Material Diskutues: Bujqësia dhe Zhvillimi Rural 1

Task Forca për Integrim Evropian Task Forca za Evropske Integracije Task Force on European Integration Tryeza Tematike Bujqësia, Zhvillimi Rural, Pylltaria, Peshkataria dhe Siguria e Ushqimit Material Diskutues: Bujqësia dhe Zhvillimi Rural 1 1 Ky material diskutues është hartuar nga konsulenti i pavarur z. Avni Ramadani me mbështetjen e Agjencisë Gjermane për Zhvillim Ndërkombëtar [Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH], përmes projektit Përkrahja e procesit të integrimit evropian në Kosovë. Këndvështrimet, informatat dhe/ose argumentet nuk paraqesin domosdoshmërisht mendimin/qëndrimin zyrtar e të hollësishëm të GIZ, MIE dhe apo ndonjë pjesëmarrësi të TRT.

Tabela e përmbajtjes Tabela e shkurtesave... 3 1 HYRJE... 4 1.1 Përmbledhje ekzekutive... 4 1.2 Historiku i sektorit... 4 2 BUJQËSIA, ZHVILLIMI RURAL DHE INTEGRIMI NË BE... 5 2.1 Prioritetet për bujqësisë dhe zhvillim rural... 5 2.2 Strukturat administrative për zbatimin e së drejtës evropiane... 5 3 BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL NË KOSOVË... 8 3.1 Zhvillimi institucional dhe kapacitetet... 8 3.2 Departamenti i Pagesave (Agjencia e Pagesave)... 9 3.3 Shërbimet këshillimore... 11 3.4 Legjislacioni... 12 3.5 Korniza e politikave dhe e strategjive... 15 3.6 Përkrahja e drejtpërdrejtë/pagesat... 16 3.7 Sistemi kadastral dhe politika e tokës... 19 3.8 Bujqësia organike... 21 4 STATISTIKAT... 22 4.1 Statistikat e bujqësisë... 22 4.2 Rrjeti i të dhënave të kontabilitetit të fermave (RRDKF)... 24 5 Masat e tregut... 25 6 Politika e cilësisë... 26 7 SFIDAT, PRIORITETET DHE REKOMANDIMET... 27 8. Shtojcat... 30 2

Tabela e shkurtesave AEShB ZhRB PZhRB DShK PPB CEFTA DBSM DZhR DPZh FEBZhR KE PVPE BE RrDKF BPV SIAK IPA IPAZhR RDPP ASK AKK GLV LEADER ZPZh SIPT MBPZHR ZKK DPISh NIF DP PDSA Anketa e Ekonomive Shtëpiake Bujqësore Zhvillim Rural dhe Bujqësi Plani i Zhvillimit Rural dhe Bujqësor Departamenti për Shërbime Këshillimore Politika e Përbashkët e Bujqësisë Marrëveshja për Tregti të Lirë në Evropën Qendrore Departamenti i Bujqësisë dhe i Statistikave Mjedisore Departamenti për Zhvillim Rural Departamenti i Politikave Zhvillimore Fondi Evropian i Bujqësisë për Zhvillim Rural Komisioni Evropian Plani i Veprimit për Partneritet Evropian Bashkimi Evropian Rrjeti i të Dhënave të Kontabilitetit të Fermave Bruto Produkti Vendor Sistemi i Integruar i Administratës dhe Kontrollit Instrumenti i Ndihmës së Para-anëtarësimit Instrumenti për Ndihmën e Para-anëtarësimit në zhvillim rural Regjistri i të Drejtave të Pronës së Paluajtshme Agjencia e Statistikave të Kosovës Agjencia Kadastrale e Kosovës Grup Lokal i Veprimit Lidhjet ndërmjet ekonomisë rurale dhe veprimeve zhvillimore Zonat më Pak të Zhvilluara Sistemi për Identifikimin e Parcelave të Tokës Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Zyrat Kadastrale Komunale Dokumenti Planifikues Indikativ Shumëvjeçar Numri i Identifikimit të Fermës Departamenti i Pagesave Procesi i Dialogut të Stabilizim-Asociimit 3

1 HYRJE 1.1 Përmbledhje ekzekutive Ky raport analitik është hartuar me kërkesën e projektit të GIZ Përkrahja e procesit të integrimit evropian në Kosovë që mbështet institucionet e Kosovës në procesin e integrimit evropian. Raporti mëton që të paraqesë gjendjen e tanishme dhe të identifikojë sfidat strategjike në fushën e bujqësisë dhe zhvillimit rural nw kuadër procesit të integrimit evropian. Raporti përqendrohet në tri nivele: kornizën e politikave dhe të legjislacionit; zhvillimin institucional; dhe kapacitetet implementuese. Në bazë të këtyre niveleve janë identifikuar prioritetet strategjike dhe synimet për trajtimin e sfidave të identifikuara në sektorin e bujqësisë dhe zhvillimit rural në Kosovë. Ky raport analitik u hartua duke konsultuar raportet dhe materialet e përgatitura nga institucionet e ndryshme qeveritare, OJQ-të, organizatat ndërkombëtare, projektet e ndryshme, dhe si i tillw shërben si një material diskutues për tryezën e rrumbullakët tematike (TRT) nr. 7 për bujqësinë, zhvillimin rural, pylltarinë, peshkatarinë dhe sigurinë e ushqimit. 1.2 Historiku i sektorit Sipërfaqja e përgjithshme e Kosovës është 1.1 milion hektarë, 53 për qind e së cilës është tokë bujqësore dhe 41 për qind është tokë pyjore. Sektori i bujqësisë karakterizohet nga fermat e vogla. Sipas Anketës së Ekonomive Shtëpiake Bujqësore (AEShB) të vitit 2009, në Kosovë janë afër 180,000 ferma aktive (72 për qind e të cilave kanë më pak se 1.5 he të tokës bujqësore të shfrytwzueshme). 2 Kontributi i sektorit të bujqësisë në Bruto Produktin Vendor (BPV) është gati 12 për qind, kurse prodhimet bujqësisë përbëjnë gati 16 për qind të eksporteve të përgjithshme dhe sektori i bujqësisë siguron rreth 25 për qind të punësimit të përgjithshëm e kryesisht në sektorin joformal. Vlerësohet se 60 për qind e popullsisë së Kosovës jeton në zonat rurale dhe sektori i bujqësisë luan një rol të rëndësishëm në ofrimin e mundësive të punësimit dhe krijimit të ardhurave për banorët të cilët jetojnë në këto zona. 3 Rishtazi, rezultatet zyrtare të Regjistrimit të Popullsisë, Ekonomive Familjare dhe Banesave në Kosovë, që u krye në prill të vitit 2011, tregojnë se shkalla e punësimit në bujqësi është 4.4 për qind ndërsa numri i popullsisë rurale është 1,078,239 apo 61.97 për qind. 4 2 Kosova Memorandumi Ekonomik i Vendit, Banka Botërore. 3 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 2012 4 Agjencia e Statistikave të Kosovës. Regjistrimi i Popullsisë, Ekonomive Familjare dhe Banesave në Kosovë 2011. Të dhënat kryesore në: http://esk.rks-gov.net/rekos2011/repository/docs/te%20dhenat%20kryesore_alb.pdf 4

