КОН ПРЕДЛОГ-ЗАКОНОТ ЗА ИЗМЕНИ И ДОПОЛНУВАЊЕ НА ЗАКОНОТ ЗА ПОЛИЦИЈА. 1. Воведни забелешки- ги земаме ли правата и полицијата сериозно?

Проф. д-р Гордан Калајџиев 1 КОН ПРЕДЛОГ-ЗАКОНОТ ЗА ИЗМЕНИ И ДОПОЛНУВАЊЕ НА ЗАКОНОТ ЗА ПОЛИЦИЈА УДК 351.74/.76:34.04(497.7) 1.01 Изворна научна статија 1. Воведни забелешки- ги земаме ли правата и полицијата сериозно? Република Македонија за жал пропушта уште една прилика да ја осовремени полициската регулатива. По Предлогот за измени и дополнување на Законот за внатрешни работи (Натаму ЗВР), еве не соочени со уште еден недоносен законски проект како Предлог-закон за измени и дополнување на Законот за полиција (натаму Предлог-законот). 2 Министерството за внатрешни работи (МВР) не научи ништо од позитивните искуства од реформата на судството и казненото законодавство, па законите кои се во негова надлежност и натаму ги носи нетранспарентно, набрзина и без соодветна подготовка во смисла на некакви компаративни и други истражувања, јавни стручни и научни расправи, какви што заслужуваат закони со кои се оживотворуваат (или ограничуваат) основните човекови слободи и права. Се работи за правото на живот, морален и физички интегритет (забрана на мачење, нехуман и деградирачки третман), правото на слобода на движење, слобода и безбедност на личноста, приватноста, фер судење и презумпција на невиност и цела низа други граѓански и политички права и слободи, права за чие почитување Република Македонија трпи сериозни критики од домашните и меѓународните владини и невладини организации. 3 Во една модерна европска држава се очекува полициските овластувања со кои се ограничуваат основните човекови слободи и права да се уредат темелно и минуциозно, со јасно дефинирање на основите и условите кога полицијата може да користи посебни полициски овластувања, со строго уредени процедури и контрола врз законитоста на нивната примена. Законот за полиција (ЗП) засега не е на висина на оваа задача. Полицијата уште не разбрала дека ограничувањата за полицијата кои се вградени во Уставот на РМ се одраз на недовербата во капацитетот и професионалноста на полицијата да постапува согласно принципите на правната 1 Вонреден професор, Правен факултет Јустинијан Први во Скопје. Претседател на Хелсиншки комитет за заштита на човековите права на РМ. 2 Види: Законот за полиција,,,службен весник на Република Македонија бр.114/06 и 6/09. За нашите првични забелешки за Законот за полиција види: Т. Стојановски /Г. Калајџиев, Критички осврт врз Предлогот на Законот за полиција, во: Борба против организираниот криминал во РМ, Билтен бр. 1, ФИОМ, Скопје, 2006, стр. 13-27. 3 Види само извештаите на Комитетот за заштита од тортура на Советот на Европа (www.cpt.coe.int), Американскиот Стејт Департмент (http://www.state.gov/documents/organization/186589.pdf), Хелсиншкиот комитет за човекови права (www.mhc.mk), Коалицијата Сите за правично судење (http://www.pravicnosudenje.org.mk), Народниот правобранител (http://www.ombudsman.mk/ombudsman/upload/npm-dokumenti/2012/godisen%20izvestaj-npm.pdf), Транспарентност Македонија (www.transparentnost-mk.org.mk), како и пресудите на Европскиот суд за човековите права против Република Македонија (во превод на: www.justice.gov.mk) 1

држава во која владее правото (што влече корени уште од времето на Ранковиќ!), 4 и дека од таа ситуација на голема недоверба треба да се извлече со дополнителни напори во достигнувањето на европските стандарди, а не со зачмаеност, самодоволност и игноранција. Аргументот дека некои работи подетално ќе се уредат со подзаконски акти не може да го оправда површното и контроверзно уредување на основните полициски овластувања со кои се зафаќа во граѓанските слободи и права, и е најдобро тие прописи да се предлагаат и носат заедно со основниот закон. 5 Наместо јасно да ги определи функциите и задачите на полицијата, 6 клучен и воедно најпроблематичен поим во законот е полициски работи. Навистина не знаеме дали некаде освен во Хрватска во полициските закони во споредбеното право се користи поимот полициски работи на начин на кој тоа се прави во нашиот закон за полиција, 7 каде овој, најблаго речено, матен поим се споменува безмалку стотина пати. 8 Имено, ова личи на некаков закон од некој авторитарен режим и во суштина се користи да овозможи недефинираност и злоупотреба на овластувањата на полицијата наспроти граѓаните и цивилниот сектор. Јасно е што е функција или задачи на полицијата, а како што споменавме понапред- мора многу јасно да се определи кога и како се применуваат овластувањата, која е процедурата, кои се правата и гаранциите за граѓаните и сл. Да се користи поимот полициски работи како цел и вредност доволна сама за себе, и со тоа да се оправдуваат овластувањата на примена на сила, полициска палка, службено куче, ограничување 4 Некои одредби на нашиот Устав во таа смисла се дури премногу либерални, а со самото тоа и контроверзни и нереални. Некои од ваквите одредби како онаа за траењето на притворот и неповредливоста на приватноста во сферата на комуникациите беа предмет на расправа и за нив се донесени амандмани, но други се сè уште спорни, иако вистинска расправа за истите не е водена. Така, на пример, барањето судска одлука да постои за секое влегување во дом (чл. 26), судска одлука да има за секое ограничување на слободата, од граѓаните воопшто да не може да се бара изјава (чл. 12) и др. се престроги и понекогаш можат да се одразат штетно токму врз интересите, безбедноста и правата на граѓаните. 5 Во компаративното право со прецизна и инструктивна законска и подзаконска регулатива излегоа британците, но добри практики во оваа смисла во Европа има сè повеќе. Види: V. Evan / K. Lidstone, The Investigation on Crime: A Guide to Police Powers, Butterworths, 1996; R. Crawshaw / B. Devlin / Williamson, Human Rights and Policing, Kluwer Law, The Hague, 1998; A. Ashworth, The Criminal Process, Second Ed., Oxford University Press, Oxford, 1998. P. Ozin/ H. Norton /P. Spivey, PACE: A Practical Guide to the Police and Criminal Evidence Act 1984 (Blackstone's Practical Policing), Second Ed. Oxford, 2010. 6 Патем речено, воопшто не е јасно зошто постои двојство помеѓу Бирото за јавна безбедност и Полицијата, што е еден, ако може така да се каже, шизофрен елемент во организацијата на МВР. Директорот на бирото е и директор на полицијата, па не е баш јасно дали некој од овие два облика на организација е поширок и го опфаќа во себе другиот, или тука има некоја посебна дијалектика! 7 Најголем дел од одредбите се копија на хрватскиот Закон за полиција од 2000 год. ( Народне новине'' бр.129/2000) и новиот Закон за полициските работи и овластувања од 2009 год. ( Народне новине'' бр.76/09), што не е ништо ново во нашиот правен систем, врзан за јазик што нашите експерти лесно го разбираат. Вистинска штета е што МВР не успеа ништо да научи и преземе од големиот број странски мисии за техничка помош од развиените демократии кои интензивно беа присутни во последниве две децении. 8 Во членот 2 од ЗП, кој е вистински бисер, Полицијата се дефинира како дел од Министерството во кој се вршат полициски работи преку полициски службеници, а Полициски службеник е... припадник на Полицијата со полициски овластувања, кој ги врши полициските работи во согласност со закон!!. 2

