Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH. Razvoj održivog tržišta bioenergije u Srbiji (DKTI)

Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH Razvoj održivog tržišta bioenergije u Srbiji (DKTI) STUDIJA POTENCIJALA DRVNE BIOMASE I LOGISTIKE ZA OPŠTINU GORNJI MILANOVAC PRIPREMILI: Milan Malidžan, dilomirani ekonomista Slaviša Vitorović, diplomirani mašinski inženjer novembar, 2017.

Sadržaj 1. Definicija zadataka... 5 2. Korišćena metodologija... 6 3. Rezime... 7 4. Moravički okrug... 10 5. Javno-komunalno preduzeće "Gornji Milanovac"... 12 6. Potencijal biomase i realnog snabdevanja biomasom u regionu Gornjeg Milanovca... 14 6.1 Procena biomase koja se prikuplja pored puteva i iz rečnih korita... 19 7. Stanje na tržištu biomase u oblasti Gornjeg Milanovca i ulazne cene... 19 7.1 Drvoprerađivačka industrija i oblasti Gornjeg Milanovca i potencijal za snabdevanje drvnom sečkom... 22 8. Snabdevanje biomasom i logistika... 26 8.1 Tehnički zahtevi i mehanizacija... 26 8.2 Upravljanje lancem snabdevanja... 30 8.3 Skladištenje biomase... 33 9. Pravni aspekti korišćenja biomase... 37 10. Finansijska analiza i ekonomski pokazatelji organizacije snabdevanja biomasom i alternative za finansiranje... 39 10.1 Investicije u opremu i operativni troškovi... 39 10.2 Ekonomski indikatori... 40 11. Zaključci i preporuke... 42 12. Literatura... 43 2

Spisak tabela Tabela 1: Putna udaljenost (km) između Gornjeg Milanovca i okolnih gradova.... 11 Tabela 2: Primer nepovoljnih putnih veza Gornjeg Milanovca sa zapadom, posebno sa Kolubarskim okrugom... 12 Tabela 3: Instalirani kapaciteti kojima upravlja JKP Gornji Milanovac... 13 Tabela 4: Podaci o šumama na teritoriji Šumskih gazdinstava zaduženih za predmetnu oblast... 15 Tabela 5: Površine pod šumama po regionima, opštinama i vlasništvu... 17 Tabela 6: Kalorijska vrednost i sadržaj pepela za odabrana drvna goriva... 18 Tabela 7: ŠG "Golija", Ivanjica: prodaja drveta u 2016.... 21 Tabela 8: Ukupna prodaja drveta u prečniku od 50 km drumske udaljenosti od Gornjeg Milanovca... 21 Tabela 9: Mehanizacija i oprema neophodni za mobilizaciju biomase... 29 Tabela 10: Tabela - Zahtevi za drvnu sečku u skladu sa SRPS EN ISO 17225-4:2015... 32 Tabela 11: Mehanizacija neophodna za manipulaciju drvne sečke... 39 Tabela 12: Godišnji operativni troškovi za manipulaciju drvne sečke... 39 Tabela 13: Analiza osetljivosti ušteda goriva u odnosu na promenu cene goriva-... 40 Tabela 14: Analiza osetljivosti ušteda goriva u odnosu na promenu cene goriva-... 41 Spisak slika Slika 1: Položaj Moravičkog okruga u odnosu na teritoriju Srbije i njenih lokalnih samouprava... 10 Slika 2: Položaj Gornjeg Milanovca u Centralnoj Srbiji... 11 Slika 3: Lokacije kotlarnica... 13 Slika 4: Površina pod šumama u Srbiji... 14 Slika 5: Crvenim krugom označena je oblast na km drumske usaljenosti od Gornjeg Milanovca.... 20 Slika 6: Snabdevanje drvetom direktno iz šume, opcija I... 30 Slika 7: Snabdevanje drvetom iz šuma u skladište logističkog centra i odatle nastavak toka do krajnjeg potrošača, opcija II... 31 Slika 8: Opcije u pogledu logistike u lanca snabdevanja za snabdevanje drvnom sečkom... 31 Spisak fotografija Fotografija 1: Gornji Milanovac... 12 Fotografija 2: Održavanje površina pored puteva (Izvor: http://www.jp-gm.org)... 19 Fotografija 3, Fotografija 4: Drvoprerada, Klatićevo- sušare i natkriveno skladište... 22 Fotografija 5: Hrastova oblovina u Drvopreradi... 22 Fotografije 6, 7, 8: Objekti Prezentparket -a... 23 Fotografije 9, 10, 11: Drvni ostatak u voćnjaku pored puta u kome se uzgajaju jabuke u selu Vinča (Topola), 30 km od Gornjeg Milanovca, novembar 2017... 25 Fotografija 12, 13: Materijal za proizvodnju drvne sečke... 33 3

Fotografija 14: Parking ispred kotlarnice u Železničkoj ulici... 34 Fotografija 15: Kotlarnica pored zgrade Osnovne škole "Desanka Maksimović".... 35 Fotografije 16, 17: Skladištena biomasa... 35 Fotografija 18; Prikolica sa hidrauličkim podizačem... 36 Fotografija 19: Traktor sa teleskopskim utovarivačem i viljuškarom... 36 Spisak skraćenica G godišnje BMZ Nemačko Ministarstvo za ekonomsku saradnju i razvoj CB Analiza prednosti i troškova (cost-benefit) US Ustavni sud DKTI Nemačka klimatska i tehnološka inicijativa evro EU Evropska unija FAO Organizacija za hranu i kulturu ŠG Šumsko gazdinstvo ŠU Šumska uprava GIZ Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit h sat ha hektar kg kilogram km kilometar kw kilovat m³ kubni metar MW megavat br. broj JP javno preduzeće JKP javno komunalno preduzeće RS Republika Srbija DP državno preduzeće SECO Državni sekretarijat za ekonomske poslove (Švajcarska) t tona 4

1. Definicija zadataka Izradu Studije potencijala drvne biomase i logistike za Opštinu Gornji Milanovac podržao je Program "Razvoj održivog tržišta bioenergije u Srbiji", koji finansira nemačko Savezno Ministarstvo za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ) u okviru Nemačke tehnološke i klimatske inicijative (DKTI), a sprovodi Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH. Cilj Studije je da se utvrdi stvarni potencijal drvne biomase na teritoriji Gornjeg Milanovca u prečniku od 50km drumske udaljenosti, i donosiocima odluka pruže osnovne informacije i podaci u vezi sa realizacijom projekta zamene goriva- prelaska sa fosilnih goriva, odnosno mazuta i uglja, na drvnu sečku. Planirana je ugradnja kotla na drvnu sečku kapaciteta 2,5 MW umesto postojećeg kotla na mazut u kotlarnici Javnog-komunalnog preduzeća. Dodatni mali kotao zamenio bi kotao na ugalj od 400 kw u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović". Zadaci i aktivnosti 1. Potencijali biomase i realno snabdevanje biomasom Specifikacija raspoloživog potencijala drvne biomase od "Srbijašuma" i privatnih šuma u navedenoj oblasti Raspoloživa drvna biomasa (ostaci prerade drveta prema vrstama i količini) Procena biomase prikupljene pored puteva, iz rečnog korita i parkova Utvrđivanje tehničkih potencijala biomase i realnog snabdevanja biomasom 2. Snabdevanje biomasom i logistika Stanje na tržištu biomase u navedenoj oblasti Identifikovanje potencijalnih snabdevača (kompanija specijalizovanih za mobilizaciju drvne biomase, glavnih kompanija koje se bave preradom drveta, i proizvođača drvne sečke i drvnih peleta, itd.) i njihovih potencijala i mogućnosti za snabdevanje u pogledu količine, kvaliteta i drugih karakteristika Tehnički zahtevi i mehanizacija neophodni za održivo snabdevanje biomasom Upravljanje lancem snabdevanja- preporučene procedure upravljanja Skladištenje biomase i pregled korišćene tehnologije i mehanizacije za prikupljanje biomase i logistički lanci 3. Pravni aspekti u pogledu korišćenja biomase 4. Finansijska analiza i ekonomski pokazatelji organizacije snabdevanja biomasom i alternative za finansiranje Investicije u mehanizaciju, opremu, skladištenje, kontrolu kvaliteta Operativni troškovi Ekonomski pokazatelji uključujući i analizu osetljivosti 5

