Ekonomski aspekti proizvodnje suncokreta u Srbiji

www.nsseme.com/journal.html Ekonomski aspekti proizvodnje suncokreta u Srbiji Ekonomska analiza / Economic Analysis 213 Ekonomski aspekti proizvodnje suncokreta u Srbiji originalni naučni rad / original research article Marija Knežević Rade Popović primljeno / received: 08.11.2010. prihvaćeno / accepted: 29.11.2010. 2011 IFVC Izvod: Suncokret se u najvećem obimu koristi za proizvodnju ulja i suncokretove sačme. S obzirom da više od 80% vrednosti u preradi suncokreta dolazi od ulja, nivo proizvodnje i cene suncokreta determinisane su tražnjom i cenom suncokretovog ulja (FAO 2010a). Uprkos višoj svetskoj ceni suncokretovog ulja u odnosu na druga ulja, tražnja za ovom kulturom raste. Proizvodnja suncokreta u Srbiji značajno je oscilirala u prethodnoj deceniji. Tome su doprineli nepovoljni klimatski uslovi u nekoliko godina, kao i oscilacije u površinama zasejanim ovom kulturom. Prema prosečno ostvarenim prinosima u proizvodnji suncokreta, Srbija zauzima sedmo mesto u svetu. U ovom radu su istraživani ekonomski aspekti proizvodnje suncokreta primenom ekonomskih kalkulacija na tri anketirana poljoprivredna gazdinstva različitih kapaciteta proizvodnje. Imajući u vidu trend rasta proizvodnje biogoriva, rast prehrambenih potreba i sve veću upotrebu biljnih u odnosu na masti životinjskog porekla, proizvodnja suncokreta predstavlja značajnu šansu za poljoprivredne proizvođače u Srbiji. Ključne reči: ekonomska kalkulacija, profitabilnost, suncokret, tržište Uvod Proizvodnja suncokreta i suncokretovog ulja predstavlja veoma važan segment svetskog tržišta uljarica. Uprkos višim troškovima proizvodnje suncokretovog ulja u odnosu na troškove proizvodnje ostalih ulja, tražnja za ovom kulturom raste (APK Inform & AGRO T.E.C.E.I. Consulting 2009). Suncokret predstavlja značajan izvor biljnog ulja, a uzgaja se u većini delova sveta zbog veoma kratkog perioda vegetacije (FAO 2010a). U svetu se uzgajaju dva osnovna tipa suncokreta: (i) uljani tip namenjen proizvodnji biljnog ulja i (ii) konzumni tip suncokreta namenjen ishrani ljudi i ptica (NDSU 2007). Cilj istraživanja u ovom radu predstavlja identifikovanje osnovnih ekonomskih aspekata proizvodnje suncokreta na nacionalnom tržištu. Materijal i metod rada Istraživanje ekonomskih aspekata proizvodnje suncokreta u Srbiji izvršeno je u dva segmenta. U prvom delu analizirani su trendovi uljanih kultura M. Knežević R. Popović Ekonomski fakultet u Subotici, Univerzitet u Novom Sadu, Segedinski put 9-11, 24000 Subotica, Srbija e-mail: popovicr@ef.uns.ac.rs ( ) na svetskom tržištu kao i trendovi proizvodnje suncokreta na tržištu Srbije, dok je u drugom delu analizirana profitabilnost proizvodnje suncokreta na tri anketirana poljoprivredna gazdinstva veličine od 4,5 ha, 20 ha i 400 ha sa površinama pod suncokretom od 0,87 ha, 10 ha i 97 h u 2010. godini. Statistički podaci prikupljeni su iz sledećih izvora: Republički zavod za statistiku Srbije (RZS), Bilten poljoprivrede (2009) i Svetska organizacija za hranu i poljoprivredu (FAO). U radu su korišćeni metodi ankete i polu-strukturiranog intervjua s poljoprivrednicima koji se bave proizvodnjom ove kulture. Prilikom izrade kalkulacija korišćen je ekonomski koncept troškova, koji za razliku od računovodstvenog pored fiksnih i varijabilnih troškova, uključuje i pet kategorija oportunitetnih troškova. Rezultati i diskusija Suncokret predstavlja jednu od deset najznačajnijih uljarica na svetu. Sa proizvodnjom od 32 miliona t (FAO) u 2009. suncokret se nalazi na 9. mestu. Suncokretovo ulje učestvuje sa 8% u svetskoj potrošnji biljnih ulja i sa 10% u prehrambenoj potrošnji (APK Inform & AGRO T.E.C.E.I. Consulting 2009). Proizvodnja suncokreta u svetu ima trend rasta po prosečnoj godišnjoj stopi rasta od 2,8% (Sl. 1). U periodu 1999-2008. proi-

