ДЕЛ 4 : Природни туристички ресурси во Македонија Главен предуслов за обезбедување на ресурсите на дадена територија претставува природната средина т.е. природата во целост, реално постоечкиот свет или материјата во сите нејзини форми и видови на јавувања. Во поширока смисла, категоријата природа вклучува сè што нè опкружува како природен материјален свет, кој се развива надвор од волјата и желбата на човекот. Целото човечко постоење и интеракцијата на човечкото општество со природата се изразува и наоѓа особено пројавување во изучувањето, запознавањето, и по можност совладувањето на овие природни закони, феномени и процеси за своите потреби и животната активност на човековото општество. Пред да ги разгледаме карактеристиките на природните ресурси треба да дадеме точна дефиниција на поимот природни ресурси, кои се составен дел на ресурскиот потенцијал на некое туристичко место. Тоа се "... тела и сили на природата, кои на одреден степен од развојот на производните сили се откриваат и можат да се користат за задоволување на материјалните потреби на човечкото општество". Одтука следува дека меѓу природа и човечко општество постои многу тесна врска изразена во апсорпцијата на природните ресурси преку работното место на човекот. Природните рекреационо - туристички ресурси се цел на поголемиот дел од туристичките патувања во светски рамки - 2/3 од нив се насочуваат кон дестинации кои имаат претежно природни ресурси. Во нив се вклучени главните природни компоненти како поединечно така и во нивната комплексност и интегритетот. Разгледување на пејзажот и на оделните компоненти се врши пред се визуелно - релјефни форми, карпи, откриени водопади, вегетација и животински свет. За повеќето видови туризам особено значење имаат климата и квалитетот на воздухот и водите, како и нивната реставрација и психофизички својства. Природните рекреациони ресурси можат да се сметаат за комплетни според типовите природна средина - планинска, нископланинска, висококрајбрежна, крајезерна, планински-рамнини, село и сл. Природните ресурси на дадена територија вклучуваат релјеф, клима, вода, вегетацијата и животински свет, така што секој од нив се карактеризира со свои карактеристики. Формите на земјината површина (релјеф ) се многу различни, зависат од бројни фактори: геолошка изградба, надморска височина, географска ширина и должина, релативна висина, наклон на падините и нивната положба, степенот на хоризонтална и вертикална 1
разчлененетост на релјефот, односот помеѓу зарамнени и наклонени терени, контрастот, односот на симетрија и асиметрија и др. Меѓу видовите релјеф, со особено големо значење за туристичкиот развој се: планинскиот - нископланински, среднопланински и високопланинскиот, обезбедувајќи услови за различни видови на туризам и спорто; Крајбрежниот - крај мориња, океани, реки, езера, реки и други отворени води; клмисторамнинскиот - на преминот меѓу планинскиот и низинскиот, зафатен обично од земјоделски земји, обезбедува одлични услови за селски, пешачки, ловечки туризам и др. Теренот се проценува првенствено од гледна точка на условите, кој го обезбедува развојот на различни видови на туризам, за физичко и психичко влијание врз туристите. Во таа смисла од големо значење е вкупниот панорамски поглед на релјефот. Некои специфични релјефни и карпести формации побудуваат интерес за специјални туристи со природнокогнитивни мотиви : површински (Мелничк и пирамиди, Камена свадба и др.) и подземни (пештерите - ѓаволовото грло и др.). Од гледна точка на развојот на туризмот релјефот има исклучително големо значење за туристичките искористувања на територијата - изградба на материјално-техничка основа, заедничка транспортна и специјализирана туристичка инфраструктура и др. Негативните особености на релјефот, кои го попречуваат туристичкиот развој се свлечиштата, можноста за формирање на лавини, стрмни падини, силни водни потоци и др. Тие создаваат опасност не само за здравјето на туристите и локалното население, туку и на изградбата и одржувањето на туристичките објекти и инфраструктурата. Бугарија по територија е мала земја, но има неверојатно разновиден релјеф. Широки те рамнини се менуваат со планински места, во кои има длабоки речни дефилеа или се протегаат полиња, како она во кое се наоѓа главниот град Софија. Три главни физичко географски области се протегаат од исток на запад. Скоро целата северна граница на Бугарија поминува по долниот тек на реката Дунав. Насечената и стрмна крајбрежна линија од бугарската страна е контраст со мочуриштата и лагуните од романската страна. На југ од Дунав до подножјето на Стара Планина се протега плодната планинска Дунавската рамнина. Просечната надморска височина на регионот е 584 метри (178 метри). Таа покрива површина од 12 200 квадратни милји. Неколку реки ја пресечуваат рамнината течејќи од Балканот на север кон Дунав. Стара Планина е јужната граница на Дунавската рамнина. Рамнината и ридот имаат просечна надморска височина од 2368 до 7795 метри (2376 метри) на врвот Ботев - највисокиот на планината. Паралелно на главниот планински венец (бугарското име значи стара планина- 2