2 BUJQËSIA, ZHVILLIMI RURAL DHE INTEGRIMI NË BE Nw kuadër tw procesit të integrimit evropian kemi dy elemente të rëndësisë së veçantë për sektorin e zhvillimit rural dhe të bujqësisë: 1. Aspektet ekonomike gjendja e vendeve në bazë të kriterit ekonomik për anëtarësim, si dhe 2. Standardet e komunitetit kapaciteti i vendit për të zbatuar dispozitat ligjore dhe administrative të komunitetit në fushat e zhvillimit rural dhe bujqësisë. 5 Një numër i madh i normave të detyrueshme dhe rregullave drejtpërdrejt tw zbatueshme pwr vendet anëtare përbëjnë kapitullin për bujqësisë. Përdorimi i duhur dhe zbatimi efektiv i tyre nga një administratë publike efikase është shumë i rëndësishëm për funksionimin e Politikës së Përbashkët të Bujqësisë (PPB). Në mënyrë që të zbatojnë në mënyrë efektive PPB, shtetet duhet të forcojnë kapacitetet e tyre dhe strukturat administrative. 2.1 Prioritetet për bujqësisë dhe zhvillim rural Prioritetet për ofrimin e ndihmës administratave kombëtare në fushën e bujqësisë dhe zhvillimit rural varet kryesisht në kontekstin e veçantë të çdo vendi dhe janë në kornizën e komponentit 1 të IPA (ndihma pwr vendet në tranzicion dhe për ndërtim të institucioneve. Prioritetet qw dalin nga acqui communautaire për të gjitha fushat, duke përshirë ato për ZhRB, përkufizohen me anë të dokumenteve zyrtare të Komisionit, të tilla si DPISh (Dokumenti Planifikues Indikativ Shumëvjeçar) dhe Partneritetet Evropiane/Anëtarësimit. Për shtetet kandidate potenciale, mbështetja për miratimin shkallë-shkallë të standardeve të BE është prioritet kyç për ndihmën në ndërtimin e institucioneve. Në fushën e ZhRB, mund të theksohen prioritetet kyçe në vijim: - Forcimi i kapacitetit administrativ i administratave bujqësore, në veçanti në fushën e formulimit të politikave bujqësore, analizimit, zbatimit dhe kontrollit. - Ndërtimin e kapacitetit administrativ për zbatimin në të ardhmen të masave të para-anëtarësimit për zhvillim rural (IPAZhr). 6 2.2 Strukturat administrative për zbatimin e së drejtës evropiane Për vendet kandidate, përqendrimi kryesor është në përafrimin legjislativ dhe ndërtimin e kapaciteteve administrative për zbatimin e acquis communautaire që përbën PPB. Zbatimi, menaxhimi dhe kontrolli i PPB kërkon krijimin, ndryshimin dhe/ose përforcimin e strukturave të duhura administrative. Ndërtimi i një 5 Agriculture and Enlargement at: http://ec.europa.eu/agriculture/enlargement/publi/brochure_en.pdf 6 Agriculture and Rural Development. Priorities for Agriculture and Rural Development at http://ec.europa.eu/agriculture/enlargement/assistance/index_en.htm 5

administrate efektive është një proces i nevojshëm për zbatimin me sukses dhe menaxhimin e PPB. 7 Strukturat administrative nuk janë gjithmonë të përcaktuara shprehimisht me anw tw acquis communautaire. Në shumë raste, acquis communautaire thjesht përdor shprehje të tilla si autoriteti kompetent për t ju referuar strukturës administrative që është e nevojshme. Kjo do të thotë se i lihet çdo Shteti Anëtarë për të vendosur se cili institucion është përgjegjës për zbatimin efektiv të obligimeve qw dalin nga acquis. Në praktikë, ky institucion është më së shpeshti Ministria e Bujqësisë apo autoriteti kompetent nën përgjegjësinë e saj, për shembull një agjenci gjegjëse. Megjithëkëtë funksionet për të cilat Shtetet Anëtare duhet të kenë kapacitete për t i zbatuar përmes strukturave administrative që ato i themelojnë janë shprehimisht të përcaktuara me anw tw acquis. 8 Strukturat kryesore administrative që përcaktohen nga acquis communautaire janë: 2.2.1 Strukturat kryesore / çështjet horizontale Legjislacioni i BE kërkon nga shtetet anëtare funksionet/institucionet kyçe: 9 1. Ministrinë për Bujqësisë dhe Zhvillim Rural*; 2. Zyrën Shtetërore të Veterinarisë me Agjencinë për Identifikimin e Shtazëve; 3. Administratën Shtetërore për Mbrojtjen e Shëndetit të Bimëve; 4. Agjencinë Shtetërore për Sigurinë e Ushqimit; 5. Agjencinë e Pagesave; 6. Sistemin e Integruar të Administratës dhe Kontrollit (SIAK); 7. Rrjetin e të Dhënave të Kontabilitetit të Fermave (RRDKF) dhe ; 8. Sistemin Informativ të Tregut (SIT); 9. Komitetin monitorues për zhvillim rural; 10. Autoritetin menaxhues; 11. Organin certifikues (Rregullorja e KE nr. 1290/2005) 12. Regjistrin e fermerëve. * Është në përgjegjësinë e secilit shtet anëtar për të vendosur lidhur me emrin e strukturave administrative. 2.2.2 Strukturat e veçanta për organizatat e tregut të BE Përveç listën së lartcekur të institucioneve kryesore, të nevojshme janë edhe: Strukturat e veçanta për administrimin e organizatave të tregut të BE; Agjencitë e Intervenimit në Treg; Organizatat e Prodhuesve; Distileritë e miratuara për sektorin e verës dhe regjistrat e vreshtave. 7 Ibid 8 Guide to the Main Administrative Structures Required for Implementing the Acquis. May 2005 në: adminstructures_version_may05_35_ch_public_en 9 Rishikimi funksional i MBPZHR (FRIDOM) në http://map.rksgov.net/userfiles/file/fridom/rishikimet_vertikale/rishikimi_funksional_i_ministrise_se_bujqesise_pylltarise_dhe_zhvillim it_rural.pdf 6

Po ashtu kërkohen edhe struktura administrative jo të veçanta të tilla si: mekanizmat e organizatave të tregut të përbashkët; kërkesat statistikore; zbatimi efektiv i legjislacionit të komunitetit për bujqësinë organike dhe për politikën e cilësisë. 10 2.2.3 Strukturat për zhvillim rural Autoritetet kompetente për masat e zhvillimit rural duhet të përcaktohen nga autoritetet kombëtare (Ministria) dhe më pas duhet të miratohen nga Komisioni. Ajo çfarë kërkohet shprehimisht është themelimi i një komiteti monitorues për vlerësimin e efikasitetit dhe cilësisë së zbatimit të programeve për zhvillim rural. Lista e lartcekur e kërkesave institucionale të BE nuk është gjithëpërfshirëse. Megjithatë informata shtesë dhe më të hollësishme janë në dispozicion në dokumentin e quajtur Udhëzim për strukturat kryesore administrative që nevojiten për zbatimin e së acquis communautaire. 11 Kërkesat shtesë nga e drejta evropiane për zhvillim rural Sipas Rregullores së Këshillit nr. 1698/2005, Grupet Lokale të Veprimit (GLV) janë të nevojshme. Si partneritete publike-private, ato janë në krye të zbatimit të qasjes LEADER (lidhjet ndërmjet ekonomisë rurale dhe veprimeve zhvillimore) 12. E vetmja pjesë e detyrueshme e programimit të zhvillimit rural janë masat agromjedisore që përcaktohen me dispozitat aktuale të së drejtës evropiane për zhvillim rural (Rregullorja e Këshillit (KE) nr. 1698/2005). Përtej kësaj, çdo Shtet Anëtare mund të zgjedhë nëse do të përdor apo jo masat gjegjëse të KE në përputhje me kushtet dhe nevojat e tyre. Megjithatë Shtetet Anëtare sigurojnë shpenzimet minimale për secilin shtyllë (10 për qind për shtyllën 1 dhe shtyllën 3; 25% për shtyllën 2 dhe 5 për qind për LEADER). Shtetet anëtare duhet të themelojnë dhe mirëmbajnë strukturat administrative për masat që ato zbatojnë. 13 Sidoqoftë të gjitha strukturat administrative të themeluara duhet të jenë në gjendje që të respektojnë plotësisht rregullat e komunitetit për zbatimin e masave për zhvillim rural. Kërkesat statistikore në kuptim të përafrimin me BE Nuk ekziston asnjë udhëzim apo rregullore e vetme që përshkruan kërkesat e përgjithshme statistikore përkitazi me sektorin e bujqësisë për shtetet anëtare të BE. Këto lloje të kërkesave gjenden në rregulloret e veçanta dhe udhëzimet për zbatimin e organizatave të tregut të përbashkët, skemat e zhvillimit rural, rregulloret financiare, etj (statistikat për eksportet/importet, prodhimin e mallrave, strukturat e fermave bujqësore, të ardhurat e bujqve, pagesat e subvencioneve, numri i kërkesave, etj). 10 Ibid 11 Ibid 12 Shpjegim: Lidhjet ndërmjet ekonomisë rurale dhe veprimeve zhvillimore-leader. 13 Council Regulation (EC) No 1698/2005 of 20 September 2005 on support for Rural Development by the European Agricultural Fund for Rural Development (EAFRD) në: http://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:l:2005:277:0001:0040:en:pdf 7

