Motheo Wa Togamaano Wa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong (IPPF) Wa Tiro Ya Taolo Ya Kgotlhano-Ya-Batho-Le-Diphologolo (HWCM) Mo Bokone Jwa Botswana

Similar documents
YUNIBESITHI YA BOKONE- BOPHIRIMA MOONO KA HIV LE AIDS

Aquila Steel (S Africa) (Pty) Ltd. Kopano ya baagi 04 Ngwanatsele 2014, Regorogile ura ya boraro & Rooiberg ura yabo thataro

BUKANA YA TSHEDIMOSETSO GO LATELA DITLHOKEGO TSA KAROLO 14 YA MOLAO WA TLHATLOSO YA PHITLHELELO YA TSHEDIMOSETSO. Tsebe 1

tokomane ya tshedimosetso ya maitshetlego

L VE DITLHOPHO TSA BOMMASEPALA YOUR. Khomisene ya Ditlhopho (IEC) SOUTH 18 MOTSHEGANONG 2011 AFRICA 2011 MUNICIPAL ELECTIONS. Go ikgolaganya le iec

Tsabo Lesome le Dikabelo tsa Goitima dijo

SEGOAGOE CELEBRATING BIZNIZ IN A BOX SUCCESS MAGAZINE FOR THE ROYAL BAFOKENG NATION SEPTEMBER Phokeng Ballet Program page 18

ACCOUNTING STANDARDS BOARD STANDARD OF GENERALLY RECOGNISED ACCOUNTING PRACTICE TJHELETE E HLAHANG DITSHEBELETSANONG TSEO ESENG TSA

ACCOUNTING STANDARDS BOARD STANDARD OF GENERALLY RECOGNISED ACCOUNTING PRACTICE PRESENTATION OF FINANCIAL STATEMENTS (GRAP 1)

TSHEPISO YA MOLAO-THEO

Tshenyeho dementia ya boko bo ka pele (ho kenyeletswa

2 No GOVERNMENT GAZETTE, 24 July 2015 Act No. 8 of 2015 Appropriation Act, 2015

Ketapele. Leano la bohlophisi ka ho phethahala ha lona le a fumaneha webesaeteng ya SABC, sabc.co.za, kapa ofising le ha e ka ba efe ya SABC.

Ho tsamaya kapa ho lelera

ETSA BAJETE MME O BOLOKE. Ithute maqheka bakeng sa tokoloho ho tsa ditjhelete. Ina Wilken. Phatlalatso ena e tsheheditswe ka motlotlo ka ditjhelete ke

LEANO LA TSHEHETSO LA BARUTWANA BA MOPHATO WA 12

2 NO GOVERNMENT GAZETTE, 18 MARCH 2009 No. CONTENTS Page No. Gazette No. GENERAL NOTICES Justice and Contitutional Development, Department of Ge

Nahana, weso Bohahlaudi temong

Boitokisetso pele ho sehla sa poone Sehla se tlang sa ho jala se tshepisa ruri e. Bala Ka Hare: PUDUNGWANA 2013

Stakeholder Perspectives on the Potential for Community-based Ecotourism Development and Support for the Kgalagadi Transfrontier Park in Botswana

DIKEREITING TSA SESOTHO PUO YA LAPENG MORALO WA HO QETELA

Dijo Tsa Moya Sehleng Se Loketseng

IDIKATENG NEWSLETTER YA SETHO MINEWORKERS PROVIDENT FUND SIYAKHULA WE ARE GROWING SESOTHO PHATLALATSO MOLAETSA HO TSWA HO MOHLANKA E MOHOLO

Takatso ya dijo e seng ntle

TATAISO E PHETHAHETSENG YA HO REKA LEHAE TSOHLE TSEO O LOKELANG HO DI TSEBA

MORALO OA TEKANO OA LEKHOTLA OA PUSO EA LIBAKA LA MAISA PHOKA COMMUNITY COUNCIL

KE HO TJHABA HA LETSATSI

Lefu la Alzheimer ke eng?

Kananelo ya ntshetsopele ya molemi

Language: Setswana, English Time Zone: EST plus 6 hours Electricity: V/50Hz

Lentswe la Bohlale 01201_739_WordOfWisdom.indd 1 9/10/12 1:20 PM

Budget Booklet 2016 Gauteng Provincial Government Budget 2016

Frans Tshepo Mokoena (36) wa Tweespruit

A Chronology of the Central Kalahari Game Reserve: Update III, Maria Sapignoli * Robert K Hitchcock

Mekgwa ya ho fokotsa tjhefo ya mycotoxin

QL5030(P1041)/ PEDIATRIC INTERNATIONAL ADHERENCE QUESTIONNAIRE Behaviour/Identification NIAID PEDIATRIC AIDS CLINICAL TRIALS GROUP Page 1 of 6

Books in Tetswana from Botswana/South Africa Oct 2017

BOTSWANA WILD SIDE (Maun start)

Ho Etsa Bonnete ba hore o Fihlella Dibefiti tsa Social Security le Ditlhapiso tsa Sebakeng sa Mosebetsi Indastering ya Merafo

Botswana Parks and Game Reserves. Camping in Botswana Parks and Reserves

Action Plan for Implementing the Convention on Biological Diversity s Programme of Work on Protected Areas

If searching for the ebook Namibia Touring Map in pdf format, in that case you come on to right website. We present the complete edition of this book

*16 22 Phupu. Toka le Mohau Testamenteng ea Khale: Karolo ea 2 SABATHA MOTŠEARE OA MANTSIBOEA

SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES IN BOTSWANA: THE CASE OF THE TOURISM SECTOR

Sustaining Human Society & Natural Environment Zambia & Botswana. PTRM 345, PTRM credits

Botswana Safari Guide: Okavango Delta, Chobe, Northern Kalahari (Bradt Travel Guide) By Chris Mcintyre READ ONLINE

UNITED NATIONS EDUCATIONAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL ORGANIZATION CONVENTION CONCERNING THE PROTECTION OF THE WORLD CULTURAL AND NATURAL HERITAGE

Provincial Gazette Provinsiale Koerant Gazete ya Xifundzankulu Kuranta ya Profense Gazethe ya Vundu

INTEGRATED SAFEGUARDS DATA SHEET CONCEPT STAGE Report No.: AC2840. Date ISDS Prepared/Updated: 03/22/2007 I. BASIC INFORMATION. A. Basic Project Data

Kalahari San foraging, land use, and territoriality: implications for the future

ATTRACTIONS IN BOTSWANA

CHOBE GAME LODGE Chobe Riverfront, Chobe National Park

Specification Details: Coded Dash Number M28803/1 -MC PART LISTINGS MANUFACTURER'S DESIGNATION OR TYPE NUMBER TEST OR QUALIFICATION REFERENCE

The Second Japan-Africa Business Forum TICAD and Business: Feedback from the Yokohama Action Plan to the Nairobi Declaration July 25, 2017

12 th afrecon 12 TH REGIONAL CONFERENCE FOR AFRICA AND ARAB COUNTRIES PUBLIC SERVICES INTERNATIONAL

CONTENTS. 36 Millennium Development Goals At A Glance. Lipehelo tsa ntlafatso ea moshoelella. Pheliso ea bofuma. Pheliso Ea Tlala

LIKHETHONG TSA LA 03 PHUPTJANE

Accounting for the water use by wildlife in Botswana

autism practical aspects sesotho

Collaring Report Ecology of elephants in the Okavango Delta, Botswana July 2010

Managing Kruger s Elephants: the Metapopulation Metaphor

AFRICA SAFARI BOTSWANA - A Travelogue. Enjoy Before You Go Or On Your Way There - Includes Insider Tips And Photos Of All Locations - Like Having A

The Botswana Adventurer Your budget safari with a million star hotel.