2. Korišćena metodologija Studija potencijala drvne biomase i logistike za Gornji Milanovac trebalo bi da služi kao osnov za ugradnju kotla na drvnu sečku od 2,5 MW i manjeg kotla na drvnu sečku u kotlarnicama koje korisnik odredi, u cilju zamene postojećih kotlova na mazut, odnosno ugalj. Studija se zasniva na kancelarijskom istraživanju i ispitivanjima na terenu. Korišćena metodologija za postizanje ciljeva Studije obuhvata sledeće aktivnosti: 1) Kancelarijsko istraživanje relevantnh podataka o: situaciji u navedenoj oblasti u vezi sa šumarstvom, tržištem biomase, preradom drveta, biomasom koja se prikuplja pored puteva, insfrastrukturom koja se odnosi na ugradnju novih kotlova, skladišta biomase i preporučenih alternativa za organizovanje lanca snabdevanja, zainteresovanih strana za potencijalni projekat sa strane snabdevanja, i istraživanje tržišta. 2) Pregled odabrane literature na temu goriva iz biomase, referentnog zakonodavnog okvira, i dostupnih primera dobre/ loše prakse. 3) Intervjui sa odabranim zainteresovanim stranama, odnosno predstavnicima lokalne uprave, relevantnih lokalnih i republičkih javnih preduzeća, prerađivača drveta i preduzetnika. Struktura intervjua bila je sledeća: a) standardna pitanja o proizvodnji biomase i sektorima šumarstva i drvnoprerađivačkoj industriji; b) podaci o konkretnim aktivnostima određene zainteresovane strane; c) stručno i lično iskustvo i stav u odnosu na projekat zamene goriva i potencijalno angažovanje. Intervjui su realizovani telefonskim putem, kao i putem ličnih kontakata tokom terenskih poseta. 4) Terenske posete realizovane su sa određenim zainteresovanim stranama koje su odabrali autori, kao i sa onima koje su predložili relevantni lokalni predstavnici. 5) Poređenje i analiza podataka prikupljenih iz različitih izvora u pogledu predmetnih sektora, proračun i procena, praćeni konsultacijama sa stručnjacima u oblasti šumarstva, termoinženjeringa i mašinstva. 6) Evaluacija rezultata analize prema razvoju različitih scenarija za realizaciju projekta. 7) Finansijska analiza 8) Zaključci i preporuke 9) Izveštavanje prema GIZ-u Vremenski okvir za izvršenu procenu: novembar 2017. 6

3. Rezime Gornji Milanovac se nalazi na brdovitom terenu jugozapadne Šumadije, u podnožju planina Rudnik, Maljen i Suvobor. Vodeće industrijske grane u Gornjem Milanovcu su metaloprerađivačka i prehrambena industrija. Takođe postoje i kompanije koje se bave preradom papira, hemijskim proizvodima i rudarstvom. Većina korisnika (90%) u Gornjem Milanovcu priključena je na gasovod, međutim manje od 50% zapravo koristi gas za grejanje. Individualne porodične kuće, koje su dominantne u arhitekturi Gornjeg Milanovca, uglavnom za grejanje koriste ogrevno drvo, a ima i onih koji kao gorivo koriste ugalj. JKP "Gornji Milanovac" zaduženo je za proizvodnju i distribuciju toplotne energije za 1.105 stambenih jedinica i 31 pravno lice, na ukupnoj površini od 56.000 m². Lokalne vlasti razmatraju zamenu goriva biomasom i ugradnju kotla na drvnu sečku od 2,5 MW u kotlarnici koja se nalazi u Železničkoj ulici, kao i zamenu dva vrelovodna kotla na mazut, stara oko četrdesetak godina, EMO Celje SVN3000 iz Slovenije, pojedinačnog kapaciteta 3,45 MW. Pored toga, takođe je planirana zamena kotla na ugalj od 400 kw u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović" i ugradnja kotla na drvnu sečku u kotlarnici škole. U obe kotlarnice dodatno bi bili instalirani kotlovi na gas. Procenjeno je da je za zamenu goriva u ove dve kotlarnice na godišnjem nivou potrebno 2.900 t drvne sečke (2.500 t za veću kotlarnicu i 400 t za kotlarnicu u školi). Konzervativnom procenom utvrđeno je da se na tržištu u regionu Gornjeg Milanovca godišnje proda ukupno 87.473 m³ drveta (50 km drumske udaljenosti), od čega 9.984 m³ (2.995 t) drvnog ostatka. Sa dodatnih 1.500 t/godišnje koje se prikupe od malih firmi za preradu drveta, ukupna količina drvnog ostatka u predmetnoj oblasti procenjena je na približno 4.495 t/godišnje, što je dovoljno sirovina (isključivo od drvnog ostataka) za proizvodnju 2.900 t drvne sečke neophodne za prelazak sa mazuta i uglja na drvnu sečku u kotlarnicama u Železničkoj ulici i u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović". Osim kompanija "Špik iverica" i "Jela Star", ne postoje veći proizvođači drvnog peleta u širem regionu (80-150 km) oko Gornjeg Milanovca. Količina i različiti izvori drveta neki su od ključnih elemenata za planiranje novog pogona za proizvodnju drvnog peleta. Imajući u vidu 51.948 m³ ogrevnog drveta i 11.484 m³ drvnog ostatka koji su trenutno dostupni u rasponu od 50 km drumske udaljenosti od Gornjeg Milanovca, može se zaključiti da postoji realni potencijal za uspostavljanje pogona za proizvodnju drvnog peleta u ovoj oblasti. Ispred kotlarnice u Železničkoj ulici nalazi se parking površine 900 m² čiji je vlasnik lokalna samouprava. U pogledu buduće rekonstrukcije kotlarnice (u zavisnosti od tehničkog rešenja), bezbednosnih mera i manipulativnog prostora za kamione i mehanizaciju, preporučuje se izgradnja natkrivenog prostora zapremine 2.000 m³ koji je dovoljan za skladištenje 500 t drvne sečke, što za 17 t premašuje mesečnu potrošnju. 7

Kotlarnica u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović" nalazi se pored zgrade škole, sa dvorištem od približno 200 m² i skladištem uglja pored kotlarnice. Postoji dovoljan prostor za izgradnju natkrivenog skladišta zapremine 500 m³. Sa finansijske strane nije opravdano da JKP "Gornji Milanovac" pokrene sopstvenu proizvodnju drvne sečke za ovu vrstu projekta usled značajnog iznosa potencijalne investicije (315.000 ) i malih količina (2.900 t/a) drvne sečke potrebnih za kotlove 1 x 2,5 MW i 1 x 400 kw. Preporuka donosiocima odluka u Gornjem Milanovcu je da za snabdevanje drvnom sečkom angažuju treću stranu i zaključe kupoprodajni ugovor za drvnu sečku sa najpovoljnijim ponuđačem (-ima). Kao javno preduzeće, JKP "Gornji Milanovac" je odgovorno za sprovođenje zakonski predviđenog postupka javnih nabavki. Upravljanje rizikom upućuje na nekoliko dobavljača; na taj način rizik od potencijalnog nedostatka drvne sečke kod jednog dobavljača (ili neodgovarajućeg kvaliteta, npr. sadržaja vlage) može da se nadoknadi dodatnim porudžbinama kod drugog dobavljača. Jedan od ključnih zahteva u tenderskoj dokumentaciji trebalo bi da bude da dobavljač(-i) poseduju sopstveno/iznajmljeno skladište drvne sečke. Na osnovu analize kapaciteta, broja i vrste drvnoprerađivačkih preduzeća u oblasti Gornjeg Milanovca, nameće se zaključak da trenutno nema lokalnih kapaciteta za snabdevanje 2.900 t drvne sečke na godišnjem nivou, koja je neophodna za rad kotlova na drvnu sečku u Železničkoj ulici i u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović". Stoga je preporuka JKP "Gornji Milanovac" da se raspiše javni poziv za podnošenje pisma o namerama za snabdevanje količine od 2.900 t drvne sečke na godišnjem nivou. Rezultat javnog poziva će doprineti daljim delovanjima obe strane: lokalnh vlasti i potencijalnih lokalnih snabdevača drvnom sečkom. Ovaj projekat će finansirati Opština Gornji Milanovac iz bankarskog kredita. Obe kotlarnice su analizirane sa stanovišta troškova, a ne sa stanovišta profita. Posledično tome, u centru finansijske analize nalaze se uštede umesto profita. Kompletna analiza profita treba da bude zasnovana na prihodnim podacima- cenama i prihodima od prodaje toplotne energije, troškovima nove opreme i troškovima finansiranja. Cena mazuta varira: prosečna cena mazuta za JKP "Gornji Milanovac" je u 2016. godini iznosila 46.390 RSD/t sa PDV-om, što iznosi 387 /t 1. Cena uglja je 7.728 RSD/t sa PDVom, što je u evrima 64 /T 2. Cena drvne sečke razlikuje se za drvo četinara (40 /t) i za drvo lišćara (50 /t) na najbližem tržištu (Kolubarski region). U analizi su uzete u obzir varijacije cene drvne sečke od drveta lišćara u oblasti oko Gornjeg Milanovca. Analiza osetljivosti cena za kotlarnicu u Železničkoj ulici pokazuje uštede od 168.346 na osnovu trenutnih cena goriva. Analiza osetljivosti cena takođe pretpostavlja varijacije cena od +/- 30%. U najjgorem pretpostavljenom scenariju, u kome istovremeno cena drvne sečke raste za 30% a cena mazuta opada za 30%, uštede iznose 42.842 /t. U suprotnom slučaju, ukoliko bi cena mazuta porasla za 30%, a cena drvne sečke pri konzervativnoj proceni opala za 10%, uštede bi iznosile 268.850 /t. 1 Izvor: JKP "Gornji Milanovac" Kurs za proračun: 1 = 120 RSD 2 Ibid 8