Shumica e këtyre informatave mblidhen nga organet administrative përgjegjëse për skemat në fjalë apo nga doganat, OJQ tregtare, kompanitë publike dhe private të specializuara në mbledhjen e statistikave të besueshme apo burimet e jashtme të dhënave. Statistikat për të ardhurat e bujqve mblidhen nga RrDKF. 14 3 BUJQËSIA DHE ZHVILLIMI RURAL NË KOSOVË 3.1 Zhvillimi institucional dhe kapacitetet MBPZHR është në proces ristrukturimi dhe reformimi të administratës së saj me qëllim të themelimit të strukturave organizatave në përputhje me PPB dhe kompetente për zbatimin e politikave të IPAZHR nw kuadër tw procesit të integrimit evropian. Burimi: MBPZHR Diagrami më sipër paraqet pasqyrën e plotë të strukturës së re të MBPZHR. Risitë në këtë proces janë ngritja e Njësisë së Pagesave dhe e shërbimeve këshillimore në departament. Departamentet e tjera janë: Departamenti i Politikave të Zhvillimit Rural (DPZhR) duke përfshirë Autoritetin Menaxhues; Departamenti i Bujqësisë dhe i Tregjeve (DBT); Departamenti i Shërbimeve Juridike; Departamenti i Administratës; Departamenti i Integrimit Evropian dhe Bashkërendimit të Politikave. Strukturat e tjera administrative në kuadër të MBPZHR janë Instituti Bujqësor në Pejë dhe Instituti 14 Rishikimi funksional i MBPZHR (FRIDOM) në http://map.rksgov.net/userfiles/file/fridom/rishikimet_vertikale/rishikimi_funksional_i_ministrise_se_bujqesise_pylltarise_dhe_zhvillim it_rural.pdf 8

i Vitikulturës dhe Verës në Rahovec. Numri aktual i punonjësve në MBPZHR është 175. 15 Ndërkohë Departamenti i Analizave Ekonomike, i cili nuk paraqitet në diagram, u krijua si një departament i ri. Në kuadër të këtij departamenti është zyra e statistikave të MBPZHR që ishte nën Departamentin e Politikave Zhvillimore dhe Statistikave. Procesi i ristrukturimit nuk është një proces i lehtë dhe gjithnjë përcillet me sfida të tilla si: pakënaqësitë e personelit aktual, pamundësia dhe/ose vështirësitë për punësimin e personelit të ri për të plotësuar të gjitha pozitat, mungesa e buxhetit, etj. MBPZHR po merr mbështetje të madhe në çështjet e personelit përmes një projekti të Bankës Botërore, e cila po punëson rreth 30 punonjës të ri për nevojat e MBPZHR. Përkundër të gjitha këtyre ndryshimeve dhe përparimin të shënuar gjer më tani, sfidat mbesin ende të njëjta: mungesa e buxhetit për përdorimin dhe zbatimin e politikave, kapacitetet e kufizuara njerëzore në numër dhe shkathtësi. Sipas Raportit të Progresit të KE për vitin 2010, kapacitetet administrative në institucione të ndryshme mbesin të dobëta dhe burimet njerëzore nuk përdoren në mënyrën më efikase. 16 3.2 Departamenti i Pagesave (Agjencia e Pagesave) Njësia e Pagesave u themelua me anë të UA nr. 01/2010 dhe në mbështetje të Ligjit nr. 03 /L-098 për Bujqësinë dhe Zhvillimin Rural. Njësia e Pagesave u ngrit në Departament të Pagesave (DP) në vitin 2012 e që është një hap përpara në themelimin e Agjencisë së Pagesave në përputhje të plotë me rregullat dhe procedurat e IPAZHR. Funksioni kryesor i DP është përdorimi dhe zbatimi i skemave përkrahëse që hartohen nga Autoriteti Menaxhues dhe që financohen nga Qeveria e Kosovës, BE dhe organizatat e tjera donatore. Njësia e Pagesave fillor me tre sektorë: sektorin e pagesave të drejtpërdrejta, sektorin e zhvillimit rural dhe sektorin e TI. Tani, pas ngritjes në departament, ajo funksionon me tetë divizione: zhvillim rural, pagesat e drejtpërdrejta, inspektimin teknik, financat, TI, regjistrat, administratën dhe marketing. Personeli aktual (18 duke përfshirë 5 nga projekt i BB) i DP po trajnohet dhe mësohet me procedurat për zbatimin e skemave të pagesave të drejtpërdrejta për zhvillim rural. Në vitin 2011 ky personel pranoi 17,916 kërkesa ndërsa në vitin 2012 u pranuan rreth 22,400 kërkesa për pagesa të drejtpërdrejta dhe projekte të zhvillimit rural. 17 Dy modele të softuerit u përgatitën për Njësinë e Pagesave (një modul për pagesat e drejtpërdrejta dhe tjetri për projektet e zhvillimit rural) por nuk janë të lidhura me programet për regjistrimin e fermerëve dhe SIPT. Me riorganizimin e ri të MBPZHR dhe ngritjen e Njësisë së Pagesave në Departament, mendohet që zyrtarët komunalë të bujqësisë do të bëhen personel i MBPZHR. Gjithashtu, 20 punonjës rajonal të MBPZHR do të emërohen nga DP në pozitën e inspektorëve teknik. 15 MBPZhR, Divizioni i personelit. 16 Raporti i Progresit për Kosovën. Komisioni Evropian 2010. 17 Departamenti i Pagesave. MBPZhR 9

