Verkun byggheilsæðis í blöndu með repju eða ertu

Verkun byggheilsæðis í blöndu með repju eða ertu Þóroddur Sveinsson og Svanhildur Ketilsdóttir Landbúnaðarháskóli Íslands, Tilraunastöðin Möðruvöllum Inngangur Besta gróffóðrið sem að kúabændur rækta hér á landi er vallarfoxgras eða rýgresi sem er votverkað í rúllum eða stæðum. Þessar grastegundir gefa mikla uppskeru og með réttum sláttutímum mjög afurðaríkt fóður. Erlendar rannsóknir sýna þó að vel heppnað maís- eða kornheilsæði í blöndu með belgjurtum eða káli, slái þessum tegundum við ef litið er til fóðrunarvirðis (afurðagetu) og uppskeru. Munurinn á snemmslegnu grasvotheyi og heilsæðisvotheyi er fyrst og fremst sterkjan sem er í fræjum korntegundanna en einnig er heilsæðið trénisríkara en snemmslegið gras. Þá er þekkt að fóðrunarvirði belgjurta eins og ertu er hærra en grasa og sömuleiðis er fóðrunarvirði repju mjög hátt. Meginmarkmið þessa verkefnis er að; -skera úr um hvort hægt er að verka orkuríkt heilsæðisvothey, -skoða áhrif repju og ertu á fóðurgildi og verkun (gæði gerjunar) í byggheilsæði, -skoða áburðarskammta á byggheilsæði og áhrif þeirra á uppskeru, fóðurgildi og verkun (gæði gerjunar), -skoða áhrif skurðartíma á uppskeru, verkun og fóðurgildi í byggheilsæði og byggheilsæðisblöndum. Verkefnið er ætlað að skila hagnýtum niðurstöðum fyrir kúabændur sem vilja auka fóðrunarvirði og fjölbreytni eigin gróffóðurs sem er undirstaðan fyrir aukinni nyt mjólkurkúa. Framleiðnisjóður landbúnaðarins styrkir þetta verkefni. Staða þekkingar Rannsóknir hérlendis og erlendis hafa sýnt að byggheilsæði getur gefið mikla þurrefnisuppskeru. Erlendar rannsóknir sýna þó að fóðurgildi og fóðrunarvirði er breytilegt. Hámarks fóðurgildi í byggheilsæði fæst með því að slá byggið sem næst hámarks kornfyllingu en áður en kornið nær að þorna. Mikilvægt er að hlutfall korns (sterkju) sé sem hæst í fóðrinu (t.d. O'Kiely o.fl. 28 [heimasíða]). Tilgangurinn með því að blanda káli eða ertum í kornheilsæði er að auka fóðurgildi (orku og prótein) og fóðrunarvirði (át x fóðurgildi) fóðursins og til þess að lækka þurrefnishlutfallið fyrir stæðuvotverkun. Byggheilsæði í blöndu með mergkáli (35% þurrefni) hefur sýnt sig að hafa marktækt hærra fóðrunarvirði fyrir mjólkurkýr en hágæða votverkað vallarrýgresi með 29% þurrefni (Moorby o.fl. 23). Hveitiheilsæði í blöndu með ertum (22-26% þurrefni) hefur sýnt sig að hafa marktækt hærra fóðrunarvirði fyrir mjólkurkýr en votverkað vallarrýgresi með 23% þurrefni (Salawu o.fl. 22). Það sem getur skýrt hærra fóðrunarvirði í heilsæði í samanburði við venjulegt vothey er að gerjunarvirknin er meiri í venjulegu votheyi (meiri mjólkursýra) en í heilsæðisvotheyi (sjá t.d. Salawu o.fl. 22, Moorby o.fl. 23). Bygg í blöndu með repju eða ertum hefur gefið mikla uppskeru í tilraunum á Korpu eða 8-15 þurrefnistonn af ha og með allt að 5% sterkju (korn) hlutfalli (Jarðræktarrannsóknir RALA 23). Hins vegar eru ekki til neinar upplýsingar um

