Издавач: Ромска Организација за Мултикултурна Афирмација РОМА С.О.С. Автор: Институт за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико

Февруари, 2017

Издавач: Ромска Организација за Мултикултурна Афирмација РОМА С.О.С. Автор: Институт за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико Ликовно-графичко обликување: Нита Хаџихамза Гаши Печати: Ацетони печатница, Прилеп Тираж: 300 CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека Св. Климент Охридски, Скопје 364-787(=214.58:497.7)(047) ПАРИЧНИ надоместоци за децата од семејства во социјален ризик : основен извештај : истражување на искористеноста на социјалните бенефиции и факторите кои го ограничуваат пристапот на ромската заедница / [превод Весна Андоновска]. - Прилеп : Ромска организација за мултикултурна афирмација - РОМА С.О.С., 2017. - 60, 60 стр. : илустр. ; 25 см Насл. стр. на припечатениот текст: Financial allowances for children in families at social risk : baseline study : research on exercising social benefits and factors that limit the Roma community access. - Обата текста меѓусебно печатени во спротивни насоки. - Текст на мак. и англ. јазик. - Библиографија ; Bibliography: стр. 60 ISBN 978-608-65425-2-8 а) Деца роми - Социјална заштита - Македонија - Извештаи COBISS.MK-ID 103313162 Истражувањето беше изработено со финансиска поддршка на Канцеларијата на УНИЦЕФ, Скопје. Ставовите изнесени во овој извештај се на авторите и не морa да се совпаѓаат со ставовите и политиките на УНИЦЕФ.

СОДРЖИНА Извршно резиме...6 Вовед...16 Методологија...18 Трендови на детска и социјална заштита...20 Анализа на законодавството...27 Детски додаток...29 Посебен додаток...32 Еднократна парична помош за новороденче...35 Родителски додаток за дете...36 Анализа на фокус групи... 39 Анализа на ставовите на вработените во Центрите за социјални работи...51 Заклучок и препораки...55 Библиографија...60

ПРЕДГОВОР Ова истражување е резултат на проектот Зајакнување на ромските деца и семејства во остварување на нивните права, што нашето здружение го имплементира во периодот јуни 2016-април 2017 во 6 општини и тоа Прилеп, Шуто Оризари, Битола, Штип, Куманово и Ѓорче Петров. Целта на истражувањето е да се идентификуваат пречките и факторите кои влијаат на остварување на правата на децата Роми во поглед на нивната социјална заштита, и со тоа да се придонесе кон нивна поголема информираност и инволвираност во институционалните механизми за парична поддршка и развој. Појдовна основа за ова истражување беше проценката на УНИЦЕФ од 2012 година во врска со системот на детски додаток во земјата, во која беше објавено дека бројот на корисници на клучните права од детски додаток опаѓа брзо и дека овие бенефиции не стигнуваат до најсиромашните домаќинства со деца. Луѓето кои живеат надвор од главниот град се борат за да добијат информации и не се секогаш свесни за документација која е потребна и на тој начин повеќе се потпираат на Центарот за социјална работа. Најчесто се работи за ромски семејства кои се изложени на постојана сиромаштија и сиромашните земјоделски семејства кои најчесто се погодени од природни катастрофи и ризици. Процесот на истражување, а и самиот извештај, го спроведе/подготви Институт за Истражување и Анализа на Политики - Ромалитико како ангажирана надворешна страна/консултант, а додека локалните партнер здруженија во поединечните 6 опфатени општини овозможија логистичка поддршка при реализација на активности со заедницата. 4

Од таа причина, упатуваме Благодарност до Здружение на просветни работници за заштита на правата на жените и децата ЛИЛ, Центар за развој на ромската заедница Баирска Светлина, Ромски едукативен центар АМБРЕЛА, Здружение на мултиетничко општество за човекови права и Ромска организација на жените од Македонија ДАЈА. Благодарност исто така упатуваме до Министерството за труд и социјална политика и Центрите за социјална работа од општините Штип, Прилеп и Куманово кои одговорија на нашите барања за пополнување на прашалник и со тоа придонесоа во самата анализа на состојбата. Крајно, би сакале да упатиме голема благодарност до канцеларијата на УНИЦЕФ Скопје кои финансиски, а и стручно, го подржуваат проектот во насока на овозможување подобра заштита и интеграција на децата од ромската заедница. Несиме Салиоска Извршна директорка, здружение РОМА С.О.С. 5

ИЗВРШНО РЕЗИМЕ Стремежот кон постигнување на подобра детска заштита треба да се постигне со редистрибуцијата на буџетот во една држава односно повеќе одвоени финансиски средства по однос на правата кои произлегуваат од Законот за заштита на децата. Одвојувањето на повеќе финансиски средства од буџетот ќе допринесе кон поголема социјална заштита на оние групи кои се најранливи во општеството, особено децата од посиромашните семејства со цел да се постигне социјална сигурност и еднакви можности за сите во општеството. Во овие насоки, креаторите на политиките во делот на социјална заштита на децата треба да ги насочат мерките поефективно, особено во делот на намалување на сиромаштијата. 6