Sipas Strategjisë për Zhvillim të Njësisë së Pagesave 2010 2015 (miratuar më 2010), parashihen strukturat dhe zhvillimet në personel si në vijim: 18 Sektori Mars 2010 Fundi i vitit 2010 Fundi i vitit 2011 Fundi i vitit 2012 Fundi i vitit 2013 Fundi i vitit 2014 Fundi i vitit 2015 Drejtori i Departamentit 1 1 1 1 1 1 1 Zhvillim Rural 3 5 11 11 14 14 14 Pagesat e drejtpërdrejta 3 5 11 11 11 11 11 Inspektorati teknik 0 2 3 3 3 3 3 Kontrolli në vendngjarje RO 0 14 14 15 15 20 20 IT & regjistrat 2 2 5 10 10 10 10 Departamenti Ligjor 0 0 0 0 4 4 4 Departamenti Financiar 0 0 0 0 4 4 4 Departamenti i Administratës 0 0 0 0 3 3 3 Auditimi i brendshëm 0 0 0 0 3 3 3 Numri i përgjithshëm 9 29 45 51 68 73 73 Projekti i Bankës Botërore po mbështet NJP me personel të ri. Në përgjithësi, 19 punonjës do të punësohen në NJP, 14 prej të cilëve do të jenë inspektorë teknikë. Pesë (5) prej tyre tashmë janë punësuar (2 nga ta në projektet e zhvillimit rural; dhe 2 në sektorin e kontrollit dhe 1 në sektorin e TI). 19 Në vitin 2012, Departamenti i Pagesave u larguar nga zyrat e MBPZHR në një zyre me hapësirë të përshtatshme. Ndonëse është ngritur në departament dhe kanë më shumë punëtorë, stafi po ballafaqohet me vështirësi dhe sfida në përmbushjen e misionit të tyre. Duke pasur parasysh volumin e madh të punës që ata kanë, përveç sfidave të tyre të brendshme teknike dhe funksionale (mungesa e personelit, TI), DP po ballafaqohet me sfida të tjera e jashtme: regjistrat e vjetërsuar kadastral dhe të pronës; prirjet për mashtrim nga ana e parashtruesve të kërkesave (më shumë se një kërkesë nga e njëjta fermë). Përveç kësaj, një sfidë tjetër e rëndësishme, ende e pazgjidhur, është çështja e zyrtarëve komunalë të bujqësisë të cilët mendohet se do të bëhen punonjës të MBPZHR të ngarkuar me SIPT dhe programet e regjistrit të fermerëve dhe pranimin e kërkesave nga fermerët. Kwta zyrtar janë (ose duhet të jenë) një lidhje shumë e rëndësishme në mes të fermerëve dhe DP, duke u shndërruar kështu në filtrin kryesor të problemeve që në fillim të procesit para se problemet të paraqiten në DP. Kwta zyrtar nuk e kryejnë këtë përgjegjësi duke qenë punonjës të komunës që janë; prandaj kjo çështje duhet të trajtohet në një mënyrë të tillë që DP duhet të ketë personelin e tij të përhershëm në të gjitha komunat. DP ende kryen manualisht duke shënuar të dhënat e përgjithshme nga kërkesat për projektet e zhvillimit rural në një bazë të dhënave. Këto të dhëna janë në dispozicion në regjistrat e tjerë si SIPT dhe Regjistrin e Fermerëve, dhe I&R të Shtazëve por softueri aktual që përdoret nga DP nuk është i lidhur me këta regjistra. Tani duhet të trajtohet dhe zgjidhet çështja se si të përdoren më mirë burimet që janë në dispozicion. 18 Strategjia për zhvillimin e mëtutjeshëm të NJP të MBPZHR, 2010-2015. 19 Departamenti i Pagesave. MBPZhR 10

Natyrisht duhet që të arrihet një marrëveshje ndërmjet hisedarëve për lidhjen e këtyre regjistrave dhe qasjen në ato nga një aplikacion i vetëm softuerik. Regjistri i fermerëve Regjistri i fermerëve është një nga komponentët e Sistemit të Integruar të Administratës dhe Kontrollit të BE. Themelimi i Regjistrit të Fermerëve mëton përgatitjen e Kosovës për zbatimin e planit kombëtar të zhvillimit rural dhe bujqësisë dhe për ofrimin e informatave për strukturën e tanishme të pronave bujqësore për planifikim më të mirë dhe për zbatimin e politikave të bujqësisë dhe zhvillimit rural në përputhje me të drejtën evropiane. Regjistri i fermerëve në Kosovë u themelua me anë të Udhëzimit Administrativ nr. 7/2011 në mbështetje të Ligjit nr. 03/L-098 për Bujqësi dhe Zhvillim Rural. Në përputhje me këtë UA, të gjithë fermerët të cilët aplikojnë për mbështetje financiare (pagesa të drejtpërdrejta dhe projektet e zhvillimit rural) e kanë për detyrim regjistrimin paraprak në regjistrin e fermerëve. Të gjithë fermerët të cilët plotësojnë kushtet e regjistrimit marrin nga një numër të identifikimit të fermës (NIF) që duhet të përdoret në të gjithat regjistrat e tjerë lidhur me bujqësinë dhe zhvillimin rural. Për Departamentin e Pagesave regjistri i fermerëve është një mjet shumë i rëndësishëm për administrimin e pagesave, kontrollit dhe mbikëqyrjes së përgjithshme të gjendjes. Mbledhja e të dhënave për regjistrin e fermerëve filloi për herë të parë në Kosovë në vitin 2011, gjatës fushatës së parashtrimit të kërkesave për skemën e pagesave 2011-2012. Deri më sot, në përgjithësi janë regjistruar 16,616 fermerë. 20 3.3 Shërbimet këshillimore Shërbimet këshillimore për bujqësi dhe zhvillim rural u themeluan dhe ishin funksionale që nga viti 2004. Ato funksionojnë si divizion në kuadër të Departamentit për Zhvillim Rural dhe Shërbime Këshillimore. Tani në vitin 2012, me riorganizimin e MBPZH, shërbimet këshillimore u ngritën në departament të përbërë nga tri divizione: shërbimet e këshillimit teknik; këshillimi ekonomik, social dhe ligjor; informata, monitorim dhe trajnim. Numri i përgjithshëm i parashikuar i punonjësve në nivelin qendror është 15 ndërsa në nivelin lokal është 68 këshilltarë. Ligji nr. 04/L-074 për shërbimet këshilluese për bujqësi dhe zhvillim rural u miratua në shkurt të vitit 2012. Po ashtu Strategjia për Shërbimet Këshilluese 2011-2015 u hartua dhe u miratua nga Qeveria. Shërbimet këshilluese janë të organizuara në shërbimet publike dhe private në dy nivele: nivelin qendror dhe lokal. Shërbimet këshilluese për bujqësi dhe zhvillim rural janë themeluar në shtatë zyra rajonale në vend dhe funksionojnë në kuadër të MBPZHR. Shërbimet këshilluese në nivel komunal janë themeluar në të gjitha komunat e Kosovës. Funksioni kryesor i Departamentit për Shërbime Këshillimore është ofrimi i këshillave ekonomike, ligjore dhe sociale për prodhuesit e bujqësisë. Departamenti është 20 Departamenti i pagesave. MBPZhR 11

gjithashtu përgjegjës për planifikimin, bashkërendimin dhe mbikëqyrjen e shërbimeve këshilluese në nivel lokal. Departamenti në bashkëpunim dhe bashkërendim me departamentet e tjera (DZHR, DP) të MBPZHR harton informata për ngjarjet/materialet dhe mbështet bujqit në procesin e parashtrimit të kërkesave. 21 Në vitin 2011, më shumë se 6,396 bujq u trajnuan në fusha të ndryshme përmes projektit të financuar nga MBPZHR Zhvillimi i zonave rurale përmes promovimit të shërbimeve këshillimore, në vlerë prej 200,000 eurosh. Për projektin në fjalë ishte shpallur tender nga MBPZHR dhe ai ishte zbatuar nga një kompani vendase. 22 Ndonëse funksionojnë, shërbimet këshillimore nuk janë në nivel të kënaqshëm dhe ato duhet të përmirësojnë punën e tyre. Shërbimet këshillimore ende nuk njoftojnë bujqit se si të parashtrojnë kërkesën për grante. 23 Kjo është nënvizuar në Raportin e Progresit për Kosovën për vitin 2011. Gjithashtu në mbledhjen e fundit të DPSA Kosovë BE, përmirësimi i shërbimeve këshillimore u konsiderua si një nga sfidat kryesore. Duhet të ofrohen shërbime këshilluese për grante dhe subvencione bujqve për të rritur të ardhurat e tyre dhe për të përmirësuar cilësinë e prodhimeve bujqësore. Tani për tani, ata nuk kanë numrin e mjaftueshëm të personelit, pra vetëm 7 nga 15 punonjës të parashikuar punojnë në Departamentin e Shërbimeve Këshillimor. Ky fakt është i rëndësishëm por nuk është arsye i të qenit joefikas në përmbushjen e funksionit të shërbimeve këshillimore. Shërbimet këshillimore duhet të merren më seriozisht në të gjitha nivelet e sistemit, duhet të jenë më profesioniste dhe duhet të jenë më afër bujqve. Fjalia më profesioniste do të thotë: këshilltarët e licencuar me përgjegjësitë e tyre të qarta për procesin në fjalë; raportim efikas, monitorim dhe një sistem kontrolli. 3.4 Legjislacioni Në procesin e krijimit të kornizës ligjore në fushën e Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural janë marrë parasysh standardet përkitazi me këto fusha. Deri më tani, Kosova ka miratua disa nga parimet themelore të legjislacionit të BE në fushën e bujqësisë dhe zhvillimit rural duke përfshirë legjislacionin dytësor. Lista në vijim paraqet bazën ligjore për zbatimin e politikave në këtë fushë. - Ligji nr. 03/L-098 për Bujqësi dhe Zhvillim Rural, - Ligji nr. 03/L-016 për Ushqim, i shpallur me dekretin nr. DL-004-2.009 më 6 mars 2009, - Ligji nr. 03/L-029 për Inspekcionin Bujqësor, i shpallur me dekretin nr. DL-065-2.008 më 13 dhjetor, - Ligji nr. 02/L-122 për bujqësi organike, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2008/2 më 8 janar 2008, 21 Akti për organizimin e brendshëm dhe sistematizim të MBPZHR. 22 Raport nga mbledhja e PDSA, Agri_FS 2012. 23 Raporti i Progresit për Kosovën. Komisioni Evropian 2011. 12

