Publikacija DVADESET GODINA DEJTONSKOG SPORAZUMA B T D The Balkan Trust for Democracy A O F T H E GERMAN PROJECT MARSHALL F U N D Izradu studije i štampanje publikacije podržao je Balkanski fond za demokra ju Novi Sad, 2015
Dvadeset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma Urednik: Aleksandra Popov Autori: Jovan Teokarević Nerzuk Ćurak Za izdavača: Aleksandar Popov Izdavač: Igmanska inicijativa Centar za regionalizam Laze Telečkog 6/I, 21000 Novi Sad, Srbija www.centarzaregionalizam.org.rs www.igman-initiative.org Prevod: Biljana Simurdić Štampa: SZR Reclamare Tiraž: 400 primeraka Novi Sad, Decembar 2015
Publikacija DVADESET GODINA DEJTONSKOG SPORAZUMA Izradu studije i štampanje publikacije podržao je Balkanski fond za demokratiju Novi Sad, 2015
SADRŽAJ DVADESET GODINA DEJTONSKOG SPORZUMA I PETNAEST GODINA IGMANSKE INICIJATIVE... 1 Jovan Teokarević - ZAPADNI BALKAN IZMEĐU DUBOKIH KRIZA I NEIZVESNIH PERSPEKTIVA... 3 Ekonomska kriza... 4 Bezbednosna kriza... 4 Kriza demokratizacije... 6 Kriza evropeizacije... 7 Kriza regionalne saradnje... 9 Nerzuk Ćurak - DVADESET GODINA OPĆEG OKVIRNOG SPORAZUMA ZA MIR U BOSNI I HERCEGOVINI - UZROCI I POSLJEDICE... 13 Duh i slovo Daytona... 14 Međunarodna zajednica: Važna pitanja i provocirajuće tvrdnje... 16 Proizvodnja politika prijateljstva... 22 Povratak države u Sporazum... 26 Dejtonska budućnost Balkana... 29 Daytonski ugovor i hrvatsko pitanje... 31 Zaključak... 33 15 GODINA IGMANSKE INICIJATIVE... 35 DEJTON I REGION 20 GODINA KASNIJE - PREPORUKE... 37 Region 20 godina kasnije... 37 Bosna i Hercegovina, nezavršena priča... 38
DVADESET GODINA DEJTONSKOG SPORZUMA I PETNAEST GODINA IGMANSKE INICIJATIVE Sredinom 2015. godine Igmanska Inicijativa je počela sa realizacijom projekta Dvadeset godina Dejtonskog sporazuma uz podršku kancelarije Balkanskog fonda za demokratiju u Beograda. U okviru projekta organizovan je niz okruglih stolova u Crnoj Gori, Hrvatskoj i Srbiji sa ciljem da se otvori javna debata usmerena ka rešavanju preostalih otvorenih pitanja između zemalja potpisnica Dejtonskog sporazuma. Okruglim stolovim prisustvovali su predstavnici institucija, međunarodne zajednice, civilnog sektora i medija, kao i eksperti iz ove oblasti iz sve tri zemlje. Zaključci sa okruglih stolova poslužili su osnova za izradu ove publikacije. Publikacija sadrži procenu razvoja odnosa u između četiri zemlje u oblastima koje su zastupljene u Dejtonskom sporazumu (naročito u periodu nakon 2000. godine, kada je počeo proces normalizacije odnosa), procenu napretka ostvarenom u tom periodu, kao i trenutno stanje stvari sa bilansom još uvek nerešenih pitanja. Izdavanje publikacije je važno jer dve decenije nakon potpisivanja sporazuma još uvek postoji niz otvorenih pitanja od kojih svako, pod određenim uslovima, može dovesti do novih tenzija u regionu. Analiza trenutnog stanja među državama potpisnicama Dejtonskog sporazuma i pravljenje bilansa otvorenih pitanja je važno, jer se o tome malo zna u javnosti, a države se bave njima tek nakon pritisaka od strane međunarodne zajednice, ili kad im odgovara da iskoriste ta pitanja za unutrašnje političke svrhe. Cilj ovog projekta je unapređenje odnosa u regionu kroz identifikaciju otvorenih pitanja i zalaganje za sprovođenje aktivnosti koje će dovesti do rešavanja nerešenih problema u ovim zemljama. 1
2
ZAPADNI BALKAN IZMEĐU DUBOKIH KRIZA I NEIZVESNIH PERSPEKTIVA Jovan Teokarević Ovo je druga po redu analiza stanja u regionu Zapadnog Balkana, urađena za potrebe Igmanske inicijative. U prethodnoj, objavljenoj 2010. godine pod nazivom Bilans odnosa u regionu. Deset godina normalizacije odnosa - prva decenija igmanske incijative, bavili smo se opštim trendovima u politici, ekonomiji i bezbednosti regiona tokom prošledecenije, a ovde će biti reči o nastavku istih trendova u toku prve polovine tekuće decenije. Osnovni cilj je da se pokaže šta se promenilo u odnosu na stanje u regionu od pre pet godina. Najjači utisak je da je raniji umereni optimizam u vezi sa opštim napretkom sada ustupio mesto pesimizmu, za šta postoji mnogo razloga. Pre svega, na kraju prethodne decenije globalna ekonomska kriza, započeta u jesen 2008. godine, još uvek nije prouzrokovala svoje najteže posledice na Balkanu, između ostalog i zato što jeregion u krizu ušao posle respektabilnog ekonomskog rasta koji je trajao prethodnih nekoliko godina. Krajem prošle decenije zabeležen je i važan napredak u evropskim integracijama, u odnosu na prethodno zaostajanje. Hrvatska se polako ali sigurno približavala članstvu u Evropskoj uniji, a Crna Gora i Srbija statusu kandidata za članstvo. Građani svih država, osim onih koji žive na Kosovu,u toku 2009. i 2010. godine dobili su mogućnost da bez viza putuju u zonu Šengena, što je za većinu ljudi bio i ostao najopipljiviji pokazatelj napretka u evropeizaciji. Iako je tzv. zamor od proširenja unutar EU postepeno jačao, on ipak u isto ovo vreme nije porastao do nivoa koji bi mogao da značajno ugrozi nastavak proširenja Unije na ceo region Zapadnog Balkana. Perspektiva članstva u EU, koja se tada činila bližom nego sada, bila je još uvek dovoljan motivacioni faktor i pokretač unutrašnjih pravnih, političkih i ekonomskih reformi. Uporedo s tim, ohrabrujući znak da se Zapadni Balkan suštinski menja na bolje bilo je i približavanje kraju privođenja pravdi optuženih za ratne zločine. Otopljeni su i na mnogo ohrabrujućih načina poboljšani odnosi Srbije i Hrvatske, kao i drugi bilateralni odnosi, a regionalna saradnja je bila u usponu,takođe. Danas, na polovini druge decenije 21. veka, sa nostalgijom možemo da se sećamo umerenog optimizma sa kraja prethodne decenije, koji jebio utemeljen u stvarnom napretku regiona, pogotovo u odnosu na period raspada Jugoslavije i oružanih sukoba iz 1990-ih. Tog optimizma više nema, ili ga bar nema u obimu koji je bio očekivan, a isto važi i za sigurnuperspektivu članstva u EU, kao i za napredak u reformama i saradnji u regionu. 3
