Univerzitet u Sarajevu - Fakultet islamskih nauka u Sarajevu ZBORNIK RADOVA Izlazi jednom godišnje IzdavaĦ: Fakultet islamskih nauka u Sarajevu Za izdavaħa: Prof. dr. Ismet BušatliĤ Priprema: Fakultet islamskih nauka u Sarajevu Lektor: Prof. dr. Dţemal LatiĤ Prijevod na arapski: Mr. Amrudin HajriĤ Prijevod na engleski: Prof. dr. Murat DizdareviĤ TehniĦki urednik: Nihad Lušija Naslovna strana: Velid BešireviĤ Tiraţ: 300 Štampa: "Štamparija Nedib"
UNIVERZITET U SARAJEVU - FAKULTET ISLAMSKIH NAUKA U SARAJEVU ZBORNIK RADOVA FAKULTETA ISLAMSKIH NAUKA U SARAJEVU 16/2012. Redakcija: Dţemal LatiĤ (predsjednik), Enes KariĤ, Adnan SilajdţiĤ, Enes LjevakoviĤ, Mehmed Kico, Orhan BajraktareviĤ, Dţevad HodţiĤ, Almir FatiĤ, Amrudin HajriĤ, Mujesira ZimiĤ-Gljiva (sekretar), Glavni urednik: Prof. dr. Ismet BušatliĤ Adresa redakcije: Fakultet islamskih nauka u Sarajevu ģemerlina 54 71000 Sarajevo Sarajevo, 2012.
UNIVERSITY OF SARAJEVO - THE FACULTY OF ISLAMIC STUDIES IN SARAJEVO A COLLECTION OF PAPERS THE FACULTY OF ISLAMIC STUDIES IN SARAJEVO BOSNIA-HERZEGOVINA 16/2012. Editorial Board: Dţemal LatiĤ (president), Enes KariĤ, Adnan SilajdţiĤ, Enes LjevakoviĤ, Mehmed Kico, Orhan BajraktareviĤ, Dţevad HodţiĤ, Almir FatiĤ, Amrudin HajriĤ, Mujesira ZimiĤ-Gljiva (secretary), Editor-in-Chief: Prof. Dr. Ismet BušatliĤ Editorial Office adress: THE FACULTY OF ISLAMIC STUDIES ģemerlina 54 71000 Sarajevo Sarajevo, 2012.
ؽج ؼز ث ١٠ ف - و ١ ز ث و ث جس ث ١ ٩ ٦ ز ف ث ١٠ ف ؾ ػز دق ط ه ث جس و ١ ز ث و ث جس ث ١ ٩ ٦ ز ف ث ١٠ ف ث ذ ز ث ه 16/2012. ١ أر ث ضق ٠ : ؽ جي ٨ ص ١ ضش )ث ق ( أ وج ٠ ضش ػو ج ٠٩١ ؾ ١ ضش أ ١ فجو ف ١ ضش ق و و ١ ض أ ج دج ٠ ثوضج ف ١ ضش ؽ ثه ؽ ١ ضش أ ١ فجص ١ ضش ػ ث و ٠ م ٠ ١ ضش ١ ر ١ ٠ ضش/غ ١ فج )ث ١ ٤ ( ة ١ ث ضق ٠ : ػ ١ و ث ى ١ ز ث ووض ػظ ش د شجص ١ ضش ث ؼ ث : و ١ ز ث و ث جس ث ١ ٩ ٦ ز Fakultet islamskih nauka u Sarajevu, ģemerlina 54 71000 Sarajevo Bosna i Hercegovina ث ١٠ ف 2012
UVODNA RIJEĥ Bismillahi'r-Rahmani'r-Rahim: El-Hamdu lillahi Rabbi'l-'alemin, we's-salatu we's-selamu 'ala resulina Muhammedin we 'ala alihi we sahbihi edţme'in. Ovaj Zbornik radova FIN-a sadrţi nauħne radove koje su naši nastavnici i asistenti ispisali tragom svojih specijalistiħkih istraţivanja, poħevši od tefsirske i hadiske nauke do radova iz bibliografije. Zapravo, i ovaj Zbornik odraţava duh i tenziju nauħne znatiţelje koje se gaje i koje ţive na ovoj najvišoj obrazovnoj ustanovi Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini. Jer ma kako bili teorijski zasnovani, ovi radovi su povezani i sa našom zbiljom. Sarajevo, 12. muharrema 1435./15.novembra 2013. Prof. dr. Ismet BušatliĤ, dekan