на слободата и приватноста и сл. како основни човекови права е непримерено за една модерна правна држава! Дополнително, полициските овластувања ќе ги користат и припадниците на УБК под услови и во обем неопходни за остварување на работите од надлежност на Управата (чл. 34 ЗВР)!!, но и да собираат податоци со примена на посебни мерки и постапки за тајно собирање на податоци согласно со закон (чл. 19 и 23 ЗВР). 9 На овој начин, овластувањата на полицијата од ЗП, ЗКП и Законот за следење на комуникации, прилично недефинирано освен за полициските работи, ќе се користат и за работи од надлежност на УБК, а за заштита на државата! 2. Усогласување со Закон за кривичната постапка 10 Како главна причина за измените и дополнувањата на ЗП се наведува усогласувањето со новиот Закон за кривичната постапка од ноември 2010 година. 11 Оваа цел на законот е само делумно остварена, и тоа на начин што отвора повеќе проблеми отколку што решава. Имено, од новиот ЗКП со кој темелно се менува не само моделот на казнената постапка, туку се востановуваат и сосема нови односи меѓу главните актери на казненоправниот систем, а особено односите помеѓу полицијата и јавното обвинителство, 12 Предлог-законот за измени и дополнување на ЗП прави нејасна селекција по однос на тоа кои одредби ги презема (што не е 9 ЗВР не успеа да го уреди прашањето за правното регулирање на овластувањата на припадниците на УБК. Оваа материја практично е правна празнина од донесувањето на Уставот на РМ со кој се ставија вон сила сите подзаконски акти со кои беше уредена работата и овластувањата на службата, а особено методите и овластувањата со кои се повредуваат со уставот и меѓународните инструменти загарантирани права и слободи (како тајни претреси, врбување граѓани и сл.). МВР не беше подготвено да се справи со ова прашање и најпрво се обиде да го одложи со упатување на донесување на некаков посебен закон во иднина, за подоцна да се повика на овластувањата од ЗП, ЗКП и Законот за следење на комуникации. Ова е обична финта, бидејќи припадниците на безбедносните служби немаат потреба од класични полициски овластувања. УБК планира и спроведува контраразузнавачки, информативно аналитички и прогностички, контролни и координативни активности кои се од битно различна природа од активностите на Полицијата (за заштита на јавен ред и мир, сообраќај, криминалистички извиди и сл.). 10 Види: Законот за кривичната постапка, Службен весник на Република Македонија 150/10. 11 За реформата во Република Македонија најопшто: G. Bužarovska/ G. Kalajdžiev, Reform of the Criminal Procedure in the Republic of Macedonia, Iustinianus Primus Law Review, No.1, Spring 2010 (www.law-review.mk); Г. Бужаровска/ Г. Калајџиев, Реформа на кривичната постапка, Зборник од текстови од проектот за борба со организираниот криминал на јавното обвинителство, Скопје/Охрид, 2009, 13. 12 Види: Г. Калајџиев/Т. Стојановски/С. Зиков, Новите односи меѓу полицијата, јавното обвинителство и судот во претходната постапка, Македонска ревија за казнено право и криминологија (МРКПК), бр. 1, 2008; Г. Калајџиев, Позначајни концепциски разлики во реформата на истрагата во Хрватска и Македонија, во Зборник на трудови на Правните факултети во Скопје и Загреб, 2010; Г. Калајџиев/Д. Илиќ, Формирање, организација и функционирање на правосудната полиција и истражните центри на јавното обвинителство, МРКПК, бр.2, 2009, стр. 121-154; A. Perrodet, The public prosecutor, вo: M. Dеlmas-Marty /J. Spencer (Eds.), European Criminal Procedures, стр. 415; E. Mathias, The balance of powers between the police and the public prosecutor, вo: European Criminal Procedures, стр. 459, 461; J.-M. Jehle /M. Wade (Eds.), Coping with Overloaded Criminal Justice Systems-The Rise of Prosecutorial Power across Europe, Göttingen, 2005. 3

