Trajtimi i mbeturinave - zvogëlim i rrezikut për shëndetin dhe mjedisin Ilir Morina, Kryeshef Ekzekutiv i AKMM-së 1. Hyrje Sikurse në fusha të tjera, ashtu edhe në fushën e administrimit të mbeturinave, Kosova ka trashëguar një gjendje të rëndë. Krahas sasive të mëdha të mbeturinave të deponuara me vite, ajo u ndesh edhe me një periudhë të gjenerimit shumë të lartë të tyre, sidomos në fazën emergjente të ndërtimeve, si pasojë e shkatërrimeve të shtëpive dhe objekteve të tjera gjatë luftës. Gjithashtu kemi trashëguar sasi të konsiderueshme të mbeturinave dhe materieve të rrezikshme të cilat ishin të hedhura pa ndonjë planifikim dhe të magazinuara në objekte të ndërmarrjeve dhe kompanive të ndryshme. Qëllimi i këtij punimi është njohja dhe sensibilizimi i publikut dhe mekanizmave tjerë shkencor e ekonomik me: Gjendjen e mbeturinave në Kosovë; Rrezikun për shëndetin dhe mjedisin; Konceptet e trajtimit të mbeturinave; Mbeturinat si lëndë fitimprurëse. Në pika të shkurtra janë të përfshira analizat e gjenerimit të mbeturinave, llojet dhe përbërja e tyre në tri rajonet më të mëdha të Kosovës. Gjithashtu kemi kalkuluar edhe vlerat mesatare të mbeturinave të prodhuara, grumbulluara, trajtuara dhe deponuara në kilogram dhe %. Kjo është realizuar bazuar në punën në teren, analizat e ndryshme dhe identifikimin e shumicës së pikave trajtuese të mbeturinave në vend. Komponente mjaftë e rëndësishme e këtij punimi janë mbeturinat e rrezikshme, detyrat, rrugët dhe mënyrat e mundshme për minimizimi e rrezikut nga to si dhe ngritjen e nivelit të trajtimit të tyre në sasi dhe cilësi në shkallë vendi. 2. Gjendja dhe trajtimi i mbeturinave në Kosovë Trajtimi i mbeturinave në Kosovë ka filluar hapat e parë të vegjël. Ato janë në shkallën e vetiniciativave por paraqesin rëndësi të veçantë. Përkrah hapave fillestare të trajtimit të mbeturinave, është duke u vërë një bazë e shëndoshë në strukturimin dhe krijimin e sistemit menaxhues të tyre. Të dhënat për aktivitetet e para në grumbullimin e mbeturinave, të organizuara në mënyrë institucionale, janë të paraqitura në tabelën vijuese: Tabela 1: Fillimi i grumbullimit të organizuar të mbeturinave në Kosovë Komuna Viti i Emri i ndërmarrjes Nr. I themelimit punëtorëve
Prizren 1947 Kooperativa banesore për higjienë publike 19 Gjakovë 1951 Enti për pastrimin e qytetit Erenik -- Rahovec 1953 Komunalja 10 Gjilan 1961 Enti komunal Pastërtia -- Sharr 1968 Ndërmarrja komunale për ndërtim, 12 ujësjellës dhe higjienë Malishevë 1999 Komunalja 11 Në Kosovës mbeturinat administrohen nga AKM përmes Ndërmarrjet Publike dhe zonat urbane që përbëjnë 40% të banimeve në Kosovë janë të mbuluara deri 90 %, ndërsa zonat rurale (që paraqesin mbi 60% të vendbanimeve), janë shumë pak të mbuluara me shërbim, diku 10%, me tendencë të rritjes. Studimet e para të thukta të prodhimit të mbeturinave në sasi dhe cilësi janë bërë në vitin 2003 dhe 2004 ku u organizua analizim i mirëfilltë i bazuar në metoda Evropiane. Ato u planifikuan dhe financuan nga GTZ - Zyra për Menaxhimin e Ujërave dhe Mbeturinave në Prizren, të mbështetur nga Sektori i Menaxhimit të