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi Dr. Enes KariĤ, redovni profesor AZ-ZAMAḪŠARIJEVE POTRAGE ZA ZNAĥENJIMA KUR ĀNSKIH RIJEĥI SAŢETAK Da bi se az-zamaẖšarījev komentar Kur āna (al-kaššāf) valjano Ħitao nuţno je proniknuti u egzegetske postupke i hermeneutiħku strukturu koja poħiva u metodologiji korištenoj u pisanju ovoga klasiħnog tafsīra. U ovom radu dajemo najnuţnije napomene o az-zamaẖšarījevim egzegetskim postupcima istraţivanja teksta i znaħenja Kur āna. Ovu razinu njegova tafsīra pokušali smo objasniti kroz mnogobrojne skaline koje on naziva ovako: A ovaj dio Kur āna Ħita se još i ovako (wa quri a ق ر ئ ;(و a ako bi ti pitao/rekao (fa in qulta - ق ل ت (ف إ ن - ja ti odgovaram (qultu -,(ق ل ت ili, rjeħe, a ako bi neko ustvrdio (fa in qāla qā ilun ق ال ق ائ ل,(ف إ ن ja mu odgovaram (qultu ق ل ت ); a zašto se nije reklo? Hallā qīla قي ل Kao da se reklo, kao da ;و ى ال قي ل - qīla ili: Wa hallā ى ال و ( l-ma nā te napokon wa ;ك أ ن و قي ل qīla se kazalo Ka annahū egzegets- a znaħenje je (ili: a ova rijeħ znaħi). Sve ove,(ال م ع ن ke postupke treba posmatrati u cjelini, u sklopu az- Zamaẖšarījevih potraga za kojim znaħenjem više u Kur ānu. 9
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 Kljuĉne rijeĉi: Ħitanja Kur āna, tumaħenje Kur āna, planovi tumaħenja Kur āna, znaħenja Kur āna... Kad se az-zamaẖšaríjev tafsīr al-kaššāf Ħita po zahtjevima njegove unutarnje strukture, uviħamo da je njegov autor posebnu paţnju posvetio sljedeĥim planovima tumaħenja koje on na mnogim mjestima u svome komentaru Ħesto naznaħava ovako:.(و ق ر ئ quri a a) A ovaj dio Kur āna Ħita se još i ovako (wa b) A ako bi ti pitao/rekao (fa in qulta - ق ل ت,(ف إ ن ja ti odgovaram (qultu -,(ق ل ت odnosno: a ako bi neko ustvrdio ( fa in qāla ). ق ل ت (qultu ja mu odgovaram,(ف إ ن ق ال ق ائ ل qāilun c) A zašto se nije reklo? Hallā qīla ى ال قي ل ili: Wa hallā qīla - قي ل و ى ال ك أ ن و قي ل qīla d) Kao da se reklo, kao da se kazalo Ka annahū e) A znaħenje je, wa l-ma nā ( ال م ع ن diskurs,(و se odnosi na, wa.(و ا ل ط اب إ ل ( ilā l-ẖiṭābu Ovih pet ili šest planova su kljuħni za njegovu filološku (gramatiħku, stilsku, semantiħku, stilogensku...) analizu kur ānskog teksta. Naravno, az-zamaẖšarī se bavi i povodima objave Kur āna (asbābu n-nuzūli الن زو ل,(أ س ب اب tumaħi mnoga mjesta u Kur ānu unutar Ħisto školskih gramatiħkih istraţivanja (ad-dirāsātu n- naḥwiyyah الن ح و ي ة,(الد ر اس ات tumaħi āyātu l-qur ān sa stanovišta svojih mu tazilījskih tumaħenja metafore (gdje se ţestoko opire antropomorfizirajuĥim Ħitanjima Kur āna), donosi i prigodne anegdote (ḥikāyāt ك اي ات,(ح navodi stihove i poeziju (aš-ši ru -,(الش ع ر itd. Pa ipak, ovih pet ili šest navedenih sektora az-zamaẖšarījeva komentara Kur āna saħinjavaju glavninu njegovih komentarskih napora u objelodanjivanju i raskrivanju mnogolikih znaħenja Kur āna. Ovom prilikom mi Ĥemo se ukratko usredotoħiti samo na naprijed spomenute planova az-zamaẖšarījeve egzegeze i hermeneutike Svete Knjige islama. 10