"стара" во смисла на поширока во споредба со околните висорамнини) лежи преоден регион со сложен релјеф. Потонувањето или подигањето на големите земни маси ја сече земјината кора и е создадена Средна Гора, Витоша, Лиза планина, Горна и Тунџанска рамнина. Другиот планински масив ја покрива јужна Бугарија. Тој ги вклучува Родопските планини со највисок врв Голем Перелик со височина 7188 метри, Рила Планина со највисок врв Мусала - 9596 метри (2925м) - највисокиот во земјата, а всушност и на Балканскиот полуостров, Пирин со врв Вихрен со висина 9 560 стапки и граничен планински венец познат како Беласица. Од овие прекрасни планински венци тече кристално чиста снежна вода од топењето на снежните врнежи. Тие имаат големи покриени со иглолисните шуми, падини, а во Рила и Пирин има неколку стотици езера со ледено потекло кои го претставуваат најубавиот бугарски пејзаж. Протегајќи се од север кон југ по источниот крај на другите области е тесниот регион на брегот на Црно Море. Плажата има малку заливи (со исклучок на убавите пристаништа Варна и Бургас), но има и широки плажи, покриени со песок, што довело до развој на сценско морски одморалишта. По своите релјефни карактеристики,република Македонија е претежно планинска земја,бидејќи поголемиот дел од нејзината територија или околу 75% се состои од планински релјеф. Најниската точка на територијата на Македонија се наоѓа на местото каде што реката Вардар ја напушта територијата на државата и изнесува 44 метри. Највисоката точка изнесува 2764 метри и се наога на планината Кораб. Во релјефот на Република Македонија постојат два јасно издвоени планински предели: Родопскиот и Шарскиот планински предел,од кои секој се дели на помали географски целини. Родопскиот планински предел се дели на три помали географски целини: Источновардарска група планини и котлини, Ниска Македонија и Западновардарска група планини и котлини. Планините од Источновардарската група се наоѓаат помеѓу македонскобугарската граница на исток и Вардарската долина на запад. Тие на југ започнуваат со планината Беласица,северно од неа продолжуваат со планините Огражден, Малешевски Планини,Плачковица и Осогово и завршуваат со планините Герман,Козјак и Скопска Црна гора.осогово е највисоката планина во Источна Македонија, на неа се наоѓа и највисокиот планински врв во Источна Македонија Руен, висок 2 252 метри. Ниска Македонија ја опфаќа долината на реката Вардар, од Дервенската Клисура на север до македонско-грчката граница на југ. Западновардарската група започнува од грчката граница на југ, со планините Кожув и Ниџе,се протега опфаќајќи ги Селечка Планина,Бабуна и Јакупица со огранките Даутица и Караџица,продолжува со Баба, Бигла, Плакенска Планина, Бушова Планина,Сува Гора и 3
Жеден. Баба е највисока планина во оваа група со нејзиниот врв Пелистер,висок 2 601 метри. Во оваа група се наоѓа и најголемата котлина на територијата на Македонија,Пелагонија, чие рамниште зафаќа површина од 1 570 km. Родопскиот предел е богат и со разновидни руди, шуми,планински пасишта, ливади и плпдно земјиште. Шарскиот планински предел започнува од границата со Србија на север и се простираат до границата со Грција на југ,од Родопскиот е одделен со долината на реката Лепенец,со Полошката, Кичевската и Преспанската котлина. Планините од Шарскиот планински предел со долините на реките Радика и Црни Дрим и Охридско струшката котлина се поделени на два дела : источен и западен. Источниот дел започнува со Шар Планина и продолжува со планините Бистра,Стогово,Караорман и Галичица.Шар Планина е голем и висок планински масив, нејзиното било е долго околу 80 км а широко 10-20 км.на неа се наоѓаат висорамнините Враца и Рудока на кои често снегот не се топи и во текот на летните месеци.