- Ligji nr. 2004/21 për veterinarinë, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2004/28 më 30 korrik 2004, - Ligji nr. 2004/33 për produktet e blegtorisë, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2004/39 më 14 tetor 2004, - Ligji nr. 2005/02-L10 për përkujdesjen ndaj kafshëve, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2005/24 më 9 maj 2005, - Ligji 03/L-042 07 për mbrojtjen e produkteve të bimëve, i shpallur me dekretin nr. DL-061-2008 më 27 nëntor 2008, - Ligji nr. 2003/9 për ndryshimin e ligjit nr. 03/L-004 për kooperativat bujqësore, i shpallur me dekretin nr. DL-050-2008 më 13 tetor 2008, - Ligji nr. 2007/02-L98 për mbrojtjen e varieteteve të bimëve, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2008/24 më 16 maj 2008, - Ligji nr. 02/L-111 për bletari, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2008/5 më 8 shkurt 2008, - Ligji nr. 02/L-95 për mbrojtjen e bimëve, i shpallur me Rregulloren e UNMIKut nr. 2007/6 më 31 janar 2007, - Ligji nr. 2005/02-L26 për tokën bujqësore, i shpallur me Rregulloren e UNMIKut nr. 2006/37 më 23 qershor 2006, - Ligji nr. 2005/02-L9 për ujitjen e tokës bujqësore, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2005/49 më 25 nëntor 2005, - Ligji nr. 2004/13 për materialin fidanor më 28 maj 2004, - Ligji nr. 2003/5 për farërat, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2003/10 më 15 prill 2003, - Ligji nr. 2003/10 për plehrat artificiale, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2003/22 më 23 qershor 2003, - Ligji nr. 2005/02-08 për verën, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2005/47 më 14 tetor 2005, - Ligji nr. 04/L-040 për rregullimin e tokës (që hyri në fuqi më 22 shkurt 2012), - Ligji nr. 2005/02-L9 për ujitjen e tokës bujqësore, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2005/49 më 25 nëntor 2005, - Ligji nr. 04/L-041 për prodhimin, grumbullimin, përpunimin dhe tregtimin e duhanit (që hyri në fuqi më 25 nëntor 2011), - Ligji për shërbimet këshilluese, i miratuar nga Kuvendi i Kosovës më 16 shkurt 2012. - Udhëzimi Administrativ nr. 11/2011 për masat dhe kriteret për mbështetjen në bujqësi dhe zhvillim rural në vitin 2012. - Udhëzimi Administrativ nr. 12/2011 për pagesat e drejtpërdrejta në bujqësi. 24 Gjatë vitit 2011, katër ligje u rishikuan dhe u hartuan tabelat e harmonizimit si pjesë e përafrimit të legjislacionit me të drejtën evropiane. Këto katër ligje janë: Ligji nr. 2004/33 për blegtorinë; Ligji nr. 02/L-122 për bujqësinë organike; Ligji nr. 02/L-95 për mbrojtjen e bimëve dhe Ligji nr. 02/L-09 për ujitjen e tokës bujqësore. Ndërkohë janë 24 Raporti i vitit 2011 për monitorimin e zbatimit të PBZHR 2007-2013. 13

nxjerrë 15 udhëzime administrative dhe 7 të tjera në procedurë të miratimit. 25 Ligjet dhe aktet nënligjore që MBPZHR i ka planifikuar për miratim për vitin 2012 janë: - Ligji për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit nr. 03/098 për bujqësi dhe zhvillim rural (i botuar në Gazetën Zyrtare të Kosovës më 16 tetor 2012); - Miratimi i Ligjit për bujqësinë organike (qershor 2012); - Miratimi i Ligjit për pasurimin e miellit (qershor 2012); - Miratimi i Ligjit për regjistrimin e bujqësisë (projektligji u miratua në qershor të vitit 2012); - Miratimi i Ligjit për OMGJ (dhjetor 2012); - Miratimi i Ligjit për ndryshimin e Ligjit nr. 2004/33 për blegtorinë (dhjetor 2012); - Miratimi i Ligjit për ndryshimin e Ligjit nr. 2003/5 për farërat (shtator 2012); - Miratimi i Ligjit për ndryshimin e Ligjit nr. 2004/13 për materialin fidanor (shtator 2012); - Miratimi i 21 akteve nënligjore i planifikuar për vitin 2012 (dhjetor 2012); 26 Ndonëse janë planifikuar, Ligji për OMGJ, Ligji për ndryshimin e Ligjit nr. 2003/5 për farërat dhe Ligji për ndryshimin e Ligjit nr. 2004/13 për materialin fidanor u shtyn për vitin 2013. Kjo tregon që procesi i përafrimit me acquis communautaire është një proces i vështirë dhe përcillet jo vetëm me sfida në zbatim, por edhe me probleme dhe vonesa në hartimin dhe/ose rishikimin e ligjeve. Përveç kësaj, raportet nga organizatat e ndryshime ndajnë mendimin e njëjtë për zbatimin e legjislacionit në Kosovë, për shembull: Kosova dhe donatorët e interesuar kanë harxhuar përpjekje dhe burime të konsiderueshme në miratimin e legjislacionit të ri dhe të rishikuar, me qëllim të respektimit të procesit të integrimit evropian. Procesi i integrimit evropian është shumë i ndërlikuar duke marrë parasysh numrin e madh të direktivave, rregulloreve dhe standardeve që duhet të përmbushen. Kosova duhet të jetë në gjendje që t i zbatojë edhe ato. 27 Gjithashtu në Raportin e Progresit për Kosovën të vitit 2011, i hartuar nga Komisioni Evropian, theksohet kjo çështje: në fushën e bujqësisë dhe të politikës së zhvillimit rural ka pasur veprimtari të kufizuara legjislative dhe zbatimi i kornizën legjislative mbetet një sfidë kryesore. Gjer më tani, fusha e bujqësisë dhe e zhvillimit rural është pothuajse e mbuluar me legjislacionin parësor por legjislacioni dytësor nuk është në nivel të kënaqshëm. Prandaj prioritete kyçe duhet të jenë legjislacioni dytësor dhe procesi i rishikimit dhe përafrimit të ligjeve me të drejtën evropiane. Një plan/strategji kombëtare për 25 Procesi i dialogut të stabilizim-asociimit UE Kosovë. 26 Konstatimet përfundimtare të PDSA, mars 2012_Final_02052012. 27 AgCLIR: KOSOVO. Commercial Legal and Institutional Reform Diagnostic of Kosovo s Agriculture Sector. Mars 2010 në http://egateg.usaid.gov/sites/default/files/kosovo_ag.pdf. 14