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi Ipak, podsjeĥamo ukratko da az-zamaẖšarījev komentar ne obiluje samo ovim tumaħenjskim uzreħicama, 1 veĥ i drugim frazama kao što je arada ( (أ ر اد u znaħenju ukazao je na (to i to znaħenje), yurīdu (,(ي ري د ţeli ukazati na to i to znaħenje, yadullu alayhi و ( taqdīruhū na to ukazuje Boţija rijeħ, wa,(ي د ل ع ل ي و ق و ل و ( qawluhū spojena,(و الض م ي يف...ل ( li a znaħenje je, wa ḍ-ḍamīru fī...,(ت ق دي ر ه liħna zamjenica odnosi se na... Itd., itd. Na hiljade je mjesta u voluminoznom al-kaššāfu na kojima az- Zamaẖšarī spominje ove tumaħenjske uzreħice, nakon kojih uvijek uslijede kraĥi ili dulji odjeljci njegovih dubokih analiza kur ānskog teksta, prefinjenih poenti, zrelih zakljuħaka, uspješnih potraga za kojim znaħenjem više u kalāmu-llāhu (Boţijoj RijeĦi/Govoru). A [ovaj dio Kur āna] (و ق ر ئ quri a ĉita se i ovako (wa Kad god az-zamaẖšarī u svome komentaru navede frazu a [ovaj dio Kur āna] Ħita se i ovako... (wa quri a ( ق ر ئ,(و rijeħ je o njegovoj egzegezi razliħitih Ħitanja Kur āna (qirā ātu l-qur ān Ovom prilikom Ĥemo navesti samo nekoliko primjera.(ق ر اآت ال ق ر آن toga iznimno zanimljivog i bogatog sloja al-kaššāfa. BaveĤi se moguĥim varijantnim Ħitanjima dijela 40. āyata sure al-a rāf (VII:40), koji u jednom qirā atu (Ħitanju) glasi: إ ن ال ذ ين ك ذ ب وا ب آي ات ن ا و اس ت ك ب ر وا ع ن ه ا ل ت ف ت ح ل م أ ب و اب الس م اء و ل ي د خ ل ون ا ل ن ة ح ت ي ل ج ا ل م ل يف س م ا ل ي ا ط Doista, onima koji Naše znakove budu poricali, I koji se spram njih oholo budu drţali, Nebeska vrata otvorena neće biti, a prije će i deva kroz iglene uši proći negoli što će takvi u dţennet ući. 1 Mislimo na one veĥ navedene, tj. Wa quri a ( ق ر ئ,(و fa in qulta ( ق ل ت,(ف إ ن hallā qīla,(و ال م ع ن ( l-ma nā wa,(و ا ل ط اب إ ل ( ilā wa l-ẖiṭābu,(ك أ ن و قي ل ( qīla ka annahū,(ى ال قي ل ( 11
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 و ل cjelina: Predmet az-zamaẖšarījeve pomne paţnje ovdje je (... a prije Ĥe i deva kroz iglene uši ي د خ ل ون ا ل ن ة ح ت ي ل ج ا ل م ل يف س م ا ل ي اط proći negoli što Ĥe takvi u dţennet uĥi). Meħutim, az-zamaẖšarī smatra da rijeħ al-ǧamal (,(ا ل م ل što u takvoj vokalizaciji znaħi deva, moţe da se Ħita na još dva naħina. On kaţe da se rijeħ al-ǧamal ( (ا ل م ل Ħita na oblik al-ǧumlu (,(ا ل م ل što ح ت ي ل ج ا ل م ل يف glasi: 2 ĥitanje onda.(و ق ر ئ ا ل م ل ب و ز ن ال ق ف ل) znaħi palamar biti: a znaħenje Ĥe س م ا ل ي اط... a prije Ĥe i palamar kroz iglene uši proĥi negoli što Ĥe takvi u dţennet uĥi. Naravno, az-zamaẖšarī navodi još nekoliko Ħitanja ovoga mjesta, zanimljivo je Ħitanje al-ǧummal,ا ل م ل u znaħenju debelo brodsko uţe ( ي ل ج ا ل م ل يف س م ا ل ي اط,(ح ت pa bi znaħenje prethodnoga āyata bilo:... a prije će i brodsko uţe kroz iglene uši proĥi negoli što će takvi u dţennet ući. SljedeĤi zanimljiv primjer wa quri a nalazimo u az- Zamaẖšarījevim raspravljanjima o moguĥim znaħenjima 72. āyata sure Yāsīn: و ذ ل ل ن اى ا ل م ف م ن ه ا ر ك وب ه م و م ن ه ا ي أ ك ل ون [Zar ne vide] da smo stoku njima [ljudima] podvrgli, pa su im [te ţivotinje] jahalice, a nekima i hrane se, - az- Zamaẖšarī tvrdi da se rijeħ rakūbuhum ( ه م (ر كو ب - njihove.