Analiza osetljivosti cena za kotlarnicu u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović" pokazuje različite rezultate usled relativno sličnih cena goriva, slične kalorijske vrednosti (17.5 MJ/kg za ugalj i 14.4 MJ/kg za drvnu sečku), i manjih neophodnih količina na godišnjem nivou za grejanje škole. Trenutno bi, uz sadašnje cene goriva, mogle biti ostvarene uštede od 2.960. Analiza osetljivosti cena takođe pretpostavlja varijacije cena od +/- 30%. Ona pokazuje da bi uštede takođe mogle da budu ostvarene ukoliko bi cena drvne sečke porasla za 10%, a cena uglja ostala na istom nivou. Prema analizi, najveće uštede (11.848 /t) bile bi ostvarene u slučaju kada bi cena drvne sečke pala za 10%, a cena uglja porasla za 30%. Prema analizi osetljivosti cena, bezbedno je pretpostaviti da bi investicija u snabdevanje drvnom sečkom od 2.900 t, koja je u fokusu ove studije, bila otplaćena u prvoj godini od ušteda usled zamene goriva u kotlarnici škole, i za manje od dve godine u kotlarnici u Železničkoj ulici. Kao budući korisnik goriva iz obnovljivih izvora energije, JKP "Gornji Milanovac" će moći da se prijavi za smanjenje emisije gasova sa efektom staklene bašte, subvencije države za korišćenje obnovljivih izvora energije, kod međunarodnih finansijskih institucija i lokalnih komercijalnih banaka i povoljne kreditne linije za obnovljive izvore energije i energetsku efikasnost. Generalno, naši nalazi su sledeći: 1) Dovoljna količina drvne biomase je raspoloživa za zadovoljavanje potreba projekta zamene goriva u oblasti 50 km udaljenosti od Gornjeg Milanovca. 2) Naša je preporuka da JKP "Gornji Milanovac" kupi drvnu sečku od nekoliko dobavljača. Uslovi kupovine trebalo bi da obuhvate transport drvne sečke do kupca: kao i sopstveno/iznajmljeno skladište drvne sečke od strane dobavljača. 3) Preporuka je da lokalne vlasti raspišu javni poziv za podnošenje pisma o namerama za snabdevanje količine od 2.900 t drvne sečke na godišnjem nivou. Rezultat javnog poziva će doprineti daljim delovanjima obe strane: lokalnih vlasti i potencijalnih lokalnih snabdevača drvnom sečkom. 4) Pored kotlarnica trebalo bi izgraditi natkrivena skladišta drvne sečke kapaciteta 2.000 m³, i 500 m³. 5) Investicija u lanac snabdevanja i logistiku mogla bi da se otplati iz ušteda od zamene gorivatokom prve godine u kotlarnici u školi, i za manje od dve godine u kotlanici u Železničkoj ulici. 6) Realno postoji dovoljan potencijal biomase za uspostavljanje postrojenja za proizvodnju drvnog peleta u ovoj oblasti. 9

4. Moravički okrug Moravički okrug se nalazi u centralnom i jugozapadnom delu Srbije, okružen sledećim okruzima: Kolubarskim, Zlatoborskim, Raškim i Šumadijskim. Sam naziv okruga potiče od reke Moravice od koje nastaje reka Zapadna Morava, a obe protiču kroz ovaj okrug. Moravički okrug ima 212.603 stanovnika 3, od kojih polovina (53,8%) živi u urbanim oblastima. Moravički okrug zahvata površinu od 3.016 km², koji obuhvata Grad Čačak kao upravni centar okruga; opštine Gornji Milanovac, Ivanjica, i Lučani; i 201 selo. Slika 1: Položaj Moravičkog okruga u odnosu na teritoriju Srbije i njegove opštine 4 Gornji Milanovac se nalazi na nadmorskoj visini od 332 m, na brdovitom terenu jugozapadne Šumadije, u podnožju planina Rudnik, Maljen i Suvobor. Obuhvata površinu od 836 km², sa preko 65% (54.755 ha) poljoprivrednog i 32% (27.498 ha) šumskog zemljišta. Na obalama reke Despotovice nalazi se gradski centar Gornjeg Milanovca sa 24.216 stanovnika, dok ukupan broj stanovnika u opštini iznosi 44.406 5. Vodeće industrijske grane u Gornjem Milanovcu su metaloprerađivačka i prehrambena industrija. Takođe postoje i kompanije koje 3 Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji. 4 https://commons.wikimedia.org/wiki/file:serbia,_administrative_divisions_(provinces%2bdistricts)_-_de_- _colored.svg 5 Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji. 10

se bave preradom papira, hemijskim proizvodima i rudarstvom. Kompanije iz Gornjeg Milanovca zauzimaju najveći udeo u izvozu Moravičkog okruga. Na teritoriji opštine postoji oko 2.000 pravnih lica od kojih su većina mala i srednja preduzeća, iako je procenat srednjih i velikih preduzeća viši od proseka u Republici Srbiji 6. Slika 2: Položaj Gornjeg Milanovca u Centralnoj Srbiji 7 Od Do Km Gornji Milanovac Belgrade 115 Kragujevac 44 Čačak 22 Valjevo 79 Kosjerić 79 Tabela 1: Drumska udaljenost (km) između Gornjeg Milanovca i okolnih gradova. U oblasti oko Gornjeg Milanovca ne postoji efikasni sistem drumskog saobraćaja ka zapadu usled nepovoljnog terena i nerazvijene putne infrastrukture. Podaci predstavljeni u tabeli ispod ilustruju neproporcionalne udaljenosti vazdušnom i drumskom linijom između Gornjeg Milanovca i Kragujevca na istoku, i Kosjerića na zapadu. 6 http://www.gornjimilanovac.rs/lat/privreda.html 7 www.motorna-vozila.com/auto-karta-srbije/ 11

Gornji Milanovac- Kragujevac Gornji Milanovac- Kosjerić Vazdušna udaljenost (km) Drumska udaljenost (km) 36 44 44 79 Tabela 2: Primer nepovoljnih drumskih veza Gornjeg Milanovca sa zapadom, posebno sa Kolubarskim okrugom Većina korisnika (90%) u Gornjem Milanovcu priključena je na gasovod, međutim manje od 50% zapravo koristi gas za grejanje. Individualne porodične kuće, koje su dominantne u arhitekturi Gornjeg Milanovca (vidi fotografiju ispod), uglavnom za grejanje koriste ogrevno drvo, a ima i onih koji kao gorivo koriste ugalj. Na desnoj obali reke Despotovice ima nekoliko višespratnica (do 7 spratova) koje su priključene na mrežu daljinskog grejanja kojom upravlja Javno-komunalno preduzeće "Gornji Milanovac". Fotografija 1: Gornji Milanovac 8 5. Javno-komunalno preduzeće "Gornji Milanovac" JKP "Gornji Milanovac" zaduženo je za proizvodnju i distribuciju toplotne enregije; kao i za sistem vodosnabdevanja i kanalizacije; upravljanje otpadom i održavanja javne higijene. Preduzeće obezbeđuje grejanje za 1.105 stambenih jedinica i 31 pravno lice na površini od 56.000 m². Nedavno je 10 pravnih lica otkazalo uslugu grejanja zbog smanjenja operativnih troškova usled smanjenog obima poslovanja 9. Postoje dve kotlarnice ukupnog grejnog kapaciteta od 10 MW, 21 podstanica i 4 km primarnog toplovoda. Prva kotlarnica nalazi se u Lominoj ulici, u podrumu stambene zgrade. U njoj se nalaze dva vrelovodna kotla tipa EMO Celje (1x1.86 MW i 1x1.28 MW), koji su proizvedeni u Sloveniji 1983. i 1986. godine. Ispred kotlarnice nalazi se podzemni rezervoar mazuta kapaciteta 50 m³. Druga, veća kotlarnica nalazi se na opštinskoj parceli u 8 www.gornjimilanovac.rs 9 Izvor: JKP "Gornji Milanovac" 12

Železničkoj ulici. U njoj se nalaze dva vrelovodna kotla tipa EMO Celje pojedinačnog kapaciteta 3,45 MW koji su proizvedeni u Sloveniji 1979. i 1980. godine. Kotlarni ca br. Adresa: 1 Lomina Nominalni kapacitet kotla (MW) 1 x 1,86 1 x 1,28 Tip kotla Grejni kapacitet (m³) EMO Celje 13.000 Br. korisnika 250 jedinica (deset višespratnica) 2 Železnička 16 2 x 3,45 EMO Celje SVN3000 43.000 850 Tabela 3: Instalirani kapaciteti kojima upravlja JKP Gornji Milanovac Lokalne vlasti razmatraju zamenu goriva biomasom i ugradnju kotla na drvnu sečku od 2,5 MW u kotlarnici u Železničkoj ulici (br. 2). Pored toga, takođe je planirana zamena kotla na ugalj od 400 kw u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović" i ugradnja kotla na drvnu sečku u kotlarnici škole. U obe kotlarnice dodatno bi bili instalirani kotlovi na gas. Za svrhu ove studije, procenjeno je da je za zamenu goriva u ove dve kotlarnice na godišnjem nivou potrebno 2.900 t drvne sečke (2.500 t za veću kotlarnicu i 400 t za kotlarnicu u školi). Zimski školski raspust nije uzet u obzir jer grejanje škole počinje ranije u oktobru u slučaju hladnog vremena; sa druge strane, niz blagih zima može dovesti do smanjenja potrošnje drvne sečke. Trenutno se koristi 100-150 t uglja na godišnjem nivou za grejanje oko 3.000 m². Škola radi u dve smene, i bori se sa problemom nedostatka prostora. Nema dovoljno prostora za vannastavne aktivnosti. Školska uprava je podnela zahtev za finanisiranje kod Kancelarije za upravljanje javnim ulaganjima za unapređenje energetske efikasnosti školske zgrade. Takođe je planirana izgradnja Aneksa školske zgrade u narednom periodu 10. Stoga je procenjeno da je puni kapacitet od 400 kw neophodan za grejanje školske zgrade. Osnovna škola Desanka Maksimović Kotlarnica u Železničkoj ulici Slika 3: Lokacije kotlarnica 10 Izvor: Osnovna škola "Desanka Maksimović" 13