BOTSWANA: 118/119 BIODIVERSITY AND TROPICAL FOREST ASSESSMENT

Africa's Top Wildlife Countries: Botswana, Kenya, Namibia, Rwanda, South Africa, Tanzania, Uganda, Zambia & Zimbabwe By Mark W.

The Role of Gauteng in South Africa s Backpacking Economy

APPENDIX I ROADMAP FOR INTEGRATION OF TOURISM SECTOR

CHOBE SUB DISTRICT VOL 9.0

Constitutional Framework CHAPTER 1 INTRODUCTION

Fachschule fuer Technik und Wirtschaft (Technical College) Federally Approved Environmental Technician, Weissenfels, Germany (1994)

Botswana with Kids. Family safari. Baby elephants, baby cheetah, lion cubs...this safari is made for kids.

INTERNATIONAL LAW AND THE PROTECTION OF NAMIBIA'S TERRITORIAL INTEGRITY: BOUNDARIES AND TERRITORIAL CLAIMS

TRANSFRONTIER CONSERVATION AREAS (TFCAs)

A TI,DIOS (You Are God) œ œ. œ œ œ œ. œ. œ. œ. Dios, Dios, God, we ac -

DOWNLOAD OR READ : BOTSWANA TIME PDF EBOOK EPUB MOBI

Botswana Society is collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Botswana Notes and Records.

BOTSWANA NORTHERN HIGHLIGHTS PACKAGE 9 nights /10 days

A TI,DIOS (You Are God) INTRO South American Dance (q = ca. 80) Dm. œ œ. œ # œ œ œ œ. œ. œ. œ œ. j J œ. œ œ œ œ œ œ œ. ba - mos; you; All

&BEYOND EXPEDITIONS Mobile Camping in Botswana. Botswana Highlights Expedition.

Highlights: Okavango Delta Moremi Game Reserve Chobe National Park (Savuti & Chobe River Front)

CONTINUITY AND DIVERGENCE

14 night Botswana safari

Discover the Ecology Botswana

Available through a partnership with

UNIVERSITY OF CAPE TOWN

BOTSWANA ENVIRONMENT STATISTICS: WILDLIFE DIGEST 2014

AFRICAN WORLD HERITAGE FUND QUARTERLY REVIEW

Tourism and Postcolonialism Contested discourses, identities and representations

INTERNATIONAL CIVIL AVIATION ORGANIZATION EASTERN AND SOUTHERN AFRICAN (ESAF) REGIONAL OFFICE MEETINGS, SEMINARS AND WORKSHOPS PROGRAMME FOR 2017

Desecuritization as a Foundation for Benefit- Sharing: Lessons from the Okavango River Basin

Botswana: Africa s best-kept secret

20 Day Ultimate African Safari

BOTSWANA Page 2 of 15 EMBASSY NEWSLETTER

POST-ASSEMBLY TOURS OFFERED BY ICOMOS SOUTH AFRICA

This work was created for a charity, and you may freely make printed copies from this PDF data for your performance until Dec 31, 2022.

WORLD TOURISM ORGANIZATION (UNWTO) Final Report WORKSHOP ON TOURISM STATISTICS (SESRIC-TR MINISTRY OF CULTURE AND TOURISM-TURKSTAT-UNWTO)

Halina, Hesus. (Advent) œ N œ œ œ. œ œ œ œ œ. œ. œ œ œ œ. œ œ. C F G7sus4. œ. # œ œ J œ œ œ J. œ œ. J œ. # œ. # œ œ œ

Sub-Saharan Report. Vol. 12: Botswana. Marubeni Research Institute

Status Report for the Cheetah in Botswana

Foreword Victoria Tauli-Corpuz, UN Special Rapporteur on the Rights of Indigenous Peoples...xii

Transcription:

Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Motheo Wa Togamaano Wa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong (IPPF) Wa Tiro Ya Taolo Ya s REPUBLIC OF BOTSWANA Tiro Ya Taolo Ya Kgotlhano-Ya-Batho-Le-Diphologolo (HWCM) Mo Bokone Jwa Botswana GEF-PPG TF No. 057046 MOTHEO WA TOGAMAANO WA BATHO BA BA TLHOLEGANG MO LEFELONG E rulagantswe ke LEPHATA LA DIPHOLOGOLO LE MAKGABISANAGA P.O.BOX 131, GABORONE. BOTSWANA MOGALA: 3971405 FEKESE: 3912354 E-meili: dwnp@gov.bw IPP347 v2 1 IDU 9/17/09

Moalo Wa Diteng Tsebe i. Moalo wa diteng -------------------------------------------------------------------- 2 ii. Kemelo ya mafoko ---------------------------------------------------------------------- 3 iii. Motheo Wa Togamaano Wa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong --- 5 iv. Motheo Wa Togamaano -------------------------------------------------------------- 10 v. Melawana le Melao ya Botswana ------------------------------------------------- 15 2

KEMELO YA MAFOKO BOCOBONET Kgokagano Ya Mo Merafeng Ya Botswana (Botswana Community Based Organisations Network) BOCONGO Khansele ya Makalana a Eseng a Mmuso a Botswana (Botswana Council of Non-Governmental Organizations) CARACAL Lefelo la Tshomarelo ya Meamuso ya Aforika: Diphologolo, Merafe le Tiriso ya Lefatshe (Centre for Conservation of African Resources: Animals, Communities and Land Use) CBNRM Maphata A Mo Merafeng A Tlhokomelo Meamuso Ya Tlholego (Community Based Natural Resources Management) CBO Maphata A Mo-Merafeng (Community-based organisation) DDC Khansele Ya Ditlhabololo Ya Kgaolo (District Development Council) DEA Lephata La Tsa Tikologo (Department of Environmental Affairs) DFRR Lephata La Dikgwa Le Meamuso Ya Mafelo A Dikgwa (Department of Forestry and Range Resources) DWNP Lephata La Diphologolo Le Makgabisanaga (Department of Wildlife and National Parks) EIA Tshekatsheko Ya Kamego Ya Tikologo (Environmental Impact Assessment) EMP Lenaneo La Tlhokomelo Ya Tikologo (Environmental Management Plan) ESMF Motheo Wa Tlhokomelo Ya Tikologo Le Tsa Matshelo (Environmental and Social Management Framework) GEF Ditirelo Tsa Tikologo Ya Lobopo (Global Environment Facility) GIS Tsamaiso Ya Kitso Ya Tikologo (Geographic Information Systems) HEC Kgotlhano-Ya-Batho-Le-Ditlou (Human-Elephant-Conflict) HWC Kgotlhano-Ya-Batho-Le-Diphologolo (Human-Wildlife-Conflict) IPP Lenaneo la Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong (Indigenous Peoples Plan) IPPF Motheo wa Togamaano wa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong (Indigenous Peoples Planning Framework) LEA Lekalana la Bogwebi jwa mo Gae La Botswana (Botswana Local Enterprise Agency) MEWT Lephata la Tikologo, Diphologolo le Bojanala 3

(Ministry of Environment, Wildlife and Tourism) PCU Lekalana la Kgolaganyo ya Tiro (Project Coordination Unit) PSC Komiti ee Tsamaisang Tiro (Project Steering Committee) RAD Banni Ba Tengnyanateng (Remote area dwellers) RADP Lekalana la Mananeo a Tlhabololo ya Mafelo a Tengnyanateng SIA (Division of Remote Area Development Programmes) Tshekatsheko ya Kamego ya tsa Matshelo (Social Impact Assessment) the Project Tiro Ya Taolo Ya Kgotlhano-Ya-Batho-Le-Diphologolo (HWCM) Mmo Bokone Jwa Botswana (Human-Wildlife-Conflict Management (HWCM) in Northern Botswana Project) WIMSA Setlhopha sa Tirelo sa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong Ba Ba Palopotlana mo Borwa Jwa Aforika (Working Group for Indigenous Minorities in Southern Africa) 4