потребно, бидејќи се дуплираат одредбите во различни закони), 13 кои ги разработува, а за кои упатува на дополнително уредување во подзаконски акти. Притоа, се чини дека МВР ги презема или доразвива решенијата на ЗКП кои и се допаѓаат и со кои полицијата добива овластувања, а ги избегнува, маргинализира или дезавуира одредбите кои значат гаранции за граѓаните, надворешна контрола врз полицијата или некаков трошок за неа. Така, на пример, не се разработени процесните гаранции во врска со подоследно остварување на правото на бранител, контролата од страна на јавното обвинителство, судовите и Народниот правобранител и сл. 14 Она што е посебно важно е што во предложените измени се маргинализираат па дури и игнорираат суштински концепти од новиот ЗКП, клучни за реформата. Измените во ЗП предистражната полициска постапка ја уредуваат така што едвам се споменува јавното обвинителство, а Правосудната полиција не се ни споменува! 15 Имено, со измените на ЗП намерно се игнорира раководната улога на јавното обвинителство за претходната постапка. ЗКП навистина остава определена автономија на полицијата заради итноста на истрагите или немањето потреба јавното обвинителство да се вклучува во секоја истрага, особено не за лесни кривични дела. Но, главната идеја е дека контрола врз целата претходна постапка има јавното обвинителство, па оттука се засилува обврската за брзо информирање на јавното обвинителство од страна на полицијата и се засилуваат инструментите за контрола врз полициското постапување, вклучително и кај оценувањето на работата и влијанието врз напредувањето во кариерата. ЗКП и Законот за јавното обвинителство предвидуваат многу поконкретно раководење на обвинителството со полицијата отколку што тоа се гледа во ЗП. Некои одредби се притоа прилично неусогласени, па така член 14 од Предлогот (член 36 од ЗП) зборува дека полицијата ги применува полициските овластувања на сопствена иницијатива по службена должност и по одлука на суд 13 До донесување на ЗП, задачите, процедурите и овластувањата на полицијата во кривичната постапка се уредуваа со ЗКП, а ЗВР ги уредуваше работите и овластувањата на полицијата во областа на сообраќајот, јавниот ред и мир и сл. Ова не е обично техничко прашање. Имено, кога полициските овластувања во кривичната постапка се уредени со ЗКП, јасно се гледа дека во таа сфера полицијата работи за обвинителството. Внесувањето на полициските должности и овластувања и процедури од претходната кривична постапка во ЗП погрешно ги прикажува полициските должности и овластувања за откривање и пријавување на кривичните дела како некакво автономно (оригинерно) полициско овластување кое нема многу врска со задачата на јавното обвинителство за гонење на кривични дела. Инаку Предлогот во членот 4 со кој се интервенира во чл. 14 од ЗП погрешно зборува дека полицијата гони сторителите на кривичните дела, бидејќи за гонење на кривични дела со Уставот на РМ овластено е исклучиво јавното обвинителство (чл. 196 од Уставот на РМ). 14 Не треба да се заборави дека некои работи од новиот ЗКП подготвувачите на овој и другите закони кои треба да се усогласат со него и не ги разбрале правилно. Во таа смисла е тажно па дури и неодговорно тоа што главните експерти кои ја подготвуваа реформата на казненоправниот систем се сега исклучени од работата врз другите прописи очигледно од политички причини, главно заради критичкиот пристап кон актуелната власт и состојбите во полицијата и судството и државата воопшто. 15 Правосудната полиција се споменува во измените и дополнувањата на ЗВР. 4

или наредба на јавниот обвинител, 16 но не кажува кога тоа полицијата може да работи по сопствена иницијатива, додека за одделот за организиран криминал предвидува дека ќе работи по насоки на јавното обвинителство (чл. 8 од Предлогот/ чл. 18 од ЗП). 17 Од друга страна, навистина, Правосудната полиција не е некаква засебна институција; должностите на правосудната полиција во смисла на ЗКП ги вршат организационите единици во МВР, Финансиската полиција, и Царинската управа кои согласно законски утврдениот делокруг на работа преземаат мерки и активности за откривање и спречување на кривични дела, фаќање и пријавување на сторителите на кривични дела, обезбедување на доказите на кривичните дела и други мерки со кои се овозможува непречено водење на кривичната постапка, како и припадниците на правосудната полиција во тимот на јавниот обвинител во истражните центри на јавното обвинителство. Сепак, МВР можело и требало да направи напор на некој начин да се дезигнира делот од МВР кој работи на откривање и истражување на кривични дела (традиционално познат како криминалистичка полиција или полиција во цивил). 18 Ова особено ако се види дека ЗП посветува посебно внимание на одделот за организиран и сериозен криминал. Нешто слично МВР можело да направи со подетално определување на функцијата, надлежностите, организацијата и овластувањата на криминалистичката полиција, но и на граничната полиција, сообраќајната полиција и сл. Во крајна линија, не е ни логично ниту потребно сите полициски службеници да имаат исти задачи и овластувања. ЗП не ги регистрира ниту старешините и службениците на правосудната полиција од новиот ЗКП, што е обид за една појасна и пофункционална релација помеѓу полицијата и обвинителството отколку досега. Новиот ЗКП не случајно определува кои се сметаат за старешини на правосудната полиција (чл. 49 ЗКП). Тоа се оние кои непосредно раководат со организационите единици на правосудната полиција кои си остануваат во ресорните министерства (член 47 ЗКП). Тие се сега во директна врска со јавното обвинителство преку кои обвинителството ќе располага со единиците односно другите припадници на правосудната полиција. Ова е, се разбира, лесно да се каже, но за вистинско заживување на новите релации ќе требаат и други инструменти што во ЗП и ЗВР недостасуваат, како и повеќе политичка волја и сериозност. 19 16 Полицијата впрочем постапува по службена должност и кога работи по наредби или насоки на судот и јавното обвинителство, но еве таа фраза ќе ја разбереме како постапување на сопствена иницијатива, без да има наредба на друг надлежен орган. 17 ЗКП и ЗЈО оставаат на обвинителството да одлучи дали ќе даде конкретни задачи/наредби на полицијата или ќе и даде само насоки (чл. 41, 46, 51, 283 од новиот ЗКП). За ова повеќе: Г. Калајџиев /Д. Илиќ, Формирање, организација и функционирање на правосудната полиција и истражните центри на јавното обвинителство, МРКПК, бр.2, 2009, стр. 121. 18 ЗП пак зборува општо за полициски службеници кои ги вршат полициските работи, но кои од нив се овластени за кривичните истраги не кажува (освен за организиран и сериозен криминал) и тоа го остава на внатрешната систематизација во МВР. 19 Не е јасно кој е, на пример, непосреден раководител во надворешните канцеларии на кримполицијата, началникот на крим-одделението за криминалистички работи на СВР или инспекторот назначен за раководител на надворешната канцеларија. Најдобро е односите помеѓу полицијата о јавното обвинителство освен со релевантните закони подетално да се уредат со посебен подзаконски акт. За ова Хрватска е лесно достапен пример. 5