западниот дел од овој предел се простира покрај македонско-албанската граница,го сочинуваат планините Кораб, Дешат и Јабланица. На планината Кораб се наоѓа највисокиот врв во земјата,голем Кораб,висок 2 764 метри. Оваа планина освен со растителна вегетација,изобилува и со богатство на дивеч и со бројни водни текови. Од сите природни компоненти најголемо влијание врз сите видови и форми на туризам има климата. За време на сите користењето на рекреационите активности туристите се наоѓаат во специфичниот воздух со карактеристични микроклиматични елементи. Овие карактеристики на климата имаат најголемо влијание врз човекот,и се нарекуваат биоклима. Таа се манифестира преку различни индикатори - температура на воздухот, влажност, степен на нечистотија, атмосферски притисок, времетраење и сила на сончевите зраци, сила и насока на ветровите, период и должина на снежната покривка, облачност, магливост и др. Многу важна карактеристика на климата е сезоността во појавата на нејзините елементи. Сезоността има големо влијание врз туристичкиот развој и во голема мера го одредува интересот на туристичките дестинации. Од тој аспект се разликуваат: Дестинации со целогодишна (постојана) туристичка сезона - дестинации со преовладување на антропогени ресурси (туристички населби и историски знаменитости); Дестинации со зимска туристичка сезона - планински ски центри. Времетраењето на сезоната зависи од времетраењето и задржувањето на снежната покривка во дестинацијата; Дестинации со летна туристичка сезона - најмногу распространет поради широкиот спектар со рекреациони активности (вклучувајќи одмор покрај водни површини) кои можат да се практикуваат во летната сезона. 4
Дестинации со две туристички сезони - зимски и летни (некои планински дестинации, кои освен услови за зимски спортови нудат можности за летно пешачење и други рекреациони активности). Поголемиот дел на Бугарија е со умерено-континентална клима, која на југ е со влијание од Средоземното Море. Просечната годишна t e 51 F (10,5 C), но таа се движи од -37 F (- 38 C) до 113 F (45 C). Просечното количество врнежи е 18 инчи (450 mm) на север повеќе од 47 инчи во највисоките планини. Рамнините имаат врнежи од средината на октомври до средината на мај со просек од 25-30 дена снежна покривка. Градот паѓа помеѓу мај и август. Во Република Македонија се застапени три основни климатски типови : изменета средоземноморска клима, планинска и умерено-континентална клима.тие меѓу себе се тазликуваат по температурата на воздухот, врнежите,ветровите и други елементи. Планинското подрачје на Западна Македонија се одликува со најголеми количества на врнежи, со 1 000 mm. Колку се оди кон исток,поради оддалеченоста од морските влијанија количеството на врнежи се намалува до 600-700mm. За туризмот големо значење имаат пред се отворените водени површини и тоа најмногу оние кои се наоѓаат во близина на поволни за рекреација морски плажи и крајбрежја. Нивниот ефект е претежно рекреативен, иако некои објекти како што се водопадите (Нијагарините водопади, водопади Викторија и др.), Гејзери и карстни извори имаат поучен ефект. Водите се делат на солени и слатки, но и двата вида се погодни за спроведување на водни бањи, пливање, капење, водени спортови и др. Од големо значење за квалитетот на водата е нејзиниот физичко - хемиски состав, чистотата, температурата, постоењето на опасни животни, растенија, подводни струи, јами и др. Негативно влијание врз туризмот има присуство на плима, што се забележува кај некои водни базени. Освен директниот рекреативен ефект врз психофизичката состојба на туристите, водата има непосредно влијание врз останатите компоненти на животната средина, пред сè на зголемување на комфортността,промени во крајбрежјето врз количеството и квалитетот на вегетацијата и животинскиот свет и на топографијата ја зголемуваат атрактивността на пејсажот со различни форми, со на влијанието на водата - ждрела, карстни пештери, скалести пирамиди итн. Големо значење за развојот на балнеолекувалиштата и бањскиот туризам имаат минералните води и калиумот, кои се вбројуваат во подземните води. Во зависност од длабочината и карпестиот состав на земјата, од која извираат, тие се разликуваат по температура, јонскиот состав и минерализација. Се користат како за лекување и превенција 5
