрекет етпейди, өз қәтесин түсинеди, егер жеңип шықса жеңилип қалған тәрепке шербет берип сыйлайды. Сноуборд: Олимпиада ойынларындағы ең тамаша спорт түрлериниң бири. Заманагөй сноуборд тақтасы өткен әсирдиң 0- жыллары АҚШ та ислеп шығарыла баслады ҳәм ол жерде биринши жарыслар болып өтти. Сноубордтың олимпиада ойынларындағы дебюти 998-жылы На- ганадо болып өтти. Соннан баслап қысқы олимпиада ойынлары усы спорт түриниң жаңа бағдарлары менен толысып барды. Ең биринши болып олимпиада бағдарламасына хафпайп киргизилген еди. Спортшылар муз дийўалдың биринен екиншисине ҳаўада а к р о б а т л ы қ ө н е р и ҳ ә м секириўи мен е н ө т е д и. Төрешилер ҳәр бир элементтиң қыйыншылық д ә р е ж е с и ҳәм бир тегис орынланыўын баҳалап барады жылы Солт-Лейк-Ситиде болып өткен ойынларда биринши мәртебе хафпайпқа параллель гигант слалом қосылды. Онда еки спортшы параллель трассадан старт алады ҳәм бир-биринен озып кетиўге ҳәрекет етеди. Квалификацияның нәтийжесине бола, сноубортшылар финалға шығады, ал финалда ең күшлилер қалады жылы болса Туринде өткен олимпиада ойынларында сноуборд-кросс ойынлары киргизилди. Сноуборд-кросстың трассасы ҳәр қыйлы тосқынлыққа ийе болады. Ал, Сочиде болып өткен олимпиада ойынларында болса биринши мәртебе параллель слалом ҳәм слоупстайл түрлери бойынша спортшылар беллести. Параллель слаломда параллель трассадан төмен қарап түседи. Онда аралықты тез ҳәм қәтесиз басып өткен спортшы жеңимпаз деп табылады. Слоупстайлда сноубордшылар трамплин, пирамида, услағыш, контр қыялық уқсаған тосқынлықты басып өтеди. Трассада спортшы өзиниң қәлеўи бойынша тосқынлықты таңлаў мүмкиншилигине ийе. Бобслей: Заманагөй бобслейди гейпара қәнигелер менен журналистлер қысқы ойынлардың «Формула-» и деп те атайды. Себеби, бобслейде де тезлик жүдә жоқары болады. Бизиң үлкемизде бул спорт түри таныс болмаса да олимпиада ойынлары түри сыпатында биринши олимпиада ойынларына киргизилди. Муз наўадан старт алғанда спортшылар пәт алып команда ағзалары бобты ысырады ҳәм пәт алғаннан соң секирип мин е д и. Трасса жүдә сырғанақ болғаны менен онда пәт алыў ушын спортшылардың аяқ-кийимине орнатылған гертиклер жәрдем береди. Шананы биринши минген спортшы басқарып отырады. Соңында отырған спортшының ўазыйпасы шана финишти кесип өткенде оны тормозлап тоқтатыў болып табылады. Ал, шананың ортасында болса шананың тезлигин жоқарылатыўшы ийтериўшилер отырады. Ал, шана музда сырғанап баратырғанда спортшылар өз денеси менен бир тәрептен екинши тәрепке ийилип қарсылықты жеңиўге ҳәрекет етеди. Бүгинги күни бобслей шананың корпусы пластик, алюмин яки кевлардан исленеди. (бронижилет исленетуғын материал). Бундай шана трассада саатына 60 километр тезликти көрсетиўи де мүмкин. Бобслейде жеңимпаз төрт урыныўдан соң анықланады. Заманагөй спорт үскенелери жаңарып, өзгешеликке ийе болып атырған болсада, спортшының епишиллиги, шаққанлығы, шеберлиги жеңиске ерисиўдиң шешиўши факторы болып қала береди. Ықшамлап таярлаған: Ҳ.АТАЖАНОВ Студентлер турар үйи руўхыйлық залында Қарақалпақстан Республикасы ИИМ Нөкис қалалық ИИБ жынаят қыдырыў ҳәм шөлкемлескен жынаятшылыққа қарсы гүресиў бөлими менен биргеликте 204 жыл «Саламат бала» жылына ҳәм февраль айы Республикалық «Жаслар арасында наркотик затлардың тарқалыўына, нәшебентликтиң алдын алыў ҳәм оларға қарсы гүрес» айлығына бағышланған «Нәшебентликтиң зыяны: аянышлы ҳәм аўыр ақыбетлери» атамасындағы ушырасыў кешеси болып өтти. Кешени университет руўхыйлық ҳәм ағартыўшылық ислери бойынша проректоры Б.