6. Potencijal biomase i realnog snabdevanja biomasom u regionu Gornjeg Milanovca Nacionalna inventura šuma iz 2008. godine konačno je definisala osnovne podatke o šumskim resursima u Srbiji na nivou od 29,1% sa veoma nepovoljnim stanjem pošumljenog područja u regionu Vojvodine od 7,1%. Celokupna površina pod šumama iznosi 2.252.400 ha, sa visokim prirodnim šumama koje zahvataju površinu od 621.000 ha (27,6%), prirodnim šikarskim šumama na 1.465.400 ha (64,6%), šumskim zasadima na površini od 174.800 ha (7,8%) i ostalim šumskim zemljištem na površini od 382.400 ha. Ukupna površina pod šumama i drugim šumskim zemljištem iznosi 2.634.800 ha. Slika 4: Površina pod šumama u Srbiji 11 Površina pod šumama: 2.252.400 ha Drvna zapremina: 362,5 miliona m 3 Godišnji prirast: 9.079 miliona m³ Ukupna (stalna) zapremina iznosi 362.487.418 m 3, a godišnji zapreminski prirast 9.079.773 m 3. Prosečna vrednost drvne zapremine iznosi skromnih 160,9m 3 /ha i zapreminski prirast 4.0 m 3 /ha. U pogledu vlasničke strukture, državne šume predstavljaju 53,0% (1.194.000 ha), a privatne šume 47,0% (1.058.400 ha). Teritorija pod šumama kojom upravljaju Šumska gazdinstva ne poklapa se sa administrativnom podelom na okruge Republike Srbije. Šume u prečniku od 50 km putevima od Gornjeg Milanovca nalaze se na teritoriji sledećih upravnih okruga: Moravičkog, Zlatiborskog, Kolubarskog, Šumadijskog i Raškog. U skladu sa organizacionom strukturom DP "Srbijašume", ovim šumama upravljaju sledeća Šumska gazdinstva: Kragujevac; Užice; Golija, Ivanjica; i Stolovi, Kraljevo. Prosečna drvna zapremina na teritoriji ovih gazdinstava iznosi 172 m³/ha, sa prosečnim prirastom od 4,74 m³/ha. 11 Nacionalna inventura šuma (2008) 14

Šumarsko gazdinstvo Površina Površin a pod šumam a Ukupna drvna zapremina Prosečna drvna zapremina Prirast po ha UKUPNO po ha ha ha m 3 m 3 m 3 Kragujevac 27.553 25.280 3.767.456 149 115.475 4,6 Golija, Ivanjica 73.902 56.906 10.731.378 189 316.545 5,6 Užice 36.536 32.021 4.794.988 150 111.927 3,5 Boranja', Loznica 35.962 33.695 7.258.792 215 186.385 5,5 Stolovi', Kraljevo 47.794 39.765 6.261.903 157 177.689 4,5 Ukupno: 221.747 187.667 32.814.517 172 90.8021 4,74 Tabela 4: Podaci o šumama na teritoriji Šumskih gazdinstava zaduženih za predmetnu oblast 12 Udeo u šumama u oblasti od 50 km drumske udaljenosti od Gornjeg Milanovca je 19% što je daleko ispod proseka u Srbiji. Većina šuma u ovoj oblasti su u privatnom vlasništvu (65%). Prema podacima Šumskih gazdinstava Kragujevac, Golija - Ivanjica, Užice, Boranja - Valjevo, i Stolovi - Kraljevo, sveukupna površina pod šumama u predmetnoj oblasti iznosi 178.582 ha, od čega državne šume zahvataju 63.250 ha, a privatne šume 115.332 ha. U Tabeli 4 prikazane su šume u opštinama u regionu prema površini i vlasništvu: Površina pod šumama Okrug Opština Ukupna površina Vlasništvo ha ha % 83.660 državne 12.085 14 Mora vički Gornji Milanovac privatne 15.037 18 Ukupno 27.122 32 63.600 državne 5.379 8 Čačak privatne 9.230 15 12 Izvor: DP "Srbijašume" 15

Ukupno 14.609 23 147.260 državne 17.464 12 privatne 24.267 16 UKUPNO Ukupno 41.731 28 88.600 državne 2.190 2 Zlatibors ki Požega privatne 10.264 12 Ukupno 12.454 14 27.900 državne 965 3 Kolubars ki Ljig privatne 6.922 25 Ukupno 7.887 28 83.500 državne 5.756 7 privatne 24.375 29 Kragujevac Ukupno 30.131 36 41.300 državne 5.262 13 privatne 8.612 21 Šuma dijski Knić Ukupno 13.874 34 35.600 državne 1.719 5 privatne 4.631 13 Topola Ukupno 6.350 18 37.600 državne 2.329 6 privatne 10.400 28 Aranđelovac UKUPNO Ukupno 12.729 34 198.000 državne 15.066 8 privatne 28.905 15 16

Ukupno 43.971 22 153.000 državne 27.565 18 privatne 44.974 29 Raški Kraljevo UKUPNO 960.020 Ukupno 72.539 47 DRŽAVNE 63.250 7 PRIVATNE 115.332 12 UKUPNO 178.582 19 Tabela 5: Površine pod šumama po regionima, opštinama i vlasništvu 13 Šumama u Opštini Gornji Milanovac upravlja Šumska uprava "Gornji Milanovac", organizacioni deo Šumskog gazdinstva "Kragujevac". ŠU "Gornji Milanovac" ima pet administrativnih jedinica: Rudnik II, Ješevac II, Vujan-Rožanj, Rajac-Ostrvica, i Suvobor. Ukupna količina oborenih stabala u 2017. godini na teritoriji ŠU Gornji Milanovac procenjena je na 21.948 m³. Najzastupljenije listopadno drveće su bukva (50%), hrast (14%), bagrem i javor. Zastupljenost četinara iznosi 11%. Procenat drvnog ostatka zavisi od vrste drveta: 10% od listopadnog drveća i do 20% od četinara. Godišnja količina drvnog ostatka u državnim šumama iznosi 2.285 m³, a u privatnim 1.000 m³. 14 Gornji Milanovac se na zapadu graniči sa Opštinom Požega. ŠU Kosjerić, deo ŠG Užice, nadležna je za državne šume i pruža tehničku pomoć vlasnicima privatnih šuma. Godišnja količina drvnog ostatka na teritoriji Opštine Požega u državnim i privatnim šumama približno iznosi 1.400 m³. 15 Opštine Kragujevac, Knić, Topola, i Aranđelovac okružuju Gornji Milanovac od severa ka istoku. Za ovu teritoriju zadužena je ŠU Kragujevac. Ukupna količina posečenog listopadnog drveća na teritoriji ovih opština iznosi 25.975 m³, i 1.321 m³ četinara. Ukupna količina drvog ostatka u državnim i privatnim šumama iznosi približno 2.163 m³ godišnje. 16 Na jugozapadu, Gornji Milanovac se graniči sa Gradom Čačkom. ŠU Čačak organizaciono pripada ŠG "Golija", Ivanjica. Procenjena godišnja količina drvnog ostatka u Čačku iznosi 1.309 m³. 17 Površina Grada Kraljeva počinje na jugoistoku, manje od 50 km od Gornjeg Milanovca. ŠU Kraljevo, deo ŠG "Stolovi" zadužena je za 17.542 ha šuma. Procenjena godišnja količina drvnog ostatka iznosi 2.827 m³. 18 13 Izvor: Šumska gazdinstva Kragujevac, Golija, Užice, i Boranja 14 Izvor: ŠU "Gornji Milanovac" 15 Izvor: ŠU Kosjerić 16 Izvor: ŠU Kragujevac 17 Izvor: ŠG Čačak 17

U skladu sa iznesenim možemo zaključiti da u oblasti Gornjeg Milanovca ima 9.984 m³ drvnog ostatka u državnim i privatnim šumama (kako je prikazano u Tabeli 8 ispod). Tabela u nastavku prikazuje kalorijsku vrednost i sadržaj pepela za drvna goriva od četinara i lišćara: Jedinica Četinari Lišćari Parametar Tipična vrednos t Tipična varijacija Tipičn a vredno st Tipična varijacija Pepeo % 0,3 0,2-0,5 0,3 0,2-0,5 Bruto kalorijska vrednost MJ/kg 20,5 20,2-20,8 20,2 19,5-20,4 Neto kalorijska vrednost MJ/kg 19,2 18,8-19,8 19 18,5-19,2 Jedinica Kora četinara Kora lišćara Parametar Tipična vrednos t Tipična varijacija Tipičn a vredno st Tipična varijacija Pepeo % 4 2-6 5 10 Bruto kalorijska vrednost MJ/kg 21 20-23 21 20-23 Neto kalorijska vrednost MJ/kg 20 19-21 20 19-21 Jedinica Šumski ostaci četinara Šumski ostaci lišćara Parametar Tipična vrednos t Tipična varijacija Tipičn a vredno st Tipična varijacija Pepeo % 2 1-4 1,5 0,8-3 Bruto kalorijska vrednost MJ/kg 21 20,8-20,4 20 19,7-20,4 Neto kalorijska vrednost MJ/kg 20 19,5-20,0 19 18,4-19,1 Tabela 6: Kalorijska vrednost i sadržaj pepela za odabrana drvna goriva 19 18 Izvor: Srbijašume 19 Wood Fuels Handbook, Nike Kranjc, FAO, 2015. 18