Од друга страна пак, стремежот за инклузивен раст несомнено е поврзан со унапредување на системот на социјална заштита и дополнителни инвестиции со крајна цел продуктивна и подобра работна сила на државите во иднина. Оттука, обезбедувањето на поголема сигурност на приходите и поефективен пристап до здравствена заштита на децата е инвестиција која на долг рок е исплатлива за државите, имајќи во предвид пред се дека денешните деца се идна работна сила на државата која е мотор за економскиот раст. Сепак, одредени држави, особено неразвиените и земјите во развој, се повеќе се насочуваат кон намалување на социјалните трансфери од буџетот, оттука и кон социјалните надоместоци во однос на правата на детето. Додека во западните земји социјалните трансфери изнесуваат дури до 2,2 % од БДП, во останатите земји овој процент изнесува помалку од 1% од БДП 1. Во Република Македонија, според проценката на УНИЦЕФ од 2012 година во врска со системот на детски додаток во земјата, генерален тренд е дека бројот на корисници на клучните права од детски додаток опаѓа брзо и дека овие бенефиции не стигнуваат до најсиромашните домаќинства со деца. Како резултат на тоа, здружението РОМА С.О.С. пристапи кон истражување на овој тренд кај ромските семејства и за таа цел го ангажираше Институтот за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико. Целта на ова истражувањето, е да се прикаже моменталната состојба во однос на користењето на паричните права кои произлегуваат од Законот за заштита на децата со фокус кон ромската заедница од шест општини: Прилеп, Куманово, Битола, Штип, Ѓорче Петров и Шуто Оризари. Во истражувањето се прикажани податоци за Ромите корисници на парични права кои произлегуваат од Законот за периодот 2014-2015, а спроведена е и анкета со центрите за социјална работа од шесте општини по однос на нивните ставови кон ромската заедница. Исто така, како дел од ова истражување направени се и фокус групи со Роми - тековни и потенцијални корисници на правата кои произлегуваат од Законот за заштита на децата. Генералниот заклучок од ова истражување е дека постои тренд на намалување на корисниците на сите мерки од социјална заштита во однос на правата на децата, со исклучок на родителскиот додаток во 1 Social protection for children: key policy trends and statistics / International Labor Office, Social Prote ction Department. - Geneva: ILO, 2015. 7

2015 година. Од фокус групите особено се истакнува перцепцијата за дискриминаторски однос кон Ромите од страна на центрите за социјални работи во делот на информираност, сервис и пристап до правата од социјална заштита. Во однос на законската рамка и правилниците, се заклучува дека мерките за имунизација, посетување на редовна настава и редовни гинеколошки прегледи се воведени како придружни мерки за добивање на парични права, кои во крајна линија имаат за цел да предизвикаат подобрување на животниот стандард на подолг рок. Но сепак во одредени средини каде што живее ромското население, постои недостаток на гинеколошки служби и патронажни служби за имунизација, и поради овој факт постои можност овие лица да не можат да ги исполнат погоре наведените услови, а со тоа да не можат да се стекнат со правото на родителски додаток односно да го изгубат истото. Таков е примерот со општина Шуто Оризари, каде што повеќе години наназад нема гинеколошка амбуланта и со тоа неколку илјади жени Ромки немаат можност редовно да посетуваат гинеколог. Во однос на ставовите на ЦСР особено се истакнуваат општините Прилеп и Штип кои изјавија дека немаат позитивно искуство со ромската заедница. 8

КЛУЧНИ НАОДИ Трендови на детска и социјална заштита Според анализата на трендовите на детската и социјална заштита на ромските семејства, како што може да се забележи од Графиконот 1, може да се забележат следните наоди во однос на промената на бројот на корисници во 2015 во споредба со 2014: 9

1. Детски додаток - Тренд на намалување на бројот на корисници на детски додаток кај ромската популација. * Најголемо намалување се забележува во Скопје дури 36%, во Куманово 20%, Шуто Оризари 15%, Штип 9% и Прилеп 5%. Зголемување од 17% е забележано само во општина Битола. 2. Посебен додаток - Слични трендови преовладуваат како и со корисниците на посебен додаток. * Најголемо намалување има во општина Прилеп 47%, Скопје 19% и Штип 7%. Зголемување од 7% има во општина Куманово, Битола 6% и општина Шуто Оризари 3%. 3. Еднократна парична помош за новороденче - Тренд на намалување на еднократна парична помош за новороденче кај ромската популација. * Најдрастично намалување има во општина Штип 47%, по што следат општина Битола 42%, Скопје 17%, Шуто Оризари 16% и општина Куманово 10%. Зголемување од 30% се забележува само во општина Прилеп. Ваквите податоци говорат дека намалувањето на бројот на корисници може да се поврзе со два фактори. Првиот фактор е намалување на бројот на новородени деца и тоа за дури 18% во 2015, во споредба со 2014. Вториот фактор, произлегува од делот на фокус групите и истиот се поврзува со емигрирање на младата ромска популација во западните европски земји. 4. Родителски додаток -Тренд на зголемување на корисниците на родителски додаток кај ромската популација. * Најголемо зголемување има во општина Прилеп 10% по што следат општина Куманово 8%, Битола 7%, Штип 7% и општина Шуто Оризари 5%. Единствено во Скопје има намалување од 4%. 10

Издвоени буџетски средства 5. Тренд на зголемување на издвоени буџетски средства од потпрограма 52 - Трендот на издвоени буџетски средства за детска заштита е позитивен, со постојано зголемување во апсолутна вредност од година во година. Во однос на процентуалното зголемување, најголем пораст се забележува во 2015, каде што трошоците за детска заштита се зголемиле дури за 31%. Идентификувани проблеми со кои ромската заедница се соочува 6. Ромската заедница најчесто е неинформирана за паричните права кои произлегуваат од Законот за заштита на децата, голем дел од анкетираните не знаат за постоењето на правото за детски додаток. 7. Ромската заедница не е запознаена со условите, начинот на аплицирање и роковите. 8. Решенијата за престанок на некое од правата, понекогаш не им се доставуваат на домашна адреса туку службениците лично им се јавуваат на телефон откако рокот за жалба е поминат. 9. Вработените во ЦСР не ги информираат странките за можноста и процесот на жалбена постапка. 10. Најчесто Ромите не знаат точно каде да се обратат. 11. Ромите се соочуваат со потешкотии во пристапот до правна помош, тие се правно неуки во составувањето на жалби. 12. Идентификуван е несоодветен однос кон Ромите од страна на службениците (вработени во ЦСР). 13. Забележан е дискриминаторски однос кон Ромите од страна на ЦСР во делот на информираност, сервис и пристап до правата за социјална заштита. 11