1 MOTHEO WA TOGAMAANO WA BATHO BA BA TLHOLEGANG MO LEFELONG (IPPF) Motheo wa Togamaano (PF) Tshedimoso Kganelelo Ya Kgaolo. Go nnile le dikgato tsa botlhokwa tse di tserweng mo Aforika wa Borwa-Jwa-Sahara go rotloetsa ditshwanelo tsa Batho Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong. Lekoko la Aforika la Ditshwanelo tsa Setho le Batho, lekalana la Bokopano jwa Aforika, le tsere kgato e tona ya ditso ka ngwaga wa 2000 go tlhoma Setlhopha sa bone sa Tiro ya Dipalo Tsa Batho/Merafe Ya Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong mo Aforika. Ka 2003 le amogetse pego ya Pego ya Setlhopha Sa Tiro sa Lekoko la Aforika sa Baitseanape ba Dipalo Tsa Batho/Merafe Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong. Pego e ya tshimolodiso ke yone seelo sa semmuso sa popo mogopolo le seelo sa tsamaiso, ka kgang ya ditshwanelo tsa setho tsa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong, mme ka jalo ke sedirisiwa sa botlhokwa sa Aforika go lemoga Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong mo Aforika le go tokafatsa seemo sa bone. Mo pegong ya lone, Lekoko la Aforika le supa diponagalo tsa mmangmang, tse di supang Batho Le Merafe E E Tlholegang Mo Lefelong mo Aforika. Pego e gatelela gore batho ba forika ba ba dirisang lefoko Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong mo maitekong a bone a go itebaganya le seemo sengwe se se rileng sa ditshwanelo tsa bone tsa setho, e akaretsa thata batsomi-babapadi le barui. Pego ya Lekoko La Aforika e gatelela gore diponagalo ka kakaretso tsa ditlhopha tse di itsayang e le batho ba ba tlholegang mo lefelong ke gore: Ngwao ya bone le tsamaiso ya botshelo di bo di farologana thata le tšhaba ka kakaretso Ngwao ya bone e bo e le mo diphatseng, mo mabakeng mangwe e bile e nyelela Tswelelopele ya go tshela mo go rilleng ga bone e ikaegile ka go nna le ditshwanelo mo lefatsheng la bone le ditsa tlholego tse di mo go lone Ba a kgethololwa kagore ba tsewa ba sa tlhabologa ebile ba sa gatela pele go na le bontsi jwa dikarolo tse dingwe tsa setšhaba Gantsi ba nna mo mafelong a go sa iweng teng, gantsi a le kgakala kwa bothokong Ba kgethololwa ka ditsela tse di farologaneng, tsa sepolotiki le tsa matshelo Pego ya Lekoko la Aforika e wela ka gore go tlhaolwa le kgethololo e di tshosetsa tswelelo ya dingwao le tsamaiso ya botshelo ya batho ba ba tlholegang mo lefelong mme go ba itsa go kgona go tsaya karolo ka tlhamalalo mo ditshwetsong tse di tsewang tse di lebaneng le bokamoso jwa bone le dintlha tsa tlhabololo. Tebang le tsamaiso ya Lekgotla la Mafatshefatshe (UN), Lekoko la Aforika le gatelela letshego la go itemoga, mme le gatelela gore tsela ya go lemoga batho ba ba tlholegang mo lefelong mo Aforika ga se fela kgang ya ba ba tsileng pele mme e le kgang ya dintlha tse di nankotsweng fa godimo tsa kgethololo le go tlhaolwa mo go rulagantsweng. Lekoko la Aforika mo pegong ya lone gape le itebaganya le 5

ketsaetsego ka lefoko batho ba ba tlholegang mo lefelong mo Aforika mme le bolela gore lefoko le bokao jwa batho ba ba tlholegang mo lefelong di tshwanetse go tlhaloganngwa jaaka tsela ya ba ba kgethololwang thata gore ba ipuelele eseng maiteko a go ganela MoAforika ope tshwanelo ya gagwe ya Bo Aforika jwa gagwe. 1 Go latedisa kgatiso ya pego ya lone ka batho ba ba tlholegang mo lefelong, Lekoko la Aforika le dirile Mogopolo wa Kgakololo ka Phatlalatso ya Lekgotla la Mafatshefatshe ya Ditshwanelo tsa Batho Ba Ba Tlholegang mo Lefelong o o sobokang ka gore Phatlalatso ya Lekgotla la Mafatshefatshe (UN Declaration) e dumalana le Mokwalo wa Semmuso wa Aforika ka Ditshwanelo tsa Setho le Batho le popo mogopolo le tiro ya Lekoko la Aforika ka Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong. Lekoko la Aforika gape le tshwaragane le dithuto puisano le maeto tse di tsweletseng mo lefatsheng ka maitlamo a go sekaseka seemo sa batho ba ba tlholegang mo lefelong le go simolodisa dipuisanyo le mebuso ya Aforika le batsayakarolo ba bangwe. Lekoko la Aforika le gatisa mekwalo ya dipego go tswa mo maetong a bone, mme kgapetsakgapetsa le ntsha dikgang tse di lebaganeng le ditshwanelo tsa batho ba ba tlholegileng mo lefelong mo ditshekatshekong tsa lone tsa dipego tsa puso tse di isitsweng kwa Lekokong la Aforika. Go bonala sentle gore Lekoko la Aforika la Ditshwanelo tsa Setho le Batho motheo mogolo wa ditshwanelo tsa setho wa kgaolo- le lemoga puo ya batho ba ba tlholegileng mo lefelong go beilwe mo melawaneng ya konokono ya UN mme le eteletse pele puisanyo mo mabakeng a SeAforika mme ka jalo Banka ya Mafatshefatshe e e tshwanetse ya baya tiro ya yone ya Aforika ee lebaganeng le batho ba ba tlholegang mo lefelong mo seemong se sa Aforika. Ka 2001, Thutopuisanyo ya Mafatshefatshe kgatlhanong le Kgethololo ka Letso le Mmala, e e neng e tshwaretswe kwa Aforika Borwa, e gateletse kgethololo e e tseneletseng e batho ba ba tlholegang mo lefelong ba lebaganeng nayo, mme Phuthego ya Mafatshefatshe ya Tlhabologo ee tsweledisegang ya 2002, e le yone e neng e tshwaretswe kwa Aforika Borwa, ba tlhomamisitse gape botlhokwa jwa seabe sa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong mo tlhabologong ee tsweledisegang. Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong mo Aforika ka makgotla a bone a mo gae le a lefatshe ba na le seabe se segolo mo go ruteng ka tshotlego ya batho ba ba tlholegang mo lefelong le go pateletsa tlotlo ya ditshwanelo tsa bone tsa botlhokwa. Ka bogolo ba ntse ba ntsha lentswe la bone mme ba pateletsa tshwanelo ya bone go lemogiwa jalo semolao le go amogela kakanyetso ee faphegileng go tswa mo mebusong ya kgaolo. Makgotla a kakaretso, jaaka Lekoko la Komiti ya Tsamaiso ya Batho ba ba Tlholegang mo Lefelong ba Aforika (IPACC) a a dirang le bokopano jwa mekgatlho ya motheo, di nnile le seabe mo maitekong a. Kganelelo Ya Setšhaba. Botswana ke lefatshe la dingwao tse di farologaneng. Molao motheo wa lone kwa tshimologong o lemogile merafe e megolo e ferabobedi. Le fa go ntse jalo merafe mengwe gape mo bošeng e tsene mo maemomg a a semmuso. Le 1 Bona ACHPR, Report of the African Commission s Working Group of Experts on Indigenous Populations/Communities, Banjul & Copenhagen: ACHPR & IWGIA, 2005; le ACHPR, Indigenous Peoples in Africa: the Forgotten Peoples? The African Commission s work on indigenous peoples in Africa, Banjul & Copenhagen: ACHPR & IWGIA, 2006. 6

