CLAVE DE IDENTIFICACIÓN: GA 36 024 039 Adscrición tipolóxica: Castro Adscrición Cultural: Idade de Ferro 2. LOCALIZACIÓN Nome: Topónimo: Provincia: Concello: Parroquia: Lugar: CASTRO DE VILANOVA Coto do Castro. Pontevedra Lalín Vilanova (San Xoán) Canda CARTOGRAFÍA Coordenadas (Datum ETRS89) UTM: Fuso 29 Coord. x: 571.392 Coord. y: 4.719.272 Latitude: 42 37' 21,314" N Lonxitude: 8 7' 45,916" O Nº MAPA Esc. 1/10.000: 154-21 Esc. 1/5.000: 0154A-0202 (malla anterior: 0154 3-2) ACCESOS Tómase a estrada PO-902 Lalín O Carballiño. Chegados ó lugar de A Xesta, antes da aglomeración mais importante de casas, tómase unha pista asfaltada á dereita que pasa polo lugar de Carreiras. Percorridos 655 m. cóllese á esquerda en dirección oeste. Percorridos unas 125 m. a pista fai un quebro cara ó sur e cruza o trazado do AVE. Inmediatamente despois de cruzalo, ábrese unha pista á man dereita que leva directamente ó acceso do castro. Recorridos 200 m. vese o castro cara ó oeste. 3. CARACTERÍSTICAS DO EMPRAZAMENTO Altitude: 588 m.s.n.m. Emprazamento topográfico: Utilización do entorno: Sobre o extremo leste dunha lomba ou outeiro, con forma largada na dirección E-O. En xeral terras de labor, aínda que na zona occidental tamén hai bosque de repoboación e arborado autóctono. 1
4. ESTADO ACTUAL E PROTECCIÓN Vexetación O perímetro mais externo do interior da croa, está ocupado por terras de labor, mentres que a zona central, na que existe un afloramento rochoso, ten abundante vexetación de silva, xesta, carballo, uz e fento. O terraplén presenta tamén monte baixo e carballos. Descrición das alteracións: O intenso uso agrícola dos terreos determinou a modificación da paisaxe da súa contorna, dificultando a conservación e identificación doutras estructuras asociadas. Pola zona sur, onde se localiza a entrada, sufriu un incendio que deixou á vista a composición do terrapalén con terra e pedra, e agora máis exposto á erosión natural. A mesma zona da entrada está moi modificada por acondicionamentos, pois segue sendo utilizada como acceso ás terras de labor do interior do recinto. Grao de conservación Moi bo: Bo: X Regular: Malo: Moi malo: Desaparecido: Causas de alteración: Actividades agrícolas de particulares e axentes naturais. Protección Legal BIC: Planeamento urbanístico: X Outros: Protección física: Intervención arqueolóxica: Réxime de propiedade: Pública: Privada: X 5. MATERIAIS Descrición: A. Presas (2008) recolle diversos testemuños sobre a aparición de cerámica, muíños e algunha tella que podería ser romana, atopada durante os traballos agrícolas. Chama a atención o relato dun veciño de Medelo que comenta a aparición, durante o traballo agrícola na zona chamada A roda do Castro, dunha especie de caixas que pensou serían sepulturas pero ao non atopar cousas desfixéronas (Presas 2008: 380) Procedencia Achado casual: Intervención arqueolóxica: Outra: Lugar actual do depósito: - Museo ou colección pública: - Museo ou colección privada: - Particular, Nome(s) e dirección(s): 2
7. DESCRICIÓN DO XACEMENTO: O castro consta dun recinto de forma oval irregular. O eixo NE-SO, mide uns 110 m. no interior e 120 m. no exterior. O eixo NO-SE mide 90 m. no interior e 100 m. exterior, no punto mais ancho. Todo o perímetro está protexido por un terraplén aparentemente de terra, aínda que nalgúns puntos apréciase a existencia de pedra. Na zona sueste e na sur hai muros de pedra, de mampostería de xisto, que no alcanzan toda a extensión do terrapléns e non parecen relacionados claramente coa estructura orixinal. No interior da croa destaca un afloramento rochoso bastante prominente que funciona como unha especie de parapeto, pois o forte desnivel no sueste foi aproveitado para reforzar as defensas. Precisamente neste neste sector, ao sur do recinto, e onde está a entrada mediante a interrupción do terraplén. Non foron identificados restos doutras estruturas do sistema defensivo (antecastro, foxo, etc.) ben porque non existiron ou por estar alterados pola intensa explotación agrícola. Carmen Buxán (1989: 14) propón como hipótese a existencia dun antecastro na zona setentrional. Doutra banda Antonio Presas (2008: 382) recolle o testemuño dun veciño que contaba que antigamente o castro era máis grande pois tiña varias ribadas que se foron desfacendo para facilitar o traballo das fincas. Se ben existen bancais, especialmente cara ó sur do recinto principal, que poderían ter relación coa primitiva configuración da paisaxe castrexa, o certo é que en ningún caso puidemos precisar os límites e configuración de diversos recintos, xa que o traballo agrícola é aquí moi intenso. Nas tobeiras existentes nas zonas cultivadas, identificaronse fragmentos de tella, moi esnaquizados e rodados, que poderían corresponderse con tégula romana. Orotofografía do voo Americano de 1956-1957 (esquerda) e detalle do plano 1:5000 (dereita) 3
8. CROQUIS DO XACEMENTO: 4