Mbeturinave i MMPH-së, implementuar nga OJQ Të Gjelbërit. Analizat u kryen në 5 komunat e rajonit të Prizrenit, Prishtinë dhe Gjilan. Rezultatet janë llogaritur në 2.320.000 banorë dhe janë paraqitur në trafikonin vijues: Grafikoni 1: Mesatarja ditore e gjenerimit të mbeturinave të amvisërisë për rajonet e Prishtinës, Prizrenit dhe Gjilanit, 2004 0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 0,315 kg 0,266 kg 0.250 kg 0.277 Prishtinë Prizren Gjilan Mesatarja Nëse këtyre shifrave ua shtojmë edhe sasitë e hirit të KEK-ut që çdo ditë prodhon mbi 0.907 kg/b dhe sasitë e mbeturinave që krijohen nga konstrukt-demolimet dhe mënyrat tjera, sasia e përgjithshme e mbeturinave të gjeneruara në Kosovë sillet rreth 2.1 kg/b/ditë. Këto të dhëna janë pasqyruar në tabelën dhe grafikun vijues: Gjenerimi, llojet e mbeturinave Mesatarja Sasia vjetore/ Sasia vjetore në ditore/kg/banorë kg/banorë tonelata Mbeturinat e amvisërisë 0.277 101 232541 Mbeturinat komerciale 0.250 91.25 209875 Mbeturinat spitalore 0.0024 0.876 2014.5 Mbeturinat e hirit dhe zgjyrës 0.907 331 761426.5 Mbeturinat e ndërtimit/shkatërrimit 0.200 73 167900 Mbeturina të tjera (ambalazh, plastikë, gomë,
pesticide, elektronikë, dru etj.) 0.360 131.4 302220 Totali 2.0 729 1675977 Tabela 2: Sasitë e përafërta të gjenerimit të mbeturinave të përgjithshme në Kosovë 2004 Mbeturia të tjera 18% Mbeturinat e ndertimitshkatrrimit 10% Mbeturina e hirit dhe zgjyres 45% Mbeturinat e amvisris 15% Mbeturinat komerciale 12% Mbeturinat medicinale 0,5% Grafikoni 2: Llojet e mbeturinave në % Në mungesë të mundësisë së trajtimit të mbeturinave në Kosovë prioritet iu dha ndërtimit të deponive të reja, bazuar në standardet e Bashkimit Evropian. Në këtë kontest u ndërtuan 9 deponi. Lokacionet e këtyre deponive janë përcaktuar në bazë të kritereve dhe standardeve minimale të BE-së për deponi. Tabela 3: Deponit e reja komunale dhe rajonale Lokacioni Rajonale Komunale Vëllimi m 3 Popullsia 1 Prizren 2.500.000 516.000 2 Gjilan 1.200.000 215.000 3 Pejë 1.500.000 250.000 4 Besianë 700.000 117.000 5 Kaçanik 181.000 6 Sharr 150.000 34.562 7 Zveqan 300.000 50.000 8 Fushë Kosovë 1.000.000 40.000 9 Prishtinë në ndërtim 5.000.000 700.000 3. Mbeturinat, rrezik për shëndetin dhe mjedisin Çdo mostrajtim i mbeturinave paraqet shndërrim të tyre në mbetje të rrezikshme. Në territorin e Kosovës kanë mbetur shumë materie të rrezikshme nëpër objekte industriale, të cilat ishin paraparë si lëndë e parë për prodhimtari, por fatkeqësisht në shumicën e rasteve janë shndërruar në mbeturina pa u përdorur një kohë të gjatë. Paketimet dhe magazinimi i tyre, është në një gjendje të mjerueshme. Me veprimet e tyre koroduese, kanë shkatërruar pajisjet apo paketimet, prandaj këto substanca, vazhdimisht kërcënojnë me katastrofë ekologjike. Zonat me koncenrtrim më të madh të mbeturinave dhe materialeve tjera të rrezikshme janë kryesisht ato që dikur kishin një zhvillim të madh të industrisë. Një përqendrim më të madh të ndotjes e kemi në Mitrovicë (Trepça) dhe Obiliq (KEK), pa i mohuar edhe vendet tjera, si Feronikelin, IBG në Gjilan, Zastava në Pejë, etj.