fa bontsi jwa ditlhopha tse bo ipitsa gore ke bone ba ntlha kana Batho ba ba Tlholegang mo Lefelong mo Botswana mme bontsi jwa bone ba nna mo seemong sa kgethololo ebile ba tsewa ba le mo kotsing, go na le pelaesego ee kwa tlase gore Basarwa/San ba ntse ba ntsheditswe ntle mo ditsong ka ntata ya dipharologano tse di papametseng tsa dintlha tsa ngwao le gore kgato ya tumalano e a tlhokafala go tlhomamisa go tshela ga bone. Tota Basarwa ke bone batho ba ntlha ba bagologolo mo Aforika. Kgaolo-potlana ya bone ya tlholego e bonwa kwa borwa jwa letshitshi la Congo-Zambezi. Go ya ka WIMSA: Go farologana le dikgaolo tse dingwe tsa Aforika, go na le pharologano e e bonalang sentle fa gare ga batho ba ntlha ba Borwa Jwa Aforika le MaAforika ba ba tseneng mo kgaolong mo dingwageng tsa bošeng. Bolengteng jwa ngwao ya Basarwa ba batsumi-babapadi e lemogilwe mo metakong ya matlapa le kepo ya ditso mo dingwageng tse di fetang 20 000. Ditiro Go thibelela ga batho mo kgaolong go latedisiwa morago go ya kwa dingwageng tse di fetang 150 000 2 Jaaka go boletswe fa godimo, puso ya Botswana ya re batho ba lefatshe le botlhe ke ba ba tlholegoleng mo lefatsheng. Le fa go ntse jale, ditlhopha dingwe mo Botswana di ipitsa tse di tlholegileng mo lefatsheng. Ditlhopha tse di akaretsa Basarwa, Balala le Banama. Balala ba ka nna 1, 500 mme ba nna kwa Dikgaolong tsa Borwa (Ngwaketse) le Kgalagadi. Bontsi jwa Balala ba nna ba bile ba dira mo Dipolaseng tsa Molopo mo Kgaolong ya Borwa e le badisa le badiri ba mo malwapeng. Banama, ba bone ba tshwarang 2,000 ke balemirui ba ba botlana gape ke badiri ba dipolasi ba ba nnang mo kgaolong ya borwa jwa Botswana le Tsabong. Banama ba bua puo ya Khoekhoe le Setswana. Basarwa. Basarwa ba ka nna 50,000 mme ke Ba Nharo,!Xo, G/wi, G//ana, Tyua, Deti, /Auni, /Xam, //Xegwi, Kwe, Ju/ hoansi le //Khau-/eisi, go balelwa dingwe ditlhopha tsa tlholego-tsa-puo (ethnolinguistic). Basarwa ka ngwao ke batsumibabapadi le fa ba sa tlhole ba tshela ka gone gotlhelele. Bontsi jwa Basarwa ba nna mo dikgaolong tsa tengnyana teng kwa tetlelelo ya tiriso ya lefatshe e sa ikanyegeng, kwa merafe e mengwe e leng mentsi gape kwa go senang boitlhophelo jwa maano a botshelo kwa ntle ga go rekisa dilo tse di dirilweng ka diatla, nama le tse dingwe tse di bapalwang jaaka bojang jo bo rulelang kana dikgong, kwa ditoropong. Bangwe ba dira mo merakeng ele bathusi. Le fa go ntse jalo, palo e e golang, e simolotse bošweng go fudugela mo ditakaneng tse di kwa ntle ga ditoropo tsa kgaolo, ba batla tiro fela e e seng ya sepe. Basarwa ba na le kgwetlho ee bonalang ya kgethololo ya tsa matshelo le ngwao. Tirisanyo ya khiro e tsoulola fela thata mme ba duelwa kwa tlase thata. A ke badiri ba meraka, banni ba metsana kgotsa bomaipaafela, bontsi jwa Basarwa ba tshelela kwa tlase ga Seelo Sa Dintlha Tsa Lehuma (PDL). Gape ba na le dipalo tse di kwa godimo tsa go sa itse go bala le go kwala, dikakanyo tse eseng tsone, le loso mo lefatsheng. Le fa dipalo tsa HIV/AIDS di se kwa godimo mo Basarweng jaaka di ntse mo ditlhopheng tse dingwe mo Botswana, dipalo tsa HIV/AIDS di a gola. Matshwenyego aa kwa godimo ke go kgona go bona dipilisi tse di ritibatsang mogare, tse gantsi go leng thata gore di bonwe ko dikgaolong tsa tengnyana teng tse di nang le 2 WIMSA. Southern Africa: Background and ethnic context. 7

ditlamelo tsa botsogo tse di potlana thata le badiri ba botsogo ka palo ee tlhaelang. Mo mafelong a mantsi, kutlwelobotlhoko, go nyema moko le botagwa di dintsi thata. Ka ngwao Basarwa e ne e le batho ba ba tshelang ka go fuduga ba thibelela. Kamano ya bone le lefatshe e ne e beile mo ditsetleng tse di matswakabele tse di tseneletseng tsa ngwao, mme ka ba ne ba sena tsamaiso ya lefatshe ee lemogwqng semmuso gantsi ba ne ba tsewa ba sena lefatshe la bobone (ka jalo ba sena ditshwanelo tsa lefatshe). Tikologo ya Basarwa e ngotlegile mo sebakeng sa dingwaga tse di lekgolo tse di fetileng ka ntata ya kgorogo ya ditlhopha tsa bakolone le merafe e mengwe ya se Aforika Morago ga boipuso, seemo sa lefatshe sa Basarwa sa wela tlase mme Molawana wa Mafudiso wa Merafe (TGLP)- phetogo e kgolo ya molao wa lefatshe le lenaneo la tlhabololo leruo ee amogetsweng ka 1975 ga e a seegela fa thoko lefatshe lepe le beetswe Basarwa. Le ntswa go nnile le maiteko a Thulaganyo Ya Tlhabololo Ya Basarwa (Bushmen Development Program) (1974) le e e e tlhatlhameng, Thulaganyo Ya Tlhabololo Ya Banni Ba Tengnyanateng (Remote Area Development Program) (1978) go sadisa lefatshe lengwe le Basarwa ba kileng ba bo ba na nalo, tsamaiso ya phetogo ya molao wa lefatshe e tsisitse tatlhegelo ya lefatshe le legolo le le atlhameng le le neng le na le mosola wa itsholelo le ngwao mo Basarweng. Gape e tsetse phuduso ya batho ba ba ka nnang 28,000-31,000 go tswa mo mafelong a mafudiso TGLP, 3 le peo seša ya bone mo mafelong a a rulagantsweng ke puso. Peo seša e e ne e le tsela nngwe ya maiteko a puso go akaretsa Basarwa mo setšhabeng ka kakaretso le go godisa tlhabologo ya bone ka go simolola temo le thuo dikgomo jaaka goitlhophelo jwa tsela ya botshelo. Le fa go ntse jalo, le fa peo seša e neela batho metsi, dikolo le dikokelwana bontsi jwa mananeo a a puso ga a atlega mo go tokafatseng matshelo. Thulaganyo ya peo seša le fa go ntse jalo e ne ya tswelela. Sekai ke kgang ya Bogare jwa Lefelo La Tshomarelo Ya Diphologolo la Kgalagadi (CKGR) ee simolotsweng ka 1961 ke mmuso wa Bechuanaland Protectorate (wa mabritish) Ka temogo ya tshotlego ya Basarwa ba ba neng ba tshelela mo bokgobeng, bogolo jang go tswa mo merafeng ya puo ya Setswana, puso e tsere sebaka go fa Basarwa ditshwanelo tsa go itlhophelwa go nna le lefatshe le ditlamelo mo lefelong la tshomarelo ya diphologolo. Ditshwanelo tse di ne tsa rurifadiwa mo Molao Motheong wa Botswana (kgaolwana 3 (c) ya Kgaolo 14). Le fa go ntse jalo, maiteko a mantsi a dirilwe go gana ka ditshwanelo tse, go balelwa go baakanya Molao Motheo. Go tswa bogologolo jwa 1986, puso e tsere tshwetso ya gore batho ba ba mo mafelong a diphologolo ba tla rotloediwa go tswa mo go lone go rotloetsa diphatlha tsa tlhabologo. Mme le fa go le jalo ba ne ba rotloediwa go itebaganya le mathibelelo kana motsana o mongwefela mo lefelong leo la tshomarelo diphologolo!xade (le jaanong le itsegeng gotwe!xade O Mogologolo). Ka 1997, batho ba le 1,100, bontsi e le Basarwa ba G/ui le G//ana le Bakgalagadi (setlhopha se se buang Setswana sa balemi-) ba ne ba fudusediwa kwa mafelong a mabedi a matona kwa nyle ga lefelo la diphologolo la New!Xade (le gape le itsegeng ka Kgoesakeni) le Kauduane. Maiteko ka setlhopha sa 3 Taylor, Michael, quoting a World Bank report in The Past and Future of San Land Rights in Botswana in Indigenous Peoples Rights in Southern Africa, Robert Hitchcock and Diana Vinding, eds. Copenhagen: IWGIA, 2004. 8