3. Усогласување со европските директиви и стандарди Од друга страна, навистина е неразбирливо во законот да не се внесат стандардите за правата на осомничените во полициската постапка кои во последниве неколку години интензивно ги развива Европската Унија. Овие не беа донесени во време кога се подготвуваше новиот ЗКП, па оттука измените во ЗП се вистинска прилика Република Македонија да ги усвои модерните европски текови во оваа сфера. Како што може да се види, не е точна оценката од пропратните материјали на предложените измени дека измените немаат влијание врз усогласеноста со законодавството на Европската Унија! 20 Имено, во ноември 2009 год. ЕУ усвои програма за донесување цела низа директиви со кои ќе се гарантираат правата на осомничените во кривичната постапка. 21 Со овие треба да се обезбеди ефикасна заштита на правото на превод и толкување; информирање за правата и обвиненијата против осомничениот; правото на пристап до бранител и бесплатна правна помош, како и посебни гаранции за ранливите групи. Досега се усвоени две директиви и тоа во 2010 год донесена е директивата за правото на преведувач и толкувач во кривичната постапка (Directive 2010/64/EU of 20 October 2010 on the right to interpretation and translation in criminal proceedings) и во април 2012 година Директивата за правото на информирање во кривичната постапка (Directive 2012/13/EU of 22 May 2012 on the right to information in criminal proceedings). Во јуни 2011 год е објавен и предлогот на Директивата за правото на бранител во кривичната постапка и правото на комуникација по лишувањето од слобода (Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the right ofaccess to a lawyer in criminal proceedings and on the right to communicate upon arrest, Brussels, 8.6.2011, COM(2011). 22 20 Види: Иницијална проценка на влијание на регулативата и План за спроведување на проценка на влијанието на регулативата (достапно на интернет страницата www.ener.gov.mk). Во истиот материјал и образложението на предложените измени е проблематична и процената за трошоците врз Буџетот на РМ. Ова особено во врска со трошоците за имплементација на законот. Имено, ниту во овој закон, како и кај процените за новиот ЗКП, не се пресметани трошоците за бесплатно право на бранител во полициската постапка и соодветните простории каде насамо ќе се советуваат со бранителите, правото на лекарска помош, подготовката, печатењето и преводите на поуките за правата, техничката имплементација на врската помеѓу полициските станици и јавното обвинителство односно Народниот правобранител и сл. 21 Види: Council of the European Union, Resolution of 30 November 2009 on a Roadmap for strengthening procedural rights of suspected or accused persons in criminal proceedings, OJ C 295/1, достапно на: http://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:6:2009:295:0001:0003:en:pdf. 22 За ова веќе постои обемна литература: Cape, E., Hodgson, J., Prakken, T. and Spronken, T., Suspects in Europe, Antwerp: Intersentia, 2007; Cape, E., Namoradze, Z., Smith, R. and Spronken, T., Effective Criminal Defence in Europe, Antwerp: Intersentia, 2010 (резиме од истражувањето достапно на http://www.soros.org/sites/default/files/criminal-defence-europe-summary.pdf); Klip, A., European Criminal Law, Antwerp: Intersentia, 2012; Cape, Е. / Namoradze, Z. (Eds.), Effective Criminal Defence in Eastern Europe, 2012 (достапно на http://www.soros.org/sites/default/files/criminal-defence- 20120604.pdf); Open Society Foundations, Improving Pretrial Justice: The Roles of Lawyers and Paralegals, New York: Open Society Foundations, 2012; Hodgson, J., Safeguarding Suspects Rights in Europe: A Comparative Perspective, New Criminal Law Review 14 (4), 2011, 611 665; Jimeno-Bulnes, M., Towards Common Standards on Rights of Suspected and Accused Persons in Criminal Proceedings in 6

4. Полициските овластувања за апсење и правата на граѓаните Законот не прави јасна разлика помеѓу функцијата и задачите на полицијата, дејствијата што ги презема и нејзините овластувања во врска со овие задачи односно функции, за што веќе говоревме во врска со полициските работи. Ние сепак во оваа прилика ќе се задржиме само на позначајните овластувања релевантни за казнената постапка. Инаку за полицијата да презема мерки и активности (во законот наброени како овластувања) заради спречување и откривање казниви дела доволно е да постои обично сомневање (непроверено сознание) дека е сторено или ќе биде сторено кривично дело или прекршок, а основи на сомневање (како повисока веројатност од обично сомневање) на полицијата и е потребно за да користи овластувања со кои се засега во слободите и правата на граѓаните. Законот инаку не го смета самото запирање како полициско овластување, но тоа е имплицитно на повеќето од овластувањата. 4.1. Собирање информации. Интересно (и чудно) е дека се бара полицијата да има сомневање за криминал за да разговара со граѓаните на улица, на работно место и сл. а во полиција може да ги повикува (па дури и присилно!) заради сите други полициски работи! Нема сомнение дека граѓаните можат и треба да соработуваат со полицијата, па оттука нема ништо лошо во тоа полицијата да бара или прима информации од граѓаните за прашања од нивна надлежност (да не речам, за полициските работи). Крутоста на чл. 12 од Уставот на РМ кој забранува од повиканите и приведените да се бара изјава е само една претерана реакција на полициските злоупотреби на комунистичкиот систем и не треба да се толкува како апсолутна забрана тие воопшто за се прашуваат- бидејќи не само што такво нешто не е нормална работа (во цел свет), туку е спротивно и на самата таа уставна одредба, која предвидува граѓаните да можат да се повикаат, зошто инаку која би била воопшто смислата на повикувањето. Инаку, прашањето за т.н. информативен разговор е нешто посложено. Имено новиот ЗКП, по многу полемики, конечно го напушти присилното доведување во полициска станица заради информативни разговори (чл. 279 ЗКП). 23 Покрај контроверзната уставна забрана од граѓаните да се бара изјава, и исто толку контроверзната одлука на Уставниот суд граѓаните да може да се приведат присилно со судска одлука иако не мораат да разговараат со полицијата која откако ќе ги приведе (со сила или под закана со присила) 24 и можат да си одат веднаш the EU?, CEPS Liberty and Security in Europe Series, 2010, достапно на: www.ceps.eu; The Carloway Review: Report and Recommendations, Edinburgh: Carloway Review, 2011, достапно на: http://www.scotland.gov.uk/about/carlowayreview 23 Можноста за присилно доведување на лице кое не се јавило на поканата сега е задржана само за постапката пред јавниот обвинител (чл. 285 ЗКП). 24 Во практика одлуки за приведување на информативен разговор судовите не носеа речиси никогаш, помеѓу другото и затоа што не постоеше материјално правна-основа за ваква форма на апсење. Во едно истражување на Транспарентност Македонија од 2004 год. се покажа дека во 368 случаи кои беа предмет на истражувањето, судска наредба за приведување на разговор во полиција имало во само 2 случаи. Види: Поглед од внатре, Набљудување на постапките за кривични дела од областа на корупцијата во Р.Македонија, Прв дел, Скопје, 2004, стр. 44. 7