verkun, fóðurgildi og fóðrunarvirði þessara blandna við íslenskar aðstæður. Ekki er hægt að yfirfæra beint erlendar rannsóknaniðurstöður um þetta efni á íslenskar aðstæður án rannsóknar, þar sem ræktunarskilyrði þar eru það frábrugðin því sem þekkist hér á landi. Efni og aðferðir 13. og 14. maí 28 var sáð í 3 ha spildu á Möðruvöllum (Akramýri a) sem var nýplægð og tætt fyrir raðsáningu. Spildunni var skipt jafnt niður í 4 reiti (liði) með mismunandi heilsæðisblöndum þannig; Liður: A B C D Tegundir/blöndur: Bygg hreint Bygg/erta Bygg/repja Bygg/repja Yrki: Kría Kría/Bogathyr Kría/Hobson Kría/Hopson Sáðmagn, kg/ha: 2 15/15 1/8 1/8 Áburðartegund: Græðir 5 Græðir 1 Græðir 5 Græðir 5 Kg N/ha: 75 6 75 15 Helmingur reita voru slegnir 13. ágúst og hirtir 14. águst þegar byggkornið hafði náð oststigi og hinn helmingur reitanna var sleginn og hirtur 9. september eða 26 dögum seinna. Þá hafði byggið náð hámarks kornfyllingu (harðþroskastigi). Á uppskerudegi voru stórreitir (liðir) uppskerumældir með Agriu tilraunasláttuvél á fjórum stöðum (endurtekningum) í hverjum reit og sýni tekin til að ákvarða þurrefni, tegunda- og kornhlutfall og efnamagn. Einnig voru tekin sýni með hollenskum heybor úr sláttuskárunum rétt fyrir bindingu í þremur endurtekningum til að mæla þurrefni, meltanleika og efnamagn. Stórreitir voru slegnir með diskasláttuvél og sláttuhæð mældist 7-14 cm. Uppskeran var hirt úr sláttuskárunum með annars vegar Welger sambyggðri rúllu- og pökkunarvél með 25 hnífa búnaði og hins vegar með Vicon sambyggðri rúllu- og pökkunarvél með 12 hnífa búnaði. Öllum rúllum var pakkað inní sexfaldan plasthjúp og raðað úti vestan við fjóshlöðuvegg á Möðruvöllum. Rúllurnar voru vigtaðar við hirðingu og aftur við gjöf (í janúar febrúar 29) og sýni tekin til að mæla gerjunarafurðir um leið og þær eru gefnar í Möðruvallafjósi. Einkunnir eru gefnar fyrir lykt og lystuleika en át verður ekki mælt. Niðurstöður úr þessu þætti verkefnisins liggja ekki fyrir. Niðurstöður og umræður Framkvæmd tilraunar tókst í flesta staði vel nema að ekið var á nokkrar rúllur í stæðunum og þær skemmdar. Kornið var fullskriðið um 2. júlí og þá voru ertur í blóma. Aðeins bar á þurrkskemmdum og næringarefnaskorti, sérstaklega í ertureitnum en einnig í hreina byggreitnum. Það kom á óvart hvað mikið af korni tapaðist við slátt og rúllun í seinni slættinum en þá var kornið orðið vel þroskað sem og erturnar í B reitunum. Við sláttinn hrundi korn aðeins úr axi en mest tapaðist í sópvindunni og þegar kornið fór í gegn um skurðbúnaðinn. Ekki var reynt að mæla þetta tap en það var umtalsvert. Nýlegar sænskar rannsóknir með byggheilsæði í rúllum mældu tap af þessum ástæðum á bilinu 6% af heildar korn uppskerunni og fór það eftir þroskastigi kornsins við uppskeru hvað tapaðist mikið (Knický 25). Skurðbúnaður rúlluvélanna tekst ekki að skera heilsæðið mjög smátt. Vicon vélin með 12 hnífum sker heilsæðið illa og algeng stöngullengd er 25-35 cm (óskorin er hún um 1 cm).