6.1 Procena biomase koja se prikuplja pored puteva i iz rečnih korita Ukupna dužina puteva na teritoriji Opštine Gornji Milanovac iznosi 496 km. Ukupno postoji 38 km državnih puteva, 178 km regionalnih puteva i 282 km lokalnih puteva. Odeljenje Zelenila je deo javnog preduzeća za urbanizam i održavanje javne infrastrukture u Gornjem Milanovcu. Zaduženo je za održavanje zelenih površina u gradu, lokalnih puteva, i rečnog korita (redovni pregled, sadnja, potkresivanje i sečenje). 50 m³ drvne biomase prikupljene na godišnjem nivou sastoji se od granja i stabla drveća. Prikupljena biomasa delom se distribuira lokalnom stanovništvu iz kategorije socijalno ugroženih za potpalu, a delom se transportuje na opštinsku deponiju 20. Mehanizacija JP za urbanizam i održavanje javne infrastrukture koristi se za održavanje zelenila u gradu. Fotografija 2: Održavanje površina pored puteva (Izvor: http://www.jp-gm.org) 7. Stanje na tržištu biomase u oblasti Gornjeg Milanovca i ulazne cene Na Slici 6 prikazani su regionalni putevi koji povezuju Gornji Milanovac sa gradovima i selima na udaljenosti od 50 km. U ovoj oblasti ne postoji efikasan sistem putnog saobraćaja usled nepovoljnog terena i nerazvijene putne infrastrukture. Šumski putevi su u veoma lošem stanju. Tu postoje i veoma teško pristupačni tereni, kojima kamioni mogu prići tek na nekoliko tačaka. Drvni ostaci uglavnom se iz šuma prevoze traktorima sa korpama kapaciteta 2-3 m³. Većinski deo drvnog ostatka ostaje u šumama usled jako napornog procesa prikupljanja, problema u transportu i neisplativnosti. 20 Izvor: Zelenilo Gornji Milanovac 19

Šume u oblasti sela Družetići, Srednja Dobrinja (označeno na Slici 6), i Gojna Gora primeri su teških uslova za rad 21, iako je stanje u velikoj meri isto i na brdovitom i planinskom terenu. Aranđelovac Družetići Gornji Milanovac Kragujevac Srednja Dobrinja Kraljevo Slika 5: Crvenim krugom označena je oblast koja je od Gornjeg Milanovca udaljena 50 km putem. Ne postoji tačan Opšti plan upravljanja šumama (Plan razvoja šumske oblasti), a nova inventura šuma u pogledu vlasništva i dalje nedostaje. Usled ove činjenice, kao i usled još uvek nedovršenog procesa restitucije, prisutna je nedoslednost u pogledu podataka o vlasništvu, kao i u vezi sa drvnom zapreminom i prirastom. Međutim, ova pitanja ne utiču na preporuke za JKP "Gornji Milanovac", kako je i dokazano u narednim poglavljima. Ukupna prodaja drveta ŠG Golija, Ivanjica, u 2016. godini iznosila je 198.716 m³. Tabela u nastavku prikazuje podatke o prodaji tehničkog drveta i ogrevnog drveta u pet Šumskih uprava ŠG "Golija". Šumsko gazdinstvo Ivanjica: prodaja u 2016. (m³) ŠU Tehničko drvo Ogrevno drvo Drvni ostatak Golijska Reka 16.632 14.405 4.809 Devići 9.526 8.472 3.284 Ivanjica- Kušići 7.779 15.553 3.430 Sjenica 3.979 11.710 1.927 Čačak 1.165 10.137 1.309 Ukupno: 39.081 60.277 14.759 21 Izvor: ŠG Čačak 20

Tabela 7: ŠG "Golija", Ivanjica: prodaja drveta u 2016. 22 Opštine Gornji Milanovac, Kragujevac, Topola, Aranđelovac, Knić Požega Čačak Kraljevo Ukupno: Tehničko drvo Ogrevno drvo Drvni ostatak 10.558 15.920 4.448 3.330 10.104 1.400 1.165 10.137 1.309 10.488 15.787 2.827 25.541 51.948 9.984 Tabela 8: Ukupna prodaja drveta u prečniku od 50 km putevima od Gornjeg Milanovca 23 Tabela 8 prikazuje da je 77.489 m³ tehničkog drveta i ogrevnog drveta iz državnih i privatnih šuma prodato u prečniku od 50 km putem od Gornjeg Milanovca, sa 9.984 m³ drvnog ostatka. Procena je zasnovana na podacima DP "Srbijašume" i intervjuima sa stručnjacima u ovoj oblasti, čije je jednoglasno mišljenje da u privatnim šumama ima više drvnog ostatka nego što to pokazuju zvanični podaci, usled nelegalne seče koja je česta pojava u Srbiji. U skladu sa konsultacijama sa inženjerima šumarstva i drvoprerađivačima, teško je utvrditi prosečnu težinu sirovog drvnog ostatka po m³, jer zavisi od vrste drveta i tipa ostatka (npr. grane, stabla, panjevi). Uzevši u obzir činjenicu da većina drvnog ostatka u ovoj oblasti potiče od listopadnog drveća, konzervativno smo procenili da 9.984 m³ drvnog ostatka na teritoriji u prečniku od 50 km oko Gornjeg Milanovca teži oko 2.995 t (tj. 30% od ukupne količine drvnog ostatka izraženog u m³). Pored toga, najmanje 1.550 t ostatka drvnoprerađivačkih firmi prodaje se na tržištu u regionu, a to ukupno čini 4.495 t/a. Važno je naglasiti činjenicu da velike količine drvnog ostatka ostaju raštrkane po šummama, odnosno nesakupljene usled nepristupačnog terena i poteškoća u vezi sa radnom snagom i transportom. Sušenje šuma i poljozaštitnih pojaseva dodatno povećava količinu drveta koja je u šumama raspoloživa za prikupljanje. Uzevši u obzir sve ove činjenice, kao i da se drvni otatak koristi i za druge namene (poput sagorevanja), i da se prodaju na tržištu raznim kupcima, još uvek postoji dovoljno sirovina samo od drvnog ostatka za proizvodnju 2.900 t drvne sečke neophodne za prelazak sa mazuta i uglja na drvnu sečku u kotlarnicama u Železničkoj ulici i u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović". 22 ŠG Golija, Ivanjica 23 Srbijašume i upiti na terenu 21

7.1 Drvnoprerađivačka industrija i oblasti Gornjeg Milanovca i potencijal za snabdevanje drvnom sečkom Metaloprerađivačka i hemijska industrija dominantne su u Gornjem Milanovcu. U regionu postoji 10 malih drvnoprerađivačkih kompanija (malog obima: proizvodnja nameštaja, proizvodnja rezane građe); polovina ovih kompanija se većinski bave prodajom drveta. Tu je i 50 preduzetničkih radnji registrovanih za preradu i prodaju drveta. Većina ovih radnji ima jednog ili dva zaposlena. Neke od njih pružaju stolarske usluge, dok druge proizvode suvenire 24. Primer uspešne (lokalne) preduzetničke radnje je porodično preduzeće "Drvoprerada" u selu Klatićevo, 8 km od Gornjeg Milanovca. 'Drvoprerada' proizvodi preko 1.200 m³ hrastove oblovine na godišnjem nivou, kao i drvnu građu koja se izvozi na Kosovo i u Bosnu i Hercegovinu. Poseduju dve sušare za sušenje drveta i natkriveno skladište u dvorištu. Drvni ostaci su piljevina i kora u količinama od oko 10% godišnje proizvodnje, i spaljuju se u sušarama. Fotografija 3, Fotografija 4: Drvoprerada, Klatićevo- sušare i natkriveno skladište Fotografija 5: Hrastova oblovina u Drvopreradi 24 Izvor: 1. Opština Gornji Milanovac, Odeljenje lokalnog ekonomskog razvoja 2. Terenska ispitivanja 22