9. FOLKLORE -"Cada 50 anos sae un mouro de alí e cada 25 sae unha galiña con polos dunha pena que ha! cerca". ".(Buxán 1989:14). _ "Aparece ouro e pedras de muíño".(buxán 1989:14). -"Hai ouro e alí estiveron os mouros".(buxán 1989:14). - Cerca da cima do castro, nuns penedos, había unha cova que se metía de cara a abaixo. Alí achegábase moita xente, pero ningún se quería meter cara adiante por medo as cobras que poideran estar escondidas dentro. (Presas 2008:379) - Na cima do castro, no rechán superior, había un pozo moi profundo e segundo tiñan contado, non se sentían caer as pedras que se botaban dentro do mesmo, por iso, pensaban que era moi fondo. (Presas 2008:379) - Do castro sae unha galiña con pitos e logo desaparecen misteriosamente como se non foran reais. (Presas 2008:380). - Do castro sae un mouro cada vintecinco anos e unha galiña con pitos de ouro cada vintecinco. (Recollido por A. Vázquez 1991, tomado de Presas 2008: 380). - Pola parte de atrás do castro, na zona de Os Pedrouzos, atópase a "Pena do Mouro" na que din que pode haber enterrados tesouros ao seu arredor, segundo referencias procedentes de documentos escritos. (Presas 2008:380). - Del sae unha galiña con polos cada 25 anos, que desaparecen misteriosamente (García Porral 2010: 52). - Pena do Mouro: arredor dela hai tesouros enterrados. (García Porral 2010: 52). 10. POTENCIAL DE REVALORACIÓN DO XACEMENTO Excelente: Axeitado: X Non axeitado: Estado de conservación actual: O estado de conservación é bo. Conserva o recinto completo e a entrada. Vulnerabilidade ás visitas: A zona mais vulnerable sitúase na entrada, onde queda ao descuberto a composición de terra e pedra do terraplén. Orixinalidade (deste castro respecto doutros): O tamaño da croa e bastante destacable. Goza dunha boa visibilidade, aceptable visibilización e intervisibilidade co castro de Vilatuxe. É destacable a integración do afloramento natural no sistema defensivo. Perceptibilidade das estructuras: As estructuras defensivas son perfectamente visibles. Accesibilidade e capacidade de recepción de público: Hai unha pista de nova creación que vai paralela ó ferrocarril polo oeste que facilita o acceso rodado e o estacionamento. Ó xacemento chégase atravesando terreos particulares. Pódese percorrer o interior do recinto só polas zonas cultivadas, é dicir, polo seu perímetro. Potencial de ilustración (xacemento e contorna): Reside no emprazamento. As súas defensas son claras pero non impoñentes. Necesidades mínimas para a revalorización: Roza de parte do recinto central e da súa contorna, especialmente na zona occidental. Sería convinte consolidar a zona carente de cobertura vexetal a causa do incendio. 5
Outros elementos de Patrimonio Cultural próximos: O Camiño de Santiago Vía da Prata -, pasa polas súas inmediacións, se ben está separado del pola vía do tren. Compre destacar novamente a súa intervisibilidade con outros castros da zona coma o de Vilatuxe. 10. BIBLIOGRAFÍA E DOCUMENTACIÓN ÁLVAREZ LIMESES G. (1936): Geografía general del reino de Galicia. Provincia de Pontevedra. Barcelona: A. Martín. Páx. 598. BUXÁN, C. (1989) Guía dos Castros de Lalín. Lalín: O trillón. Asociación Cultural O Naranxo. Páx. 14. CARBALLO ARCEO, L.X. (1989): A Cultura castrexa na bacia media do río Ulla. Tesis Doctoral lida na Facultade de Xeografía e Historia,Universidade de Santiago de Compostela. Páx. 124, 337. (2001) A cultura castrexa na comarca do Deza. Col. Deza Básicos nº 4. Lalín: Patronato cultural de Lalín, Seminario de Estudios do Deza, Concello de Lalín. Páx. 124-337. Páx. 106, 335, 336, 359. EPYPSA: Ficha de Inventario 1-49 do PGOU de Lalín. FILGUEIRA VALVERDE J.; GARCÍA ALEN A. (1954-56) Materiales para la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra. El Museo de Pontevedra, TVIII. Páx. 128. GARCÍA PORRAL, X. C. 2010: Lendas castrexas: Antropoloxía da tradición oral no concello de Lalín. A Coruña: Lóstrego. Páx. 532. MEIJIDE CAMESELLE, G. e REY SEARA. E. (1989) Ficha de inventario de Xacementos Arqueolóxicos da Xunta de Galicia. Inédito. Depositada na Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. Xunta De Galicia. PEÑA (de la ) SANTOS A. (1974). Voz Lalín En Gran Enciclopedia Galega T. XIII. PRESAS GARCÍA, A. (2008) Os castros de Lalín. Col. Deza Básicos. Lalín: Concello de Lalín. Páx. 375-382. VÁZQUEZ CRESPO, A. (1991): Lalín. La tierra de Deza. Guía Everest. Madrid: Everest. VÁZQUEZ CRESPO, A. E GONZÁLEZ ALÉN (1997): A comarca do Deza. Pontevedra: Deputación Provincial de Pontevedra, 2ª ed. (ed. Orixinal 1989). TABOADA CHIVITE, J. (1973): "Addenda et corrigenda a Historia de Galicia. En Otero Pedrayo (dir.) Historia de Galicia. Vol. III, Buenos Aires. Informante(s): Redactor(es): Santiago Ferrer Sierra e Mar López Cordeiro Lugar e data: Lalín, 22 de novembro de 2012 6
GA36024039. CASTRO DE VILANOVA (Canda, San Xoán de Vilanova) IMG_6727. Vista xeral do Castro dende o sureste. IMG_6728. Vista xeral do Castro dende o sureste.
IMG_6724. Terraplén na zona sur do castro afectado por incendio. IMG_6725. Terraplén na zona NE donde aparece paredón de pedra.