Матмуратов алып барды ҳәм келген қәнигелерге сөз берди. Қарақалпақстан Республикасы ИИМ Нөкис қалалық ИИБ Ҳуқықбузарлықтың алдын алыў бөлиминиң Жас өспиримлер арасында қадағалаўсызлықтың ҳәм ҳуқықбузарлықтың алдын профилактикасы топары аға инспекторы М.Шразов «Нәшебентлик затлардың мәмлекетимиз аймағына кирип келиў жоллары хәм оған қарсы гүрес илажлары», Қарақалпақстан Республикасы ИИМ Нөкис қалалық ИИБ Жынаят қыдырыў ҳәм шөлкемлескен жынаятшылыққа қарсы гүресиў бөлими аға оператив ўәкили Т.Әметов «Жаслар арасында ҳуқықбузарлық, жынаятшылыққка қарсы гүрес илажлары» Қарақалпақстан Республикасы ИИМ Нөкис қалалық ИИБ Жынаят қыдырыў ҳәм шөлкемлескен жынаятшылыққа қарсы гүресиў бөлими оператив ўәкили Н.Абазов «Жас өспиримлердиң нәшебентлик затларды қабыллап үйрениўи ҳәм оларға қарсы гүрес илажлары» ҳәм университет Ибн Сино саламатлық орайы баслығы, биология илимлериниң кандидады, доцент С.Сейтназаров «Инсан саламатлығына тәсир етиўши жат иллетлер» деген темадағы баянатлар тыңланды. Тыңланған баянатларда жаслар арасында наркомания, нәшебентликтиң алдын алыў, турмыста ушырасып атырған аянышлы ақыбетлерди студентжасларға түсиндирип өтти. Кешеде кәнигелер тәрепинен студент-жасларға наркоманияға байланыслы видеофильмлер қойып көрсетилди. Ушырасыў соңында студентлер тәрепинен сораўлар берилип қәнигелерден жуўап алынды. Наркомания ҳәм алькоголизм усаған жат иллетлердиң алдын алыў бойынша студент жаслар менен бирге ўазыйпалар белгилеп алынды. Әкежан Асқар таўым, атқан таңым, Тәнимизде ағар қаның, Меҳрибаным, қәдирданым, Аман болың-әкежаным. Ул уяға, қызлар қыяға, Бири биринен зыяда, Жыйналысып өскен уяда, Байрам етер әкежаным. Қыста тоңып, жазда күйип, Инам еткен бизге жыйып, Ақлық-шаўлықларды сүйип, Рәҳәтин көриң әкежан. Жамила ЖАРИМБЕТОВА Көтеремиз басымызға, Жас қосылсын жасыңызға, Узақ жасаң алдымызда, Айбатымыз әкежаным, Саўлатымыз - әкежаным! Аяпберген ӨТЕПБЕРГЕНОВ, Өзбекстан Республикасы Халық билимлендириўиниң ағласы

8 8 Hello English ҚМУ ПРЕСС Мазмунлы ушырасыў (Инглис тили клубы) Инглис тилин үйрениў клубында сизлерге инглис тилиндеги тийкарғы грамматикалық қағыйдаларды таныстырып барыўға ҳәрекет етемиз. Ҳәзирги мәҳәлдеги to be ҳәм have көмекши фейилиниң төмендеги формалары бар: Болымсыз формада олар «not» яғный «емес» жанапайын алады. Ол инглис тилинде көмекши фейилге қосылып жазылады, ал қарақалпақ тилинде бөлек жазылады. To be -> am, is are [ + not, n t ] To have-> have, has [+ not, n t ] Бирлик сат: I. I am / have II. You are / have III. He She is / has It Көплик сан: I. We II. You are / have III. They - шынығыў : to be ҳәм have көмекши фейилин көп ноқаттың орнына қойып диалогты толтырың Activity. Complete the words using the present tense of be and have. Jane: we all here now? Mark: Where Tom? He here. Helen: Oh, he very well. He in bed. Lynn: Oh, dear. Poor Tom And Sarah here. Sarah: Oh, yes, I. Jane: I a question. Angela late. Or she ill, too? Helen: No, she ill. Mark: She at work, Jane. Lynn: Peter and Sue here. Jane : Yes, they. They in the kitchen. Angela: Hello, everybody. I late? Jane: Tell Peter and Sue to come, Mark. Peter: It all right. Here we. Jane: Good. Now we ready to start. Студентлер турар үйи руўхыйлық залында «Саза» жеке раўажланыў ҳәм шаңарақ журналы директоры Ж.Дәнебаев пенен студент-жаслардың ушырасыўы болып өтти. Ушырасыўдың тийкарғы мақсети жасларды шаңарақлы болыўға таярлаў, ышқы менен муҳаббаттың айырмашылығы, бахытлы болыўдың сырлары туўралы пикир алысыў еди. Ж.