përafrimin e legjislacionit kombëtar me legjislacionin e BE duhet të shqyrtohet si një zgjidhje e mundshme. Sfidat kryesore janë: zbatimi i ligjeve, mungesa e kapaciteteve njerëzore/personelit, mungesa e njohurisë së duhur, mungesa e buxhetit për kapacitetit e zbatimit të legjislacionit. 3.5 Korniza e politikave dhe e strategjive Në Kosovë, MBPZHR është përgjegjëse për hartimin dhe zbatimin e politikave kombëtare të bujqësisë dhe zhvillimit rural. Prandaj MBPZHR hartoi Planin për Bujqësi dhe Zhvillim Rural (PBZHR) 2007-13 dhe i njëjti u miratua nga Qeveria më 4 prill 2007, zbatimi i së cilit është i mbështetur në Ligjin nr. 03/L-098 për bujqësi dhe zhvillim rural. Synim i PBZHR është sigurimi i një kornize që do ta ndihmojë Kosovën për: a. Të ristrukturuar sektorin e bujqësisë në përputhje me atë të BE, dhe b. Të përmirësuar standardet e jetesës të popullsisë rurale në Kosovë. PBZHR është i bazuar në dy shtylla; shtylla e parë synon zhvillimin e bujqësisë ndërsa shtylla e dytë synon zhvillimin rural. Hartimi i PBZHR 2007-2013 në pjesën për zhvillimin rural është i mbështetur në dispozitat e Rregullores së Këshillit për Mbështetjen e Zhvillimit Rural 2007-13 (Rregullorja nr. 1698/2005 e Këshillit për Fondin Evropian të Bujqësisë për Zhvillim Rural [FEBZHR]). 28 Deri më tani, PBZHR 2007-13 është përditësuar dy herë. Përditësimi i parë i PBZHR 2007-13 u bë në vitin 2009 për periudhën 2009-13, kurse përditësimi i dytë u bë në vitin 2010 për periudhën 2010-13. PBZHR 2010-13 krijon një kornizë planifikimi afatmesme për zhvillimin e sektorit të bujqësisë në Kosovë. Ai merr parasysh: natyrën ekzistuese dhe në ndryshim e sipër të PPB të UE, në veçanti përkrahjen e drejtpërdrejtë si masat e shtyllës 1 të PPB; 4 boshtet e Strategjisë së UE për zhvillim rural 2007-13, (aftësinë konkurruese, mjedisin dhe përdorimin e qëndrueshëm të tokës, cilësinë e jetës dhe shumëllojshmërinë rurale, si dhe strategjitë për zhvillimin e komuniteteve lokale); IPA të BE për Ballkanin Perëndimor dhe Partneritetin Evropian. 29 Një përpjekje e madhe u ndërmor në vitin 2009 për të ndërtuar kapacitetin e MBPZHR në fushën e agro-mjedisit, në mënyrë që Kosova të përafrojë veten me Politikën e Përbashkët të Bujqësisë dhe politikën agro-mjedisore të BE. Kjo çoi në themelimin e grupit punues agro-mjedisor të MBPZHR dhe hartimin e një dokumenti gjegjës për çështjet e politikës agro-mjedisore të rëndësishme për Kosovën. 30 MBPZHR po ashtu ka hartuar strategjitë për nën-sektorët e hortikulturës, blegtorisë dhe pylltarisë. Ndërkohë u hartuan strategjitë për rregullimin e tokës, shërbimet këshilluese dhe njësinë e pagesave (tani departamentin e pagesave). Shkalla e 28 Plani për Bujqësi dhe Zhvillim Rural 2010-13. 29 Ibid 30 Plani për Bujqësi dhe Zhvillim Rural 2010-13 (shtojca 8). 15

zbatimit të politikave dhe strategjive kombëtare ende nuk është në nivel të kënaqshëm dhe në të ardhmen kjo duhet të konsiderohet si një çështje me prioritet për përmirësim. 3.6 Përkrahja e drejtpërdrejtë/pagesat Politika e zhvillimit rural në Kosovë rregullohet me anë të Ligjit nr. 03/L-098 për bujqësinë dhe zhvillimin rural ndërsa prioritetet për zhvillimin rural bazohen në PBZHR 2007-13 (tashmë i përditësuar 2010-13) që hartohet duke u mbështetur në rregulloret e BE për zhvillim rural. Strategjia e PBZHR 2010-13 në pjesën gjegjëse për zhvillimin rural ka marrë parasysh FEBZHR (Rregullorja nr. 1698/2005 e Këshillit). 31 Mbështetja e qeverisë së Kosovës për sektorin e bujqësisë dhe zhvillimit rural është e bazuar në PBZHR 2007-13. Kjo përfshin masat e përkrahjes së drejtpërdrejtë që janë shumë të harmonizuara me masat e Shtyllës I të PPB. Këto masa janë përfshirë për ta bërë PBZHR 2007-13 një kornizë të politikave të plotë dhe gjithëpërfshirëse që pasqyron masat nga shtyllat I dhe II të PPB. Në Kosovë, përkrahja e paraqitur në vitin 2009 lidhet me llojin e prodhimit. Në vitin 2009 dhe atë 2010 u zbatuan këto masat të përkrahjes së drejtpërdrejtë: premitë për krerë për lopët mjelëse dhe mëshqerrat; premitë për krerë për dele dhe dhi; pagesat për sipërfaqe për grurë dhe subvencionet për lëndë djegëse për korrjen e drithërave. Masat e përkrahjes së drejtpërdrejtë nuk janë plotësisht në përputhje me përkrahjen e PPB sipas shtyllës së parë për shkak se PPB ka kaluar nëpër procesin e shkëputjes nga lidhja me prodhimin. Prandaj këto pagesa të drejtpërdrejta kombëtare do të duhet të korrigjohen në planin afatgjatë. 32 Skemat e reja të përkrahjes së drejtpërdrejtë u paraqitën edhe për kulturat industriale (misër, luledielli dhe vaji colza) që kanë mundësi zhvillimin e agro-përpunimit. Zbatimi i PBZHR Synimet dhe masat për bujqësi dhe zhvillim rural për arritjen e këtyre synimeve janë përkufizuar në mënyrë të qartë nga MBPZHR në PBZHR 2007-2013. Një prej synimeve kyçe të MBPZHR është rritja e aftësisë konkurruese të prodhuesve vendas. Me qëllim të arritjes së zhvillimit të qëndrueshëm rural në Kosovë dhe për të përafruar politikën e bujqësisë dhe të zhvillimit rural, u miratuan masat e zhvillimit rural në përputhje me katër boshtet e PPB të BE. Deri më tani, MBPZHR ka zbatuar masat në vijim: 33 Zhvillimi i trajnimit profesional për të përmbushur nevojat rurale (masa 1), Ristrukturimi i potencialit fizik në sektorin agro-rural (masa 2), Menaxhimi i burimeve të ujit për bujqësi rehabilitimi i sistemit të ujitjes (masa 3); Përmirësimi i përpunimit dhe tregtimit të prodhimeve bujqësore (masa 4); 31 Plani për Bujqësi dhe Zhvillim Rural 2010-13 32 Ibid 33 Raporti i vitit 2011 për Monitorimin e Zbatimit të PBZHR 2007-2013. 16