Потенцијални причини за неостварување на право 14. Детски додаток односно прекин на право Ова право е условено од: - Редовниот работен однос на родителите * Негативно е тоа што невработеноста кај ромската популација изнесува дури 49%, па така условот за редовна плата ги ограничува во користењето на ова право. - Редовното школување на детето * Негативно е тоа што дел од ромските деца не се запишани во образовниот процес односно не посетуваат редовна настава. Процентот на ученици Роми кои го завршуваат основното образование изнесува 73%. - Максималниот месечен износ кој што семејството може да го оствари по однос на ова право изнесува 1.800 денари. Износот којшто може да се оствари за дете до 15 годишна возраст (основно образование) изнесува 716 денари односно 1.136 денари до 18 годишна возраст (средно образование). * Максималниот износ утврден со Законот не смее да биде пречка во смисла на рамномерна дистрибуција на паричните средства. Постојат голем број на pомски семејства кои што имаат повеќе од три деца кои се на школување. Поради ограниченоста, износот кој што ќе го земе третото дете е понизок за разлика од првите две деца, а четвртото дете нема да може да оствари додаток. Поради овој факт, бенефициите по однос на детскиот додаток треба да бидат достапни за сите деца во едно семејство, се додека се на редовно школување. - Приходот по член во семејство треба да изнесува до 2.490 денари * Негативно е тоа што во приходите кои ги остваруваат членовите на семејството се калкулира социјалната и постојаната парична помош. 12

15. Посебен додаток - Корисниците на ова право се деца со пречки во развојот и деца со специфични потреби. Согласно правилникот, стручниот орган кој го издава наодот и мислењето за степенот на попреченост може да препорача повторен контролен преглед-контрола или рекатегоризација. Центарот за социјални работи е должен, најдоцна еден месец пред истекот на датумот на повторниот контролен преглед или рекатегоризација, писмено да го извести корисникот на правото дека треба навремено да достави наод и мислење за видот и степенот на попреченост. * Една од претпоставките е дека центрите за социјална работа не им доставуваат ваков вид на известување на оние корисници на коишто им е закажан повторен контролен преглед или рекатегоризација па поради таа причина го губат правото. Втора претпоставка е дека корисниците го променуваат нивното живеалиште, а за тоа не го известуваат Центарот за социјални работи и поради таа причина известувањето не пристигнува на вистинската домашна адреса. 16. Родителски додаток - Правото на родителски додаток за дете согласно Законот не може да се оствари доколку мајката не вршела гинеколошки здравствени прегледи за време на бременоста кај избран лекар, доколку не се вршат задолжителни вакцинации на детето и доколку детето не биде запишано во училиште односно не ја посетува редовно задолжителната настава. * Утврдено е непостоење на гинеколошки ординации во помалите урбани средини, особено во ромските населби. Во однос на антенаталната заштита, 21% Ромки воопшто не направиле ниедна здравствена проверка во текот на бременоста. Имунизацијата на децата Роми е под националниот просек од 95%, а покриеноста со одделни вакцини кај децата од 0-6 години во различни општини се движи од 20 90%. Опфатот на децата Роми на возраст од 7-15 години со вакцините кои се даваат во училишниот период е на загрижувачки ниско ниво и се движи од 35-93%. Дополнително, правото на родителски додаток првенствено и припаѓа на мајката но не и на таткото, што во одредена мера доведува до дискриминација на едниот од родителите, во овој случај таткото. Таткото може да го оствари правото на родителски додаток само во услови кога мајката не е жива, го напуштила детето односно и е одземено родителското право или од оправдани причини е спречена непосредно да се грижи за детето (има тешки здравствени растројства). 13

17. Еднократна парична помош * Со посебен проблем по однос на користење од овие права се соочуваат лицата Роми коишто се без лична документација. Основен услов за користење на ова право е исто така уписот на новороденчето, а за жал сеуште на терен се забележува дека новороденчињата не се пријавуваат навреме односно првите 30 дена од раѓањето. Препораките во овој дел ќе бидат насочени кон сите засегнати страни кои придонесуваат и работат во делот на социјална заштита на децата и вклучување на маргинализираните групи, особено на Ромите во општество: Препораки за креаторите на политики МТСП: 1. Обезбедување на неопходната здравствена инфраструктура (гинеколошка служба, мобилна патронажна служба и сл.) со цел исполнување на условите кои произлегуваат од правото на родителски додаток. 2. Остварување на правото на детски додаток на родителите - приматели на социјална помош чии месечни примања се и така ниски, со цел овозможување на еднакви услови на децата во обезбедувањето на основните животни потреби во секојдневното живеење. 3. Зголемување на паричните средства коишто се добиваат по однос на горенаведените права приспособени на потрошувачката кошница на едно семејство со цел да се обезбеди достоинствен и квалитетен живот за секое дете. 4. Паричниот надомест по однос на детскиот додаток којшто произлегува од Законот треба сите деца во едно семејство да го остваруваат без ограничување на надоместокот во однос на бројот на деца во семејството и максималниот износ да биде соодветно приспособен. Препораки за центрите за социјална работа 14 5. Воведување на Отворен ден за информирање во центрите за социјална работа во рамките на секој месец. Во овие рамки исто така потребна е и соработка со Ромските Информативни Центри во делот спроведување на информативни кампањи. Токму во оваа насока, сместувањето на РИЦ-овите во просториите на центрите за социјална работа треба да

придонесе во зголемување на бројот на информативни средби, како и да се зајакне довербата во институциите. 6. Воспоставување на транспарентен механизам за жалби пред сите шалтери со цел корисниците на права односно апликантите да ја оценат работата на државните службеници. 7. Вработување на Роми во центрите за социјална работа со цел зголемување на довербата на ромската заедница кон државните институции. 8. Потребни се поредовни информативни средби помеѓу ЦСР и ромската заедница со цел приближување на измените и дополнувањата во процедури/правилници поврзани со правата од социјална заштита, со оглед на тоа што истите се носат во краток рок и нивното непроследување помеѓу корисниците резултира со прекин на правата. Препораки за граѓ aнските организации 9. Граѓанскиот сектор да продолжи да работи на информирање и спроведување на кампањи, јавни дебати и тркалезни маси на месечно ниво со ромската заедница со цел зголемена информираност за условите и критериумите на паричните надоместоци. 10.Обезбедување на бесплатна правна помош и застапување на корисниците на парични надоместоци пред институциите во случај на несоодветен третман од институциите и повредување на правото на социјална заштита. 11.Граѓанскиот сектор активно да врши мониторинг врз работата на институциите и на национално и на локално ниво при спроведување на мерките за социјална заштита на децата, примена на правилниците и иницирање промени на критериумите. Препораки за корисниците на социјални надоместоци од ромската заедница 12.Пријавување на случаите на дискриминација во државните институции или граѓанските организации. 13. Проактивно учество во делот на информирање за критериумите за остварување и продолжување на правото за користење на социјалните надоместоци, како и навремено доставување на потребната документација и промена на податоци. 15