(преку пиење, бањи, инхалации и други постапки), така и за голем број стопански дејности : греење, оранжерско земјоделство итн. Калолекувачки ресурси, исто така, можат да бидат подземните (од изворен тип) или лимани (се наоѓаат на дното на приморските езера). Водите се важни не само како директен рекреационо - туристички ресурс. Водоснабдувањето е важен дел од вкупната и туристичката инфраструктура и постоењето на доволно вода за пиење и комунално важни потреби како на туристите, така и на локалното население и сервисен персонал, е нужна потреба и игра одлучувачка улога за развојот на туризмот во одредена дестинација. Практиката покажува дека просечно дневната потрошувачка на вода од страна на туристите е значително поголема и затоа за време на туристичките сезони драстично се зголемува потребата од вода за пиење. Проблемот се зголемува и од фактот дека значителен дел од големите летувалишта се наоѓаат во засушливи или Приморски области солени води. Бугарија има сложен систем од реки, кои со исклучок на Дунав, се релативно кратки. Најважните реки се Марица, Искар, Струма, Арда, Тунџели и Јантра. Во целина повеќе од половина од реките истекуваат во Црното Море, а останатите во Егејското Море. Многубројните бугарски езера има крај Варна и Бургас, (и двете на Црното Море), вакви (како оние во јужните планини), структурни или карстни по потекло. Земјата има околу 500 бањи, од кои половината се топли до 217 F, (103 С) во Сапарева бања, на запад. Во планините се изградени многу брани. Република Македонија располага со бројни извори на слатка, минерална и термоминерална вода, потоци, реки и езера. Реките им припаѓаат на три речни слива :Егејски,Јадрански и Црноморски слив.поголеми реки се : Вардар,Струмица,Црни Дрим и други.територијата изобилува и со природни (тектонски и леднички) и вештачки езера.тектонски езера во земјата се :Преспанско, Охридско и Дојранско Езеро,кои пленат со својата убавина. Растителниот свет и неговото присуство или отсуство влијае исклучително многу на туристичкиот развој. Главна негова функција е зголемување на атрактивността на дестинацијата, креирање на атмосферата и подобрување на пејзажот. Меѓутоа, не го исцрпува неговото рекреативно влијание - прочистување на воздухот, прекин на ветровите, зголемување на влагата, задржување на бучавата, зголемување на удобноста на микроклимата (фрлање на сенка и др.). Од особено големо значење се природните шуми, но дефинитивно регенеративно влијание имаат и вештачките шумски насади од парков тип. Во различни географски широчини преовладуваат различни типови вегетација. Во умерените широчини има листопадни шуми, четинари и дабови, со кои се зголемува 6
рекреационата атрактивност на дестинациите.големо значење за туризмот има пред се планинската вегетација поради својата разновидност и поради катността и во зависност од висинската зона. Таа е причината на релативно мали по површина територии да се јават сосема различни растителни видови. Рамни и стрмни шуми и насади, исто така, диверзификација на пејзажот и имаат рекреативен ефект пред се во дестинациите за краток одмор. Од големо значење се градските паркови, а исто така специфичните видови на вегетација во крајбрежните (на пр. лонгозните шуми во Бугарија). Поучен интерес побудуваат ретки растенија, карактеристични за одреден регион (т.н.ендемити). Од значење за туризмот се и различните претставници на животинскиот свет. Копнените диви животни даваат атрактивност на туристичките дестинации и се јавуваат како основен ресурс за развојот на специфичниот ловечки туризам. Поради опасноста од исчезнување на голем број животински видови во последниве години голем подем добива т.н. фотосафари - вид туризам, при кој главна цел не е убивање на дивеч, туку неговото снимање со камера или фотоапарат. Интересен и брзоразвивачки се и орниотолошкиот туризам, во кој освен снимање на различни ретки или типични за даден регион птици, се запишуваат и звуци, кои тие ги испуштаат. Водната флора исто така, претставува основен ресурс за некои видови на туризам и спортови на вода - нуркање, риболов и подводен риболов. Релативно големиот број на растителни и животински видови ја одразува позицијата на земјата на границата на неколку евроазиски биогеографски зони. Во палеолошката ера (од пред 160 0000 до 10 000 години) животот во реонот не настанал од уништување на подвижните глечери, како што се се добил во голем дел од Европа, туку всушност се збогатувале од разните видови миграции од север, од кои некои сеуште се живи. Влијанието од степите на Западна Азија, исто така, се провлекувало во реонот на тоа време. Поголемиот дел од растителниот и животинскиот свет е централно-европски, мешавина од арктички видови во високите планини. Степските видови се карактеристични во североисточниот и југоисточниот дел, додека на југ се среќаваат медитерански типови. Бугарската влада внела голем број заштитни мерки, вклучувајќи и чекори за зачувување на почвата, водата и воздухот од загадување и создавање на заштитени области кои се од посебен интерес за еколозите. 7