214 Knežević M, Popović R zvodnja suncokreta je porasla za 20%, dok je proizvodnja i potrošnja suncokretovog ulja porasla za 25% (FAO 2010b). Nakon toga u 2009. zbog loših klimatskih uslova i pada proizvodnje u vodećim proizvođačima suncokreta (Rusija za 13%, Ukrajina za 7%), usledio je blagi pad proizvodnje suncokreta za 2% (USDA 2010). Prema FAO Površina&proizvodnja/Area&production (ha) (t) 40.000.000 35.000.000 30.000.000 25.000.000 20.000.000 15.000.000 10.000.000 5.000.000 0 i Argentina su tri najveća svetska proizvođača suncokreta (sunfl ower triangle). Svaka promena u obimu proizvodnje neke od ove tri zemlje ima veliki uticaj na svetsko tržište suncokreta (FAO 2010b). U posmatranom periodu prosečni prinosi u svetu kretali su se u rasponu od 1.148 kg ha -1 do y = 774.588,38x + 23.524.701,89 R 2 = 0,38 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Proizvodnja/Production (t) Prinos/Yield (kg/ha) Površina/Area (ha) Linear (Proizvodnja/Production (t)) Sl. 1. Proizvodnja, površine, prosečni prinosi i trend proizvodnje suncokreta u svetu Fig. 1. Production, harvested areas, average yield and trend of world s sunflower production 1.500 1.400 1.300 1.200 1.100 1.000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Prinos / Yield (kg/ha) prognozama za 2010-2011. očekuje se oporavak proizvodnje suncokreta (FAO 2010b). Pored regiona EU koji ima značajan udeo kako u proizvodnji (21,73%) tako i u površinama pod ovom kulturom (16,29%), među deset najvećih proizvođača suncokreta na svetu nalaze se: Rusija, Ukrajina, Argentina, Francuska, Kina, SAD, Bugarska, Mađarska, Rumunija i Turska (Sl. 2. i Sl. 3). Njihov ukupan udeo u proizvodnji suncokreta u 2009. iznosio je 77,37%. Rusija, Ukrajina maksimalnih 1.436 kg ha -1 ostvarenih u 2008. Prema FAO podacima u 2009. tri zemlje sa najvećim prosečnim prinosima su Švajcarska (3.202 kg ha -1 ), Izrael (3.033 kg ha -1 ) i Hrvatska (3.000 kg ha -1 ). Srbija se u 2009. nalazila na sedmom mestu u svetu sa ostvarenih 2.400 kg ha -1. Poput tržišta mnogih drugih poljoprivrednih proizvoda, globalna finansijska kriza ozbiljno je uticala na poljoprivrednike, trgovce i prerađivače uljarica kroz nižu likvidnost i porast troškova Graf. 2Udeo najvećih proizvođača za period 1999-2003. god. Fig. 2 Share of the largest producers in 1999- Rumunija; 2003. Mađarska; 4% Turska; 3% 3% Bugarska; 2% SAD; 6% Kina; 7% EU; 22% Graf. 3 Udeo najvećih proizvođača u 2009. godini Fig. 3 Share of the largest producers in 2009. Rumunija; Turska; 3% Mađarska; 3% 4% EU; 22% Bugarska; 4% SAD; 4% Kina; 5% Francuska; 7% Rusija; 15% Francuska; 5% Argentina; 8% Rusija; 20% Argentina; 19% Ukrajina; 13% Ukrajina; 20% Sl. 2. Udeo najvećih proizvođača za period 1999-2003. Fig. 2. Share of the largest producers in 1999-2003. Sl. 3. Udeo najvećih proizvođača u 2009. Fig. 3. Share of the largest producers in 2009.