Problem në vete paraqesin mbeturinat që prodhohen çdo ditë dhe nuk trajtohen në mënyrë adekuate, duke paraqitur kërcenim të vazhdueshëm për tërë shoqërinë, si: - Vajrat e përdorura sidomos ato që përmbajnë PCB, PCT dhe PBB; - Bateritë, akumulatorët; - Mbeturinat spitalore, infektive, shtazore, barnat e skeduara; - Ambalazhi i substancave të rrezikshme; - Mbeturinat e gomës dhe plastikës; - Mbeturinat elektrike dhe elektronike; - Pesticidet e skeduara etj. 4. Koncepti i trajtimit të mbeturinave Nuk mund të flasim për ndonjë trajtim të mirëfilltë të mbeturinave në Kosovë. Në përgjithësi, përpjekjet dhe iniciativat kanë qenë të vogla. Bota e zhvilluar ka krijuar konceptin e trajtimit të mbeturinave të cilit medoemos duhet t`i përmbahemi dhe të fillojmë realizmin në vendin tonë: Zhvillimi i i konceptit t t ë trajtimit t t ë mbeturinave Zba rkimi (g jenerim i) i mbeturinave Trajtimi Reduktiminëprodhim Riciklimi Ripërdorimi Figura 1: Koncepti i trajtimit të mbeturinave në vende të zhvilluara Evropiane 1. Re duktimi në burim 2. Ndarja e mbeturinave 3. Ricik limi 5. Depozitimi përf undimtar 4. Trajtim i
4.1 Reduktimi në burim Mbeturinat paraqesin një material shumë kompleks dhe heterogjen që formohet gjatë aktiviteteve të përditshme të njeriut në punë, banesë, sipërfaqe publike, shkolla, industri, dyqane dhe aktivitete të tjera. Me reduktim në burim nënkuptojmë shfrytëzim sa më efikas të resurseve natyrore, zvogëlim të prodhimeve të pa nevojshme dhe të planifikuar d.m.th. humbje më të vogël të energjisë. Prodhuesit ta shqyrtojnë mundësinë për ripërdorimin dhe riciklimin e ambalazhit. 4.2 Ripërdorimi Disa prodhime janë të dizajnuara në atë mënyrë që mund të shfrytëzohen disa herë. Përdorimi i serishëm i qeseve të najlonit ose kavanozave të qelqit, janë shembuj të shpeshtë. Ekzistojnë disa arsye për ripërdorimin e prodhimeve: - kursehet në energji dhe lëndë të parë; - zvogëlohen shpenzimet për deponim; - zvogëlohen shpenzimet për tregtarë dhe konsumatorë. Me rëndësi shumë të madhe, është edhe numri i gjërave që ripërdoren, gjegjësisht koha e prodhimit. 4.3 Riciklimi Është proces ku krijohen efekte teknike, ekologjike si dhe ekonomike. Rëndësia qëndron në zvogëlimin drastik të sasisë së mbeturinave industriale dhe komunale të cilat dërgohen në deponi. Me këtë zgjatet jeta e Deponive dhe minimizohet rreziku për shëndetin dhe mjedisin, gjithashtu zvogëlohet shfrytëzimi i resurseve natyrore, kursehet në kohë dhe energji. Sipas analizave të përbërjes së mbeturinave komunale është konstatuar se 35 45 % janë Mbeturina Organike. Nga kjo rekomandojmë kompostimin dhe fermentimin e mbeturinave organike si procese shumë të lehta dhe që sjellin përfitime të shumëfishta. Në Kosovë rreth 35 Ndërmarrje merren me trajtimin e mbeturinave të riciklueshme lehtë, si: Letër, Metale, Bateri, Kanaqe, Mbetje Organike, Goma, Plastikë etj. Pa ngritjen e Kompanive serioze ricikluese është vështirë të krijohet një strukturë e mirëfilltë trajtuese.