откако ќе изјават дека не сакаат да зборуваат- што е нелогично и непотребно малтретирање на граѓаните или пак една перфидна игра за да и се даде прилика на полицијата луѓето да ги приволи на разговор. Правна обврска за граѓаните инаку постои само во постапка пред суд (или пред јавен обвинител) како сведок односно жртва или како осомничен, но да не заборавиме, Кривичниот законик востановува обврска за пријавување потешки кривични дела. 25 Се разбира дека за полицијата заканата со присилно доведување функционираше, а тоа дека луѓето слободно и со лесно ќе си заминат од полициска станица откако ќе одбијат да соработуваат, исто така, не е баш едноставно. Во практика осомничените повикани на информативен разговор de facto беа држени во полициска станица како лишени од слобода, и тоа често во услови каде нашите прописи воопшто не предвидуваат можност за апсење (лишување од слобода) на иницијатива на полицијата, бидејќи чл. 12 од Уставот на РМ и чл. 158 од ЗКП тоа го допуштаат само кога ситуацијата е итна и полицијата воопшто нема време да се обрати на обвинителството и судот односно кога сторителот е затечен во извршување на делото или непосредно по извршување на делото доколку сè уште постои опасност од одлагање. Задржувањето на осомничените по нивното лишување од слобода во полиција во практиката стана право на полицијата да ги држи 24 часа, иако ова ЗКП го предвидуваше како исклучок. 26 Тие едноставно беа задржувани без никој да треба посебно да го оправда дополнителното задржување, ниту пак некој можеше тоа ефикасно да го тестира пред судот од аспект на законитоста. 27 Токму затоа, новиот ЗКП ја разработува постапката со осомничените лишени од слобода и задржани во полиција. ЗП сепак одлучил да ја задржи можноста за присилно доведување на информативни разговори, иако тоа е избришано од новиот ЗКП, веројатно повикувајќи се на одредбата за максималното задржување во полициска станица заради разговор на 4 часа, која одредба немаше за цел да ги легитимира приведувањата заради информативни разговори, туку да биде дополнителна гаранција за околноста дека луѓето не можат со лесно да си заминат од полициска станица. 28 Што е најинтересно, ЗП овој рок од чл. 279 ст. 4 на новиот ЗКП не го споменува, иако тоа е единствениот правен основ што сега евентуално би го легитимирал ваквото овластување! Службеникот за прифат кој ЗКП го смета за критична фигура за заштита на правата на лицата лишени од слобода и задржани во полиција ЗП и натаму не го споменува. Тој инаку се грижи за законитоста на постапувањето и остварување на правата на осомничените, кој меѓу другото, мора да ги забележи поплаките за 25 Читана буквално, споменатата уставна забрана од чл. 12 од повиканите да не може да се бара изјава би требала да важи и за сведоците во постапката пред судовите, бидејќи никаде во одредбата не се споменува дека таа се однесува само на полицијата или слични органи со посебни овластувања, што би било секако неразумно. 26 Чл. 12 од Уставот и чл. 159 од ЗКП ова го допушта само по исклучок. 27 Види пресудата во случајот Лазаровски против Република Македонија, Application No:4922/04, пресуда на Европскиот суд за правата на човекот од 08-10-2009 (достапно на http://www.pravda.gov.mk/txt/presudi/mak/lazorovski_mak.pdf). 28 За волја на вистината, за тоа дека оваа одредба замислена како гаранција може да биде нож со две острици беше дискутирано во групата што работеше на новиот ЗКП. 8

третманот при лишување од слобода/приведувањето и спроведувањето и да наложи лекарски преглед. 4.2. Информирањето за правата. Поуките за правата на осомничените се особено значајни и на нив Уставот на РМ, новиот ЗКП, но и КПТ и Европската Унија посветува посебно внимание, па дури и посебна директива. ЗП во чл. 34 предвидува: При примената на полициските овластувања повикување, лишување од слобода (додадено со чл. 13 од Предлогот, наша забелешка), приведување и задржување, полицискиот службеник мора веднаш да го извести лицето на јазик што го разбира, за причините за повикувањето, приведувањето или задржувањето и на јасен начин да го поучи за правото да молчи, правото да се советува со бранител, правото на бранител за време на полициската постапка, правото на лекарска помош ако тоа лицето го бара, како и за правото да се извести член на неговото семејство или нему блиско лице. 29 Згора на ова, Европската директива бара на уапсеното лице да му се соопшти колку (нај)долго може да биде задржан во полиција пред да мора да биде пуштен или одведен пред судија. 30 Ова не го предвидуваат ниту ЗКП, ниту ЗП! Ниту ЗКП, ниту ЗП не предвидува посебна листа на правата на која се инсистира во Европа (т.н. писмо за правата, letter of rights), за што во Европските стандарди е изготвен и модел приклучен кон ЕУ директивата. 31 Ваквата регулатива од аспект на новите стандарди на ЗКП и на ЕУ има повеќе други недостатоци. Прво, не прави јасна разлика помеѓу правата на осомничените од другите кои се повикани или задржани (сведоци, жртви, оштетен, хендикепирани и др. ранливи групи), како ни од аспект на положбата во која лицето се наоѓа (слободно, приведено, лишено од слобода, задржано и сл. 32 Осомничениот, на пример, има право да знае дали против него има некакви обвиненија односно поведена постапка, за кое дело, врз основа на кои докази и сл. 33 Особено е важно, но и многу контроверзно кои сè докази и информации на обвинетиот треба да му се дадат уште во полициската фаза на постапката. 34 Натаму, додека лицата повикани како можни сведоци не мораат да соработуваат, обвинетиот има право да молчи, што не е сосема исто. Законот инаку, како ни ЗКП, не кажува дали привилегираните сведоци треба да се поучат за привилегијата уште во полиција. 35 29 Види: Г. Калајџиев, Апсењето и задржувањето и правата на осомничените во Република Македонија, Balkan Yearbook of Human Rights 2002, стр. 433-455; К. Крстевска, Правните граници на полициските овластувања во функција на заштита на човековите права и слободи, магистерски труд, Скопје, 2007, стр. 22-39. 30 Directive 2012/13/EU. 31 Види: T. Spronken, EU Wide Letter of Rights in Criminal Proceedings: Towards Best Practice, 2010, достапно на http://arno.unimaas.nl/show.cgi?did=24161 32 Своевремено, Хелсиншкиот комитет и МВР по полициските станици дистрибуираа поуки за правата подготвени по британскиот тогашен модел, преведени на седум јазици (македонски, албански, турски, ромски, српски, влашки и англиски), заедно со инструкции за нивна употреба. МВР со овие поуки се фалеше пред КПТ, но истите одамна се вон употреба. 33 Види: S. Trechsel, Human Rights in Criminal Proceedings, Oxford University Press, Oxford, 2005; P. van Dijk/ G. J. H. Hoof, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, Kluwer, 1998. 34 Види: Cape, Е. / Namoradze, Z. (Eds.), Effective Criminal Defence in Eastern Europe, 2012. 35 Во правната литература во поранешна Југославија со ова прашање се бавеше професорот Баер (види: V. Bayer, Komentar Zakona o krivicnom postupku, Informator, Zagreb, _) 9