Na osnovu analize kapaciteta, broja i vrste drvoprerađivačkih preduzeća u oblasti Gornjeg Milanovca, nameće se zaključak da je prisutan nedostatak lokalnih kapaciteta za snabdevanje 2.900 t drvne sečke na godišnjem nivou, koja je neophodna za rad kotlova na drvnu sečku u Železničkoj ulici i kotla u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović". Vlasnik i menadžer drvnoprerađivačke firme Prezentparket, g. Pavlović, veoma je zainteresovan za proizvodnju drvne sečke. Ova kompanija je osnovana 1993. godine, i do 2003. se bavila proizvodnjom parketa. Danas su njihovi glavni proizvodi drvene palete i drveni elementi, koji se proizvode od bukovine sa manje od 30% vlage. Prezentparket je nosilac FSC serifikata. U dvorištu kompanija nalaze se sušara i natkriveno skladište. Količina drvnog ostatka proizvedenog u Prezentparket -u iznosi 5 t po danu proizvodnje. Prosečna dnevna potrošnja drvnog ostatka (sagorevanje) iznosi 2 t, dok se višak prodaje raznim kupcima. G. Pavlović razmatra kupovinu drobilice. Na osnovu njegovog proračuna, godišnja proizvodnja drvne sečke bila bi 1.000 t godišnje na trenutnom nivou proizvodnje Prezentparket -a. U pogledu njegovog plana za povećanje proizvodnje, buduća proizvodnja drvne sečke mogla bi da dostigne 2.900 t godišnje. Fotografije 6, 7, 8: Objekti Prezentparket -a 23

Kompanija BASNA d.o.o osnovana je 2010. godine za proizvodnju ćumura i biouglja od biomase koji se prodaje na domaćem i izvozi na strano tržište. Vlasnik kompanije je inženjer životne sredine sa bogatim radnim iskustvom u Srbiji. On je uspešno razvio i testirao proizvodnju roštiljskog ćumura iz biomase, kao đubrivo i dodatak stočnoj hrani, a svi njegovi proizvodi mogu se naći na tržištu. Kredit iz SECO Fonda za početnike u biznisu iskoristio je za izgradnju postrojenja i kupovinu moderne proizvodne opreme. BASNA d.o.o. takođe proizvodi drvnu sečku, a predstavnici kompanije zainteresovani su za potencijalno snabdevanje JKP "Gornji Mianovac". Proizvodno postrojenje nalazi se u selu Viča, na 48 km od Gornjeg Milanovca i 30 km od Lučana. Za razliku od situacije na lokalnom tržištu, na tržištu drvne biomase konkurencija je jaka u jugozapadnoj bolasti na udaljenosti od oko 80-150 km od Gornjeg Milanovca (Ivanjica, Prijepolje). Kompanija "Špik Iverica" d.o.o specijalizovana je za proizvodnju sirove i oplemenjene iverice, kao i drvnog peleta (165-170 /t, EXW Ivanjica) 25. Od 2006. godine, kompanija posluje u okviru italijanske Fantoni Grupe. Špik Iverica d.o.o je najveći kupac "Srbijašuma" u regionu 26. Proizvode 6 t drvnog peleta na sat. Prema rečima g. Duška Minjovića, direktora kompanije, Špik Iverica d.o.o. polovinu neophodnih sirovina kupuje od "Srbijašuma", a drugu polovinu od privatnih prodavaca. Špik Iverica drvne ostatke kupuje u široj oblasti oko Ivanjice. Kompanija se suočava sa problemom nedostatka sirovina. Jela Star d.o.o., Prijepolje (150 km od Gornjeg Milanovca) takođe je jedan od vodećih proizvođača rezane građe, drvenog peleta, drvne sečke i briketa u Srbiji. Takođe je i zvanični predstavnik HEZOMAT Gerätebau-Energiesysteme GmbH, Nemačka za Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu. Cena drvne sečke EXW "Jele Star" po 1 prostorni metar drvne sečke kreće se od 18-25. Sirovine se kupuju u Srbiji, Crnoj Gori, i Bosni i Hercegovini 27. Osim kompanija "Špik iverica" i "Jela Star", ne postoje veći proizvođači drvenog peleta u širem regionu oko Gornjeg Milanovca. Količina i različiti izvori drveta neki su od ključnih elemenata za planiranje novog proizvodnog pogona za drvni pelet. Imajući u vidu 51.948 m³ ogrevnog drveta i 9.984 m³ drvnih ostataka koji su trenutno dostupni u državnim i privatnim šumama u prečniku od 50 km udaljenosti putem od Gornjeg Milanovca, može se zaključiti da postoji realni potencijal za uspostavljanje pažljivo dimenzionisanog pogona za proizvodnju drvnog peleta u ovoj oblasti. Iako konkurencija u oblasti biomase neće neophodno dovesti do nižih cena krajnjih proizvoda (cene sirovina rastu) kako se to obično očekuje, jaka konkurencija korisna je za obe strane: kako za potrošače tako i za preduzeća, i zapravo doprinosi ekonomskom rastu. Takođe treba razmotriti činjenicu da bi dobro organizovano prikupljanje drvnog ostatka u ovoj oblasti, u saradnji sa vlasnicima privatnih šuma i upravnicima šuma u vlasništvu crkve, moglo značajno da doprinese povećanju raspoloživih količina biomase za potencijalnu novu drvnoprerađivačku kompaniju. Sve veća tražnja za gorivima iz biomase takođe bi mogla da utiče na to da se razmotri uspostavljanje energetskih zasada, kao što je već slučaj u AP Vojvodini. 25 Izvor: Špik Iverica', Ivanjica; Odeljenje prodaje 26 Izvor: ŠG Golija, Ivanjica 27 Izvor: Jela Star d.o.o., g. Mićo Živković 24

Potencijalni snabdevači drvne biomase za proizvodnju drvne sečke i drvog peleta u Gornjem Milanovcu su kompanije koje upravljaju šumama u vlasništvu crkve. Nakon restitucije, 260 ha šuma vraćeno je manastiru Vraćevšnica, koji je 20 km udaljen od Gornjeg Milanovca. Na teritoriji ŠU "Golija", crkvi je vraćeno 1.100 ha šuma 28. Na teritoriji ŠU "Stolovi", manastiru "Studenica" vraćeno je 1.400 ha prema Zakonu o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju 29. Šume u posedu crkve u ovoj oblasti uglavnom pripadaju Eparhiji žičkoj u Kraljevu. Crkvene vlasti osnivaju kompanije koje upravljaju njihovim šumskim fondom koji je uvećan u procesu restitucije, ili za to angažuju preduzeća koja su za to specijalizovana. Na 30 km od Gornjeg Milanovca ima 11.384 ha pod voćnjacima na teritoriji opština Čačak, Topola, Aranđelovac, uključujući i Gornji Milanovac 30. Ne postoji procena količine drvnog ostatka koji se prikupi tokom redovnog održavanja voćnjaka. Koristi se za grejanje u lokalnim domaćinstvima. Uprkos niskoj kalorijskoj vrednosti takvih ostataka (u regionu se uglavnom gaje jabuke), čini se da bi dobro organizovano prikupljanje ove vrste biomase moglo značajno da doprinese količini prikupljenog drvnog ostatka u ovoj oblasti. Fotografije 9, 10, 11: Drvni ostatak u voćnjaku pored puta u kome se uzgajaju jabuke u selu Vinča (Topola), 30 km od Gornjeg Milanovca, novembar 2017. Postoji nekoliko važnih aspekata kada je reč o proizvodnji drvne biomase. Prvi se odnosi na identifikovanje potreba za sirovinama (ogrevno drvo, drvna sečka i druga goriva na bazi 28 ŠU Golija 29 Službeni glasnik RS br. 72/2011, 108/2013, 142/2014, i 88/2016- Odluka US 30 Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srbije 25

drveta), potom identifikovanje sirovina i na kraju mogućnosti za proizvodnju (ogrevno drvo, šumski ostatak, ostaci i drvoprerađivačke industrije, drvna biomasa iz parkova i pored obližnih puteva, itd.) i dodatnih zahteva kao što su mehanizacija i proizvodni kapaciteti. Cena ogrevnog drveta zavisi od godišnjeg doba i opšte tražnje. U većem delu godine, cena se kreće između 20-30 /m³. Kupac na duže staze trebalo bi da bude u mogućnosti da ispregovara nižu od ove dve cene ili čak niže i od toga. Objavljeni cenovnik "Srbijašuma" iznosi ~30 /m³ za drvo lišćara i ~20 /m³ za drvo četinara na kamionu pored puta, bez troškova transporta. Na osnovu saznanja sa terena, cene drvnih ostataka su sledeće: za piljevinu oko 2-3 /m³, cena ploča približno 10 /m³, čvrsti suvi otpad 5-10 /m³. U procesu prikupljanja podataka o cenama, većina proizvođača drvne sečke u oblasti Gornjeg Milanovca navodi uobičajene cene na tržištima Zapadne Srbije. Prema tome, cene drvne sečke prikazane u tonama, su sledeće: Prosečna cena drvne sečke isporučene krajnjem korisniku (DAP) za drvo četinara iznosi 40 /t, dok je cena drveta lišćara 50 /t. Cene prevoza na udaljenosti do 150 km kreću se oko 5-10 /t.. 8. Snabdevanje biomasom i logistika 8.1 Tehnički zahtevi i mehanizacija Kada je reč o operacijama seče šuma, treba napraviti razliku između sledećih faza rada: seča: sečenje drveta iz korena tako da drvo padne na zemlju; prerada: odgranjivanje (uklanjanje grana od stabla i poravnavanje) i poprečna seča (sečenje stabla na predefinisane dužine); privlačenje: prevoz drveta od mesta seče do puteva za izvlačenje i prevoz drveta putevima za izvlačenje do skladišta; uklanjanje kore: delimično ili celokupno uklanjanje kore sa panja; transportovanje: pomeranje drveta korišćenjem šumskih puteva i javnih puteva; transformisanje: smanjivanje drveta za gorivo (sečenje, cepanje, drobljenje). Značaj operacije drobljenja raste u poslednjih nekoliko godina usled činjenice da drobljenje omogućava maksimalnu eksploataciju drvne biomase koja bi u suprotnom ostala neiskorišćena. U okviru operacije seče šuma postoje dva glavna sistema rada: Short Wood System - SWS (sistem niskog drveća): prerada se završava na lokaciji seče u šumi, transportuju se komercijalni panjevi; Tree System- FTS (sistem punog drveta): nakon seče celo drvo se odvozi i prerada se realizuje ili na šumskom putu ili na stovarištu. Iako se u jugoistočnoj Evropi najdominantnije koristi SWS sistem, FTS sistem postaje sve uobičajeniji, posebno kada se koriste kablovske dizalice: primenom ovog metoda, šumski ostaci (grane i krošnje) se prikupljaju bilo pored puta ili na stovarištu i spremni su za drobljenje. 26