Welger vélin með 25 hnífa sker einnig frekar illa en algeng stöngullengd úr henni var 1 2 cm. Mikill munur reyndist á þurrefnismagni í rúllunum eftir því hvort þær voru skornar með 25 hnífa Welger rúlluvél eða 12 hnífa Vicon vél (1. mynd). Munurinni er að jafnaði 5 þurrefniskíló óháð þurrefnishlutfalli. Skýringin er að Vicon vélin var ekki stillt á hámarks þjöppun eins og Welger vélin var stillt á en einnig saxaði Welger vélin heilsæðið betur og því líklegt að heilsæðið hafi þjappast meira þess vegna. 35 Kg þurrefni í rúllu 3 25 2 15 1 5 25 hnífa Welger 12 hnífa Vicon,1,2,3,4,5 Þurrefnishlutfall 1. mynd. Magn þurrefnis í heilsæðisrúllum sem fall af þurrefnishlutfalli og gerð rúlluvéla. Samtals 85 rúllur. Þurrefnishlutfall uppskerunnar Á 2. mynd eru dregin fram áhrif sláttutíma á þurrefnishlutfall í heilsæðisgerðunum. Þurrefnishlutfallið hækkar frá 5 til 15 prósentustig milli sláttutíma, minnst í bygg+repju heilsæðinu en mest í hreina bygginu. Bygg+repju heilsæðið er með lægsta þurrefnishlutfallið en hæst er það í hreina bygginu. 5 45 4 Þurrefnishlutfall, % 35 3 25 2 15 1 5 2. mynd. Vegið þurrefnishlutfall í heilsæði á Möðruvöllum 28 á tveimur mismunandi sláttutímum. Meðaltal fjögurra endurtekninga. Bygg+repja = 75 kg N/ha, Bygg+repja+ = 15 kg N/ha.

Þurrefnishlutfallið í heilsæðinu hefur mikla þýðingu við heilsæðisverkun í rúllum. Því hærra sem hlutfallið er því meira þurrefni er í hverri rúllu eins og sést vel á 1. mynd. Rúllukostnaðurinn (miðað við verktaka) lækkar því um allt að helming með hækkandi þurrefnishlutfalli í þessu dæmi. Þá hefur þurrefnishlutfallið mikil áhrif á gerjunarvirknina í heilfóðrinu, leysanleika próteins og verkunarafurðir (Þóroddur Sveinsson ofl. 21). Uppskera Á 3. mynd eru sýnd áhrif sláttutímans á uppskeru og skiptingu hennar í heilsæðisgerðunum fjórum. Í fyrri sláttutímanum er uppskeran frá ríflega 55 fóðureiningar í hreina bygginu til ríflega 7 fóðureiningar á hektara í bygg+ertu heilsæðinu. Í seinni sláttutímanum hefur uppskeran aukist um 2-3 fóðureiningar á 27 dögum. Heildaruppskeran er sambærileg og áður hefur mælst í samskonar heilsæði hér á landi (Jarðræktarrannsóknir RALA 23). Þá breytist samsetning uppskerunnar mikið á milli sláttutíma. Uppskera axa (korn+títa) meira en tvöfaldast milli sláttutíma 1 1 9 9 Ertur Uppskera, FEm/ha 8 7 6 5 4 3 Ertur Korn með títu Repja Uppskera, FEm/ha 8 7 6 5 4 3 Korn með títu Repja 2 1 Hálmur 2 1 Hálmur 3. mynd. Uppskera (í fóðureiningum) heilsæðis á Möðruvöllum 28 á tveimur mismunandi sláttutímum. Meðaltal fjögurra endurtekninga. Bygg+repja = 75 kg N/ha, Bygg+repja+ = 15 kg N/ha. í hreina bygginu og bygg+ertu heilsæðinu en mun minna í bygg+repju heilsæðinu sem fékk lægri áburðarskammtinn. Repjuuppskeran tvöfaldast einnig á milli sláttutímanna, að hluta til á kostnað hálmsins á meðan ertuuppskeran stendur í stað. Hlutur belgja (bauna) í ertuppskerunni í seinni slættinum var 48% á þurrefnisgrunni. Fóðurgildi Á 4. mynd eru sýnd áhrif sláttutímans á vegið fóðurgildi í heilsæðinu (orka og prótein). Orkustyrkur allra heilsæðisgerða eykst á milli slátta og er það fyrst og fremst vegna þess að hlutur korns hefur aukist. Það skal þó tekið fram eins áður hefur verið getið, að talsvert af korni tapaðist við rúllun í seinni slættinum sem kemur ekki fram hér. Próteinstyrkur uppskerunnar lækkar hins vegar aðeins á milli slátta en heilsæði getur ekki talist mjög próteinríkt fóður. Þessar niðurstöður eru í samræmi við erlendar rannsóknir með byggheilsæði (O'Kiely o.fl. 28, Wallsten 28a). Fóðurgildi heilsæðisins í fyrri sláttutímanum telst vart viðunandi fyrir afurðafóður og í seinni sláttutímanum er það á mörkunum nema í repjuheilsæðinu. Steinefnamælingar í þessu heilsæði (niðurstöður ekki sýndar hér) sýna einnig að repjuheilsæðið er mun