Përmirësimi i menaxhimit të burimeve natyrore (masa 5); Përkrahja për zhvillimin e komunitetit lokal, pra GLV (masa 8). Masat e zhvillimit rural në PBZHR 2007-13 mbulojnë masat shtesë për qumësht, pemë dhe perime, vreshta, vezë, bletë, makineri dhe konsolidimin e tokës në kuadër të masës 2. Plani gjithashtu përfshin pagesat e drejtpërdrejt për sektorin e blegtorisë (lopët mjelëse, mëshqerrat, delet dhe dhitë) dhe drithërat (grurë dhe misër). Ende nuk ka filluar zbatimi i masës 6 (diversifikimi i fermave dhe veprimtaritë alternative në zonat rurale) dhe i masës 7 (përmirësimi i infrastrukturës rurale dhe ruajtja e trashëgimisë rurale). Për vitin 2012 janë planifikuar veprimtaritë në vijim për zbatimin e PBZHR: 1.Ndryshimi dhe plotësimi i Ligjit nr. 03/L-98 për bujqësi dhe zhvillim rural (është kryer); 2.Përcaktimi i masave për pagesat e drejtpërdrejta dhe pagesat e zhvillimit rural (është kryer); 3.Udhëzimet administrative për: - Masat përkrahëse dhe kriteret për bujqësi dhe zhvillim rural për vitin 2012 (është kryer); - Pagesat e drejtpërdrejta për vitin 2012; (është kryer) - Grupet lokale të veprimit (që ende nuk është zbatuar). Hollësitë e vlerësuara financiare për zbatimin e masave për vitin 2012 paraqiten në tabelat e mëposhtme. Pagesat e drejtpërdrejta Masat e pagesave të drejtpërdrejta/subvencionet Vlerësim i shpenzimeve/ Dele dhe dhi/për krerë = 1,600,000 Lopë mjelëse/për krerë = 1,300,000 Sipërfaqe me grurë/he = 3,300,000 Sipërfaqe me drithëra/he = 1,000,000 Sipërfaqe me farëra gruri /he = 200,000 Luledielli/vaj colza/he = 200,000 Koshere bletë = 200,000 Në përgjithësi = 7,800,000 Burimi: MBPZHR Projekte e zhvillimit rural Masat/projektet e zhvillimit rural Vlerësim i shpenzimeve Masa 1: Shërbimet këshilluese = 200,000 Masa 2: Masa shtesë/prodhimi i qumështit = 600,000 Masa 2: Masa shtesë/prodhimi i vezëve = 200,000 Masa 2: Masa shtesë/serrë = 450,000 Masa 2: Masa shtesë/pemët = 600,000 Masa 2: Masa shtesë/vreshtari = 200,000 17

Masa 2: Rregullimi/konsolidimi i tokës = 625,000 Masa 2: Kadastra vreshtarie = 250,000 Masa 3: Masa shtesë/ujitje = 2,000,000 Masa 4: Agro-përpunimi dhe tregtimi i prodhimeve bujqësore = 2,600,000 Masa 5: Masa/ripyllëzimi = 300,000 Masa 8: Përkrahja e projekteve për grupet lokale të veprimit = 150,000 Në përgjithësi = 8,175,000 Burimi: MBPZHR Në vijim është buxheti i planifikuar për tërë zbatimin e PBZHR 2007-13 sipas bishteve. Boshtet Milion euro % Burimi 1 Aftësia konkurruese 109,9 65,3 Shpenzim publik 2 Agro-mjedisi 12,0 7,1 Financim publik vendas 3 Diversifikimi i fermave 30,4 18,1 Kontribute nga donatorët 4 Zhvillimi lokal 16,0 9,5 Fondet private Në përgjithësi 168,4 100% Kostoja e përgjithshme Burimi: MBPZHR Me qëllim të zbatimit të gjitha këtyre masave, MBPZHR ka krijuar bazën e nevojshme ligjore: Ligji nr. 03/L-098 për bujqësi dhe zhvillim rural dhe udhëzimin administrativ nr. 11/2011 për masat dhe kriteret e përkrahjes në bujqësi dhe zhvillim rural; udhëzimin administrativ nr. 12/11 për pagesat e drejtpërdrejta, strukturën organizatave: departamenti i hartimit të politikave rurale autoritetin menaxhues, mekanizimin zbatues, njësia e pagesave, grupi drejtues vlerësues dhe komitetin monitorues. Sipas raportit për monitorimin e zbatimit për vitin 2011, problemet kyçe që u identifikuan gjatë zbatimit të PBZHR 2007-13 ishin: ngarkesa me punë e personelit të departamentit të pagesave; mungesa e burimeve të bashkë-financimit; mungesa e kërkesave të qarta për investimet e pranueshme; mungesa e regjistrit të bujqësisë; problemet pronësore; mirëmbajtja e dobët e regjistrit për identifikimin e kafshëve dhe niveli i ulët i njoftimit të bujqve. 34 Përkundër potencialit të saj, sektori i bujqësisë në Kosovë mbetet i pazhvilluar dhe sfidat kryesore, të tilla si infrastruktura e dobët, të drejtat pronësore, kreditë e papërshtatshme, mekanizmat joefikas të kontrollit të cilësisë dhe standardet e ulëta të arsimit, duhet të trajtohen. 35 Prioritetet e PBZHR duhet t i përshtaten më shumë nevojave rurale (infrastrukturë, shërbime publike, shumëllojshmëri e veprimtarive) për të përmirësuar procesin e zhvillimit lokal. Duhet t i jepet prioritet i lartë masave të infrastrukturës dhe diversifikimit dhe prandaj duhet të ndahen mjetet e mjaftueshme financiare. Masat 6 (diversifikimi) dhe 7 (infrastruktura rurale ) duhet të zbatohen. 36 34 Raporti i vitit 2011 për Monitorimin e Zbatimit të PBZHR 2007-2013. 35 Austrian Development Cooperation. Kosovo Country Programme 2008-2011 në http://www.entwicklung.at/uploads/media/kosovo_country_programme_2008_2011_02.pdf 36 Raporti Vlerësues Afatmesëm i PBZHR 2007-2013. 18

Skemat e kredive rurale Sektori i bujqësisë dhe zhvillimit rural vazhdon të përballet me kushte të vështira të qasjes në financa. Nga 1.2 miliard euro të kredive të miratuara në Kosovë gjatë vitit 2011, vetëm 3.6 për qind apo 40 milion euro u miratuan për sektorin agro-bujqësor. Institucionet mikrofinanciare sigurojnë një pjesë të madhe të kredive agro-bujqësore përafërsisht 45 për qind. Mesatarja vjetore e kamatës ishte shumë e lartë, pra 22 për qind (ndërsa shkalla më e lartë arriti në 25 për qind) në krahasim me 11% për qind për sektorin e ndërtimtarisë. MBPZHR po punonte në themelimin e një fondi garantues për kreditë agro-bujqësore. Studimi i Fizibilitetit është përfunduar. Që nga shtatori i vitit 2012, sektori i bujqësisë nuk do të trajtohet si sektor i rrezikut të lartë për huadhënie nga sektori bankar dhe bujqit do të kenë qasje më të lehtë në kreditë bujqësore. Kjo është për shkak se Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, Ambasada e SHBA-ve në Kosovë dhe gjashtë bankat më të mëdha në vend nënshkruan marrëveshjen për fondin garantues për kredi në bujqësi, përmes së cilit garantohen kredi në vlerë prej 20.1 milion eurosh për sektorin e bujqësisë. 37 Ky është një hap përpara në përmirësimin e skemës së kredive rurale në Kosovë. 3.7 Sistemi kadastral dhe politika e tokës Agjencia Kadastrale e Kosovës (AKK), e cila funksionon në kuadër të Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, është i vetmi autoritet në Kosovë për kadastër dhe gëzon të drejtën për të krijuar dhe ruajtur regjistra zyrtar të përgjithshëm për pronën e paluajtshme si dhe për të nxjerrë aktet e tjera normative përkitazi me veprimtaritë kadastrale. Të gjitha këto çështje janë të rregulluara me anë të Ligjit nr. 04/-L-013 për Kadastër. Zyrat kadastrale komunale dhe gjeodetët janë të organizuar dhe kryejnë punën e tyre në kuadër të Agjencisë. Kosova ka një regjistër të vetëm të drejtave të pronës së paluajtshme (RDPP) (Ligji nr. 2002/05), ku të gjitha njësitë e pronave kadastrale dhe titujt regjistrohen dhe baza qendrore e të dhënave e këtij regjistri menaxhohet nga AKK. Parcelat e tokës bujqësore regjistrohen në këtë regjistër si parcela të tokës kadastrale për përdorim bujqësor dhe mbulon 53 për qind të territorit të Kosovës. 38 Për qëllime të përdorimit të saj të brendshëm në MBPZHR ekzistojnë edhe dy sisteme tjera për identifikimin e parcelave të tokës bujqësore. Sistemi i identifikimit të parcelave të tokës (SIPT) Një prej komponentëve kryesor të Sistemit të Integruar të Administratës dhe Kontrollit (SIAK) është Sistemi i Identifikimit të Parcelave të Tokës (SIPT) e që është një mjet i rëndësishëm për kontrollimin e subvencioneve të bujqësisë që sigurohen 37 Edhe 20 milion euro për kredi bujqësore. Shtator 2012. MBPZhR në: http://www.mbpzhrks.net/?id=5,127,0,163,a,815 38 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 2012. 19