makgotla a Basarwa le le makgotla a a ba emang nokeng go buisana le mmuso ga a ka a atlega. Ka 2002 puso e ne ya bolela gore ditlamelo tsotlhe go balelwa le metsi di tla emisiwa, mme batho ba ba ka nnang 700 ba ba setseng mo merafeng ee phatlaletseng mo teng ga CKGR ba ne ba ntshiwa gammogo le dithoto tsa bone go ya New!Xade le Kauduane. AKgang ya kgotla ya ditsheko ee pegilweng ke banni ba CKGR ka 2002 e weditswe ka Morule 2006 fa Kgotlakgolo ya ditsheko e laola gore go ntshiwa ga batho le go ba ganela ka lefatshe la bone le ditshwanelo tsa bonno mo CKGR go ne go se ka fa olaong mme le gore go emisa ditlamelo go ne go le ka fa molaong mme puso e ne e sa tshwanelwe ke go busetsa ditlamelo mo lefelong la tshomarelo ya diphologolo. Go tla go tsena gompieno go kgonne go boela malwapa a se kae fela a Basarwa. Paakanyo ya molaomotheo ee phimolang ditshwanelo tsa itlhophelo tsa Basarwa mo CKGR e ne ya buisanngwa ka 2004 (Bill No. 34 of 2004) mme wa dumelelwa ka Moranang 2005. Kgang e nngwe ya phuduso e diragetse mo kgaolong ya Western Sandfeld ya Kgaolo ya Legare e bakilwe ke kgodiso le go ntshiwa mo mmusong ga dipolasi. Go amegile Basarwa ba le 5,000. Basarwa gape ba fuduseditswe go sutela tshireletso ya ditsatlholego. (Lefelo la Diphologolo la Chobe le Lefelo la Tshomarelo Diphologolo la Moremo) 4 Mmuso wa Botswana o dumela gore go kgethololwa ga Basarwa ga go amane le gore ke ba morafe ofe. Mme melawana ya semmuso e rotloetsa go thibelela go nniwa golo go le gongwe, go tlhakana ga dingwao le kamogelo ya dingwao tse dingwe, o sa rotloetse mokgwa wa go tshela wa Basarwa. Morago ga go latlhegelwa ke lefatshe la bone la tlhago la letsomo le tsewa ke barui ba mafudiso, maikuelo a Basarwa ditshwanelo tsa lefatshe a tlhokomologwa a tsewa e le a go iphetlha, a le semorafe ebile a tlhaola. Le fa mabaka a tekatekano a bulelwa Basarwa ka mananeo a ditlhabololo a a leng teng, go ba ganela ka ditshwanelo tsa lefatshe le go nna le lentswe go ka godisa go kgethololwa ga bone. Paakanyo ya Thulaganyo Ya Banni Ba Tengnyanateng ya 2003 e bolela gore teketekenyo ya go nna le seabe go siame, mme go na le merafe mo mafelong a tengnyanateng, bogolo jang BaSarwa, ba ka ditso ba beilweng ka fa mosing, mme ba ka seka ba tsibogela ditshwanelo tsa bone tsa go ya ka molaomotheo le semolao kwa ntle ga thuso ee faphegileng. Mo dingwageng tse di seng kae tse di fetileng, thulaganyo ya matshelo le kgokaganyo di godile mo gare ga Basarwa. Jaanong go na le makgotla a Basarwa a eseng a mmuso le Makgotla A Mo Merafeng (CBOs). Makgotla a tsa matshelo a batho aa itebagantseng le dikgang tsa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong e akaretsa, go balelwa mo go tse dingwe, DITSHWANELO (lefelo la Botswana la Ditshwanelo tsa Setho la Botswana), Makgotla aa Bommogo a Kuru, Lekgotla la Dikereke la Botswana (BCC). Makgotla a Basarwa a akaretsa Batho Ba Ntlha Ba Kgalagadi (First Peoples of the Kalahari) (FPK), Setlhopha Sa Tirelo Sa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong Ba Ba Palopotlana Mo Aforika (WIMSA). Godimo ga moo Unibesithi Ya Botswana e ntse mo dingwageng tse dintsi e diradipatlisiso tse di Haphegileng ka Basarwa e go lekwang go e dira lefelo le le haphegileng la dithuto tsa Sesarwa. 4 Based on the section on Botswana in various editions of IWGIA annual publication,the Indigenous World. 9