(ر كو ب ت ه م ( rakūbatuhum jahalice/jahaĥe ţivotinje - moţe Ħitati i kao و ق ر ئ ر كو ب ه م و ( rakūbatuhum! On kaţe: Wa quri a rakūbuhum wa ZnaĦenje je u ovom sluħaju ostalo isto, efekat je postignut.(ر كو ب ت ه م na auditivnoj razini. إ ن ج اع ل يف (II:30): TumaĦeĤi dio 30. āyata sure al-baqarah az- Na Zemlji Ĥu Ja, doista, postaviti namjesnika! - ا ل ر ض خ ل يف ة Zamaẖšarī navodi da se rijeħ ẖalīfah (خ لي ف ة) moţe Ħitati i kao ẖalīqah 2 Az-Zamaẖšarī, Abū l-qāsim Maḥmūd Umar az-zamaẖšarī, Al-Kaššāfu an ḥaqā iqi t-tanzīli wa uyūni l-aqāwīli fī wuǧūhi t-ta wīl, II, Dāru l-iḥyā li t-turāṯi l- arabiyyi, Bejrut, 2001., ô. 99. 12
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi u znaħenju stvorenje! To jest, Bog Ĥe na Zemlji postaviti (خ لي ق ة) jedno novo, dotad nepoznato stvorenje! Az-Zamaẖšarī kaţe: Wa quri a ẖalīqatan bi l-qāfi ( (و ق ر ئ خ لي ق ة ب ال ق اف 3 - to jest, Ħita se sa qāf-om što znaħi: Ħita se i kao ẖalīqah,(ف) to jest ne samo sa fā-om,(ق) Krajnji cilj az-zamaẖšarījev na.(خ لي ف ة) a ne samo ẖalīfah,(خ لي ق ة) ovom mjestu je da pokaţe da dio ovog āyata moţe glasiti i ovako: [što znaħi]: Na Zemlji Ĥu Ja, doista, postaviti - إ ن ج اع ل يف ا ل ر ض خ ل يق ة [jedno iznimno vaţno] stvorenje! Jedan od hiljada primjera tzv. qirā āt(skih) varijanti koje raskriva az-zamaẖšarī nalazi se i u suri Yūnus (X:92). Taj āyat govori o spašavanju faraonova tijela iz mora. 4 ف ال ي و م ن ن ج يك ب ب د ن ك ل ت ك ون ل م ن خ ل ف ك آي ة Danas ćemo tijelo tvoje spasiti da bi ono bilo znamenje za one koji će iza tebe doći! Meħutim, az-zamaẖšarī navodi da se rijeħi li man ẖalfaka znaħe- pa bi,(ل م ن خ ل ق ك ( ẖalaqaka mogu Ħitati i kao li man (ل م ن خ ل ف ك ( nje bilo: Danas ćemo tijelo tvoje spasiti Da bi ono bilo znamenje Onoga koji te je stvorio [tj. znamenje od Boga]. Zanimljivo je az-zamaẖšarīja vidjeti kako vješto raskriva Ħitanja Kur āna i kroz primjer 43. āyata sure az-zuẖruf (XLIII). Naime, on navodi taj ف اس ت م س ك ب ال ذ ي أ وح ي إ ل ي ك āyat: 5 - Ħiji prijevod (u navedenoj vokalizaciji) glasi: Ti se drţi onoga [tj. Kur āna] što ti se objavljuje! Meħutim, az-zamaẖšarī navodi isti āyat, ali u sljedeĥem Ħitanju: ف اس ت م س ك ب ال ذ ي أ و ح ى إ ل ي ك - Ti se drţi Onoga [drţi se Boga] Koji ti objavljuje! 3 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 153. 4 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, II, ṣ. 351. 5 Usp. az-zamaêšarí, al-kaššāf, IV, ṣ. 257. 13