ВОВЕД Социјалната заштита е од суштинско значење за спречување и намалување на сиромаштијата кај децата и нивните семејства. Исто така, социјалната заштита е значајна и во остварувањето на правата на децата и во решавањето на нееднаквостите помеѓу децата. Политиките за социјална заштита се суштински елемент за остварување на правата на децата, обезбедување на нивната благосостојба, кршење на затворениот круг на сиромаштија и ранливост, спречување на злоупотребата на детски труд, како и помагање на сите деца да го реализираат својот целосен потенцијал 2. Сепак, социјалната заштита и нивото на социјална сигурност која им се нуди на граѓаните во голема мера зависи од степенот на развиеност на државата, демографските трендови, економскиот раст, како и социјалниот јаз помеѓу самото население. Во оваа насока, креирањето на мерки во рамките на политиките за социјална заштита како и институционалниот пристап играат клучна улога во искористувањето на овие мерки и намалување на сиромаштијата и социјалната исклученост на ранливите категории на граѓани. Процесот на приближување кон ЕУ, како и хармонизацијата со европското законодавство налагаат создавање на современ систем на социјална заштита базиран на потребите на граѓаните. Во Република Македонија, мерките за социјална заштита имаат за цел да обезбедат социјална помош и социјални услуги во случаи на потреба, односно кога граѓаните не се во состојба самостојно да ја остварат социјалната сигурност. Генерален заклучок е дека постојат голем број на идентификувани недостатоци во социјалната сигурносна мрежа во Македонија, кои имаат ефект на попречување на способноста на луѓето да ги бараат своите социјални права 3. Како што се забележува, постои јаз помеѓу носењето на одредени мерки во однос на социјалната заштита, спроведувањето на истите мерки како и ефектите што треба да произлезат од нив. 2 3 World Social Protection Report 2014/15: Building economic recovery, inclusive development and social justice International Labour Office Geneva: ILO, 2014. Хелсиншки Комитет за Човекови Права, Правата на децата и граѓаните низ призмата на економско социјалните права во Република Македонија, 2015, стр3. 16

Според укажувањата на УНИЦЕФ, најголем недостаток на мерките на социјална заштита во однос на правата на децата е што во најголем број случаеви истите не стигаат до сиромашните семејства 4 (УНИЦЕФ, 2013). При анализа на мерките, како што може да се забележи, како на пример правото на детски додаток, наместо да ја намали нееднаквоста помеѓу најсиромашните групи на граѓани, напротив го зголемува јазот бидејќи токму оние најранливите не се таргетирани со оваа мерка. Кога станува збор за ромската заедница и социјалната заштита во однос на правата на децата, одредени фактори како што се креирање на мерките на социјална заштита во однос на правата на децата, институционалната поставеност и пристап на вработените кон корисниците, како и степенот на информираност на граѓаните имаат ограничувачкo влијание кон искористувањето на овие мерки. Како резултат на овие ограничувачки фактори, сиромаштијата се пренесува од генерација на генерација и се повеќе деца од ромската заедница се принудени уште од мала возраст да работат за да придонесуваат во буџетот на семејствата. Целта на ова истражување е да ја утврди состојбата на ромската заедница во однос на социјалната заштита, како и да го утврди степенот на искористеност на социјалните надоместоци во однос на правата кои произлегуваат од Законот за заштита на децата. Во оваа насока, генерален фокус на оваа студија е осознавање на факторите кои го ограничуваат користењето на овие права, како и испитување на ставовите и перцепцијата на ромските семејства во однос на информираноста и пристапот до користење на овие права. Воедно, оваа студија дава препораки до сите засегнати страни за олеснување на пристапот на ромската заедница до социјалните бенефиции во однос на правата на децата. 4 Канцеларија на УНИЦЕФ, Зајакнување на социјалната заштита на децата : анализа и препораки за поправичен и поефикасен систем на надоместоци за деца, 2013. 17

МЕТОДОЛОГИЈА Оваа студија ќе придонесе во осознавање на факторите кои го ограничуваат користењето на социјалната заштита во однос на правата на децата, како и да ги испита ставовите и перцепцијата на ромските семејства во однос на степенот на информираноста и пристапот до користење на овие права. Истражувањето се спроведуваше во шест општини: Куманово, Прилеп, Битола, Штип, Ѓорче Петров, Шуто Оризари. Во истражувањето се користеше интегративен пристап, кој вклучува комбинација на три методи: Секундарната анализа на податоци вклучува анализа на правото на детски додаток, посебен додаток, родителски додаток и еднократна парична помош за новороденче. Во овие рамки, беше направена анализа на клучните документи, јавни политики и други истражувања вклучувајќи Стратешки план на Министерството за труд и социјална политика, Закон за заштита на децата, подзаконски акти (правилници, упатства и сл.) кои се однесуваат на спроведувањето на овие парични права, Програма за развој на социјална заштита 2011 2021, Национална стратегија за намалување на сиромаштијата 2010 2020, Програма за развој на дејноста на заштита на децата 2016 години, Стратегијата на Ромите 2014 2020, Националните Акциони Планови, како и истражувањето на УНИЦЕФ за зајакнување на социјалната заштита на децата. Во однос на добивање на основни статистички податоци, тимот 18