Go beilwe mo go tse di fa godimo tse, Basarwa ba tsewa e le Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong mme ka jalo ba lebanwe ke tse di mo OP 4.10. Motheo Wa Togamaano Dikarolo Tsa Tiro. Tiro e tlaa bo e na le dikarolo tse pedi tse di tsamaelanang: Karolo 1: Tirelo e e tiisitsweng ka HWC e direlwa DWNP; le Karolo 2: Boleng jo bo tiisitsweng jwa merafe e go itebagantsweng nayo mo maanong a thibelo kana phokotso a a akanyeditsweng pele. Dikarolo tse di tsenya seabe ka tlhamalalo mo Lenaneong la Tsamaiso la Togamaano Ya Kababanyo-Ya Tsa Ditshidi le Lenaneo La Tsamaiso (BBDSAP). Puso Ya Botswana e ikemiseditse tshireletso le tiriso ee tswelelang ya meamuso ya diphologolo. Kgatelelo ya maikemisetso a ke botlhokwa jwa go rurifatsa gore meamuso e e sireleditswe mo go lekaneng. Gape di nonotsha motheo wa molawana wa CBNRM (2007). Mafelo A Tiro: Mafelo a tiro a mararo a dirilwe ka metse ee lesome le boraro a a nag le batho ba mo gae ba ba fetang 12.000 (Ponelopele ya 2011 e remeletse mo palong ya batho ya 2001 ya batho botlhe ba mo gae ba feta 500) Metse e meraro e e mo tlase ga mafelo a konokono a bokgola mo Botswana(primary and critical wetlands). Kwa Paneng ya Makgobokgobo a Okavango metse e ke ya Seronga, Beetsha, Eretsha, Gudigwa, le Gunitsoga. Kwa kgaolong ya bokgola ya Chobe-Lenyanti metse e ke Mabele, Kavimba, Satau, Parakarungu, Kachikau, le Lesoma. Mo kgaolong ya bokgola ya Makgadkgadi, metse e ke Kumaga le Moreomaoto. Mafelo a tiro a mo tikologong ya mafelo a a sireleditsweng aa latelang: (i) Lefelo la Diphologolo la Moremi le Lefelo la Taolo Diphologolo la Kwando; (ii) Lefelo la Diphologolo la Chobe le la Tshomarelo Ya Dimela la Chobe; le (iii) Lefelo la Diphologolo la Dipane tsa Makgadikgadi le Lefelo la Diphologolo la Pane ya Nxai. Mefuta Ya Ditiropotlana. Ditiropotlana tse di lebaneng di tla tsena mo Karolo 2: Boleng jo bo tiisitsweng jwa merafe e go itebagantsweng nayo mo maanong a thibelo kana phokotso a a akanyeditsweng kwa pele a HWC. Ka nako ya paakanyetso Tiro, mananeo a thibelo ee rulaganyeditsweng pele HWC a pateleditswe ka nako ya tsamaiso ya therisanyo ya pele. Le fa maano mangwe a phokotso manokonoko e e akanyeditsweng pele a setse a lemogilwe ka go tswa mo therisanyong le morafe, mafelo a a tlhomameng le dithulaganyo tsa kgaupetso kgotsa tsereganyo ga di ise di itsiwe ka tlhatloso ya tiro. Le fa go le jalo, fa go lebilwe seelo sa tiro, go solofelwa gore ditiropotlana tse di tla ntshediwang madi di tla bo di lebagane le go tokafatsa bokgoni jwa merafe go itebaganya le kgotlhang ya diphologolo, sekai, go aga mofuta o sele wa terata le dikganedi go itsa tshenyo ya diphologolo mo mafelong a a lemilweng le leruo le go epa didiba mo mafelong a a tlhomameng go nosa diphologolo le go di kganelela kwa di babalesegileng teng. Ka kakaretso, maano a thibelo a a akanyeditsweng kwa pele a Tiro, a itlama go nonotsha boleng jwa merafe go fokotsa HWC mo go botoka le go thusa BaSarwa le ba bangwe ba ba nang le dipoelo mo tirong e go boelwa go tswa mo dithulaganyong tsa tiro mo motheong o o leng teng go rurifatsa tswelelo ya tiriso ya lefatshe, le go rotloetsa maitshwaro a ngwao a batho ba merafe eo, bogolo jang Batho Ba Ba 10

Tlholegang Mo Lefelong go lebaganwe le taolo ya meamuso ya ditsatlholego jaaka (jaaka go bapala meamuso mengwe ya tlholego, ditiro tsa diatla, mmino le moopelo tse di faphegileng) go oketsa mafelo a tlholego aa kgatlhisang. Dikamego Tse Di Siameng Le Tse Di Sa Siamang Tse Di Ka Diragalang. Bontsi jwa dikamego tse di solofetsweng ke tse di siameng. Le fa go ntse jalo, dikamego tse di seng molemo tse di ka nnang teng go tswa mo dithulaganyong tse di fa godimo di lebagane le go tlhoka boikgethelo ga merafe ee mo tikologong, bogolo jang Basarwa. Tiro e e ka nonotsha kgatlhego mo mhameng wa bojanala go tswa kwa ntle ga lefatshe leno, le mo ditshwetsong tse di lebaneng le kabo ya ditshwanelo tsa diphologolo fa go palelwa ke go fa beng gae dithata ka tsela ya mananeo a merafe a a beilweng. Mo godimo ga moo, e ka kgetholola Basarwa fa ditiropotlana di ka laolwa ke baemedi ba merafe e ka ngwao e ntseng e le kwa godimo ga bone e ba gateletse. Tiro e ka latlhegelwa ke sebaka sa ditso go nna le seabe mo go thokgamisong ya lefatshe kgotsa tikologo ya bone fa e ka palelwa ke go akaretsa ditiro tse di itebagantseng le go tsisa temogo ka ga matlhoko a bone a lefatshe. Kwa bokhutlong, tiro e ka boelela diphoso tsa maiteko a mangwe a semmuso (go supilwe mo kanokong ya Thulaganyo Ya Baagi Ba Tengnyanateng ya 2003) fa e sa kake ya tsaya tsela ya mananeo a a rotloetsang go godisiwa ga tsosoloso ya ngwao le puseletso/tiriso ya kitso ya ngwao le tiragatso tse di lebaganeng le taolo ya di tsa tlholego. Jaaka tshekatsheko e e fa godimo e supa go lebega go bonala sentle gore go tshwanetse ga nna le mananeo go itebaganya le kgethololo (ya Basarwa) ka tsamaiso ya tumalano a a lebagantsweng le batho ba tengnyanateng ba ba, le dithulaganyo tsa thuto setšhaba go thibela maikutlo a eseng one a a ba lebaganeng. 5 Pele erile ka tshimolodiso ya tiro, fela fa go tlhomamisitswe gore go na le mafelo aa tlhomameng le dithulaganyo tse di tlhomameng tsa ditiropotlana, Tiro e tla simolola paakanyo ya Lenaneo La Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong (IPP), le le ka tsewang e le tiropotlana, ya metsana e metlhano ee kwa paneng ya Makgobokgobo a Noka ya Okavango, kwa Basarwa ba leng teng gongwe ebile e le bone ba palo e e kwa godimo ya motse oo. Tlhomamisa gore ditiropotlana tsa dikgaolo tse dingwe di rulaganyediwa ka tsela ya tirisanyommogo ebile di araba matlhoko a batho ba foo. Paakanyo ya IPP (Tiropotlana) e tlhoka tse di latelang: Lenaneo go diragatsa tshekatsheko ya matshelo. motheo go tlhomamisa therisanyo ee gololesegileng, ya pele ga nako ebile e na le kitso, le merafe ya batho ba ba tlholegileng mo lefelong ba ba amegang mo kgatong nngwe le nngwe ya paakanyo le tiragatso ya Tiro. Thulaganyo ya lefelo la dikitso (go akarediwa kago boleng fa go tlhokafalang) go tlhaola ditiro tse di rotloediwang ke tiro e, tshekatsheko ya seabe sa tsone mo bathing ba ba tlholegileng mo lifelong, paakanyo ya (di) IPP, le go fedisa dingongorego dipe. 5 Report on the Review of the Remote Area Development Programme (RAPD). E rulaganyeditswe Lephata la tsa Selegae ke Botswana Institute for Development Policy Analysis. 19 December 2003. 11