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 Kako se vidi iz gotovo svih navedenih primjera, ovakvim egzegetskim postupcima az-zamaẖšarī objelodanjuje i raskriva mnogobrojna znaħenja Kur āna na Ħisto tekstualnoj ravni te knjige. Zanimljiv je i primjer koji az-zamaẖšarī raskriva u suri at- Tawbah (IX:4), gdje se tretira jedan davni ugovor izmeħu muslimana i idolopoklonika. Naime, u āyatu (IX:4) otvara se moguĥnost poštivanja veĥ sklopljenog ugovora izmeħu te dvije strane, pod uvjetom da se i mnogobošci drţe njegovih odredbi. إ ل ال ذ ين ع اى د ت م ن ال م ش ر ك ني ث ل ي نق ص وك م ش ي ئ ا ako vas [muslimane] ti mnogobošci ni u čemu ne zakidaju [onda se ima poštovati ugovor o miru]... ل ( yanquṣūkum Ovakvo znaħenje proizlazi iz Ħitanja lam Meħutim, az-zamaẖšarī navodi i Ħitanje lam yanquḍūkum.(ي نق ص وك م glasilo: pa bi znaħenje navedenom mjesta iz Kur āna,( ل ي ن ق ضو ك م ( ako vama [muslimanima] ti mnogobošci ne budu raskidali/kršili ugovore [onda se i s vaše strane ima poštovati ugovor o miru]... 6 Az-Zamaẖšarī navodi sve tipove qirā atskih promjena: varijantna vokaliziranja konsonanata, varijantna konsonantiziranja konsonanata, interpunkcijska normiranja kur ānskog teksta, itd. A ako bi ti pitao (fa in qulta - ق ل ت (ف إ ن ja bih ti (ق ل ت (qultu odgovorio Radi preliminarne ilustracije ovog polja az-zamaẖšarījeve egzegeze Kur āna, navodimo sljedeĥe primjere. TumaĦeĤi suru at-tawbah (IX) az-zamaẖšarī o dijelu 18. āyata: إ ن ا ي ع م ر م س اج د الل و م ن آم ن ب الل و و ال ي و م ا ل خ ر و أ ق ام الص ال ة و آت ى الز ك اة و ل ي ش إ ل الل و 6 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, II, ṣ. 234-234. 14
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi Boţije hramove odrţavaju samo oni koji u Boga i Onaj svijet vjeruju, koji namaz klanjaju [molitvu izvršavaju] i koji zekat daju, i koji se osim Boga nikog ţiva ne boje... kaţe sljedeĥe: ف إ ن ق ل ت : ى ال ذ ك ر ا ل ي ان ب ر سو ل اهلل... - Ako upitaš: Zašto se [u navedenom āyatu] ne spominje vjerovanje u Boţijeg Poslanika [Muhammeda, a.s.]...? Az-Zamaẖšarī nakon tog inscenacijskog pitanja daje sljedeĥi odgovor: ع ل م و ش ه ر أ ن ا ل ي ان ب اهلل ت ع ال ق ري ن ت و ا ل ي ان ب الر سو ل... ق ل ت : ل م ا ك أ ن ه م ا ش ي ئ و اح د غ ي ر م ن ف ك أ ح د ه ا ع ن ص اح ب و إ ن ط وى ت ت ذ ك ر اهلل ت ع ال ا ل ي ان ب الر سو ل... Odgovaram ti: 'BuduĤi da je znano i rašireno da uz vjerovanje u Boga veliħanstvenog ide i vjerovanje u Poslanika... kao da je to [vjerovanje ] jedna stvar, nedjeljiva jedna od druge, to je onda pod spomenom Boga veliħanstvenog [u predmetnom åyatu] sadrţano i vjerovanje u Poslanika... Naredni primjer fa in qulta qultu nalazimo u az- Zamaẖšarījevim analizama sure al-kāfirūn (CIX). BaveĤi se semantiħkom ulogom Ħestice mā (م ا) koja se u sūri al-kāfirūn, na vrlo karakteristiħan naħin, navodi Ħetiri puta ل أ ع ب د م ا ت ع ب د ون ٢ و ل أ نت م ع اب د ون م ا أ ع ب د ٣ ع ب د ت ٤ و ل أ نت م ع اب د ون م ا أ ع ب د و ل أ ن ا ع اب د م ا az-zamaẖšarī kaţe: ع لى م ا دو ن م ن ف إ ن ق ل ت : ف ل م ج اء 15