Ekonomski aspekti proizvodnje suncokreta u Srbiji 215 finansiranja. Zbog lošeg roda suncokreta u 2007. svetska cena suncokreta je postigla ekstremno visok nivo u proleće 2008. Generalno, u ovom periodu se desio globalni rast cena gotovo svih poljoprivrednih proizvoda. Cena suncokreta na međunarodnom tržištu je u drugoj polovini 2008. počela da opada, nakon oporavka biljne proizvodnje (FAO 2010b). Rast cena uljarica otpočeo je krajem 2006. i nastavio se tokom cele 2007. i u prvoj polovini 2008. Najviši nivoi cena zabeleženi su u periodu jun-jul 2008. kada su dostigli gotovo 2,5 puta višu vrednost u odnosu na prosek iz perioda 2002-2004. U decembru 2008. cene uljarica su značajno opale, da bi nakon toga došlo do blagog oporavka cena. Međutim, najavljeni rast cena uljarica u drugoj polovini 2009. je izostao, što bi se moglo objasniti oporavkom svetske proizvodnje u 2009. kao i daljim smanjivanjem zaliha (Popović i sar. 2009). Nivo cena uljarica iz 2009. se uz manja kolebanja održao i tokom 2010. Zahvaljujući povoljnijim reljefnim i klimatskim uslovima, proizvodnja suncokreta u Srbiji zastupljenija je u ravničarskom području. Tako je u 2009. udeo AP Vojvodine u ukupnoj proizvodnji suncokreta iznosio 92,77%. Proizvodnja suncokreta u Srbiji se uglavnom obavlja na porodičnim Tabela 1. Proizvodnja, požnjevena površina i prosečan prinos suncokreta u Srbiji Table1. Sunflower production, harvested area and average yield in Serbia. Godina Year Proizvodnja Production (t) Požnjevena površina Harvested area (ha) Prinos Yield (kg ha -1 ) 1999. 272.550 183.768 1.483 2000. 217.608 146.415 1.486 2001. 317.878 163.155 1.948 2002. 279.831 150.183 1.863 2003. 353.784 199.361 1.774 2004. 437.602 188.696 2.319 2005. 350.762 197.843 1.773 2006. 384.945 186.431 2.065 2007. 294.502 154.793 1.903 2008. 454.282 187.822 2.419 2009. 377.549 157.337 2.400 poljoprivrednim gazdinstvima. Prema podacima iz Poljoprivrednog biltena za 2009. ukupna proizvodnja suncokreta u privrednim društvima i ze- Tabela 2. Osnovni ekonomski indikatori proizvodnje suncokreta na tri poljoprivredna gazdinstva, sa područja Zapadnobačkog okruga u 2009/2010. proizvodnoj godini (u dinarima) Table 2. Basic economic indicators on three farms in Zapadnobački District in production season 2010 (in RSD) Pokazatelj /Element PG 1 PG 2 PG 3 Površina pod suncokretom/ Area under sunflower (ha) 0,87 10 97 Prosečan prinos / Average yield (kg ha -1 ) 3.130 3.600 3.300 Utrošak mineralnog đubriva / Used fertilizer (kg ha -1 ) 150 350 260 Prodajna cena / Market price (RSD kg -1 ) 38 39 38 Prosečan trošak / Average cost (RSD kg -1 ) 20,53 19,87 23,79 Prosečan prihod / Average revenue (RSD kg -1 ) 38,00 42,89 39,06 A. Prihod /Revenue 1. Zrno suncokreta / Sunflower seed 118.940 140.400 125.400 2. Subvencije direktne / Subsidies per ha 14.000 3.500 Ukupan prihod / Total Revenue 118.940 154.400 128.900 B. Trošak /Cost 1. Trošak materijala / Supplies cost 17.658 28.066 26.525 Seme / Seed 4.208 4.860 4.837 Mineralno đubrivo / Mineral fertilizers 4.500 11.050 8.651 Pesticidi / Pesticides 1.600 4.281 5.037 Dizel gorivo / Diesel 7.350 7.875 8.000 2. Trošak rada / Labour cost 3.000 3.600 6.000 3. Trošak angažovanja mehanizacije / Machinery cost 21.373 17.518 15.118 4. Kamata na sopstveni operativni / Interest on own capital 839 1.333 1.260 5. Zakup zemljišta / Rent for land 19.100 17.000 19.600 6. Opšti troškovi (porez, itd.) / Indirect costs (taxes, etc.) 2.300 4.000 10.000 Ukupan trošak / Total Cost 64.270 71.517 78.503 C. Preduzetnički profit / Entrepreneur s profit 54.670 82.883 50.397 Prag profitabilnosti / Break-even price (kg ha -1 ) 1.691 1.834 2.066

216 mljoradničkim zadrugama iznosila je 20,5% dok je proizvodnja suncokreta na porodičnim gazdinstvima iznosila 79,5%. Na osnovu podataka prikazanih u tabeli 1. može se zaključiti da je maksimalan prinos od 2.419 kg ha -1 ostvaren u 2008. nakon čega je usledio blagi pad u 2009. kada je Srbija zauzimala sedmu poziciju u svetu. Kako bi se sagledali ekonomski aspekti proizvodnje suncokreta izrađene su kalkulacije na poljoprivrednim gazdinstvima različite veličine (Tab. 2). Ekonomske kalkulacije linija biljne proizvodnje predstavljaju obračunski postupak kojim se utvrđuju tri elementa: prihod, troškovi i profit po 1 ha. Vremenski period za koji se izrađuje kalkulacija određena je dužinom proizvodnog procesa biljne proizvodnje. S obzirom da se u ovom slučaju radi o ekonomskim kalkulacijama, neophodno je ispravno protumačiti preduzetnički profit. Za razliku od računovodstvenog, ekonomski koncept troškova u strukturu ukupnih troškova uključuje i oportunitetne troškove. U oportunitetne troškove najčešće se ubrajaju: trošak rada vlasnika, kamata na sopstveni operativni kapital, kamata na sopstveni dugoročno investiran kapital, renta za sopstveno zemljište kao i nadoknada za menadžmet. Međutim, kako je nadoknadu za menadžment teško proceniti, ista se u kalkulaciju ne uključuje, a razlika prihoda i troškova u tom slučaju predstavlja preduzetnički profit. Preduzetnički profit je zbir nadoknade za menadžment i ekonomskog profita. Ekonomski profit opravdava investirani kapital samo u slučaju ako je jednak ili veći od nule (Kay et al. 2008). Pored prihoda od prodaje semena suncokreta, strukturu prihoda čine i subvencije u vidu regresa na repromaterijal po 1 ha do ukupnih 100 ha proizvodnje po poljoprivrednom gazdinstvu. Ostvareni prosečni prinosi anketiranih poljoprivrednih gazdinstava sa područja Zapadnobačkog okruga bili su u rasponu od 3.130 kg ha -1 do 3.600 kg ha -1. S obzirom na male razlike u postignutoj tržišnoj ceni, prinosi su determinisali razlike u prihodima. Poljoprivredno gazdinstvo veličine 4,5 ha u posmatranoj godini nije ostvarilo subvencije, s obzirom da vlasnik nije osiguranik PIO Fonda. Poljoprivredno gazdinstvo sa 400 ha (PG 3) ostvarilo je pravo na subvencije za ukupno 100 ha. Alociranjem ovog iznosa na ukupnu raspoloživu obradivu površinu dobija se iznos od 3.500 dinara po ha. Troškovi u proizvodnji suncokreta obuhvataju ekonomske troškove svih angažovanih faktora proizvodnje. Pojedinačno, za PG 2 i PG 3 najznačajniji su troškovi materijala koji u strukturi Knežević M, Popović R ukupnih