Umesto stabilizacije i napretka od pre nekoliko godina, došlo je do ponovne destabilizacije celog regiona i stagniranja ili nazadovanja u ekonomiji, bezbednosti, demokratizaciji i evropskim integracijama. Ekonomska kriza Ekonomska kriza je u većini država regiona bila i ostala razornija nego u drugim delovima Evrope i sveta pre svega zato što lokalne privrede, tek izašle iz tranzicione recesije u toku koje su radikalno deindustrijalizovane, nisu bile u dovoljnoj meri reformisane odnosno pripremljene za ovako ozbiljne spoljašnje šokove, sa naglo smanjenim inostranim investicijama i mogućnostima za izvoz. Nije bilo, možda još važnije, ni brzog ni adekvatnog prilagođavanja ekonomskih politika, što je u nekim novim članicama EU dovelo do oporavka već posle dve godine od početka krize. Zapadni Balkan je, naprotiv, pretrpeo dva udara krize, 2009. i 2012, a vlade većine zemalja su kao glavni odgovor na to svoje visoko zadužene zemlje dodatno opteretile novim dugovima. Umereni rasti poboljšanje nekih ekonomskih performansi, posle početne ozbiljne recesije i skromnog rasta, primetan je u poslednjih par godina, a značajniji rast očekuje se tek od 2016. Glavne prepreke za stabilan i dugoročni rast će, međutim, i dalje biti izuzetno neefikasan javni sektor i slabe izvozne mogućnosti svih nacionalnih privreda. Diversifikacija izvoza nije dala veće rezultate, jer je glavni ekonomski, investicioni i tehnološki partner regiona Evropska unija, sa kojom se obavlja oko 60 odsto trgovine, i dalje u krizi koja se još uvek preliva na većinu balkanskih zemalja. U međuvremenu je novih 400 hiljada ljudi u regionu izgubilo posao zbog krize, pa su već postojeće izuzetno visoke stope nezaposlenostiu početku dodatno povećane, da bi kasnije počele da padaju, ali su i dalje na najvišem nivou u Evropi. Uprkos trenutnim ohrabrujućim trendovima, dugoročni oporavak i privredni rast na Zapadnom Balkanu su i dalje neizvesni, a region ostaje najnerazvijeniji deo Evrope, sa otprilike trećinom prosečnog dohotka po stanovniku u odnosu na prosek Evropske unije. Bezbednosna kriza Na ekonomske nevolje nadovezale su se i negativne posledice pogoršane bezbednosne situacije u Evropi i na Bliskom Istoku. Zbog krize i rata u Ukrajini, počev od kraja 2013. godine, i naročito zbog direktne umešanosti Rusije koja je anektirala Krim, došlo je do pogoršanja odnosa između Zapada (SAD i EU) i Rusije, sa pratećim tenzijama i sukobima koji liče na obnavljanje Hladnog rata i prete da prenesu nestabilnost na druge obližnje regione, uključujući i Balkan.Obe strane u ovoj novoj konfrontaciji istovremeno povećavaju pritisak na balkanske države, tražeći od njih jasnije opredeljivanje, pa se region zaista nalazi na liniji vatre, kako je to početkom 2015. okarakterisao američki državni sekretar Džon Keri. 4
Posle više godina u kojima je u regionu dominirao uticaj Evropske unije, Rusija i SAD su ponovo postale zainteresovani i gotovo neposredni akteri bezbednosti, a neke države regiona se tim povodom odlučnije svrstavaju, ne napuštajući formalno svoj zajednički strateški cilj članstvo u EU. Srbija, jedina neutralna zemlja u regionu,se unapređujući paralelno svoju saradnju sa NATO-om, ponovo približila Rusiji, ne samo u ekonomskom i političkom pogledu (nije uvela sankcije Rusiji), već i u oblasti bezbednosti. Uz pojačanu vojnu saradnju sa Rusijom,Srbija je 2013. postala i jedina evropska država-posmatrač u Parlamentarnoj skupštini Organizacije kolektivnog ugovora, vojnog bloka koji predvodi Rusija. Crna Gora je krajem 2015. godine, nasuprot tome, uspela da dobije poziv da pristupi NATO-u, što će verovatno imati dalekosežne posledice na stanje bezbednosti i ukupne odnose u regionu u kojem su Hrvatska i Albanija članice NATO-a od 2009, a Makedonija nije uspela u tome zbog grčkog veta godinu dana pre toga. Na Bliskom Istoku su postojeće opasne konfrontacije zaoštrene posle neuspelog Arapskog proleća sa početka tekuće decenije, koje je umesto očekivane demokratizacije donelo nestabilnost unutar i van duboko podeljenih, nedovršenih i slabih država. Takav ambijent pogodovao je radikalizaciji političkog islama u tom delu sveta, do čega je došlo i zbog fijaska skorašnjih zapadnih vojnih intervencija. Ova radikalizacija podstakla je oružane sukobe i terorizam čiji je osnovni ali ne i jedini generator tzv. Islamska država. Balkan je jedno od mnogih, ali veoma važno područje koje može da bude neposredno ugroženo ukoliko se terorizam proširi na Evropu, između ostalog i zato što se veliki broj muslimana sa Balkana pridružio Islamskoj državi. U toku 2015. godine Balkan je, takođe, postao glavna tranzitna ruta za desetine hiljada izbeglica sa Bliskog Istoka, koji beže iz svojih zemalja zbog rata, nesigurnosti i bede, pokušavajući da dobiju azil i nastave život u Evropskoj uniji. Taj egzodus bez presedana u novijoj istoriji za sada nije doveo do nestabilnosti u regionu, ili porasta netrpeljivosti prema izbeglicama, najviše zbog toga što su oni do sada uglavnom brzo prolazili kroz region, na putu ka svojim konačnim destinacijama, odnosno nisu bili primorani da se ovde duže ili zauvek zadrže. Do toga, međutim, može doći ukoliko članice Evropske unije nastave da sprečavaju ulazak ili prolaz izbeglica, ili ako se na takav korak odluči neka balkanska država. Ukoliko veliki broj izbeglica ostane na Balkanu, teško će biti izbeći velike ekonomske, političke i bezbednosne posledice. Dobar primer neposrednog dejstva izbegličke krize na odnose na Balkanu bilo je naglo pogoršanje odnosa Srbije i Hrvatske početkom oktobra 2015. godine, uvođenje međusobnih trgovinskih sankcija i zatvaranje granice, uključujući i međusobne napade, optužbe i uvrede između vlada i javnosti Srbije i Hrvatske. Energetska bezbednost regiona kao važan deo ukupne bezbednosti - takođe je potencijalno ugrožena poslednjih godina, zbog odustajanja od planirane izgradnje gasovoda Južni tok krajem 2014. godine, a zatim i zbog sve manje realnih uslova da se u kontekstu pogoršanih odnosa Rusije i Turske realizuje alternativa - tzv. Turski tok, koji bi umesto preko Bugarske ruski gas do država Zapadnog Balkana mogao da dovede preko Turske i Grčke. Alternativni načini snabdevanja gasom su još uvek na nivou nedovoljno razrađenih planova i njihova realizacija je neizvesna. 5
Kriza demokratizacije U posmatranom periodu došlo je i do zabrinjavajućeg pogoršanja demokratskih performansi svih država Zapadnog Balkana. Po svim merenjima, u odnosu na pre pola decenije kao region imamo manje demokratije, manje vladavine prava i manje medijskih sloboda, ali i sasvim u skladu sa ovim trendovima imamo više netolerancije i nepoverenja (prema drugima uopšte, naročito prema etnički i verski raziličitima, prema izabranim vlastima i prema demokratskim institucijama). Dok se ranije pokušavalo da se usvoje i kopiraju vrednosti i načela konsolidovane demokratije, uzori u regionu su se u međuvremenu promenili: populizam, fasadna demokratija ili hibridni režimi (koji imaju demokratske institucije, ali nemaju praksu demokratije) postali su ciljevi mnogih političkih aktera i vlada na Balkanu. Uz sve to, institucije koje bi trebalo da obezbede demokratiju za sve još uvek su politizovane, umesto da budu neutralne, sve više su podređene izvršnim organima, a države su ostale slabe i nesposobne da građanima obezbede javna dobra. Postojeći