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16?(م ن ( man Ako upitaš: 'Zašto se sve navelo na mā ( ), a ne - ja ti odgovaram: ق ل ت : ل ن ال م ر اد الص ف ة ك أ ن و ق ال : ل أ ع ب د ال ب اط ل و ل ت ع ب دو ن ا ل ق [ĥestica mā je tu] jer se misli na svojstvo [toga Ħemu se robuje], kao da je [Muhammed, a.s.] rekao: Ja ne robujem neistini, vi ne robujete Istini! U tumaħenju sure al-baqarah (II:30) predmet az- Zamaẖšarījeva istraţivanja jeste i sveħana Boţanska tvrdnja [kazana prije stvaranja Ħovjeka]: إ ن ج اع ل يف ا ل ر ض خ ل يف ة - Doista Ĥu na Zemlji Ja postaviti namjesnika! U vezi s ovom tvrdnjom az-zamaẖšarī 7 postavlja svoje inscenacijsko pitanje: ف إ ن ق ل ت : ل ي غ ر ض أ خ ب ر ى م ب ذ ل ك - Ako upitaš: 'Šta je svrha pa je Bog obavijestio [ljude u Kur ånu] o tome [da Ĥe ih postaviti/uħiniti namjesnicima na Zemlji]? Odmah je uslijedio az-zamaẖšarījev odgovor: ق ل ت : ل ي س أ لو ا ذ ل ك الس ؤ ال و ي اب وا ب ا أ جي بو ا ب و ف ي ع ر فو ا ح ك م ت و يف إ س ت خ ال ف ه م ق ب ل ك و ن م [Na to pitanje] odgovaram: [Svrha je u tome] da bi ljudi postavljali to pitanje, i da bi na njega dobijali odgovor kakav su i dobili, pa tako spoznali Boţansku mudrost u tome da ih je postavio namjesnicima [na Zemlji] prije nego su i postali! 8 SljedeĤi vaţan primjer egzegetskog postupka fa in qulta - qultu nalazi se u suri Yāsīn (XXXVI), u āyatima 13. i dalje. 7 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 153. 8 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 153. 16
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi Naime, tu se donosi rasprava izmeħu nekog silniħkog naroda i Boţijih poslanika. Boţiji poslanici su im došli i (u prvom susretu).(إ ن ا إ ل ي ك م م ر س ل ون ( poslani! im kaţu: Mi smo vam doista Meħutim, osioni narod poslanike nijeħe, te Boţiji poslanici iznova iznose svoju tvrdnju da jesu to što kaţu da jesu, pa vele:.(إ ن ا إ ل ي ك م ل م ر س ل ون ( poslani!...zbilja, mi smo vama doista Kako vidimo u izvornom tekstu, razlika izmeħu ove dvije kur ānske cjeline samo je u jednom la (,(ل i mi smo to ( (ل preveli dodajuĥi jedno zbilja. Naravno, az-zamaẖšarī primjeĥuje to (,(ل i u obliku jedne egzegetske domišljatosti 9 kaţe sljedeĥe: ف إ ن ق ل ت : ل قي ل : إ ن ا إ ل ي ك م م ر س لو ن أ و ل و إ ن ا إ ل ي ك م ل م ر س لو ن آخ ر ا A ako upitaš: Zašto je prvi put reħeno: 'Mi smo vam doista poslani!', a na kraju: 'Zbilja, mi smo vam doista poslani!' - dajem odgovor: ق ل ت : ل ن ا ل و ل إ ب ت د اء إ خ ب ار و الث ا ن ج و اب ع ن إ ن ك ار Prvo (tj. إ ل ي ك م م ر س لو ن (إ ن ا je sam poħetak obavještavanja (toga naroda da su oni došli kao Boţije glasonoše), a drugo (tj. ona cjelina gdje ima ono / إ ل ي ك م ل م ر س لو ن - /ل (إ ن ا je odgovor na poricanje (toga naroda da su oni doista Boţiji poslanici). Kako vidimo, az-zamaẖšarī je na ovaj naħin protumaħio tzv. stilsko pojaħanje (at-ta kīdu - (الت أ كي د koje se dobilo pojavom onoga.