Дәнебаев усы бағдардағы мәселелердиң психологиялық шешимине көбирек итибар берди. Кешеде студент-жаслар шаңарақ ҳәм шаңарақ қурыўға таярсыз ба? - деген сораўлар дөгерегинде пикирлести. Кәсибим мақтанышым таңлаўы Университет ҳаял-қызлар шөлкеми тәрепинен студентлер турар үйинде «Саламат бала» жылына арналып «Кәсибим мақтанышым» атамасындағы таңлаў өткерилди. Таңлаўдың тийкарғы мақсети студент жаслардың оқыўда ҳәм жәмийетлик жумысларда белсендилигин арттырыў, өнерли қыз-жигитлердиң дөретиўшилик ислерин кең жәмийетшиликке таныстырыў, жаслардың қәлбинде Ана Ўатанға болған муҳаббат ҳәм садықлықты және де беккемлеў ҳәм соның менен бирге студент жаслардың бос ўақытларын мазмунлы өткериўден ибарат. Усы тийкардағы илаж техника, химия-технология, тәбияттаныў ҳәм география факультетлеринде болып өтти. Тәбияттаныў ҳәм география факультети студентлери бул илажды инглис ҳәм қарақалпақ тилинде алып барды. Бунда биология, география, геодезия, экология, агро-химия, топырақ таныў, кадастр ҳәм био-геохимия қәнигелигин өз ишине алса, химия-технология факультети химия, химия-технология, жеңил-санаат, нефтьгаз, тоқымашылық, кәсиплик-тәлим қәнигелигинен ибарат болса, техника факультети имарат курылысы, коммуникация, электро-энергетика, электро-техника, автожол, архитектура, кәсип-тәлим (курылысы), қала қурылысы қәнигеликлерин өз ишине алады. Ҳәр бир қәнигеликтиң өзине сай жуўапкершилиги, турмыста орны бар. Таңлаўда кәсипке байланыслы қызықлы композицияларда орын алды. Ж.ӨТЕГЕНОВА. редактор Ҳүрмет АТАЖАНОВ Шөлкемлестириўши: Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети ҳәм редакцияның мийнет жәмәәти Мәкан жайымыз: Нөкис қаласы, Ч.Әбдиров көшеси, -жай. 2-санлы студентлер жатақханасы. Материалдағы фактлердиң ҳақыйқатлығына автор жуўапкер. Материаллар рецензияланбайды ҳәм қайтарып берилмейди. Басып шығарыўшы: Нөкис полиграфкомбинаты жуўапкершилиги шекленген жәмийети. Нөкис қаласы, Қарақалпақстан көшеси, 9-жай. Газетаны жазылыўшыларға Логикалық сораўлар 2 С у д Дүзген: Марьям ЖӘРИМБЕТОВА о к у Жазыўшылардың бири өз дөретпесинде оған былай деп тәрийп береди: Сениң бир жағың жарқырап тур, бир жағың қараңғы түнек, бир жағың жарқыраған жаз, бир жағың қақаман қыс, бир жағың мазмунлы, бир жағың ҳеш қандай мәниге ийе емес. Сениң бир жағыңа қарасам қуўанышқа толаман, бир жағың көзлеримди қайғы жасына толтырады. Сен несең өзиң? Сораў мәниге ийе бул сыпатламада не айтылған? *** Бейдабоның айтыўына қарағанда адамзатта ҳайўанатлардан жоқары тутатуғын төрт пазыйлет бар. Олардың бириншиси даналық, яғный илим ийелеў, саўат ашыў, ҳәр нәрсени тереңирек түсиниўге жәрдемлеседи; екинши пазыйлет тәжирийбеде сынап, сабырлылық пенен ҳәрекет етиў, жүрген жолынан алжаспаў, яғный ақыллылық пазыйлети; үшиншиси туўры сөз сөйлеп өзиңди, өзгени де қутқарыў, ҳәр бир адамның жағдайын туўры түсинип, сезе алыў, яғный - әдалатлылық пазыйлети. Булардың ишинде ең әҳмийетли орын тутатуғын төртинши пазыйлет, өзиниң жағдайына қарап ҳәрекет етиў менен белгинеди. Ол қандай пазыйлет? Таярлаған: Марьям ЖӘРИМБЕТОВА, Қарақалпақ филологиясы факультетиниң 2-курс студенти жеткериўде факультетлер деканаты жуўапкер. Нәўбетши: Ж.Жаримбетова. Баҳасы шәртнама тийкарында. Газета А-3, А-4 форматында айына еки мәрте шығады. Тиражы 2000 дана. Қарақалпақстан Республикасы Баспасөз ҳәм хабар агентлиги тәрепинен 200-жылы 2-мартта дизимге алынды. Гүўалық 0-0 ИНДЕКС: Пуқаралар ушын 2020 Кәрханалар ушын 202