Битна разлика има и кај користењето на бранител. Нормално, право на бранител во светот имаат само осомничените, додека другите граѓани во некои држави имаат право на придружба на роднина, пријател и сл. Нашиот Устав најверојатно ја имал предвид често користената финта на полицијата во една вака рана фаза на постапката осомничените да ги сослушува како да не се осомничени, туку обични граѓани кои можеби нешто знаат за настанот, па затоа во чл. 12 од Уставот предвидел право на бранител да имаат сите повикани, приведени и лишени од слобода. 36 4.3. Право на бранител. Предлогот-законот се оглушува на цела низа важни гаранции во врска со бранителот во полициската постапка (што е експлицитно уставно право), а ЕУ стандардите, како што може да се види, не им биле ни познати! Прво, и натаму никаде во ЗП не се споменува правото осомничениот или другите лица со бранителот да се советуваат насамо. 37 На ова, напротив, новиот ЗКП инсистира (член 69 став 2), 38 затоа што правните експерти уште во одредбата на стариот односно постојниот ЗКП што гарантира право лицето да се советува со бранител гледаше потреба од доверливост, која е есенцијална за остварувањето на одбраната и функцијата бранител, но полицијата тоа упорно го одбиваше под изговор дека тоа едноставно не го пишува, а во полициските станици немаше нити услови односно простории за такво нешто. Според новиот ЗКП, во полициските станици ќе треба да се обезбеди просторија за советување со бранителот, што како што гледаме од планирањето на буџетските трошоци, засега не се планира. Второ, и уште побитно, е што правото на бранител во полициската постапка е само теоретско и илузорно, што би рекол Европскиот суд за човековите права, и треба нешто да се направи истото да биде практично и ефективно. Имено, наоѓањата на КПТ и Народниот правобранител односно Националниот превентивен механизам покажуваат дека со правото на бранител во полиција се користат само помалку од 5% од осомничените, што за овие експертски тела покажува дека нешто тука не е во ред, или народски кажано, некој нешто тука зафркава! 39 Колку за споредба, во Велика Британија се сметало за алармантно тоа што според службените податоци со правото на бранител во полиција се користеле околу 50 % од осомничените, па се предлага да се спроведат дополнителни и 36 Технички (правнички) поимот бранител не е сосем издржан, затоа што постапката најчесто формално не е ниту започната, па е поправилно во ваква ситуација да се зборува за адвокат, а не за бранител, но тоа и не е толку битно. 37 KПТ исто така нагласува дека правото на пристап кон адвокат со кој ќе може да се советуваат на само треба да го уживаат не само осомничените за кривични дела, туку и сите лица кои jа имаат правната обврска да бидат во и да останат во полициските простории, на пример како сведоци. Види: КПТ стандарди пара 49. За правото на доверлива комуникација експлицитно и одредбата на чл. 7 од предложената ЕУ директива за пристап до бранител (supra). 38 На неможноста осомничените насамо да се советуваат со бранителите приговара и КПТ во повеќе извештаи. Види параграф 18 од последниот извештај: Report to the Government of the former Yugoslav Republic of Macedonia on the visit to "the former Yugoslav Republic of Macedonia" carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 21 September to 1 October 2010, достапно на www.cpt.coe.int 39 Види Извештајот на КПТ од претходната белешка, како и извештаите на Народниот правобранител (http://www.ombudsman.mk/ombudsman/upload/npmdokumenti/2012/godisen%20izvestaj-npm.pdf 10