Figura 2: Pikat trajtuese të mbeturinave në Kosovë Në bazë të të dhënave që kemi arritur t i mbledhim nga kompanitë që merren me trajtimin e mbeturinave, kemi ardhur deri te këto rezultate:
3500 3000 3018.4 2500 2000 1500 1000 500 0 940 128 52.5 4 Metale Letër Plastikë Mbeturina organike Gomë Grafikoni 3: Llojet e mbeturinave t/muaj që trajtohen në Kosovë Plastikë 3.09% Mbeturina organike 1.26% Gomë 0.1% Letër 22.69% Metale 72.85% Grafikoni 4: Përqindjet e llojeve të mbeturinave që trajtohen në Kosovë Shembuj nga praktika botërore në riciklim: Riciklimi i Mbeturinave nga letra - për prodhimin e një ton letër për makinë shkrimi të cilësisë mesatare nevojiten të përpunohen mesatarisht 4m 3 dru. Më pas nevojiten 290.000 litra ujë dhe 4.7 MW energji (1MW=1.000.000 W/h apo sa një llambë elektrike prej 100W që do të ndriçonte për 9 vite pa ndërprerje). Ndërsa, për 1 ton letër të ricikluar, me cilësi të krahasueshme, nuk nevojiten dru dhe kursehet deri në 90% uji dhe 50% energjia. Në mbeturinat e letrës të cilat mund të ripunohen janë: gazetat, letrat, fletoret, librat, letrat mbështjellëse, çantat prej letre të çdo lloji dhe madhësie, ambalazhet e kartonit. Shumica e letrës është duke u hedhur, deponuar dhe një pjesë eksportohet. Riciklimi i mbeturinave nga plastika fakti se plastika nuk mund të zbërthehet në mënyrë biologjike na tregon rëndësinë e ripërdorimit dhe riciklimit të sajë. Përveç përfitimeve ekonomike ruhet edhe mjedisi. Kështu p.sh. për prodhimin e kutive të vogla të kosit, në industri nevojiten vetëm 5 sekonda, ndërsa për shpërbërjen e saj, natyrës i duhet 10.000 vjet. Në Kosovë trajtohet një sasi shumë e vogël e kësaj lënde e cila do të sillte përfitime ekonomike.
5. Përfundim Nga ajo çka u shtjellua më lartë mund të përfundojmë se në Kosovë ende nuk ka një trajtim të mirëfilltë dhe efikas të mbeturinave. Nuk ekziston infrastrukturë e duhur ligjore dhe menaxhuese, ka mungesa ndërgjegjësimi te një pjesë e qytetarëve dhe institucioneve, sasitë shumë të mëdha të gjenerimit të hirit në KEK dhe trajtimi joadekuat i tij; import i madh i paketimeve dhe prodhimeve tjera që shndërrohen shumë shpejtë në mbeturina, mungesa e investimeve në riciklim e shumë probleme tjera që patjetër duhet gjetur zgjidhje. Nga kjo sugjerohet se trajtimi i mbeturinave është një proces i domosdoshëm në arritjen e zvogëlimit gradual të sasisë së mbeturinave në burim të tij para deponimit, shfrytëzimit energjetik, ripërdorimit dhe riciklimit, zvogëlimit gradual të rrezikut për shëndetin dhe mjedisin në përgjithësi. 6. Literatura [1] MMPH, Mars 2005, Gjendja e mbeturinave në Kosovë 2003 2004 [2] DI Dr. Erwin Szlezak, NÖ Slowakei, Arbeitstreffen am 23.03.2004 in St. Pölten [3] Bioabfallverordnung (BioAbfV) vom 21.09.1998 [4] Strategjia e Mjedisit, MMPH (Draft i paediuar) [5] SIDA and REC Field office in Kosova, Prishtina July 2000, Strategic Environmental Analysis of Kosova, [6] GTZ, MMPH, Të gjelbërtit, Analiza të mbeturinave në rajonin e Prizrenit 2003, 2004. ( Pa Edituar) [7] Eric Solbu, Final Report- KEK, Mission In Kosovo 011126-021125, [8] INKOS, Janar- Dhjetor 2001, Raport për gjendjen e mjedisit në KEK [9] UNMIK, Departament of Environmental Protection, Prishtina January 2003, HEALTH AND ENVIRONMENT IN KOSOVO, [10] TAKUMA Co.,Ltd. Tokyo January 2005, Recycling Resourcing Technology of Waste, (Programi Trajnues Trajtimi i mbeturinave Tokyo Janar-shkurt 2005)