næringarefnaríkara (í P, K, Ca, Mg, S) en í bygg og bygg+ertu heilsæðinu þar sem munurinn í styrk efna er allt að tvöfaldur.,9 14,8 12 FEm/kg þurrefni,7,6,5,4,3,2,1 Prótein, % af þurrefni 1 8 6 4 2, 4. mynd. Vegið fóðurgildi (orka og prótein) heilsæðis á Möðruvöllum 28 á tveimur mismunandi sláttutímum. Meðaltal fjögurra endurtekninga. Bygg+repja = 75 kg N/ha, Bygg+repja+ = 15 kg N/ha. Samantekt Byggheilsæði gefur mikla trénis- og sterkjuríka uppskeru og hægt er að auka magn og gæði uppskerunnar með því að sá með ertum eða vetrarrepju. Byggheilsæði í blöndu með repju eykur verulega fóðurgildi uppskerunnar miðað við hreint byggheilsæði en minna í blöndu með ertum. Uppskera, fóðurgildi og samsetning byggheilsæðis, hreint eða í blöndu með ertum eða repju ræðst mikið af þroskastigi byggs við slátt. Byggheilsæði í rúllum og í blöndu með ertum og repju er á mörkum þess að geta talist afurðafóður. Hefðbundinn skurðbúnaður í rúlluvélum sker heilsæðið illa sem getur haft neikvæð áhrif á fóðrunarvirði þess. Vel þroskað heilsæði getur tapað miklu korni við rúllun og skurð. Byggheilsæði í blöndu með repju eða ertum hentar því betur fyrir stæðuverrkun þar sem hægt er að saxa heilsæðið smærra og nota íblöndunarefni. Heimildir Jarðræktarrannsóknir RALA, 23. Fjölrit RALA nr. 215, bls. 35-36. Knický Martin, 25. Possibilities to improve silage conservation - effects of crop, ensiling technology and additives. Diss. Uppsala: Sveriges lantbruksuniversitet, 34 s. Moorby J.M., P.R. Evans & N.E. Young, 23. Nutritive value of barley/kale bi-crop silage for lactating dairy cows. Grass and Forage Science, 58, 184-191. O'Kiely P. & S. Fitzgerald, 21. Grass silage and other winter forages in dairy production systems. Teagasc, Grange Research Centre, heimasíða; http://www.teagasc.ie/publications/21/ndc/ndckeily.htm#tab3

Salawu M. B., A. T. Adesogan & R. J. Dewhurst, 22. Forage Intake, Meal Patterns, and Milk Production of Lactating Dairy Cows Fed Grass Silage or Pea-Wheat Bi-Crop Silages. J. Dairy Sci. 85:335 344. Wallsten Johanna, 28a. Whole-Crop cereals in dairy production digestibility, feed intake and milk production. Doctoral Thesis. Swedish University of Agricultural Sciences, 45 s. Wallsten Johanna, E. Nadeau, J. Bertilsson & K. Martinsson, 28b. Voluntary intake and diet selection by dairy heifers fed ensiled whole-crop barley and oats harvested at different stages of maturity. Livestock Science, 5 s (í prentun). Wallsten Johanna & K. Martinsson, 28c. Effects of maturity stage and feeding strategy of whole crop barley silage on intake, digestibility and milk production in dairy cows. Livestock Science 7 s (í prentun). Þóroddur Sveinsson, Bjarni E. Guðleifsson og Jóhann Örlygsson, 21. Efna- og eðliseiginleikar votheys í rúlluböggum. Fjölrit RALA nr. 29, 72 s.