темелни истражувања за причините за ваквата појава која се смета за нереална и неочекувана. 40 Главна причина за некористењето на бранител, според она што му било претставено на КПТ, била неможноста да се стапи во контакт со бранител и да се плати истиот. 41 Токму затоа, новиот ЗКП предвидува наместо полицијата само да му овозможи информација за адвокатите во РМ, полицијата во соработка со Адвокатската комора да обезбеди листа на дежурни адвокати кои ќе бидат достапни 24/7. 42 Поучени пак од искуствата со проблематичното договарање и исплата на хонорарите за адвокатите ангажирани во полициската постапка, новиот ЗКП предвидува оние кои ќе бидат ангажирани ноќе да бидат исплатени од Буџетот на РМ (што во споменатите оценки за влијание врз буџетот засега не е предвидено). Како причина пак за слабото користење на бранителите кај нашите адвокати и полициски инспектори најчесто се наведува убедувањето/притисокот од страна на инспекторите дека ако осомничениот се откажа од правото на бранител полесни ќе помине, побргу ќе си оди дома и сл. Ова упатува на размислување дека како можно решение кое би ги намалило ваквите појави е поуките за правото на бранител и другите права да ги дава лице кое не е вмешано во конкретната истрага, а тоа е пред сè службеникот за прифат. Сериозна слабост на ЗКП и на ЗП е тоа што правото на бранител во полициска постапка не се опфаќаат случаите на задолжителна одбрана, ниту пак сиромашните лица, со што бројот на лица кои не можат да добијат пристап до бранител во оваа чувствителна фаза од постапката станува загрижувачки. Новина досега непозната во нашиот систем, на која инсистираат новите стандарди на Европскиот суд за човековите права и предложената ЕУ директива за пристап до бранител, е можноста бранителот да ги контролира условите во кои се држи лицето задржано во полиција. 43 На познавачите на домашните прилики ќе им биде нереално и барањето полицијата да биде одговорна за квалитетот на бранителските услуги! 44 4.4. Правото на информирањето на семејството или друго блиско лице, постојат сериозни недоречености, но и разлики помеѓу ЗП и ЗКП. ЗП во член 34 предвидува дека лицата имаат право да се извести член на неговото семејство или нему блиско лице. ЗП не споменува ниту правото на странци да стапат во контакт со конзуларно дипломатските претставништва. 45 Дали лицето може самото да 40 Види: Cape, E., Namoradze, Z., Smith, R. and Spronken, T., Effective Criminal Defence in Europe, Antwerp: Intersentia, 2010. 41 Според истиот (последен) извештај на КПТ, исклучок била полициската станица во Велес, каде наводно имало листа на бранители по службена должност кои биле достапни (не се кажува дали за нивните услуги требало да си платат граѓаните или биле ex officio или можеби pro bono). 42 Види: Report of the open-ended intergovernmental expert group meeting on strengthening access to legal aid in criminal justice systems held in Vienna from 16 to 18 November 2011 достапно на http://www.unodc.org/documents/justice-and-prison-reform/draft_report_iegm_legal_aid.web.pdf 43 Види: Dayanan v. Tyrkey, Judgment of 13 October, 2009, No. 7377/03, para. 32. 44 Во Pavlenko v. Russia, Judgment of 1 April, 2010, No. 42371/02, para. 108-114, судот нашол повреда во ситуација каде апликантот го преферирал адвокатот што го ангажирала неговата мајка, а не оној определен по службена должност, па информативните разговори се извршени без бранител. 45 Текстот на ЗП сугерира дека информацијата ќе ја даде полициски службеник, а ЗКП во чл. 69 ст. 3 зборува за право на осомничениот да извести член на неговото семејство или нему блиско лице, 11

комуницира со овие лица, дали тиа имаат право да знаат каде се наоѓа лицето, дали може да го посетат, да му донесат храна и сл., дали може да направат увид во документацијата/досијето и други детали не се уредени. 46 Не е кажано и што ако лицето кое е посочено не е достапно и сл. Популарниот случај Монструм покажа дека особено е недоречена правната регулатива по однос на лицата кои од уапсени и задрани во полиција се трансформираат во заштитени сведоци или т.н. соработници на правдата. Според постојната регулатива, тие може да дадат согласност ако се полнолетни, но не е јасно што е со интересот/правото на семејството да знае каде се наоѓа лицето, да му се обезбеди бранител и сл. Пролонгирањето на периодот за задржување додека трае постапката за доделување статус на заштитен сведо вака останува погодна почва за злоупотреби во смисла на притисоци врз осомничениот да признае, да сведочи против другите одсомничени и сл. и de facto е продолжен период на задржување incommunicado не само по однос на семејството туку и по однос на пристап до бранител. 4.5. Правото на лекар во Предлог законот е предвидено ако тоа лицето го бара што е порестриктивно од новиот ЗКП, кој во член 69 ст. 3 предвидува: По потреба или по барање на лицето приведено или лишено од слобода ќе му се обезбеди соодветна лекарска помош. За лицата кои по апсењето се задржани во полиција чл. 160 ст. 6 од новиот ЗКП е уште подетален: По потреба ќе се наложи и лекарски преглед на лицето лишено од слобода. Лекарски преглед секогаш ќе се наложи ако лицето се жали на повреда, болка или болест. Службеникот за прифат секогаш ќе праша дали лицето боледува од некаква болест и дали е на некаков медицински третман, односно лекарства. 47 Рестриктивниот пристап, во крајна линија, е ризичен и за полицијата, бидејќи според јуриспруденцијата на Европскиот суд за правата на човекот, секогаш кога лицето ќе се пожали на повреди по пуштањето од полициска станица, а не биле регистрирани повреди и лекарски преглед при приемот, постои претпоставка дека повредите ги задобил во полиција и доколку државата не излезе со некое многу добро обрјаснување, утврдува повреда на членот 3 од ЕКПЧ во смисла на тортура, нехуман или деградирачки третман. Инаку и едното и другото решение се порестриктивни од стандардите на КПТ, кои бараат прегледите на лица задржани од полициjата да се изведуваат во услови во кои полицаjците не ќе можат да слушаат и се претпочита да не можат да го видат прегледот. Натаму, резултатите од лекарските прегледи како и релевантните изjави на задржаното лице и наодите на докторите треба формално да се забележат и да бидат достапни за задржаното лице и неговиот адвокат. Некои држави, како Германија, на пример, сметаат дека КПТ по малку претерува кога бара правото на пристап кон доктор да вклучи, како и дипломатско-конзуларното претставништво на државата чиј државјанин е лицето за неговото приведување или лишување од слобода. Во чл. 161 ст. 5 ЗКП дополнително бара службеникот на прифат во сеопфатното досије да наведе дали и кога е контактирано со семејството, бранителот, лекар, дипломатско-конзуларно претставништво и слично; 46 Европската директива бара на лицето да мора да му се даде повратен одговор од лицето што е контактирано. Ова кај нас досега не се ни споменало како посебно право/гаранција. 47 Никаде не се кажува на чиј товар ќе падне прегледот ако лицето не е осигуреник или кој ќе ја плати евентуалната партиципација и сл. Некако логично би било прегледите организирани од полицијата да паднат на Буџетот на РМ. 12