demokratski korak unazad nije, svakako, specifičnost Zapadnog Balkana, jer se i u drugim državama u Evropi i van nje trenutno dešava isto, u različitim stepenima i sa različitim posledicama, naravno. Reafirmacija autokratije u ovom regionu je, međutim, dugoročno opasna jer je rezultat kumulativnog dejstva više snažnih faktora: usporavanja započete ali nikada dovršene demokratizacije, u kombinaciji sa padom uticaja (ili transformativne moći ) Evropske unije kao osnovnog usmeravača i pokretača demokratizacije, i sve to u kontekstu velike ekonomske krize i jačanja alternativa i Evropskoj uniji i demokratiji. Ako se toma doda suštinska nepripremljenost država u regionu za demokratiju, zbog oružanih sukoba, paralelne izgradnje država i nedostatka demokratske političke kulture, slika postaje još potpunija, ali i crnja: rezultati ostvareni u demokratizaciji u prethodnim godinama bili su previše mali i dugoročno su, očigledno, neodrživi. Da bi se razumele prave razmere problema, na sve ovo treba dodati ili jasnije istaći još dva faktora od izuzetnog značaja. Prvi je gotovo potpuno razočaranje postkomunističkim i postratnim periodom koje preovlađuje kod dobrog dela stanovništva zapadnobalkanskih zemalja i koje bi možda najbolje bilo shvatiti kao vrstu odbijanja da se tom periodu, sa svim njegovim vladama i neostvarenim očekivanjima, da neophodna legitimnost. Na kraju, potiskivanju demokratizacije doprinela je i situacija višestruke krize u kojoj i vlade i građani moraju da biraju između više ciljeva koji su često međusobno nespojivi. Izgleda da je i na Balkanu, kao i na drugim mestima u savremenom svetu, demokratija postala žrtva mnogo urgentnije potrebe da se prvo rešavaju gorući ekonomski problemi, i to najviše nedemokratskim metodama: spas iz ekonomskih nedaća traži se vrlo često kroz diktaturu i od svemoćnih lidera. Stabilnost ekonomska, ali i bezbednosna tako postaje vrhovni cilj bez konkurencije, u kojem okviru je demokratija neminovno na gubitku. Zbog svega rečenog, region i dalje opterećuju stari i još uvek nerešeni problemi, Među onima koje dele sve države najvažnijima se čine sledeći: odsustvo pune vladavine prava, u kombinaciji sa nepostojanjem nezavisnosti sudstva; krađa država i njenih institucija od 6
strane privilegovanih grupa, uzvisok nivo klijentelizma i korupcije; ugrožavanje prava na slobodno izražavanje i gušenje slobode medija; nedostatak kulture tolerancije i nepoštovanje prava manjina svih vrsta; visok nivo organizovanog kriminala; nepostojanje sistemske kontrole vlasti, uz sve veću političku apstinenciju. Posebno treba izdvojiti problem odsustva širokog društvenog konsenzusa o najvažnijim pitanjima unutar država zapadnobalkanskog regiona. Tamo gde je tog konsenzusa najviše nedostajalo u složenim i etnički i politički duboko podeljenim društvima Bosne i Hercegovine, Makedonije, Crne Gore i Kosova - došlo je i do masovnih protesta protiv vlada ovih zemalja u toku 2014. i 2015. godine. Dok su demonstracije u BiH, početkom 2014. godine, bile pokrenute pre svega zbog rastućih ekonomskih i socijalnih problema, u Makedoniji je krajem 2014. i u prvoj polovini 2015. godine na delu bio prvenstveno politički sukob, u kojem su prvo studenti, a onda i građani i pristalice opozicije, od Vlade zahtevali odgovornost za mnoge nezakonite postupke i gušenje demokratije, između ostalog i putem masovnog prisluškivanja velikog broja ljudi. U jesen 2015. godine pristalice opozicije su u Crnoj Gori organizovale višednevni protest protiv Vlade, zahtevajući više vladavine prava, ali i odustajanje od pristupanja NATO-u. U isto vreme opozicija je na Kosovu, u Skupštini Kosova, ali i na protestima na ulicama Prištine, tražila da Vlada Kosova u Skupštini povuče predlog o osnivanju Zajednice srpskih opština ne samo jednog od ključnih instrumenata za zaštitu manjinskih prava kosovskih Srba, već i glavnog rezultata višegodišnjih pregovora vlada Srbije i Kosova o međusobnoj normalizaciji odnosa. Ovi primeri, od kojih je svaki specifičan na svoj način, pokazuju kako u regionu još uvek nedostaju kohezivni elementi među različitim političkim i etničkim akterima, bez kojih je vrlo teško očekivati neku ozbiljniju konsolidaciju demokratije. Na deficit demokrtatije utiče, naravno, i još uvek visok stepen nacionalizma u regionu. Suprotno ranijim optimističkim očekivanjima da će se snaga destruktivnog nacionalizma koji je doveo do oružanih sukoba u toku 1990-ih - smanjivati, svedoci smo suprotnog trenda, sa sve češćim pojavama radikalnog desničarskog ekstremizma i u balkanskim kandidatima za članstvo, ali i u novim i starijim članicama Evropske unije. Nacionalizam, silno potpomognut tabloidizovanim medijima, i dalje veoma lako probija tanku koricu napretka koja je s teškom mukom napravljena ka toleranciji i uvažavanju drugih. Primera ove vrste je, na žalost, mnogo, od uskraćivanja ustavima garantovanih prava nacionalnim manjinama i LGBT zajednicama, do ponovnog pogoršavanja bilateralnih odnosa među državama. Kriza evropeizacije Na prvi pogled čini se da evropska integracija država zapadnobalkanskog regiona, kao njihov strateški zajednički cilj - nije pretrpela veće štete u ovoj krizama obeleženoj prvoj polovini druge decenije dvadeset prvog veka, koji posmatramo.učinjeno je, zaista, više značajnih koraka napred u tom periodu: Hrvatska je 2013. postala članica Evropske unije, a Crna Gora i Srbija su prvo pre toga postale zvanični kandidati za članstvo, da bi onda počeli i pregovore o pristupanju, Crna Gora 2012, a Srbija 2014. godine. Albanija je, isto tako, 2014. godine 7
postala kandidat za članstvo u EU, a u toku 2015. stupio je, posle višegodišnjeg odlaganja, Sporazum BiH o stabilizaciji i pridruživanju sa EU, dok je Kosovo iste te godine potpisalo takav sporazum sa EU, takođe. Svi ovi vredni rezultati u dobroj meri blede pred ranijim očekivanjima, uključujući ona o bržem pristupanju EU, kao i pred dubokom krizom Evropske unije, sa velikim negativnim posledicama po region i njegove aspirante za članstvo u EU. Očekivanja su svakako izneverena, jer se od lošeg stanja u prošloj deceniji došlo do još goreg u tekućoj. Polovinom prošle decenije vladalo je uverenje, ne samo na Zapadnom Balkanu, već i u mnogim članicama EU, da će se kompletiranje Unije novim članicama sa Zapadnog Balkana završiti mnogo ranije. Često je tada pominjana 2014. godina kao datum kada bi sve države regiona mogle da pristupe EU, u simboličnom činu prevazilaženja podela unutar Evrope, na stogodišnjicu početka Prvog svetskog rata. Neku godinu kasnije shvaćeno je da je ovo preambiciozni cilj za Zapadni Balkan, pun problema i specifičnosti koje nisu odlikovale