на Ромалитико достави и барање за пристап до податоци до МТСП и центрите за социјални работи за утврдување на бројот на корисници по однос на социјалните права. Квантитативниот дел вклучува анализа на анкетен прашалник кој беше дистрибуиран 5 до вработените во центрите за социјална работа [Види: АНЕКС 1]. Целта на прашалникот е да ги согледа ставовите и мислењата на вработените во центрите за социјална работа во однос на користењето на правата од социјална заштита на децата, со посебен фокус на ромските семејства. Прашалникот се состои од 12 прашања и е поделен на 3 дела: степен на информираност на ромските семејства, проблемите со кои се соочува ромската заедница при процесот на аплицирање, како и потребата од дополнителна поддршка при пристапот до институциите за социјална заштита. Од доставените прашалници до центрите за социјална работа во сите шест општини, само 8 лица од три општини го пополнија истиот. Политичката ситуација и институционалниот вакуум во голема мера влијаеа на добивање на одговори на прашалниците. Квалитативната анализа се реализираше преку спроведување на фокус групи во општините кои се предмет на ова истражување, по претходно изработен прашалник [Види: АНЕКС 2]. Целта на фокус групите е да се идентификуваат бариерите и факторите кои придонесуваат и влијаат за намалување на искористеноста на правата од социјална заштита во однос на децата со посебен фокус на ромските семејства. При спроведувањето на фокус групите се користеше концептот 6 на Сара Овен кој се однесува на спроведување фокус групи на практичен начин, при што се запазија методолошките и етичките норми при работа со ранливи категории. Времетраењето на фокус групите беше од 60 до 90 минути, при што се внимаваше на партиципативниот пристап на сите учесници. На фокус групите со лицата од ромската заедница се разговараше на следните три теми: 1. Степен на информираност за правата; 2. Пристапот на вработените во центрите за социјална работа кон Ромите; 3. Поддршка при искористување на правата од социјална заштита. 5 6 Прашалникот електронски се достави до Министерството за Труд и Социјална Политика преку апликацијата Google Forms од страна на претставник на УНИЦЕФ, исто така локалните асистенти ги доставија анкетите во писмена форма до вработените во Центрите за социјална работа. Owen, Sara. The practical, methodological and ethical dilemmas of conducting focus groups with vulnerable clients, Journal of advanced nursing 36, no.5,652-658, 2001. 19

ТРЕНДОВИ НА ДЕТСКА И СОЦИЈАЛНА ЗАШТИТА Во овој дел, прикажани се главните трендови во однос на буџетот на надоместоците, корисниците на социјална заштита во однос на правата на детето, како и споредба на трендовите помеѓу ромската и не-ромската заедница. Овие податоци се преземени од Државниот завод за статистика, но исто така и од административните евиденции од центрите за социјална работа и Министерството за труд и социјална политика преку механизмот за прибирање на информации од јавен карактер. Целта на овој дел е да даде увид во состојбата на користење на мерките за социјална заштита на ромската заедница во периодот 2013 2015 на национално ниво и во рамките на шесте општини опфатени со ова истражување: Куманово, Прилеп, Битола, Штип, Ѓорче Петров и Шуто Оризари. Од анализата на трендовите на социјалните надоместоци според бројот на деца, највпечатлив е трендот на намалување на детскиот додаток во период 2012 2015. Бројките од година во година укажуваат на намалување од 10% во 2013, зголемување за 1% во 2014 и намалување од 16% во 2015 година. Од останатите мерки, забележителен е порастот на родителскиот додаток и тоа во просек од 22% од година во година. Останатите мерки за еднократна помош за новороденче и посебен додаток се речиси непроменети и истите од буџетска гледна точка се помали во однос на претходните две мерки. 20

Табела 1 го прикажува бројот на корисници на детски додаток според етничката припадност и според општини. Анализата на трендовите укажува на тоа дека детскиот додаток во 2015 година речиси во сите општини бележи намалување во однос на бројот на корисници во однос на 2014 кај Ромите и не-ромите. Табела 1: Корисници на детски додаток не-роми Роми 2015 2014 2015 2014 Шуто Оризари n/a n/a 225 264 Скопје 2 280 3 184 289 451 Битола 405 530 152 130 Куманово 1 013 1 417 66 83 Прилеп 1 691 1 723 71 75 Штип 205 310 82 90 Извор: Државен завод за статистика и МТСП Најголемо намалување се забележува во Скопје, дури 36% кај Ромите додека кај не-ромите бележи намалување од 28%. Исто така, во однос на детскиот додаток големи разлики може да се забележат во Штип, Куманово и Битола, каде што намалувањето кај ромската заедница изнесува 34% во Штип, 29% во Куманово и 24% во Битола. 21

Во општина Прилеп, се забележува намалување од 5% кај Ромите, додека кај не-ромите намалување од 2%. Најголеми отстапки/разлики, речиси 40% процентни поени се забележува во Битола, каде што бројот на корисници на детски додаток кај ромската заедница се зголемува за 17%, додека кај не-ромската заедница се намалува од 24%. Во Шуто Оризари, исто така преовладува трендот за намалување на бројот на корисници на детски додаток кај ромската заедница за 15%, додека за не- Ромите не постојат расположливи податоци. Сегрегираните трендови во однос на општини и етничка припадност покажуваат голема сличност со генералниот тренд прикажан во График 1, каде што се забележува драстично намалување на бројот на корисници на детски додаток. Во однос на корисниците на посебен детски додаток, речиси слични трендови преовладуваат како и со корисниците на детски додаток. Како што може да се забележи, отстапуваат општина Битола и Куманово, каде што е забележан тренд на зголемување на корисници кај ромската задница 6% и 7%, додека кај не-ромите во Битола е забележано зголемување од 18% и намалување од 13% во Куманово. Табела 2: Корисници на посебен додаток не-роми Роми 2015 2014 2015 2014 Шуто Оризари 129 125 Скопје 1,965 2,001 189 233 Битола 261 221 86 81 Куманово 448 513 46 43 Прилеп 416 480 41 77 Штип 131 144 40 43 Извор: Државен завод за статистика и МТСП Во останатите општини, трендот на намалување доминира, со особени разлики во општина Прилеп каде што разликата кај Ромите и не-ромите е најголема, речиси 34% процентни поени. Како што може да се забележи од График 3, најголемо намалување има кај ромската заедница во Прилеп од речиси 47%, при што истото може да се поврзе со непродолжување на правото за посебен детски додаток затоа што нелогично е во рамките на една година кај децата со посебни потреби да се подобри значително 22