Pregled najznačajnijih mašina i opreme koji se koriste u operacijama drobljenja, uz upućivanje na slovenačko i italijansko tržište, predstavljen je u sledećoj tabeli. Opseg najučestalijih vrednosti naveden je za svaku mašinu. Troškovi po satu, u slučaju kada su navedeni, uključuju troškove radne snage. Sve cene su navedene u evrima i bez PDV-a. Motorna testera Nabavna cena: 500 1.000 Produktivnost u visokim šumama: 0,8 1,2 m 3 /h (proreda) 2 2,5 m 3 /h (finalna seča) Produktivnost u izdanačkim šumama: 0,4 0,7 prostorni m 3 /h (prosečni uslovi) 0,8-1,8 prostorni m 3 /h (dobri uslovi) Potrošnja goriva na čas: 0,6 1 l/h (mešavina benzina i ulja) Cena po satu 15 18 Traktor (poljoprivredni traktor prilagođen za rad u šumi) i čekrk Nabavna cena: traktor 45.000 80.000 Nabavna cena: čekrk 3.000 80.000 Produktivnost u visokim šumama: 3 8 m 3 /h Produktivnost u izdanačkim šumama: 3-7 prostorni m 3 /h Potrošnja goriva na čas: 4 8 l/h Cena po satu 35 45 (2 del.) Traktor (poljoprivredni traktor prilagođen za rad u šumi) i prikolica Nabavna cena: traktor 45.000 80.000 Nabavna cena: prikolica 8.000 25.000 Nosivost: 5 15 t Produktivnost: 5 12 m 3 /h (u zavisnosti od dužine proklizavanja) Potrošnja goriva na čas: 5-10 l/h Cena po satu 40 50 Skider Nabavna cena: 120.000 150.000 Kapacitet proklizavanja: do 3 t Maks. prilagodljiv nagib 20% Produktivnost: 8-12 m 3 /h (u zavisnosti od vučne daljine) Potrošnja goriva na čas: 6-10 l/h Cena po satu 45 55 Harvester Nabavna cena (sa glavom procesora): 300.000 370.000 Maks. prečnik sečenja: 65 70 cm Maks. prečnik odgranjivanja: 45-60 cm Maks. prilagodljiv nagib 35% (točkovi) i 60% (trag) (uz optimalnu nosivost zemlje) Produktivnost u visokim šumama: 8 20 m 3 /h Potrošnja goriva na čas: 11-16 l/h Cena po satu 70 90 27

Hibridni harvester Nabavna cena: harvester sa procesorom: 240.000 Maks. prečnik sečenja: 55 cm Maks. prečnik odgranjivanja: 50 cm Maks. prilagodljiv nagib 45 - -60 % Produktivnost: 10-15 m 3 /h Potrošnja goriva na čas: 10-12 l/h Cena po satu 70 80 Bagerski procesor Nabavna cena bagera: 170.000 Nabavna cena procesora: 60.000 Maks. prečnik sečenja: 65 cm Maks. prečnik odgranjivanja: 60 cm Produktivnost: 15-40 m 3 /h Potrošnja goriva na čas: 15-17 l Cena po satu 85 Kamion i prikolica (transport drvne sečke) Nabavna cena kamiona: 100.000-115.000 Nabavna cena prikolice: 45.000 Nosivost: 20-22 t (85-90 naspipni m³) Potrošnja goriva: 2.5-3.5 km/l Cena po satu: 65-70 sa zahvatnom kašikom nabavna cena: 205.000 nosivost: 81 nasipni m³ cena po satu: 70-75 Forvarder Nabavna cena: 180.000-270.000 Nosivost: 10 14 t Maks. prilagodljiv nagib 30-35% Dužina stabala: do 6 m Produktivnost: 12-20 m 3 /h (u zavisnosti od vučne daljine) Potrošnja goriva na čas: 7-11 l Cena po satu 65 80 Izvor: Wood Fuels Handbook (production, quality requirements, trading), AEBIOM (2008) 28

Vrste drobilica Mala (traktorska) Nabavna cena: 4.500 35.000 Radni prečnik: 20 cm Produktivnost: 2-3 t/h Potrošnja goriva na čas: 5 8 l/h Cena po satu 15 22 Srednja (traktorska) Nabavna cena: 20.000 85.000 Radni prečnik: maks. 30 cm Produktivnost: 7-15 t/h Potrošnja goriva na čas: 10-14 l/h Cena po satu 22 30 Velika Nabavna cena: 85.000 400.000 Radni prečnik: > 30 cm Produktivnost: 20 35 t/h Cena po satu 120 170 Izvor: Wood Fuels Handbook (production, quality requirements, trading), AEBIOM (2008) Među svim troškovnim kategorijama za drobilicu srednje veličine (prikazanu na slici) gorivo predstavlja skoro 30%, a prate ga troškovi amortizacije i održavanja. Troškovi radne snage i biomase nisu uzeti u obzir pri ovom obračunu troškova. Kada je reč o mehanizaciji potrebnoj za snabdevanje 2.900 t drvne sečke za buduće kotlove u Gornjem Milanovcu, činjenica je da bi mehanizacija navedena ispod mogla da proizvede mnogo veće količine drvne sečke. Bez obzira na to, ove mašine su neophodne za obezbeđivanje i manjih količina. Podaci prikazani u Tabeli 7 dokazuju da bi investicija u neophodnu mehanizaciju iznosila 315.000. Traktor (80kW) Čekrk Mehanizacija i oprema neophodni za mobilizaciju biomase Ko liči na Jedinična cena ( ) Ukupno Teleskopski utovarivač Kamion Traktorska prikolica Kamionska prikolica (kapacitet 85m³ drvne sečke) Mala drobilica 2 25.000 50.000 1 5.000 5.000 1 5.000 5.000 2 100.000 200.000 1 10.000 10.000 2 15.000 30.000 1 15.000 15.000 UKUPNO 315.000 Tabela 9: Mehanizacija i oprema neophodni za mobilizaciju biomase 31 31 Podaci prikupljeni onlajn i telefonom 29

JKP "Gornji Milanovac" trenutno zapošljava 2 radnika u kotlarnici i jednog električara. Bio bi potreban još najmanje jedan dodatni radnik (utovar i istovar). Trenutno dodatno zapošljavanje u javnim preduzećima u Srbiji podleže odobrenju nadležnog ministarstva (u ovom slučaju, Ministarstva rudarstva i energetike). Osnovna škola "Desanka Maksimović" je 1,5 km udaljena od kotlarnice, tako da u školi neće biti potrebni dodatna oprema i zaposleni. Imajući u vidu sve opisano u tekstu iznad, najbolje rešenje za JKP "Gornji Milanovac" je kupovina drvne sečke od jednog ili više dobavljača koji ispunjavaju zahteve u pogledu količine, kvaliteta i ostale zahteve koji se odnose na snabdevanje drvne sečke, a koji su odabrani putem postupka javne nabavke. 8.2 Upravljanje lancem snabdevanja Stanje na terenu opisano u prethodnim poglavljima odnosi se na rešenje koje podrazumeva jednog ili više dobavljača, kao najočiglednije rešenje za snabdevanje buduće kotlarnice. Postoje dve osnovne alternative koje se mogu razmotriti u pogledu upravljanja lancem snabdevanja: Slika 6: Snabdevanje drvetom direktno iz šume, opcija I 32 Prva opcija je skladištenje sirovnog drvnog materijala na putu kojim prolazi kamion, sečenje drveta na toj lokaciji i transport drvne sečke kao finalnog proizvoda do toplane. Druga opcija podrazumeva dovoženje sirovina do centralnog skladišta, njegovo skladištenje tamo, i sečenje kada se osuši i potom skladištenje drvne sečke za dodatno sušenje. 32 Izvor: Wood Fuels Handbook (production, quality requirements, trading), AEBIOM (2008) 30

Slika 7: Snabdevanje drvetom iz šuma u skladište logističkog centra i odatle nastavak toka do krajnjeg potrošača, opcija II 33 Površina zemljišnih parcela na kojima se nalaze kotlarnice u Gornjem Milanovcu dovoljna je za skladištenje tek mesečnih zaliha drvne sečke. Zato je potrebno da dobavljač ima otvoreno natkriveno skladište drvne sečke zapremine najmanje 2.000m³ kako bi mogao da skladišti dovoljnu količinu drvne sečke i tako omogući sušenje. Slika 8: Opcije u pogledu logistike u lanca snabdevanja za snabdevanje drvnom sečkom 34 33 Izvor: Wood Fuels Handbook (production, quality requirements, trading), AEBIOM (2008) 31