postkomunističke države iz Srednje Evrope, primljene u EU polovinom prošle decenije, usred još uvek mnogo povoljnijeg neposrednog post-hladnoratovskog konteksta. Predviđanja su onda promenjena i ambicije spuštene, pa je godina 2020. postala najpesimističkiji cilj za sve osim za Hrvatsku. U međuvremenu, ta ista godina postala je najoptimističkija opcija, i to samo za jednu ili dve države koje žele člansku kartu EU. To je bio samo deo posledica duboke krize kroz koju Evropska unija već godina prolazi i koja se tiče ne samo njenog identiteta, demokratske legitimnosti, već i ekonomskih mogućnosti koje ona nudi. Nedavna kriza evrozone zbog prezaduženosti Grčke dovela je Uniju gotovo na ivicu raspada, a otpori daljem širenju EU na Zapadni Balkan dodatno su potisnuti na listi prioriteta. Tačnije rečeno, dalje proširenje EU izgubilo je strateški značaj koje je do pre nekoliko godina imalo u planovima same Unije. Evropska komisija je na početku svog rada u jesen 2014. godine izričito naglasila da se u toku njenog petogodišnjeg mandata ne očekuje prijem nijedne nove članice. To je, inače, u skladu sa javnim mnjenjem u većini članica EU, koje sa visokim natpolovičnim većinama odbija prijem novih članica, bar dok se ne reši višestruka kriza u samoj Uniji. Ovaj deo težih uslova za prijem u EU za sadašnje aspirante sa Zapadnog Balkana koji inače imaju manje kapacitete za članstvo u odnosu na nedavno primljene nove članice - takođe je dopunjen pooštravanjem uslova u toku pretpristupnih pregovora. Očekivani odgovor vlada u regionu bio je smanjivanje opredeljenosti za reforme koje je Unija nametala kao uslov za članstvo, posebno zato što su i građani u regionu u međuvremenu izgubili nekadašnje vrlo visoko poverenje koje su imali u Evropsku uniju. Došlo je, dakle, do uzajamnog dejstva dva povezana negativna procesa: krize proširenja (unutar Evropske unije) i krize reformi (unutar zapadnobalkanskih aspiranata). Kumulativno dejstvo tih loših tendencija na vrlo ozbiljan način dovodi u pitanje evropsku perspektivu i pojedinačnih zemalja i celog regiona. Ta posledica je od ogromnog značaja za buduću sudbinu celog regiona zbog izuzetno velike uloge koju EU igra u njemu. EU, naime, nije samo oslonac i model za reforme, kao što je to bila u ranijim slučajevima proširenja. Ona na Zapadnom Balkanu ima mnogo više funkcija, 8
od bezbednosnog i finansijskog oslonca, do partnera u izgradnji i stabilizaciji novih država, do uticajnog unutrašnjeg političkog faktora u više zemalja. Ova poslednja uloga je poslednjih godina sve izraženija, naročito u onim državama regiona u kojima je evropeizacija već duže, iz različitih razloga, suočena sa najviše problema. EU se zato, u okviru nemačko-britanske inicijative, posebno angažovala u Bosni i Hercegovini od kraja 2014. godine, da bi podstakla domaće političke aktere da rade zajedno i mnogo efikasnije na reformama koje bi omogućile brže napredovanje BiH ka EU članstvu. Intervencija EU u unutrašnji politički život Makedonije (kandidata za članstvo još od kraja 2005!) je tokom 2015. bila još veća: Unija je postala posrednik između vlade i opozicije, u pokušaju da se prevaziđe duboka aktuelna politička kriza. Iako popularnost evropske opcije opada u regionu, takozvana transformativna moć Unije nije još uvek izgubila svu snagu. To se najbolje vidi na primeru pregovora o normalizaciji odnosa Srbije i Kosova, koji uz mnogo problema ipak napreduju naročito otkad su, počev od 2012. godine premijeri Srbije i Kosova neposredno uključeni u pregovore. Vlade Srbije i Kosova bi teško zaključile tzv. Briselski sporazum o normalizaciji odnosa u aprilu 2013. godine bez posredničke uloge Unije i perspektive članstva u njoj. Uprkos čestim prekidima, velikim unutrašnjim otporima i naročito kašnjenju u sprovođenju dogovora, Beograd i Priština nastavljaju normalizaciju, što se pre samo nekoliko godina teško moglo očekivati. Kriza regionalne saradnje Da bi podstakla posustale napore u regionu ka članstvu u EU, ali i podstakla regionalnu saradnju, Unija je 2014. godine pokrenula novu inicijativu tzv. Berlinski proces, u okviru kojeg su dosad održana dva samita sa premijerima vlada iz regiona: u Berlinu u avgustu 2014. i u Beču, u avgustu 2015. godine. Samiti su iskorišćeni za dogovore o budućim zajedničkim infrastrukturnim projektima u saobraćaju i energetici. Od posebne važnosti je bio dogovor u Beču o potrebi što bržeg rešavanja bilateralnih sporova (koji ozbiljno ometaju saradnju u regionu) i o obavezi svih da ne ometaju druge u evropskim integracijama. Regionalna saradnja na Zapadnom Balkanu je, inače, poslednjih godina unapređena pre svega kao rezultat dva paralelna procesa. S jedne strane, tesno je povezana i isprepletana sa procesom evropske integracije država u ovom regionu, a s druge strane stvoreni su i razvijeni mnogobrojni instrumenti za saradnju država i društava u velikom broju oblasti. Paralelno sa mnogim neospornim uspesima, često, međutim, dolazi do ozbiljnih kriza u odnosima među državama i društvima regiona Zapadnog Balkana, koje zahtevaju preispitivanje temeljnih postavki na kojima se regionalna saradnja u regionu zasniva. Samo u kratkom jednogodišnjem periodu počev od jeseni 2014. godine Zapadni Balkan je bio potresen serijom kratkotrajnih kriza koje su destabilizovale ceo region i dovele u pitanje dobar deo dosadašnjih pozitivnih rezultata. U oktobru 2014. godine, usred ohrabrujućeg procesa normalizacije odnosa Srbije i Kosova, srpsko-albanski odnosi su radikalno pogoršani posle pojavljivanja drona sa zastavom Velike Albanije na fudbalskoj utakmici 9
reprezentacija Albanije i Srbije u Beogradu. Osim fizičkih sukoba na samoj utakmici, došlo je do nezapamćene razmene međusobnih uvreda i obnavljavanja stereotipa i govora mržnje u medijima i u javnostima Srbije i Albanije. Reprizu duboke krize u albansko-srpskim odnosima, ali u nešto manjem obimu, izazvao je sukob makedonskih snaga bezbednosti sa albanskim teroristima u Kumanovu u maju 2015. godine, koji je, kao i prethodni događaj, podstakao debatu unutar celog regiona o aspiracijama ali i položaju Albanaca i njihovom odnosu sa sunarodnicima i susedima. Početkom jula ponovo su narasle tenzije, ovog puta između Bošnjaka i Srba, povodom obeležavanja dvadesetogodišnjice genocida u Srebrenici, odnosno pokušaja reinterpretacije tog događaja. Početkom oktobra 2015. godine, usred pojačanog priliva izbeglica sa Bliskog istoka na Balkan, došlo je do već pomentog privremenog zatvaranja srpsko-hrvatske granice, bilateralnog trgovinskog rata i međusobnih optužbi i uvreda između vlada i javnosti dva suseda. Deceniju i po posle završetka ratova u regionu koji je u međuvremenu