состојбата. Во Шуто Оризари, забележано е зголемување на бројот на корисници кај Ромите за 3%. Во однос на корисниците на еднократна парична помош за новороденче, речиси во сите општини преовладува трендот на намалување, каде што најголемо намалување на корисниците е во општина Битола и Прилеп. Во однос на не-ромите, намалувањето е поблаго движејќи се од -17% во Прилеп до 9% во Битола. Табела 3: Корисници на еднократна парична помош за новороденче не-роми Роми 2015 2014 2015 2014 Шуто Оризари 64 76 Скопје 2,602,707 120 145 Битола 417 383 21 36 Куманово 550 566 19 21 Прилеп 388 469 13 10 Штип 195 231 9 17 Извор: Државен завод за статистика и МТСП 23

Само во општините Прилеп и Битола постои зголемување на бројот на корисници и тоа 9% кај не-ромите во Битола и рекордни 30% кај ромската заедница во Прилеп. Во општина Шуто Оризари, се забележува намалување од 16% на корисници однос на претходната година. Иако генералниот тренд во однос на еднократна парична помош е непроменет, од сегрегираните податоци може да се забележи драстично намалување на корисниците од ромската припадност и тоа намалување на бројот на новородени дури 18% во 2015, во споредба со 2014. 7 Во однос на родителскиот додаток за трето и четврто дете, во сите општини имаме тренд на зголемување на корисниците на родителски додаток. Сепак, зголемувањето е поизразено кај не-ромите, достигнувајќи максимум во Штип 47% и Скопје 39%. 7 Државен Завод за Статистика, Природен прираст на населението,2015. Достапно на: http://www.stat.gov.mk/prikaziposlednapublikacija.aspx?id=10 24

Табела 4: Корисници на родителски додаток не-роми Роми 2015 2014 2015 2014 Шуто Оризари 838 800 Скопје 6,273 4,507 1,356 1,416 Битола 175 131 434 406 Куманово 1,616 1,350 316 292 Прилеп 627 583 268 244 Штип 141 96 294 274 Извор: Државен завод за статистика и МТСП Кај ромската заедница зголемувањето се движи од 5% до 10%, најизразено е во општина Прилеп. Само во град Скопје кај ромската заедница е забележано намалување на корисниците на родителски додаток од 4%. Горенаведените податоци укажуваат дека генерално постои тренд на намалување на корисниците на сите мерки од социјалната заштита во однос на правата на децата, со исклучок на родителскиот додаток. Сепак, доколку се разгледа буџетската страна од графиконот 6, трендот за издвоени средства од потпрограма 52 наменета за детска заштита е 25

позитивен, со постојано зголемување во апсолутна вредност од година во година. Во однос на процентуалното зголемување, најголем пораст се забележува во 2015, каде што трошоците за детска заштита се зголемиле дури за 31%, при што соодветствува со зголемувањето на родителски додаток од 21%. 26

АНАЛИЗА НА ЗАКОНОДАВСТВОТО Социјалната заштита на детето е загарантирано човеково право согласно Конвенцијата на Обединетите Нации за Правата на Детето. Но и покрај ваквата заштита, голем број на деца не ги добиваат основните услови за живот, со што им се намалуваат шансите за остварување на нивниот целосен потенцијал. Устав на Република Македонија Според Уставот на Република Македонија, основна обврска на државата е да осигура специјални грижи и заштита на семејството. Уставот вели дека право и обврска на родителите е да осигурат издржување и образование на децата. Република Македонија особено го заштитува мајчинството, децата и малолетните лица. Законска регулатива во Република Македонија - Закон за Заштита на Децата 8 Правилници согласно со Законот за заштита на децата - Правилник за поблиските услови, критериуми и начинот за остварување на правата за заштита на децата 9 - Правилник за поблиските услови, критериуми и начинот на остварување на правото на еднократна парична помош за новороденче и на правото на родителски додаток за дете 10 8 9 Закон за Заштита на Децата, Сл.Весник 23/2013, (измени и дополнувања: Сл. Весник бр.12/2014, 44/2014, 144/2014, 10/2015, 25/2015, 150/2015, 192/2015 и 27/2016). Правилник за поблиските услови, критериуми и начинот за остварување на правата за заштита на децата, Сл. Весник 62/2013, (измени и дополнувања: Сл. Весник бр.51/2014, 43/2015). 10 Правилник за поблиските услови, критериуми и начинот на остварување на правото на еднократна парична помош за новороденче и на правото на родителски додаток за дете, Сл.Весник 163/2008, (измени и дополнувања: Сл. Весник бр. 34/2009). 27

Заштитата на децата како систем на организирани мерки и активности на државата за грижа и заштита на децата се остварува согласно со Законот за заштита на децата и подзаконските акти. Согласно Законот, заштитата на децата е организирана дејност заснована на правата на децата, како и на правата и обврските на родителите за планирање на семејството, обезбедување на услови и ниво на животен стандард што одговара на физичкиот, менталниот, емоционалниот, моралниот и социјалниот развој на децата. Исто така, согласно Законот, државата, како и единиците на локалната самоуправа имаат обврска да водат хумана популациона политика и да дадат соодветна материјална помош на родителите за издржување, подигнување, грижа и заштита на децата и организирање и обезбедување на развој на установи и служби за заштита на децата. Законот за Заштита на децата таксативно ги набројува правата од областа на детската заштита и тоа: Детски додаток, Посебен додаток, Еднократна парична помош за новороденче, Родителски додаток за дете и Партиципација. 28