доколку задржаното лице тоа го сака, преглед од лекар по негов избор, покраj лекарскиот преглед извршен од докторот повикан од полицијата. 48 Освен ова, КПТ наложува по потреба лицето да се прегледа во соодветна здравствена установа. 49 4.6. Правила за распитите. Една од забелешките и препораките на КПТ што се повторува од извештај во извештај е тоа што во Македонија не постоjат jасни правила или упатства за начинот на коj треба да се изведуваат разговорите во полициjата. Тие треба меѓу другото да го опфатат и следново: информирање на задржаното лице за идентитетот (име и/или броj) на оние кои присуствуваат на разговорот; дозволеното траење на разговорот; периоди за одмор меѓу разговорите и паузи за време на разговорите; места на кои мора да се изведе разговорот; дали од задржаното лице може да се побара да стои додека трае распитот; распит на лица кои се под влиjание на дрога, алкохол и сл. Исто така е потребно е да се води систематична евиденциjа за времето кога почнал и кога завршил распитот, и за било какви барања од страна на задржаното лице во текот распитот, и за тоа кои лица биле присутни за време на секоj разговор. 50 ЗКП во членот 161 ст. 4 предвидува службеникот за прифат да води детално досие за лицата лишени од слобода и задржани, но од двата закони (ЗП и ЗКП) не се гледа дали службеник за прифат ќе има во сите полициски станици или само во оние каде задржувањето со одобрение на службеникот за прифат може да трае подолго од 6 часа. Би било добро ЗП (или соодветен подзаконски акт) подетално да ги уреди полициските процедури со граѓаните повикани приведени и лишени од слобода. KПТ додава дека електронското (аудио/видео) снимање на разговорите во полициjата е уште еден начин да се спречи лошото постапување со задржаните лица, кое во исто време носи доста предности и за полициjата. 51 Новиот ЗКП предвидува можност за снимање на разговорите на осомничениот во полиција во присуство на јавниот обвинител и бранителот, со што овие за прв пат ќе може да се користат како доказ во постапката (чл. 207 ст. 1). Во таа смисла ЗКП ја задолжува полицијата да го извести јавното обвинителство за секое лице што како повикано или како лишено од слобода се наоѓа во полициска станица односно каде било во полиција (чл. 160 ст. 3 и чл. 279 ст. 8 ЗКП). Како интересна новина, ЗКП ги задолжува надлежните власти за лицата лишени од слобода да водат посебен регистер во информатичкиот систем на МВР (чл. 160 ст. 2 ЗКП). 52 Со цел да се намалат случаите на нехуман или незаконит третман, ЗКП предвидува увид и контрола да вршат надлежниот јавен обвинител и Народниот правобранител. Колку што знаеме, на оваа законска обврска не се работи засега ништо, а истата не се споменува во Предлог-законот. Член 161 ст. 4 од ЗКП бара полициските станици каде се задржуваат лица лишени од слобода да се посебно уредени и опремени. На оваа линија КПТ инсистира физичките услови за задржувањето да исполнат определени 48 Види: Стандарди на КПТ, пара. 38. 49 Кај нас вакво право е под рестриктивни услови предвидено само за затворениците. 50 Стандарди на КПТ, пара. 39. 51 Снимањето е во интерес на лицата кои биле изложени на лошо постапување од страна на полициjата и на полицаjците соочени со неосновани наводи дека извршиле физичко малтретирање или психолошки притисок. Електронското забележување на полицискиот распит jа намалува и можноста обвинетите подоцна лажно да одрекуваат дека нешто признале. Исто, пара. 36. 52 ЗКП пропуштил да наведе дека ова би требало да важи и за Министерството за финансии по однос на лицата задржани во посебните простории на Финансиската полиција и Царинската управа. 13

елементарни материjални барања, што ќе рече - да бидат со разумна големина и да имаат соодветно осветлување, вентилациjа и сл. 53 Во оваа смисла ЗП треба да содржи подетални одредби за постапката со лицата лишени од слобода и задржани во полиција, како што тоа со ЗКП е сторено во врска со постапката со притворениците (чл. 175-180 од ЗКП). 4.7. Правото на толкувач и преведувач во полициската постапка е слабо регулирано и со ЗКП и со ЗП. ЗКП гарантира бесплатна помош од толкувач само за судската постапка, додека за полициската постапка предвидува гаранции само лицето за лицето повикано, приведено или лишено од слобода да биде информирано на јазик што го разбира за причините за тоа и за правата (чл. 34 од ЗП и чл. 69 ЗКП). Писмен превод на поуките за правата не се споменува. Комуникацијата со бранителот и како тој ќе се брани е негов личен проблем и трошок! Во чл. 10 ст. ЗКП предвидува и тоа странскиот државјанин лишен од слобода писмен поднесок да може да поднесе на својот јазик, но не кажува кој тоа ќе го организира и плати. Во оваа смисла нашето законодавство мора да направи напори за усогласување со споменатата директива на ЕУ за правото на преведувач и толкувач во кривичната постапка, која експлицитно го гарантира правото на преведувач уште во полиција (Directive 2010/64/EU of 20 October 2010 on the right to interpretation and translation in criminal proceedings). 54 Резиме Неодамна во собраниска процедура влегоа предложените измени и дополнувања на Законот за полиција, кои во прв ред се предлагаат заради усогласување со новиот Закон за кривична постапка од 2010 год. Се работи за закони со кои се уредуваат најсериозните ограничувања на основните човекови права и слободи. За жал, Министерството за внатрешни работи продолжи со старата практика овие закони да ги подготвува без вклучување на експертската јавност и без претходна стручна расправа. Законот притоа селективно применува кои одредби од ЗКП ќе ги преземе и доработи, па така некои суштински концепти за имплементација на новиот систем на казнено правосудство воопшто не ги зафаќа, зад што се насетува обидот да се задржи монополот на полицијата врз откривањето и истражувањето на кривичните дела. Згора на ова државата со законот презема сериозни обврски без да се предвидат соодветни буџетски импликации. Несоодветно се определени и основите и процедурите за речиси сите полициски овластувања, кои во крајна линија се оправдуваат со потребите на 53 На задржаните лица треба да им се дозволи да ги задоволуваат своите физиолошки потреби во чисти и пристоjни услови и соодветни можности и опрема за личната хигиена. На овие лица во соодветните периоди треба да им се даде храна, вклучуваjќи барем еден главен оброк дневно. Поранешниот Правилник на МВР во чл. 37 предвидуваше дека на лице задржано повеќе од шест часа задолжително му се обезбедува храна (не кажува на чиј товар, но полициските станици немаа посебна ставка во буџетот за ова). Ваква одредба нема во постојниот Правилник за начинот на вршење на полициските работи, а еве нема ни во предложените измени на ЗП. KПТ, исто така, се залага лицата задржани во полициjата да може да се прошетаат на отворено. 54 Види: Е. Cape/ Z. Namoradze (supra). 14

полициските работи. Притоа, некои нови овластувања не само што не се во согласност со новиот ЗКП, туку и со други закони. Особено загрижува фактот што не се водело сметка ниту за усогласеноста на законот со европските стандарди востановени во неколку директиви на Европската унија, јуриспруденцијата на Европскиот суд за правата на човекот и препораките на Комитетот за превенција од тортура. 15