svakako napredovao u svakom pogledu i dostigao zavidan nivo stabilizacije, ne sme se, međutim, biti zadovoljan zaključkom da ove i druge slične krize nisu bile nastavljene oružanim sukobima, kao ranije. Iako se pomenuta i druga povremena pogoršavanja odnosa na Zapadnom Balkanu na sreću relativno brzo smiruju i donekle prevazilaze, ona su veoma jasno svedočanstvo o teškom konfliktnom nasleđu i još uvek visokom konfliktnom potencijalu u regionu. Na povremena pogoršanja odnosa u regionu svakako negativno utiču i spoljni faktori, o kojima je već bilo reči, ali su i neka od temeljnih načela na kojima se zasniva regionalna saradnja na Zapadnom Balkanu deo istog problema, takođe. Prvo svakako treba pomenuti da, uprkos očekivanjima i mnogim naporima, regionalna saradnja nikad u dovoljnoj meri nije postala pravo vlasništvo regiona. Ona je posle oružanih sukoba nametnuta spolja, od strane međunarodnih organizacija i najuticajnijih država, kao nezaobilazno sredstvo za održanje mira, pomirenje i ukupni razvoj regiona. Problem je u tome što ta saradnja u najvećoj meri i dalje opstaje prvenstveno zbog spoljašnjeg pritiska i uslovljavanja. Ona je, dakle, i dalje više način da vlade u regionu pokažu da njihove države zaslužuju članstvo u međunarodnim organizacijama, kao i pomoć, a u mnogo manjoj meri pokazatelj realnih interesa i potreba političkih elita i društava za međusobnom saradnjom. Ima, naravno, mnogo suprotnih primera inicijativa i državnih i nedržavnih aktera, a situacija je svakako bolja danas nego ranije, sa više od pedeset inicijativa i oblika saradnje u velikom broju oblasti, koje su kapilarno premrežile region, kako se obično kaže. Ključni koraci napred se, međutim, i dalje gotovo uvek prave na osnovu podsticaja spolja. I kad ima napretka u regionalnoj saradnji, po pravilu se dešava sledeće: formulacije u dogovorima su opterećene konstruktivnom ambivalentnošću, netransparentnost je pravilo komuniciranja sa javnošću, a primena dogovorenog se odlaže koliko god to okolnosti dozvoljavaju. Dugogodišnji pregovori o normalizaciji odnosa Srbije i Kosova su najbolji primer za to. Svaki korak napred postignut posle mnogo oklevanja najčešće se tumači kao 10
ustupak uslovljavanju sa strane i kao uslov za približavanje članstvu u Evropskoj uniji, umesto kao rešenje za stvarne potrebe i interese građana u čije ime se pregovara. Javnost takođe nema dobar uvid u pregovore, kao ni u zaključke i dogovorene mere i rokove za ispunjenje preuzetih obaveza. Ideja vodilja zapadnobalkanske kao i početne evropske - regionalne saradnje je funkcionalna integracija, koja počinje u nepolitičkim oblastima (pre svega u ekonomskim) da bi onda postepeno podsticala svaku drugu saradnju, uključujući i one u najosetljivijim oblastima, u politici i bezbednosti. Sve je više dokaza da funkcionalna saradnja ne širi automatski i bezgranično saradnju i ne prevazilazi sve prepreke, čak i ako se ostvaruje unutar specifičnog podsticajnog okvira kakav je evropska integracija. Funkcionalna saradnja ima puno sopstvenih ograničenja, počev od ekonomskih, jer se u okviru regiona obavlja tek 15-30 odsto ukupne trgovine, zavisno od zemlje, dok je Evropska unija najveći trgovinski partner, sa učešćem od oko 60 odsto u ukupnoj trgovinskoj razmeni sa svakom pojedinačnom zemljom regiona. Uz razvijenu regionalnu saradnju, na Zapadnom Balkanu uporedo postoje i mnogi nerešeni bilateralni problemi, od kojih su neki izuzetno komplikovani. Zato je dobro što je Bečki samit, uz više dogovora o saradnji u saobraćaju i oblasti energetike, podržao studiju i preporuke o rešavanju bilateralnih sukoba, kao neophodnog uslova i za regionalnu saradnju, između ostalog. Nejasno je, istovremeno, zašto države regiona, odnosno njihove vlade nisu same odavno, u međusobnim pregovorima, uradile mnogo više na rešavanju pre svega, pravnih i ekonomskih pitanja proizašlih iz raspada SFRJ, koja suštinski opterećuju i građane i bilateralne odnose država. Odnos regionalne saradnje i evropskih integracija je, svakako, međusobno podsticajan ali i potencijalno konfliktan. Podsticajan je jer je regionalna saradnja istovremeno i pretpostavka i instrument evropske integracije, ali dve strane ove jednačine mogu doći u sukob ukoliko kao sada jedna strana ne funkcioniše dovoljno dobro. Ako, kao sada, nema brzog očekivanog približavanja članstvu u EU, države regiona vide regionalnu saradnju u najboljem slučaju kao neku vrstu neadekvatne zamene, tj. izgradnje sopstvene balkanske Evropske unije, na račun obećanog prisustva u pravoj Uniji, i - naravno - pokazuju otpor. Postoji i druga vrsta potencijalnog sukoba između između regionalne saradnje i evropske integracije: integracija je u suštini bilateralni proces između Unije i države kandidatkinje, a regionalna saradnja izlazi iz tog okvira, pa se uslovljavanje Evropske unije u vezi sa regionalnom saradnjom ne vidi u državama kandidatkinjama kao sastavni deo reformi potrebnih za dalje evropske integracije, već pre kao dodatni i nezavisni, spoljašnji izvor uslovljavanja. Takođe, regionalna saradnja bi možda mogla da bude podstaknuta ukoliko bi postojala neka zajednička regionalna institucija koja bi u ime svih država regiona mogla da zagovara i usmerava saradnju, a i da pred Unijom možda predstavlja region Zapadnog Balkana. Takva institucija ne postoji, jer je u suprotnosti sa bilateralnom prirodom integracionog procesa. Savet za regionalnu saradnju svakako nije takav organ, jer on u najboljem slučaju koordinira regionalnu saradnju, ali samo na osnovu onoga o čemu se 11
nacionalne vlade slože, tj. na osnovu najmanjeg zajedničkog imenitelja, što je često premalo i prekasno. Zbog protivljenja pravoj insitucionalizaciji regionalne saradnje kroz neke trajnije institucije, na liniji predloga Vlade Crne Gore o zapadnobalkanskoj šestorci od pre nekoliko godina, nisu stvoreni ni drugi zajednički organi država regiona, koji bi možda mogli da nadomeste pomenute nedostatke. Nedostatak veće i delotvornije regionalne saradnje na Zapadnom Balkanu je takođe rezultat izostanka ozbiljnijeg napora vlasti u svim državama da se aktivnije i neposrednije uključe u proces pomirenja među državama i narodima koji su bili u sukobima u prethodnim decenijama. Uslov za to je, svakako, kritički odnos prema prošlosti, kojeg još uvek nema. U tom kontekstu je svakako pohvalno što je na samitu u Beču prihvaćena inicijativa nekih omladinskih nevladinih organizacija da se osnuje regionalna Kancelariju za mlade. Isto se može reći i za predlog Privrednih komora Srbije i Kosova o osnivanju stalne zajedničke regionalne platforme komora za saradnju. Dometi tih i drugih sličnih inicijativa, čije efekte tek treba videti, neće biti veliki sve dok vlade država regiona ne podstaknu svoje građane i javnost na sveukupno kritičko preispitanje nedavne prošlosti, kao temelja boljih odnosa i saradnje u budućnosti. Izbeglička kriza je na postojeće velike probleme Zapadnog Balkana dodala i ovaj koji se ne može rešiti bez još jednog nivoa tešnje i dugotrajne saradnje - sa Evropskom unijom. Uz mnoge izazove, ovo bi mogla da bude i prilika za Zapadni Balkan da se uči saradnji i doprinese joj, tj. da pomogne i sebi, pomažući drugima. Ako u moru iznetih pesimističkih dijagnoza treba naći optimistički element, on je u sledećem: za razliku od ranije, većinu problema koje tišti Zapadni Balkan region danas deli sa drugim državama i narodima Evrope i sveta, pa se treba nadati da ćemo u traženju izlaza iz nezavidne situacije u kojoj se nalazimo to raditi zajedno sa drugima. 12