dithulaganyo tsa peoleitlho le go bega, go balelwa matshego le dithulaganyo tsa tiriso tse di lebaneng Tiro thulaganyo ya tshedimoso ya IPP tse di tla dirisiwang ka fa tlase ga IPPF Lenaneo la tshekatsheko ya matshelo. Tshekatsheko ya matshelo ke karolwana ya se se itsegeng ka kakaretso e le Tshekatsheko Ya Kamego Ya Tikologo (SIA) mme e tla dirwa ka paakanyetso ya IPP/tiropotlana. E tla phutha kitso e e tlhokegang ka kanamo mo lefelong (demographic data): kamego ya tsa matshelo, ngwao le seemo sa itsholelo; kamego ya tsa matshelo, ngwao le seemo sa itsholelo. Kitso e e tla phuthwa mo ka diphuthego tse di farologaneng mo morafeng oo tlholegileng mo lefelong, go balelwa baeteledipele, ba bone, Maphata a eseng a mmuso, Maphata a merafe, le batho ba ba amegileng. Dipuisanyo di tla remelela mo dikamegong tse di siameng le tse di sa siamang tse di ka kgonafalang tsa ditiropotlana; ditsela tsa go rotloetsa dikamego tse di siameng ; le maano/ditsela tse dingwe tsa go fokotsa le/kana go fokotsa manokonoko a dikamego tse di sa siamang. Tshekatsheko ya tsa matshelo e akaretsa dintlha tse di latelang jaaka go tlhokega: (a) Patlisiso, mo selekanyong se se tshwanetseng Tiro, ya motheo wa semolao kana tsamaiso o o lebaneng Batho Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong. (b) Go phutha ga kitso ya konokono ka diponagalo tsa kanamo, matshelo, ngwao, le sepolotiki tsa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong ba ba amegileng, lefatshe le mafelo a e nnileng a bone ka fa ngwaong kana ba a dirisitse le go nna mo go one ka semorafe, le meamuso ya tlholego e ba tshelang ka yone (c) Fa re ela tlhoko poelelo le motheo, go itemogela ba na le seabe ba konokono ba ditiropotlana le koketsego ya tsamaiso ee siametseng ngwao ya foo go botsisisa Batho Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong mo kgatong nngwe le nngwe ya Tiropotlana le tiragatso. (d) Kanoko, e e remeletseng mo therisanyong e e gololesegileng, e dirilwe go le pele ebile e na le kitso ee dirilweng mo Merafeng e e amegileng, e e Tlholegileng Mo Lefelong, ka kamego e e ka kgonafalang ee siameng le e e sa siamang mo tiropotlaneng. Sa botlhokwa mo go lemogeng dikamego tse di seng molemo tse dikgolo tse di ka kgonegang ke di le diphatsa mo Bathong Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong go lebilwemabaka a bone aa faphegileng le kamano ee tseneletseng le lenaga le ditsa-tlholego, gammogo le go tlhoka go fitlhelela mabaka a tokafatso matshelo aa tshwanang le a merafe e mengwe mo dikgaolong tsa bone, kana mo ditšhabeng tse ba nnang mo go tsone. (e) Temogo le tshekatsheko e beilwe mo tekodisong ee gololesegileng, ya pele ga nako, ebile e na le kitso le Batho Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong, ka ditsela tsa go fema dikamego tse, go lemoga ditsela tsa go fokotsa, fokotsa manokonoko a kamego, kana go phimola dikeledi ba ba amegileng, le go rurifatsa gore Batho Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong ba amogela dipoelo tse di lebaneng tsa ngwao mo ditiropotlaneng. Dithulaganyo tsa Lefelo la Dikitso. Mokanoki wa nakwana, yo o dirang e le moitseanape wa tlhabololo o tla tsenngwa gareng ga tse dingwe mo lekalaneng la Tlhabololo ya Tiro (PCU) go etelela tshimolodiso le tiragatso ya ditiro tsa IPPF, kgabagare tsa IPP/Tiropotlana. Badiri ba DWNP ba ba lebaganeng le dikgang tsa matshelo ba tla amogela tiiso ya boleng fa go tlhokafalang go tlhaola ditiro tsa 12

thotloetso-ka-tiropotlana, ba kanoka manokonoko a tsone mo Bathong Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong, go rulaganya mananeo a IPP, le go tsibogela dingongorego. Fa go ka tlhokega, Lekalana le e Seng la Puso la mo gae le na le boitseanape mo ngwaong ya Basarwa le dikgang tsa taolo kgotlhang ya diphologolo e tla fiwa tiro ya tiragatso ya IPP. Gotlhe tshekatsheko ya tsa matshelo le tsamaiso ya tekodiso le tiro ya IPP/Tiropotlana di tshwanetse tsa dirwa ke komponi ya bokanoki kana motho a ikemetse ka nosi, go ya ka melawana ya tsamaiso ee amogetsweng ke Banka ya Mafatshefatshe. Go lebilwe bothata jwa tiro le lebaka la gore IPPF ya ntlha ee dirilweng ke bakanoki ba ESIA e ne e sa sala morago melawana ya tsamaiso ya molao mme ya tshwanelwa ke gore e nne mokang e dirwang gape, go gakololwa gore go baakanyediwa ga IPP/Tiropotlana go dirwe ke mokanoki kgotsa komponi ya bokanoki ee nang le boitseanape mo ngwaong ya Sesarwa le mo dikgannye tsa taolo kgotlhang ya diphologolo. Lenaneo La Batho Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong. Go beilwe mo tshekatshekong ya tsa matshelo, tiropotlana e tlaa simolodisa dintlha tsa phokotso manokonoko tse di lebaneng le ditiro tse di nonotshang matshelo a Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong. IPP e itebaganya le (i) dikeletso, matlhoko, matswelo a itlhophelo aa elediwang a batho ba ba amegileng ba ba tlholegang mo lefelong; (ii) lekgotla la tsa matshelo la mo gae, ditumelo tsa ngwao, kgaolo ya badimo, mekgwa ya tiriso ya meamuso ya batho ba ba tlholegileng mo lefelong ba ba amegileng; (iii) kamego ee ka kgonegang ee siameng kana e sa siama mo bathong ba ba tlholegileng mo lefelong; (iv) dikgato tsa go itsa, go fokotsa kana go phimolela dikeledi dikamego tse di kwa godimo tsa tiro; (v) dikgato tsa go rurifatsa gore dipoelo tsa tiro di tla boela batho ba ba tlholegang mo lefelong; (vi) dikgato tsa go tiisa boleng jwa boeteledipele jwa mo gae le maphata a puso aa lebaneng go itebaganya le dikgang tsa batho ba ba tlholegileng mo lefelong; (vii) kgonagalo ya go akaretsa makgotla a mo gae le makgotla a eseng a mmuso aa nang le boitseanape mo dikgannye tsa batho ba ba tlholegang mo lefelong; (viii) kgaoganyo ya madi; le (ix) peoleitlho. PCU e tla neela Banka IPP go sekasekwa le go dumelelwa pele ga tshimologo ya ditiro. Banka e tla sekaseka e bo e romela dikakgelo mo dibekeng tse tharo. Lenaneo La Batho Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong (IPP) le dirilwe ka tsela ee bonolo ee utlwalang, mme selekanyo sa diteng tsa lone se a farologana go laolwa ke tiro ya nako eo le mefuta ya dikamego ee lebeletsweng. IPP e akaretsa dintlha tse di latelang jaaka go tlhokega: (a) Tshoboko ya tshekatsheko ya tsa matshelo. (b) Tshoboko ya maduo a tekodiso ee gololesegileng, ya pele ga nako, ebile e na le kitso le merafe ya batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong ba ba amegileng ee dirilweng ka nako ya paakanyetso tiropotlana mme ya felela ka tumalano e kgolo ya morafe le tiro. (c) Motheo wa go tlhomamisa tekodiso ee gololesegileng, ya pele ga nako, ebile e na le kitso le merafe ya batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong ba ba amegileng ka nako ya tiragatso tiropotlana. (d) Lenaneo la tsamaiso la dikgato tsa go tlhomamisa gore Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong ba amogela dipoelo tsa matshelo le itsholelo tse di lebaneng ka ngwao, go balelwa, fa go tlhokega, dikgato tsa go nonotsha boleng jwa makgotla a tiragatso ya tiropotlana. 13