Детски додаток Согласно Законот за заштита на децата, правото на детски додаток е право на детето со кое се обезбедува паричен надоместок за покривање на дел од трошоците во подигање и развој на детето. Ова парично право им овозможува на родителите кои имаат ниски месечни примања да им ги пружат неопходните услови на своите деца во нивното секојдневно живеење. Според Законот, правото на детски додаток му се обезбедува на дете кое е државјанин на Република Македонија и кое е на редовно школување во државата. Ова право може да го оствари еден од родителите односно старателите или пак лице на кое со решение од надлежен орган му е доверено детето и живее во семејство со него. Услов за остварување на ова право се месечните примања на семејството и возраста на детето. Што се однесува до возраста на детето, правото се обезбедува за: Дете кое е редовен ученик во основно училиште, за толку години колку што трае редовното школување, а заклучно со 31 август во годината. Дете кое е редовен ученик во средно училиште, за секоја учебна година до навршување на 18 годишна возраст, а заклучно со 31 август во годината. Дете кое наполно и трајно или за подолго од една година ќе остане неспособно за работа пред наполнети 15 години од животот или за време на редовното школување, има право на детски додаток за време на траењето на неспособноста на детето, но најдолго до 18 години живот. Како наполно и трајно неспособно за работа се смета и дете на кое му е признато право на работно оспособување се до неговото успешно завршување, но најдолго до наполнување на 18 години живот. Право на детски додаток има дете кое поради болест или повреда е спречено редовно да ја посетува наставата и заради таквата спреченост вонредно го продолжува образованието согласно со закон. Детето кое престанало со редовното школување односно изгубило својство на редовен ученик не му следува правото на детски додаток и истото престанува од првиот ден на наредниот месец по престанување на својството на редовен ученик. 29

Што се однесува пак до месечните приходи за остварување на правото на детски додаток, Законот предвидува дека приходите во семејство по сите основи по член на семејство треба да изнесуваат до 2.490 денари, а за дете на самохран родител до 4.980 денари. Наведените износи се усогласуваат со порастот на трошоците во претходната година објавени од страна на Државниот завод за статистика во јануари за тековната година. Под приходи со кои се утврдува материјалната состојба на семејство согласно Законот се сметаат: плата и надоместоци на плата (намалени за придонесите утврдени со закон), пензиски примања согласно со закон, паричен надоместок за невработени лица, постојана парична помош, социјална парична помош, приходи по основ на имот и имотни права, по основ на вршење самостојна дејност, по основ на вршење занаетчиска дејност и други на данок подложни приходи (од авторски права, права од индустриска сопственост, договор за дело, вештачење, повремени приходи), приходи по основ на вршење земјоделска дејност кој претставува катастарски приход кој служел како основица за утврдување на данокот од приход од земјоделска дејност, приходи по основ на привремена работа во странство, примања остварени во странство на работници деташирани во странство, алиментација и стипендии, и цивилна инвалиднина. Висината на детскиот додаток изнесува 716 денари за дете во предучилишна возраст односно за ученик во основно образование, за дете ученик во средно образование до наполнување на 18 годишна возраст додатокот изнесува 1.136 денари. Законот го регулира и износот на додаток на деца кои се трајно или наполно неспособни за работа и истиот изнесува 716 денари за дете до навршени 15 години односно 1.136 денари за дете над 15 години до навршени 18 години. Вкупниот месечен износ на детски додаток за кои родителот остварил право може да изнесува 1.800 денари. 30

Согласно Законот ова право е условено од редовното школување на детето. Децата на најсиромашните ромски семејства не посетуваат редовна настава, односно не се вклучени во образовниот процес. Немањето на лична документација, неодговорноста на родителите и тешките економски услови во кои живеат се причини децата Роми да не посетуваат редовна настава, односно да не се запишуваат во образовниот процес. Според Индексот за Инклузија на Роми процентот на ученици Роми кои го завршуваат основното образование изнесува 73%. 11 Исто така, Законот наведува дека еден од родителите треба да е во редовен работен однос, односно да прима редовна плата. Невработеноста 12 кај ромската популација изнесува дури 49%, па така условот за редовна плата ги ограничува во користењето на ова право. Дополнително, со Законот исто така се предвидува дека материјалната состојба на семејството се утврдува врз основа на приходите кои ги остваруваат сите членови во семејство во кое приходот по член треба да изнесува до 2.490 денари. Исто така, дополнителен недостаток од овој закон е што во приходите на семејството се калкулираат социјалната и постојана парична помош. Со посебен проблем по однос на користење од овие права се соочуваат лицата Роми коишто се без лична документација. 11 Decade of Roma Inclusion Secretariat Foundation, Roma Inclusion Index 2015, 2015. 12 Ibid. Види исто: UNDP, The Living Standards of Roma, Country Status, 2012. 31

Посебен додаток Правото на посебен додаток како паричен надоместок се обезбедува за дете со специфични потреби кое има пречки во телесниот или менталниот развој или има комбинирани пречки во развој до 26 години живот. При утврдување на ова право се обезбедува наод, оцена и мислење од стручен орган кој го оценува видот и степенот на попреченост на лицата. Според Законот, дете со пречки во развојот и со специфични потреби е дете со: тешки, потешки или најтешки пречки во телесниот развој, умерена, тешка или длабока ментална попреченост, најтешки облици на хронични заболувања, најтежок степен на оштетување на видот, слухот или говорот (слепо лице и практично слепо лице, практично глуво и тотално глуво лице, лице со потполно отсуство на говорот, лице со тешко оштетен говор поради детска парализа, лице со аутизам и лице со оштетен или изгубен порано стекнат говор), Даунов синдром, и повеќе видови на пречки (комбинирани) во развојот. Право на посебен додаток има еден од родителите на детето, старател или лице на кое со решение на надлежниот центар за социјална работа му е доверено детето и живее во семејството со него, со постојано место на живеење во Република Македонија, ако е детето државјанин на Република Македонија со постојано место на живеење во Република Македонија до навршени 26 години живот, доколку не е институционално згрижено на товар на државата. Висината на посебниот додаток согласно Законот изнесува 4.202 денари. За самохран родител кој има дете со специфични потреби кое има пречки во телесниот или менталниот развој или пак комбинирани пречки износот се зголемува за 50% и истиот изнесува 6.303 денари и се добива до навршување на 26 години живот. Износот од 4.202 денари може да се зголеми за 25% односно да изнесува 5.252,50 денари за материјално необезбедени родители, кои се корисници на социјална парична помош и постојана парична помош кои имаат дете со специфични потреби кое има пречки во телесниот или менталниот развој или комбинирани пречки во развојот до 26 години живот. 32