DVADESET GODINA OPĆEG OKVIRNOG SPORAZUMA ZA MIR U BOSNI I HERCEGOVINI - UZROCI I POSLJEDICE Nerzuk Ćurak Uvod Dejtonski mirovni sporazum okončao je organizirano nasilje u Bosni i Hercegovini. To je najvažnija atribucija ovog kontradiktornog međunarodnog ugovora. Nagovijestivši mir, predmetni Sporazum izdigao se tog, već dalekog 21. novembra 1995-e, iznad prethodnih pokušaja međunarodne zajednice da preduprijedi, odnosno zaustavi rat. Kutiljerovo posredovanje, Vens Ovenov plan, Oven-Stoltenbergov plan, Vašingtonski sporazum i plan Kontakt Grupe Bosni i Hercegovini nisu donijeli mir, već su samo nadahnuli nove krugove nasilja. Uzrok posvemašnjeg poraza mirovnih posrednika bio je više nego uočljiv: Sjedinjene Američke Države su bosanskohercegovačkoj klanici pristupile neodgovorno i konformistički, prilagođavajući svoje diplomatske standarde drugima. Tek kada su preuzeli vođstvo u bosanskoj krizi, podređujući druge balkanske politike sebi i racionalizirajući snagu i značaj Londona, Pariza, Berlina i Moskve u bosanskohercegovačkom konfliktu, posredovanje u pregovorima između zaraćenih strana uozbiljilo se i od jedne neodgovorne međunarodne promenade transformiralo se u ozbiljan instrument američke vanjske politike. Serijom diplomatskih manevara uz umješno korištenje pregovaračke tehnike mrkve i batine, odnosno nagrade i kazne, Vašington je za pregovarački sto doveo gospodare rata, uvjerivši saveznike da Sjedinjene Države mogu i hoće zaustaviti rat u Bosni i Hercegovini uz odgovornu asistenciju međunarodne zajednice. Ono što nije uspjela troma evropska diplomacija, uspjela je agresivna vanjska politika vodeće planetarne sile tog doba. Mirovni ugovor za Bosnu i Hercegovinu bio je veliki vanjskopolitički uspjeh Klintonove administracije kojim je Bijela Kuća ponizila ostale subjekte međunarodne politike, uvjerivši ih da su Sjedinjene Države jedina onovremena sila svijeta koja isijava globalnu moć. Da je to tako, potvrdili su i Milošević, Tuđman i Izetbegović, ratni lideri država u konfliktu, koji su, iako nevoljko, ambivalentno i sa pomiješanim osjećanjima trijumfa i poraza, primorani da stave svoj potpis na dejtonske papire. Nakon te ovjere, arhitekta Dejtonskog sporazuma, Klintonov izaslanik za specijalne diplomatske operacije Ričad Holbruk, ponosno je mogao pozvati predsjednika SAD-a da objavi kraj rata protiv Bosne i Hercegovine i početak duge postkonfliktne obnove zemlje za čiji je dugotrajni opstanak u povijesti vodeća svjetska sila bila spremna založiti svoj supremacijski autoritet. Dvadeset godina kasnije, zahvaljujući i tom autoritetu, Bosna i Hercegovina nije iskliznula iz historije, mada je njen unutrašnji dizajn generiran iz Dejtonskog mirovnog ugovora, 13
omogućio proizvodnju politika koje su se utrkivale u iracionalnoj ambiciji da jednu autentičnu zemlju trajno onemoguće da bude. No, bez obzira na silan intenzitet političkih, obavještajnih i intelektualnih poricanja Bosne i Hercegovine od strane srpskih, hrvatskih i bošnjačkih nacionalističkih elita, Bosna i Hercegovina je, zahvaljujući Dejtonskom ugovoru opstala, iako je Ustav tog ugovora, svojom nedorečenošću i ambivalentnošću, uz ogromnu dozu političkog nitkovluka uključenih političkih aktera, omogućio i produkciju ideje da zemlja neće opstati. U tom kontekstu kao dominirajuća naracija svih ovih postdejtonskih godina nametnula se deterministička i socijaldarvinistička interpretacija Sporazuma, kojoj je naročito sklon jedan od vodećih srpskih političara u Bosni i Hercegovini, predsjednik entiteta Republika Srpska i lider SNSD-a Milorad Dodik, istrajavujući na konstrukciji kako je samo i jedino samo slovo Daytona relevantno, valjano i politički prihvatljivo, dok je svako istrajavanje na duhu Daytona putovanje BiH u ambis, kraj Bosne i Hercegovine i slično. Istovremeno, upravo je taj političar, koji se poziva na Daytonski mirovni ugovor kao trajni i ultimativni ugovor bosanskohercegovačke budućnosti, najviše puta opomenut od međunarodne zajednice za kršenje Ugovora. Međunarodna zajednica je kao najradikalniju antidejtonsku aktivnost imenovala namjeru Republike Srpske da organizira referendum o Sudu i Tužilaštvu Bosne i Hercegovine, što je odlukom NSRS od 15.jula 2015. ozakonjeno na entitetskom nivou, čime je najviše zakonodavno tijelo u ovom entitetu de facto i eo ipso napustilo Dejtonski mirovni ugovor. Istovremeno, takvo antidejtonsko djelovanje ne priječi aktualnog predsjednika tog entiteta da se zorno predstavlja kao čuvar Dejtona. Kako je to moguće? Pa moguće je zbog jedne od najslabijih tačaka mirovnog ugovora a to je njegov aneksioni Ustav koji svojom pravnom neobaveznošću omogućuje različite interpretacije ali i različito institucionalno i normativno reguliranje ustavnopravne materije od strane unutrašnjih dejtonskih aktera. Zato je prije prava važno razviti debate sociološke i politološke naravi kako bi se iz velike društvene slike mogli derivirati i pravni zahtjevi čija će koherencija biti dovoljno snažna za uspostavljanje pravnog normativiteta dejtonske države koji će se jednako odnositi na sve. Duh i slovo Daytona Za tu nadajuću koherenciju u skoroj budućnosti iznimno je važno analizirati pojmove proizašle iz konstitucije dejtonskog političkog polja koje se prostrlo Bosnom i Hercegovinom kao aksiomatski okvir njene moderne državnosti. Mirovni ugovor iz američke vojne baze nametnuo se kao krucijalni politički pojam čiji se sadržaj ne može nadvladati. To znači da se građanima Bosne i Hercegovine Mirovni sporazum nudi kao čisti nezaborav. A, parafrazirajmo Borhesa, ako je nešto nezaboravno, ljudi ne mogu misliti ni na šta drugo. Daytonski sporazum je nezaboravljajući Ugovor, čiji oktrojitelji opetovano šalju poruke da se zemlja ne može misliti u drugom ključu, nego samo i samo u ključu dejtonske klinike na kojoj vlada epidemija nacionalističke zaraze koja se ne može zaustaviti jer je u klinici sve sumnjivo osim nacionalizma. Samo je nacionalizam neproblematičan te je uspio preko svojih 14