troškova učestvuju sa 39,24% (PG 2) i 33,79% (PG 3). Kod PG 1 najznačajniji su troškovi angažovanja mehanizacije koji u ukupnim troškovima učestvuju sa 33,26%. Troškovi angažovanja mehanizacije obračunati su na bazi cenovnika mašinskih usluga Zadružnog saveza Vojvodine za 2010. U slučaju PG 2 i PG 3 cene pojedinačnih usluga mehanizacije umanjene su za troškove rada koji su posebno iskazani. Udeo troškova mehanizacije na liniji proizvodnje suncokreta u ukupnim troškovima variraju od 19,26% (PG3) do 33,26% (PG1). U kalkulacijama su obuhvaćeni svi oportunitetni troškovi, s tim da su posebno iskazani jedino kamata na sopstveni operativni kapital i renta na obradivo zemljište u vlasništvu. Iskazani preduzetnički profit je zbir ekonomskog profita i nadoknade za menadžment. Nadoknada za menadžment kao vrsta oportunitetnog troška najčešće se ne iskazuje posebno zbog poteškoća u utvrđivanju visine troška. Kod sva tri poljoprivredna gazdinstva je utvrđeno je da su ostvarila preduzetnički profit. Najveći profit na liniji proizvodnje suncokreta ostvarilo je PG 2. Takođe, sva tri gazdinstva ostvarila su prosečne prinose iznad kritičnog nivoa (PG1 1.691 kg ha -1, PG2 1.834 kg ha -1, PG3 2.066 kg ha -1 ), što znači da bi uz datu prodajnu cenu sva tri poljoprivredna gazdinstva ostvarila preduzetnički profit i uz nešto niže prinose. Zaključak Rast proizvodnje bio-goriva, rast prehrambenih potreba i povećana upotreba biljnih u odnosu na masti životinjskog porekla uslovili su rast svetske tražnje za uljaricama. Uprkos padu svetske proizvodnje suncokreta od 2% u 2009. zbog loših klimatskih uslova, u 2010-2011. očekuje se oporavak proizvodnje. Rast proizvodnje suncokreta u najvećoj meri određen je cenom i tražnjom za uljem. Prema dugoročnim procenama FAO i OECD, proizvodnja biljnog ulja će se povećati sa 112 miliona t iz 2008. na 155 miliona t u 2018. Procenjeno je da će do 2018. Rusija povećati proizvodnju biljnog ulja (uglavnom suncokretovog) za 28% a Ukrajina za 45% što će usloviti dalji rast proizvodnje suncokreta. Ekonomski rezultati u proizvodnji suncokreta praćeni su na tri poljoprivredna gazdinstva sa područja Zapadnobačkog okruga u 2010. proizvodnoj godini. Preduzetnički profit je ostvaren kod svih gazdinstava u značajnom obimu. Izvori visoke profitabilnosti u proizvodnji suncokreta proizilaze prvenstveno sa strane prihoda. U narednim periodima, odluka da li će se poljopri-

Ekonomski aspekti proizvodnje suncokreta u Srbiji 217 vrednici odlučivati za proizvodnju suncokreta zavisiće od očekivanog nivoa profitabilnosti i od budućih kretanja cena suncokretovog ulja i suncokreta. Kako se u daljem periodu očekuje rast tražnje za suncokretovim uljem, a imajući u vidu povoljne klimatske uslove, dugu tradiciju u proizvodnji i značajne prosečne prinose, u Srbiji postoje preduslovi da poljoprivredni proizvođači u ravničarskom proizvodnom području Srbije u većem obimu uključe suncokret u strukturu ratarske proizvodnje. Literatura APK Inform & AGRO T.E.C.E.I. Consulting (2009): Sunflower triangle: Argentina, Russia, Ukraine, Competitive Environment, Investing