nga PPB e BE. Krijimi i sistemit të SIPT në Kosovë u mbështet nga projekti i financuar përmes IPA Përkrahja e mëtutjeshme për përdorimin e tokës në vitin 2011. Softueri është tashmë plotësisht funksional dhe po përdoret nga Departamenti i Pagesave për të menaxhuar subvencionet kombëtare (në bazë të zonë) dhe grantet për bujqit. Ky softuer është i lidhur me softuerin e regjistrit për fermerët dhe mund të përdoret nga shumë shfrytëzues në të njëjtën kohë. 39 Sistemi kadastral për menaxhimin e vreshtarisë dhe industrisë së verës në Kosovë Me qëllim të menaxhimit të vreshtarisë dhe sektorit të verës në Kosovë, MBPZHR ka krijuar sistemin kadastral të vreshtarisë që mundëson identifikimin e parcelave, bujqve dhe mbledhjen e të dhënave të tjera të rëndësishme për këtë sektor. Sistemi integron të gjitha të dhënat në një bazë të vetme të dhënave në ORACLE dhe mundëson paraqitjen e të dhënave tekstuale dhe grafike të përcjella me formularët, raportet dhe statistikat e tjera. Programi i saj përfundimtar KaveKO v1.2 është i bazuar në WEB platformën server që mundëson qasjen edhe nga një distancë e kjo gjë mundëson menaxhimin e lehtë dhe efikas të sistemit kadastral të vreshtarisë në Kosovë. 40 Gjithashtu regjistri i vreshtarisë duhet të lidhet me ose duhet të jetë i qasshëm nga regjistrat e tjerë në dispozicion në Kosovë si: SIPT, regjistri i fermerëve, regjistrimin për identifikimin dhe regjistrimin e kafshëve. Toka bujqësore Ligji nr. 04/L-40 për rregullimin e tokës hyri në fuqi në shkurt të vitit 2012. Po ashtu Strategjia për rregullimin e tokës 2010 2020 dhe plani i veprimit për zbatimin e saj u miratuan nga qeveria në qershor të vitit 2011. Strategjia është e mbështetur në Ligjin për tokën bujqësore dhe ka cak rregullimin e tokës së papërfunduar dhe rregullimin vullnetar të tokës. Konsolidimi i papërfunduar i tokës nga e kaluara është një çështje shumë sfiduese për MBPZHR dhe sektorin e bujqësisë. Me mbështetjen e MBPZHR dhe përmes projektit të vet për konsolidimin e papërfunduar të tokës, në vitin 2011 rreth 3,000 he u regjistruan në RDPP. Në dekadën e fundit, toka bujqësore ishte nën sulm nga veprimtaritë e pakontrolluara të ndërtimtarisë dhe nga ndryshimi i shfrytëzimit pa respektuar rregullat dhe procedurat e përcaktuara me ligjin për tokën bujqësore. Vetëm në vitin 2011, inspektorët e nivelit qendror dhe atij komunal raportuan shkeljet ligjore në vijim: 267 kontrolle, 232 procesverbale, 150 vendime, 102 lëndë në gjykata dhe 16 lëndë të përmbaruara nga gjykatat. 41 Përkundër të gjitha këtyre fakteve dhe veprimeve të ndërmarra nga të gjithë hisedarët në fushën kadastrale dhe politikën e tokës, kufizimet kryesore ende mbesin të njëjta dhe kanë të bëjnë me: zbatimin e dobët të ligjeve dhe strategjive; regjistrat kadastral të vjetërsuar (dallime të mëdha krahasuar me gjendjen reale në terren); konsolidimi i 39 Further Support to Land Use. EULUP në http://eulup-ks.org/ 40 Përgjigjet në Pytësorin e Studimit të Fizibilitetit. Qershor 2011. 41 Raport nga mbledhja PDSA, Agri_FS 2012. 20

papërfunduar i tokës; shfrytëzimi i tokës bujqësore për qëllime tjera (ndërrimi i destinimit) dhe copëzimi i mëtutjeshëm i tokës bujqësore. Përditësimi i RDPP, konsolidimi i mëtejmë i tokës dhe mbrojtja e tokës bujqësore nga ndërrimi i destinimit për veprimtari tjera duhet të konsiderohet si një prioritet. 3.8 Bujqësia organike Kërkesa e konsumatorëve për prodhimet organike dhe popullariteti në rritje i bujqësisë organike në BE ka bërë që bujqësia organike të jetë një prej sektorëve me rritje të vazhdueshme në vitet e fundit. Ushqimet mund të shënohen si organike vetëm nëse 95 për qind e përbërësve të tyre bujqësor janë organike. 42 Deri më tani, bujqësia organike në Kosovë është e rregulluar me Ligjin nr. 02/L- 122 për bujqësinë organike. Rregullimi i kësaj fushe bëhet përmes Njësisë për Bujqësinë Organike të themeluar nga MBPZHR. Në bazë të ligjit, u hartuan dy udhëzime administrative: UA për paketimin, transportimin dhe deponimin e prodhimeve organike, si dhe UA për kontrollin zyrtar, inspektimin dhe certifikimin e prodhimeve organike. Ligji për bujqësinë organike është ndryshuar në përputhje me Rregulloret e KE nr. 834/2007 dhe 889/2008. Sipas këtyre ndryshimeve, planifikohet: themelimi i një autoriteti kontrollues; komiteti për bujqësinë organike; njohja e organeve kontrolluese nga MBPZHR; hartimi i planit të veprimit për zhvillimin e bujqësisë organike dhe hartimin e programit vjetor për konvertimin në bujqësinë organike. 43 Disa bujq po konvertojnë prodhimet e tyre në prodhime organike. Sipas të dhënave të siguruara nga Shoqata e Bujqësisë Organike në Kosovë, fushat në vijim janë duke u konvertuar: 4 he pemishte, 1 he vreshtari, 0.1 he perime serre dhe 5 he bimë mjekësore të kultivuara. Po ashtu, në Kosovë mblidhen frutat e malit e kjo është veprimtari që certifikohet nga dy organe ndërkombëtare certifikuese: Albinspekt nga Shqipëria dhe Procert nga Maqedonia. Këto nisma u mbështeten si fusha sprove nga organizatat e ndryshme ndërkombëtare dhe këto nisma zgjatën për aq sa zgjatën vetë projektet. Bujqësia organike është një prodhim shumë i veçantë dhe pa mbështetje është shumë e vështirë për t i tërhequr bujqit për tu marrë me ketë prodhim. Prandaj MBPZHR duhet të mendojë për zhvillimin e një skeme të përkrahjes për bujqësinë organike në Kosovë. Kjo është e vetmja mënyrë për të nxitur bujqit për të konvertuar prodhimet e tyre në ato organike. Një zhvillim pozitiv që duhet të theksohet është se Fakulteti i Bujqësisë, që nga viti 2002, ka përfshirë lëndën e bujqësisë organike që është ndjekur mesatarisht nga 100 studentë në vit. Kjo ka ndikim në ngritjen e vetëdijesimit të popullsisë së Kosovës për bujqësinë organike. Tani për tani në Kosovë vetëm barishtet mjekësore dhe mjafti janë prodhime organike që janë certifikuar. Por bujqësia organike është një proces që fillon me konvertim në 42 Agriculture and Rural Development. Organic Farming. Legislation në: http://ec.europa.eu/agriculture/organic/eupolicy/legislation_en 43 Raport nga mbledhja PDSA, Agri_FS 2012. 21