ključnih političkih i intelektualnih aktera promovirati kritiku nacionalizma kao najgori oblik nacionalizma(?!?), dosljedno uskraćujući mogućnost da se bilo koja kritička opservacija nacionalizma (čak i ona koja dosljedno razobličuje ne samo secesijske nego i unitarnograđanske tipove nacionalizma) motri kao ideološki opozit nacionalističkim teorijama i praksama. U današnjoj Bosni i Hercegovini odbiti svođenje na etnički nacionalitet, znači da ste nacionalist, jer odbijajući očiglednost našeg života (a nacionalizam je naša zajednička očiglednost) možete biti optuženi za najgori oblik ideološkog postvarenja stvarnosti. U takvoj ambijentalnosti tiho umire naša domovina a novih nema i teško da će ih biti, što u logičkoj ravni implicira iracionalnost kao političku, intelektualnu i kulturnu normu, koja svaki argumentacijski niz dovodi u pitanje jer je racionalan. Pokušajmo kroz figuru duha i slova Daytona intervenirati u područje iracionalnih politika, kako bi stvorili uvjete da demontiramo najveću podvalu koja se nudi građanima Bosne i Hercegovine. Ta podvala sadržana je u ambiciji da BiH za sva vremena ostane dejtonska država, odnosno država kojoj je zabranjena bilo koja promjena. Kada bi taj stav bio racionalan, to bi značilo, ako poopćimo taj determnistički princip, da u svijetu od trenutka nastanka država nije bilo nikakavih unutrašnjih promjena u samim državama. Takav princip bi značio da je svaka država svojim institucionalnim dizajnom uvijek na svom početku, da, bez obzira na zahtjeve života, ostaje u svojoj natalnoj fazi i da je ta natalna faza jedina faza egzistencije države od početka pa do eventualnog kraja. Da argumentacija o nepromjenjivosti Daytona ima ikakvog logičkog i političkog smisla, krajnja posljedica takvog stava bila bi, u univerzalnoj ravni, nepostojanje Daytona. Taj ugovor ne bi bio moguć, do njega ne bi bilo moguće doći, budući da su sve države uvijek na početku svoje egzistencije, pa bi Srbija bila na početku svoje državnosti, SAD-e također, Francuska također, Rusija također, dakle, ni na koji način ne bi mogli participirati u jednom međunarodnom dokumentu koji je konstituiran sa unutrašnjom svrhom da bude početak a ne kraj emancipacije jedne političke zajednice kao što je Bosna i Hercegovina. Upravo je na tragu ove logičke i političke inkoherencije i rezoniranje koje ima za cilj da slovo Dejtona učini nepromjenjivom i vječnom kategorijom. U posljednjih nekoliko godina svjedoci smo upravo kontinuiranog pokušaja da se između duha i slova Daytona napravi jaz, kanal, rupa, linija presijecanja koja odvaja ono što je, navodno, napisano od onoga što je intencija, negativan duh koji hoće da izmijeni poredak. Ali nema slova bez duha slova, nema poretka bez diskursa, nema realizirane zamisli bez prethodne imaginacije. Insistirati na nekom slovu Daytona (a budući da su interpretacije slova istovremeno radikalno različite, o kom slovu tačno govorimo kada govorimo o Daytonu) poništavajući njegov duh, već je izmjena slova Daytona. Ta izmjena godinama traje i može se svesti u eritristički iskaz - kontinuiranom afirmacijom Daytonskog sporazuma, mijenjati taj sporazum, do tačke u kojoj će on biti samo i samo sila dezintegracije. To je proces koji je dominirajući politički narativ i institucionalni imperativ. Višegodišnjim insistiranjem na slovu Daytona, degradira se intencija njegovog duha da bude promijenjen jer ne može biti politički realiziran. Insistiranje na slovu Daytona je destrukcija slova 15
Daytona koje je struktuirano tako da hoće da bude promijenjeno. Njemu samo život daje smisao jer život svemu daje smisao: to je najniži nivo smislenosti funkcionalna biologija. Insistiranje na Daytonu kao zlatnom teletu vodi ka konstrukciji nasilja kao identitetskoj tačci BiH danas i u budućnosti, zato što je nepromjenjivost Daytona nasilje samo po sebi, nasilje kao prirodno stanje. A iz prirodnog stanja valja izaći čega je i Kant bio svjestan mada smo danas u onoj fazi koju balibarovski možemo označiti nelagodom - ne znamo iz njega izaći. Uzmimo za primjer HDZ BiH. To je stranka koja posljednjih nekoliko godina traži promjenu dejtonskog političkog okvira zagovarajući njegovo prevazilaženje kao način proizvodnje nacionalne ravnopravnosti i način proizvodnje države. I šta se dešava u političkoj praksi? Stranka koja traži promjenu Mirovnog ugovora ključnog partnera traži u politici koja je protiv promjene Ugovora? SNSD je ključni saveznik HDZ-a u promjeni stanja koje SNSD ne želi promijeniti nikada i nikako! Iz ovakvog opisa kao važno pitanje postavlja se pitanje o smislu i zadnjim namjerama političara u dejtonskoj BiH. Kako su to lider HDZ-a Dragan Čović i lider SNSD-a najbolji politički saveznici a imaju potpuno suprotstavljen odnos prema najvažnijem strateškom pitanju: promjeni Ustava? Ako je, logicirajmo dalje, SNSD saveznik HDZ-u za promjenu Ugovora samo u jednom dijelu zemlje (i to onom u kojem je politički irelevantan, dakle u federalnom entitetu), to je čista besmislica koju ne vrijedi ni konotirati. A ako nije besmislica zašto se onda promjena Ugovora samo u jednom dijelu zemlje ne bi odnosila na Republiku Srpsku. Naravno, prethodna tvrdnja ne afirmira samo tu promjenu već afirmira stav da nema promjene koja se odnosi tek na jedan dio zemlje, jer bi to de facto a u perspektivi i de jure moglo značiti da se ne radi o jednoj zemlji što i jeste suštinska odrednica negacionističke politike Milorada Dodika za koju je svih ovih godina nastojao pridobiti podršku u upravljačkim strukturama Brisela i glavnih evropskih metropola i na veliku sreću nije je dobio, mada ni ta mogućnost nije bila isključena. (o birokratskim igrama sa BiH vidjeti detaljnije u knjizi Bosna u fokusu - drugi politički izazov Christiana Schwarz-Schillinga, Erich Rathfelder i Carl Bethke, 2011, Kult B, Sarajevo.) Prethodno izrečeni stav, da još jednom naglasim, nije u koliziji sa uvjerenjem autora da u entitetu FBiH treba započeti ustavne promjene, ali sa jasno definiranom obavezom međunarodne zajednice da su te ustavne promjene početak a ne kraj i da je smisao promjene ustava u FBiH da se ista aktivnost odigra i u entitetu Republika Srpska. Međunarodna zajednica: Važna pitanja i provocirajuće tvrdnje Pozivanjem na dejtonski mirovni ugovor uz njegovu kontinuiranu negaciju stvoren je dugotrajni mehanizam agoniziranja države. Taj primitivni politički instrument, nažalost, uspijeva jer nema adekvatnog odgovora kojim će se sankcionirati nastojanja da zemlja iznutra konačno poludi i svoju šizofrenu strukturu ovjeri internim urušavanjem. 16