(e) Fa dikamego tse di kwa godimo tse di ka diragalang di lemogwa, lenaneo la tsamaiso le le lebaneng ee akaretsang dintlha tse di tshwanetseng go femiwa, go isiwa tlase, go fokodiwa, kana go phimolela dikeledi dikamego tse di kwa godimo tse. (f) kakanyetso ya madi le lenaneo la madi a IPP. (g) Tsamaiso ee ka bonwang ee tshwanetseng tiropotlana go itebaganya le dingongorego tsa merafe ya Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong di tswa mo tiragatsong ya tiropotlana. Fa go dirwa tsamaiso ya dingongorego, yo o adimang o ela tlhoko go nna teng ga thuso ya bosekisi le ditsamaiso tsa merafe tsa go tsereganya diphapang Mo Bathong Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong. (h) Ditsamaiso le dithulaganyo tse di tshwanetseng tiropotlana go bayaleitlho, go kanoka, le go bega ka tiragatso ya IPP. Thulaganyo ya peoleitlho le kanoko e tshwanetse go akaretsa go rulaganyediwa ga tekodiso ee gololesegileng, ya pele ga nako, ebile e na le kitso le merafe ya batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong ba ba amegileng Motheo wa tekodiso ee gololesegileng, ya pele ga nako, ebile e na le kitso.. Tekodiso le go nna le seabe ga Batho Ba Ba Tlholegileng Mo Lefelong go tla tlhomamisiwa mo tshimolodisong ya IPP/tiropotlana go tlhomamisa gore e itebaganya sentle le matlhoko, tse di batlwang pele, le maitlhophelo a bone. Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong bat la fiwa kitso ee lebaneng ka (di)puo le mokgwa o o ba lebaneng. Dipuisanyo le ditlhopha tse di lebaganeng le dintlha tse di farologaneng di tla tshwarwago go sekaseka kamego ya tiropotlanale poelo ya yone mo bathing ba. Jaaka gale IPP/Tiropotlana e tlaa baakanngwa ka therisanyo le ba ba amegang. Maduo a tshekatsheko ya tsa matshelo le IPP e tla begwa mo dithuto puisanong/diphuthego tsa morafe. Lephata le eseng la puso le le kwa pele le tla neela baamegi-ba-tiro e le batho ba ba tlholegang mo lefelong mekwalo ee latelang le go di bulela setšhaba: (i) Mokwalo wa pele wa IPP; pele ga tshekatsheko ya tiropotlana (ii) Mokwalo wa bofelo wa IPP; morago ga go wediwa ga IPP eo; le (iii) IPP e ntšha, morago ga togamaano ee tseneletseng kana phetogo mo bophareng jwa tiropotlana Peoleitlho; PCU e tlaa tlhoma thulaganyo ya peoleitlho morago ga dikgwedi dingwe le dingwe tse tharo go baya leitlho go tlhomiwa ga (di)ipp kgatlhanong le ditlhopha tsa dikaedi tsa peoleitho tse di lemogilweng ka nako ya paakanyetso IPP. Tshekatsheko ya maemo a botshelo le itsholelo le ditsamaiso tsa ngwao tsa Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong, e e tla diragadiwang ka nako ya tlhotlhomiso/paakanyetso ya kgonagalo ya tiro, e tla bo e le motheo wa go tlhoma kitso ya konokono go bayaleitlho go amiwa ke tiro ga Batho ba ba tlholegang mo lefelong. PCU e tla ntsha dipego tsa peoleitlho dikgwedi tse tharo dingwe le dingwe, e di tsenye mo webosaeteng ya bone, ebo e isa kwa Bankeng go ntsha tshekatsheko ya yone. Thulaganyo ya go supa di IPP ee tla dirwang ka fa tlase ga IPPF. Mokwalo wa bofelo wa IPPF e o tla isiwa ke PCU kwa Bankeng Ya Mafatshetshe go sekasekwa le go dumelelwa. Fa o setse o dumeletswe, o tla supiwa mo teng ga lefatshe, ka seemo, mokgwa le puo ee lebaneng. Morago, kitso e e tswang mo mekwalong ee fa godimo 14

(bogolo jang IPP/tiropotlana) e tla kgona go bonwa ke batho ba ba amegileng ele dipampitshana ka puo ee lebaneng ya mo gae. Morago ga go isa di IPP kwa Bankeng go sekasekwa le go dumelelwa, PCU gape e tlaa tsenya mekwalo ee fa godimo e mo webosaeteng ya bone mo Infoshop ya Banka. Ka nako ya tshimolodiso, PCU e tlaa dira dipego tsa go baya leitlho tsa matshelo, go di dira teng go ka bonwa ke Batho Ba Ba Tlholegang Mo Lefelong ba ba amegileng, e di tsenye mo webosaeteng ya bone, mme ba di ise kwa Bankeg go sekasekwa. Kgaoganyo Ya Madi:. Tiragatso ya IPPF ga e tlhoke madi a mantsi, kwa ntle ga kago boleng ya babereki ba tiro ba ba itebagantseng le dikgang tsa matshelo le madi a paakanyo ya IPP/tiropotlana. Madi otlhe aa tlhokwang go simolola IPP a tla akarediwa mo kgaoganyong ya madi a tiropotlana ee lebaneng, e e tshwanetseng go akaretsa dikakanyetso tse di tseneletseng le go supa modi wa madi a ditiro tse di batlwang. (lebelela karolo 1) MELAO, MELAWANA, LE MANANEO A DITLHABOLOLO A BOTSWANA Melao le melawana ya Botswana: Melawana Ya Tsamaiso Ya Meamuso Ya Temothuo (Grapple Plant) (1977) Melawana Ya Tsamaiso Ya Tshomarelo Meamuso Ya Temothuo (Go Bapala Ditsanaga) (2004) Molao Wa Tshomarelo Ya Meamuso Ya Temothuo (1974) Mokwalo Wa Ntlha Wa Melawana Ya Taolo Ditsatlholego Wa Morafe (2007) Molao Wa Tshekatsheko Ya Kamego Ya Tikologo (2005) Molao Wa Tshireletso Ya Ditlhapi (1975) Melawana Ya Tsamaiso Ya Tshireletso Ya Ditlhapi (2008) Molao Wa Dikgwa (1968) Molao Wa Difikantswe le Dilo Tsa Bogologolo (2001) Melawana Ya Tsamaiso Ya Mafelo A Diphologolo le Mafelo a Tshireletso Ya Diphologolo (2000) Molao Wa Tshireletso Ya Diphologolo le Mafelo a Diphologolo. (1992) Melawana Ya Tsamaiso Ya Tshireletso Ya Diophologolo Letsomo Le Diteseletso (2001) Melawana Ya Botswana: Molawana Wa Botswana Wa Thibelelo Wa Lefatshe (1998) Molawana Wa Morafe Wa Tlhokomelo Ya Meamuso Ya Tlholego (2007) Molawana Wa Setšhaba Wa Tshomarelo Le Tlhabololo Ya Meamuso Ya Tlholego (1990) Molawana O Moša Wa Tlhabololo Magae (2002) Molawana Wa Bojanala (1990) Molawana Wa Tshomarelo Ya Diphologolo (1986) Mananeo A Ditlhabololo A Botswana: Lenaneo La Ditlhabololo La Borataro La Kgaolo Ya Chobe (2003 2009) Lenaneo La Ditlhabololo La Setšhaba 9 (2003/04 2008/09) (NDP 9) Tebelopelo 2016: Towards Prosperity for All (1997) Lenaneo La Banni Ba Tengnyanateng (1978) 15