Износите наведени погоре се усогласуваат со пораст на трошоците на живот за претходната година објавени од Државниот завод за статистика во јануари за тековната година. Според Законот за самохран родител на дете за кое се остварува право на посебен додаток се смета родител на: дете кое го издржува, ако другиот родител е починат, дете кое по смртта на еден родител остварило право на семејна пензија, а другиот родител е во работен однос, дете кое по смртта на еден родител остварило право на семејна пензија, а другиот родител не е во работен однос, дете од разведен брак ако родителот кај кого детето живее не живее во брачна, односно вонбрачна заедница, дете на кое едниот родител е непознат, и дете на кое едниот родител се води за исчезнат. 33

Правото на посебен додаток е дополнително регулиран со подзаконски акт односно со Правилник за поблиските услови, критериуми и начинот за остварување на правата за заштита на децата. Имено, во ова истражување, во делот на трендови за правото на посебен додаток може да забележиме драстично намалување на бројот (околу 40) на корисници на ова право во Прилеп и Скопје. Доколку го погледнеме законот, корисниците на ова право се деца со пречки во развојот и деца со специфични потреби-карактеристики коишто не може да се отстранат, односно не може да се излечат за кратко време од една година. Согласно правилникот, стручниот орган кој го издава наодот и мислењето за степенот на попреченост може да препорача повторен контролен преглед - контрола или рекатегоризација. Во овој случај, центарот за социјални работи е должен, најдоцна еден месец пред истекот на датумот на повторниот контролен преглед или рекатегоризација, писмено да го извести корисникот на правото дека треба навремено да достави наод и мислење за видот и степенот на попреченост. Доколку по писменото известување корисникот не го достави навремено наодот и мислењето, го губи правото на посебен додаток. Една од претпоставките е дека центрите за социјална работа не им доставуваат ваков вид на известување на оние корисници на коишто им е закажан повторен контролен преглед или рекатегоризација, па поради таа причина го губат правото. Втора претпоставка е дека корисниците го променуваат нивното живеалиште, а за тоа не го известуваат центарот за социјални работи и поради таа причина известувањето не пристигнува на вистинската домашна адреса. Оваа претпоставка е исто така нотирана и во Стратегијата за Ромите во Република Македонија 2014 во поглед на имунизацијата, во која се вели дека Поради честото менување на живеалиштето и несоодветните адреси на нивните домови, Ромите не ги добиваат навреме поканите за вакцинација на децата. 13 Со посебен проблем по однос на користење од овие права се соочуваат лицата Роми коишто се без лична документација. 13 Министерство за Труд и Социјална Политика, Стратегија за Ромите во Република Македонија 2014-2020. 34

Еднократна парична помош за новороденче Еднократната помош за новороденче се обезбедува на семејство за прво новородено дете како паричен надоместок. За прво новородено дете се смета детето кое е прво живородено по ред на раѓање на мајката. За прво новородено дете ќе се сметаат и децата кога мајката при првото раѓање ќе роди повеќе деца одеднаш (близнаци, тројка и повеќе). За прво новородено дете ќе се смета и првото посвоено дете, како и кога ќе се посвојат повеќе деца одеднаш (близнаци, тројка и повеќе) при првото посвојување, на возраст на детето/цата до една година доколку мајката нема прво новородено дете. Право на користење на еднократна парична помош за новороденче има еден од родителите, државјанин на Република Македонија со постојано место на живеење во Република Македонија, за дете родено на територијата на Република Македонија. Висината на паричната помош за новороденче изнесува 4.829 денари. Овој износ се усогласува со порастот на трошоците на живот за претходната година објавени од Државниот завод за статистика во јануари за тековната година. Со посебен проблем по однос на користење од овие права се соочуваат лицата Роми кои што се без лична документација. Основен услов за користење на ова право е исто така уписот на новороденчето, а за жал сеуште на терен се забележува дека новороденчињата не се пријавуваат навреме односно првите 30 дена од раѓањето. 35

Родителски додаток за дете Правото на родителски додаток за дете остварува мајка за своето трето живородено дете, која е државјанин на Република Македонија со постојано место на живеење во Република Македонија последните три години пред поднесување на барањето. За да го остварува ова право мајката непосредно треба да се грижи за детето за кое поднела барање, децата од претходниот ред да не се сместени во установа за социјална заштита, да не се дадени на чување во згрижувачко семејство, или пак дадени на посвојување, ниту пак на мајката да и е одземено родителско право над децата. Правото на родителски додаток за дете согласно Законот не може да се оствари доколку мајката не вршела гинеколошки здравствени прегледи за време на бременоста кај избран лекар. Исто така ова право не може да се оствари односно мајката може да го изгуби веќе оствареното право доколку не се вршат задолжителни вакцинации на детето и доколку детето не биде запишано во училиште, односно не ја посетува редовно задолжителната настава. Исто така, Законот предвидува дека доколку мајката не е жива, го напуштила детето, или од оправдани причини е спречена да се грижи за детето, правото на родителски додаток за дете може да го оствари таткото односно старателот доколку се грижи за детето и ги почитува погоре наведените услови. Родителскиот додаток за трето дете се исплатува секој месец, за период од десет години и истиот изнесува 8.048 денари. Како што може да забележиме мерките за имунизација, посетување на редовна настава и редовни гинеколошки прегледи се воведени како придружни мерки за добивање на парични права кои во крајна линија имаат за цел да предизвикаат подобрување на животниот стандард на подолг рок. Но сепак во одредени средини каде што живее ромското население, постои недостаток на гинеколошки служби и патронажни служби за имунизација, и поради овој факт постои можност оваа група на лица да не може да ги исполнат погоре наведените услови, а со тоа да не може да се стекнат со правото на родителски додаток односно да го изгубат истото. Таков е примерот со општина Шуто Оризари каде што повеќе години наназад нема гинеколошка амбуланта и со тоа неколку илјади жени Ромки немаа можност редовно да посетуваат гинеколог. Имено податоците говорат дека превентивната здравствена заштита 36