Opportunities and Prospect for 2009-2011. [Elektronski izvor]. Dostupno na: www.agrimarket.info/files/sunflowertriangle.pdf (citirano: 28.10.2010.), APK Inform & AGRO T.E.C.E.I. Consulting FAO (2010a): Agribusiness Handbook, Sunflower Crude and Refined Oils [Elektronski izvor]. Dostupno na adresi www.fao.org/docrep/012/al375e/al375e.pdf (citirano 24.10.2010.), FAO, Rome, Italy FAO (2010b): Food Outlook Global Market Analysis [Elektronski izvor]. Dostupno na adresi www.fao.org/docrep/012/ ak349e/ak349e00.pdf (citrano 24.10.2010.), FAO, Rome, Italy FAO (2010c): Baza podataka poljoprivrede [Elektronski izvor]. Dostupno na adresi: http//faostat.fao.org/site/567/default. aspx#ancor (citirano 28.10.2010.), FAO, Rome, Italy. Kay R, Edwards W, Duffy P (2008): Farm management, 6 st edition, Mc Graw Hill, New York NDSU (2007): Sunflower production [Elektronski izvor]. Dostupno na adresi : www.ag.ndsu.edu/pubs/plantsci/ rowcrops/a1331intro.pdf (citirano 13.10.2010.), North Dakota State University Popović R, Stojšin V, Stantić M, Knežević M, Štavljanin B (2010): Ekonomski aspekti proizvodnje uljane repice u Srbiji. Ratar. Povrt. 47: 179-185 Radić P (2010): Cenovnik mašinskih usluga, Zadružni savez Vojvodine, Novi Sad Republički zavod za statistiku (2010a): Baza podataka poljoprivrede [Elektronski izvor]. Dostupno na adresi: http:// webrzs.stat.gov.rs/axd/poljoprivreda/index1.php?ind=1 (citirano 28.10.2010.), RZS, Beograd Republički zavod za statistiku (2010b): Poljoprivreda 2009. [Elektronski izvor]. Dostupno na adresi: http://pod2.stat. gov.rs/objavljenepublikacije/g2010/pdfe/g20105523. pdf (citirano 28.10.2010.), RZS, Beograd USDA (2009): Global crop production rewiev, Prepared by USDA s Joint Agricultural Weather Facility. [Elektronski izvor]. Dostupno na adresi: www.usda.gov/oce/weather/ pubs/annual/cropproduction.pdf (citirano 29.10.2010.), USDA

218 Knežević M, Popović R Economics of Sunflower Production in Serbia Marija Knežević Rade Popović Faculty of Economy in Subotica, University of Novi Sad, Segedinski put 9-11, 24000 Subotica, Serbia Summary: Sunflower seed is mostly processed into oil and meal. However, more than 80% of sunflower s value comes from oil, as the level of sunflower price and production are determined by the level of demand and the price of sunflower oil. Even despite the high cost of sunflower oil, demand for this crop is still increasing worldwide. In the last few years, sunflower production was unstable in Serbia. It was caused by unfavourable climate condition for few years and varying areas planted with this crop. According to average yields in sunflower production, Serbia is the seventh in the world. This paper considers the economic aspects of sunflower production, using the method of enterprise budget on three sampled farms of different sizes. Taking into account increasing bio-diesel production, increasing food demands and consumers nutritional preferences, the production of sunflower could be an important opportunity for agricultural producers in Serbia. Key words: enterprise budget, market, profitability, sunflower