U većini slučajeva, preduzetnici sklapaju poslovne aranžmane za isporuku drvne sečke direktno sa skladištima/ krajnjim korisnicima. Cena drvne sečke je najviša u takvim aranžmanima (uključujući PDV). Bez obzira na to, preporuka donosiocima odluka u Gornjem Milanovcu je da za snabdevanje drvnom sečkom angažuju treću stranu i zaključe kupoprodajni ugovor za drvnu sečku sa najpovoljnijim ponuđačem (-ima). Kao javno preduzeće, JKP "Gornji Milanovac" je odgovorno za sprovođenje zakonski predviđenog postupka javnih nabavki 35. Za JKP "Gornji Milanovac" nije finansijski opravdano da započne sopstvenu proizvodnju drvne sečke usled previsoke potencijalne investicije (mehaizacija, skladište) i malog obima (2.900 t) potencijalne proizvodnje. Upravljanje rizikom upućuje na nekoliko dobavljača; na taj način rizik od potencijalnog nedostatka drvne sečke kod jednog dobavljača (ili neodgovarajućeg kvaliteta, npr. sadržaja vlage) može da se nadoknadi dodatnim porudžbinama kod drugog dobavljača. Zakon o javnim nabavkama predviđa posebne oblike postupka javne nabavke poput Okvirnog sporazuma 36, koji omogućava zaključivanje ugovora sa nekoliko ponuđača, i može se primeniti u slučaju JKP "Gornji Milanovac". Ugovori o javnim nabavkama dobara i/ili usluga propisani su Zakonom o javnim nabavkama kao i Zakonom o obligacijama 37, koji propisuje uobičajene odredbe o takvim ugovorima (predmet ugovora; cenu i uslove plaćanja; uslove isporuke; zahteve u pogledu kvaliteta; količinu i kontrolu kvaliteta i posledice neispunjavanja obaveza; rizik od gubitka; izmene; raskid). Međutim, mere kontrole kvaliteta drvne sečke i posledice neispunjavanja propisanog kvaliteta. npr. definisanog sadržaja vlage u slučaju zaključivanja ugovora za snabdevanje drvnom sečkom, neke su od ključnih odredaba budućeg ugovora. Kvalitet drvne sečke zavisi od vrste drveta, granulacije i sadržaja vlage. Utvrđuje se standardom za čvrsta goriva SRPS EN ISO 17225-1:2015. Standard SRPS EN ISO 17225-4:2015 utvrđuje klase kvaliteta goriva i specifikacije o klasama drvne sečke. Tabela u nastavku prikazuje zahteve određene standardima u Srbiji: Standard Veličina čestice Sadržaj vlage Nasipna gustina Kalorijska vrednost Drvna sečka SRPS EN ISO 17225-1:2015 SRPS EN ISO 17225-4:2015 Amax = 6 cm 2 L = 10 cm (max 10% - 35cm) W10 W60 suitabela: 40% max < 350 kg/m3 2,80-3,40 kwh/kg Tabela 10: Tabela - Zahtevi za drvnu sečku u skladu sa SRPS EN ISO 17225-4:2015 34 Izvor: Wood Fuels Handbook (production, quality requirements, trading), AEBIOM (2008) 35 Zakon o javnim nabavkama ("Službeni glasnik Republike Srbije" br. 124/2012, 14/2015, 68/2015) 36 Član 40. Zakona o javnim nabavkama 37 Zakon o obligacijama, "Službeni glasnik SFRJ", br. 29/78, 39/85, 45/89, 57/89; "Službeni glasnik SRJ", br. 31/93) 32

8.3 Skladištenje biomase Glavne preporuke za proizvodnju i skladištenje drvne sečke su: - Drvo treba da se skladišti najmanje tri meseca (tokom letnjeg perioda) na suvom, vetrovitom i sunčanom mestu (prirodno sušenje). - Drvo koje je adekvatno skladišteno tokom leta trebalo bi da ima sadržaj vlage manji od 30%. - Nakon sušnog perioda (početkom jeseni) trebalo bi natkriti složaje drveta. - Samo suva drvna sečka (sadržaj vode ispod 30 posto) može se skladištiti u zatvorenom skladištu. - Drvna sečka se iznosi iz skladišta prateći jednostavno FIFO pravilo (sečka koja je prva skladištena, prva se iznosi). - Neophodno je primeniti mere zaštite na radu za zaštitu zdravlja ljudi (nošenje maski za zaštitu od sitnih čestica prašine i raznih mikroorganizama pri manipulaciji drvnom sečkom u zatvorenim skladištima). - Izbegavati skladištenje vlažne drvne sečke sa dosta iglica i lišća. Temperatura složaja ove vrste drvne sečke (zelene drvne sečke) će rasti (aktivnost mikroorganizama). - Drvna sečka treba da se skladišti u složajima maksimalne visine od 7 m samo 2-3 nedelje. Fotografija 12, 13: Materijal za proizvodnju drvne sečke 38 Oblovina koja će se koristiti za proizvodnju drvne sečke može se skladištiti pokraj šumskih puteva, ali na sunčanom mestu koje će se smatrati privremenim skladištem. Preporučuje se proizvodnja drvne sečke od suvog drvnog materijala. Materijal koji se najviše preporučuje za proizvodnju drvne sečke je drvni ostatak (ostatak iz drvnoprerađivačke industrije). Ovaj materijal treba da bude skladišten na suvom mestu, i sitni se tek kada se osuši. 38 Wood Fuels Handbook (production, quality requirements, trading), AEBIOM (2008) 33

Fotografija 14: Parking ispred kotlarnice u Železničkoj ulici Predviđena količina biomase neophodne za godišnju potrošnju u obe kotlarnice iznosi 2.900 t: 2.500 t u kotlarnici u Železničkoj ulici i 400 t u kotlarnici u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović". Grejna sezona traje od polovine oktobra do polovine aprila. Prosečna mesečna potrošnja u kotlarnici u Železničkoj ulici iznosi 483 t, a u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović" 66,7 t. Na lokacijama obe kotlarnice ima dovoljno prostora za izgradnju natkrivenih skladišta potrebnih za skladištenje drvne sečke (prikazano na Slici 6 iznad). Ispred kotlarnice u Železničkoj ulici nalazi se parking površine 900 m² (Fotografija 21) čiji je vlasnik lokalna samouprava. Ova površina je adekvatna za izgradnju natkrivenog skladišta, ali je dovoljna i za potencijalnu rekonstrukciju kotlarnice (novi kotlovi i oprema ako to bude potrebno). U pogledu buduće rekonstrukcije kotlarnice (u zavisnosti od tehničkog rešenja), bezbednosnih mera i manipulativnog prostora za kamione i mehanizaciju, preporučuje se izgradnja natkrivenog prostora površine 400 m² (npr. 20 m x 20 m x 5 m) i zapremine 2.000 m³ koji je dovoljan za skladištenje 500 t drvne sečke, što za 17 t premašuje mesečnu potrošnju (nasipna gustina drvne sečke= 250kg/m³). Kotlarnica u Osnovnoj školi "Desanka Maksimović" nalazi se pored zgrade škole, sa dvorištem od približno 200 m² i skladištem uglja pored kotlarnice (Fotografija 22). Tu ima dovoljno prostora za izgradnju natkrivenog skladišta površine 100 m² i zapremine 500 m³, tj. kapaciteta za 125 t drvne sečke, što je dovoljno za dvomesešnu potrošnju u školi (mesečna potrošnja iznosi 66,7 t). 34

Fotografija 15: Kotlarnica pored zgrade Osnovne škole "Desanka Maksimović". Crvena strelica pokazuje ulaz u kotlarnicu. Sa leve strane nalazi se skladište uglja.. U pogledu naše preporuke koja se odnosi na kupovinu drvne sečke umesto njene proizvodnje, dodatna preporuka JKP "Gornji Milanovac" je da se u tendersku dokumentaciju unese dodatni zahtev za potencijalne dobavljače, odnosno da treba da poseduju/ iznajmljuju skladište drvne sečke. Fotografije 16, 17: Uskladištena drvna sečka 39 Manipulacija drvne sečke bi trebalo da se obavlja teleskopskim utovarivačem. Teleskopski utovarivač treba da bude opremljen viljuškarom i utovarnom korpom. Teleskopski utovarivač treba da poseduje mogućnost podešavanja visine od 4-5 m za utovar ili slaganje u složaj. 39 Source: https://greengain.eu/platform/exploitation/serra-biomass-energy-employment/ ; Storing of energy wood and wood fuel quality management; Timo Tahvanainen & Antti Asikainen, Finnish Forest Research Institute, 2006 35

Fotografija 18; Prikolica sa hidrauličkim podizačem 40 Fotografija 19: Traktor sa teleskopskim utovarivačem i viljuškarom 41 40 Izvor:https://turkish.alibaba.com/product-detail/tandem-farm-trailer-8-ton-farm-wagon-trailer-with-bigwide-tire-trailer-1823687871.html 41 Izvor: http://www.ryetec.net/product.php?id_product=77 36