Da bi se taj proces zaustavio, jedan od rijetkih mehanizama koji još uvijek ostaje kao djelotvorna snaga jeste stvarna podrška međunarodne zajednice ustavnim promjenama na matrici logičnog rezoniranja da je vanjska uprava za jednu zemlju odgovorna sve dok zemlja ne dođe u poziciju ničim ugrožene samoodrživosti. Nažalost, dosadašnja nastojanja za ustavnom reformom srušena su, kako unutrašnjim radom nacionalističkih sila u BiH tako i stvarnom nezainteresiranošću međunarodne zajednice za zbiljskom promjenom onemogućene i zarobljene države koju nepravedni mirovni ugovor već dvadesetu godinu drži u stanju frustrirajuće kibernacije. Iako su se prošle godine pod pritiskom konfederacije evropskih pučkih stranaka i uz veliki angažman prije svega njemačkih demokršćana, pučke stranke u BiH (SDS, PDP, SDA, HDZ, HDZ 1990 ) obavezale da će, nakon općih izbora u oktobru 2014. raditi na evropskoj perspektivi BiH, bez uzmicanja i izmišljanja artificijelnih političkih razloga, reformska agenda za BiH kreirana od strane Evropske komisije i podršku Berlina, Londona i Washingtona, još uvijek je diskutabilna, kako iz unutarnjih političkih razloga, tako i zbog izmijenjenih globalnih geopolitičkih okolnosti koje se reflektiraju na Balkan, naročito na zapadni Balkan. Da bi ta agenda uspjela bar u nekoj mjeri, važno je saopćiti stvarno stanje u BiH nakon dvadeset godina egzistencije jednog naročitog političkog dizajna, čiji je institucionalni format omogućio proizvodnju lokalne države u globalnom opticaju, a pod ovom pojmovnom ekspresijom mislimo na dejtonsku BiH kao naročitu, sui generis državu koja u svojoj političkoj utrobi krije pored domaćih nosilaca suvereniteta i vanjsku polugu očuvanja tankog i poroznog bh. suvereniteta, međunarodnu zajednicu. U mom uvidu stvarno stanje je moguće detektirati kroz postavljanje važnih pitanja i iznošenje provocirajućih tvrdnji. Da li je 20 godina dejtonske BiH dovoljno za izvođenje sumornog zaključka u čijoj osnovi leži mišljenje kako je jedina mogućnost BiH da opstane kao država u njenoj nemogućnosti da bude država? Iz naše stvarnosti možemo podići puno zaključaka koji će nas uvjeriti da BiH od raspada čuva samo to što je iznutra raspadnuta. Da li to znači da BiH od nestanka iz svijeta država čuva samo činjenica da iznutra stvarno nije država? Ako prethodne elaboracije prihvatimo kao argumentacije zasnovane na racionalnosti a ne emocionalizmu, onda možemo iz zone političke korektnosti preći u zonu oštrog radikalnog govora o subjektima koji de facto spriječavaju mogućnost konstitucije samoodržive političke zajednice. Koji su to subjekti? To su oni subjekti koji su bili uključeni u advokaturu mirovnog ugovora za BiH. To su SAD-e, EU, odnosno ključne zemlje evropskog geostrateškog jezgra, Kontakt skupina, Srbija, Hrvatska i domaće dejtonske političke elite. Nabrojani subjekti zarobljenici su permanentno rastuće fikcionalizacije stvarnosti. (Tofler, 1998) Ta rastuća fikcionalizacija stvarnosti podržana je od nabrojanih aktera idejom koja pripada političkoj patologiji. To je ideja o nepromjenjivosti dejtonske konstitucije države ili o njenoj promjenjivosti samo i samo ako to žele unutrašnji politički akteri. Ova iritirajuća 17
redukcija u koliziji je sa imperijalnom strukturom vladanja koja je za BiH predviđena mirovnim ugovorom., bez obzira što se protagonisti međunarodne politike neće složiti s mišljenjem da je u pitanju imperijalna uprava. Ako je nazovemo kvaziimperijalna ili neimperijalna ili poluimperijalna, šta se mijenja. Defanzivni obrazac međunarodnog imperiuma primjenjen u BiH neka je vrsta epistemološke i ontološke oholosti (Toal, 2007) koja u mislećim građanima BiH može proizvesti i proizvodi osjećaj gradnje novog statusa - statusa nižih bića. Zašto? Konstitucija države na premisama mirovnog ugovora koji zahtijeva stalni angažman SAD-a kao zbiljskog kreatora Sporazuma (a već dugo smo u fazi izostanka američkog primarnog aktiviteta) proizvela je čudnu situaciju: zemlja zahtijeva deus ex machinu ali spuštajućeg subjekta koji će narasle antinomije privesti progresivnom kompromisu nema. Naprotiv, već nekoliko godina Washington, a sa njim i Bruxelles, šalju poruke kako subjekt promjene mora doći iznutra, iako je struktura političke zajednice takva da subjekt promjene ne može doći iznutra; može se samo fingirati da subjekt promjene dolazi iznutra. Bosna i Hercegovina na vrlo je skliskom terenu: autentično onemogućena da bude država ona ne može prestati biti država. U takvoj šizofrenoj ambijentalnosti, u frustrirajućoj napetosti između toga da bude i toga da ne bude, odvija se povijest naše sadašnjosti. Nažalost, naša sadašnjost pripada pretpovijesnom dobu, dobu leda, jer BiH jedina je zemlja u Evropi kojoj se, frustrirajućom logikom aneksionog ustava zabranjuje promjena. I kao što se u Sto godina samoće pukovnik Aurelijano Buendija sjeća onog dalekog popodneva kada ga je otac poveo da, kao čudo neviđeno, upozna led (Markes, 2010), tako će i u BiH dolaziti ljudi sa raznih strana svijeta da vide politički mirakl: zemlju zaleđenu u američkoj vojnoj bazi Right Peterson, zemlju u kojoj su entiteti svete krave, nepromjenjive kategorije, čak i po cijenu redukcije naših života na goli život, na Agambenovog homo sacera. Pristati na ideju nepromjenjivosti mirovnog ugovora, znači pristati na budućnost koju će oblikovati čemer sadašnjosti. Ime naše budućnosti je gora sadašnjost. Međunarodna zajednica pristala je svih ovih godina na goru sadašnjost kao izvjesnu formu budućnosti. Hinjeći odsustvo iz zemlje u kojoj je međunarodnim ugovorom ovjerila svoje, sui generis, prisustvo, uputila nas je na slijedeći paradox: ključni akteri međunarodne zajednice dopustili su BiH kao zarobljenoj i nedovršenoj državi da pokuša unutar sebe pronaći sopstvene snage koje je mogu iz stanja konfuzije, obamrlosti, letargije i nečinjenja podići na viši nivo političke aktivnosti, na nivo praktične djelatnosti u kojoj će domaći subjekti političke igre smisleno djelovati s ciljem konstitucije samoodržive zajednice. Istovremeno, država je institucionalno dizajnirana tako da ne može postići svoju održivost apelima da je promjena zemlje jedino moguća ako to žele domaći politički akteri. Domaći politički akteri jedino ne žele promjenu (ili žele onu vrstu partikularne ustavne promjene koja će spriječiti mogućnost zbiljske nadogradnje mirovnog ugovora koji je po svojim dometima više prekid vatre nego mirovni sporazum) političke matrice koja iznova generira nacionalizam kao pogonsko gorivo rasta državne birokracije na svim nivoima 18