(ل ( la Još jedan vrlo zanimljiv primjer po obrascu fa in qulta qultu [Ako pitaš /o tome i tome/ ja ti odgovaram] nalazi se i u az- Zamaẖ-.(ال ع ج ل - (al- iǧl šarījevim tumaħenjima fenomena zlatnoga teleta 10 O tome on donosi svoja osobena viħenja dok tumaħi suru ṬāHā (XX:88). Az-Zamaẖšarī kaţe: 9 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 153. 10 Usp. Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, III, ṣ. 83-84. 17
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 إ س ر ائي ل ف إ ن ق ل ت : ف ل م خ ل ق اهلل ال ع ج ل م ن ا ل ل ي ح ت ص ار ف ت ن ة ل ب ين و ض ال ل ق ل ت : ل ي س ب أ و ل م ن ة م ن اهلل ب ا ع ب اد ه ل ي ث ب ت اهلل ال ذي ن آم نو ا ب ال ق و ل الث اب ت يف ا ل ي اة الد ن ي ا و يف ا ل خ ر ة و ي ض ل اهلل الظ ال مني. و م ن ع ج ب م ن خ ل ق ال ع ج ل ف ل ي ك ن م ن خ ل ق إ ب لي س أ ع ج ب... Ako upitaš: 'Zašto je Bog stvorio tele od zlatnoga nakita da bi ono bilo kušnjom IzraeliĤanima i zabludom?' Odgovaram: 'Nije [zlatno tele] prva kušnja kojom je Bog iskušao svoje štovatelje, kako bi Stamenom RijeĦju one koji vjeruju uħvrstio u ţivotu na Ovom i na BuduĤem svijetu, i da bi ostavio zloħinitelje u zabludi. Naime, ko se Ħudi stvaranju [zlatnoga] teleta, neka se više zaħudi stvaranju Iblīsa (sotone)!' TumaĦeĤi 69. āyat sure al-anbiyā koji govori o bacanju Ibrāhīma, a.s., na lomaħu, az-zamaẖšarī se bavi Boţanskom zapovjedi 11 da ي ا ن ار ك و ن ب ر د ا و س ال م ا ع ل ى ( - a.s. vatra bude hladna i spas za Ibrāhīma,.(إ ب ر اى يم ĥudeĥi se fenomenu hladnoĥe vatre, az-zamaẖšarī kaţe: ف إ ن ق ل ت : ك ي ف ب ر د ت الن ار و ى ي ن ار - Upitaš li: Kako je vatra postala hladna iako se radi o vat- :(ل ش ( ti ri? - odgovaram ن ز ع اهلل ع ن ه ا ط ب ع ه ا ال ذي ط ب ع ه ا ع ل ي و م ن ا ل ر و ا ل ح ر اق - Bog je oduzeo iz vatre njenu narav vruĥine i spaljivanja po kojoj je vatru stvorio. Az-Zamaẖšarī dodaje da je toj vatri (koja nije prţila Ibrāhīma, a.s.) dragi Bog zadrţao svojstvo osvjetljavanja i blješta-.(و أ ب ق اى ا ع لى ا ل ض اء ة و ا ل ش ر اق ( nja Na ovaj naħin komentator az-zamaẖšarī objašnjava Ħudo spašavanja Ibrāhīma, a.s. iz vatre. 11 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, III, ṣ. 127. 18
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi TumaĦeĤi kur ānske rijeħi (sūra al-anbiyā, XXI, 79) u kojima se kaţe: و س خ ر ن ا م ع د او ود ا ل ب ال ي س ب ح ن و الط ي ر - I Mi potčinismo planine i ptice da s Davudom Boga slave! az-zamaẖšarī (po obrascu fa in qulta qultu) kaţe: ف إ ن ق ل ت : ل ق د م ت ا ل ب ال ع لى الط ي ق ل ت : ل ن ت س خ ي ى ا و ت س بي ح ه ا أ ع ج ب... Ako pitaš: Zašto su planine spomenute prije ptica? odgovaram ti: Zato što je potħinjavanje planina i njihovo slavljenje Boga veĥe Ħudo... 12 Napokon, ovdje Ĥemo navesti i veoma zanimljivo mjesto u al-kaššāfu gdje az-zamaẖšarī tretira stil 19. āyata sūre al-mulk (LXVII): أ و ل ي ر و ا إ ل الط ي ف و ق ه م ص اف ات و ي ق ب ض ن م ا ي س ك ه ن إ ل الر ح ن - Zar ne vide oni iznad sebe ptice krila raširenih, a i skupljaju ih! Az- Zamaẖšarī kaţe: ف إ ن ق ل ت : ل قي ل : و ي ق ب ض ن و ل ي ق ل : و ق اب ض ات - Ako upitaš: Zašto je reħeno wa yaqbiḍna (ptice skupljaju krila), a ne: qābiḍāt (ptice opruţenih krila) - ja ti odgovaram :(ق ل ت ( ل ن ا ل ص ل يف الط ي ر ان ى و ص ف ا ل ج ن ح ة - [ReĦeno je yaqbiḍna ptice skupljaju krila ] zato što se Ħin letenja temelji na pruţanju i skupljanju krila! Drugim rijeħima, az-zamaẖšarī ukazuje da ptice moraju stalno širiti/skupljati svoja krila da bi se odrţale u letu, sam Kur ān to ا ل ع ج از l-bayānī izraţava kroz svoju stilsku nenadmašnost (al-i ǧāzu dodaje: K tome, az-zamaẖšarī.(ال ب ي ا ن... ل ن الط ي ر ان يف ا ل و اء ك الس ب اح ة يف ال م اء و ا ل ص ل يف الس ب اح ة م د ا ل ط ر اف و ب س ط ه ا... 12 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, III, ṣ. 129. 19
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 Letenje zrakom je kao plivanje u vodi; osnovno u plivanju je pruţanje ruku i nogu i njihovo širenje... 13 Muṣṭafā aṣ-ṣāfī al-ğuwaynī tvrdi 14 da na ovom mjestu az- Zamaẖšarī iznosi jednu odliku stilskoga ustrojstva ovoga āyata (maziyyatu naẓmi l-āyah م ز ي ة ن ظ م ا ل ي ة ), te da se az-zamaẖšarī ovdje ث ق اف ت و l- ilmiyah koristi svojom naukovnom kulturom (ṯaqāfatuhū.(ال ع ل م ي ة A zašto se nije reklo?(و ى ال قي ل ( qīla ili: wa hallā (ى ال قي ل ( qīla hallā I ovo je jedan iznimno vaţan egzegetski postupak slavnoga az- Zamaẖšarīja. Naime, na velikom broju mjesta u svome komentaru Kur āna on navodi ovo smjelo pitanje: A zašto se u Kur ānu [to i to] nije reklo drugaħije? Iza toga wa hallā qīla ( ى ال قي ل (و slijedi tekst za koji se smatra da je objekt njegove komentatorske radoznalosti, a potom slijedi njegovo objašnjenje. Evo samo nekih primjera. TumaĦeĤi sūru al-kāfirūn (CIX), az-zamaẖšarī navodi njen 3. i 4. āyat: 15 - wa lā antum ābidūna mā a budu و ل أ ن ت م ع اب دو ن م ا أ ع ب د (doslovno: niti ste vi štovatelji onoga što ja štujem ). wa lā ana ābidūn mā abadtum و ل أ ن ا ع اب د م ا ع ب د ت (doslovno: a ni ja nisam štovatelj onoga što ste vi štovali ). Nakon što je naveo ove āyate, az-zamaẖšarī postavlja pitanje: ى ال قي ل : م ا ع ب د تك م ا قي ل : م ا ع ب د ت Zašto nije reħeno: onoga što sam ja štovao [u prošlom vremenu], kao što je reħeno (u 4. āyatu): ono što ste vi štovali - mā abadtum - [u prošlom vremenu]? 13 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 585. 14 Usp. Muṣṭafā aṣ-ṣāwī al-ğuwaynī, Manhaǧu z-zamaẖšarī fī tafsīri l-qur āni, izd. Dāru l-ma ārif bi Miṣr, 1968., ṣ. 243. 15 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 813-814. 20
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi Az-Zamaẖšarījev odgovor glasi: 16 ق ل ت : ل ن ه م ك انو ا ي ع ب دو ن ا ل ص ن ام ق ب ل ال م ب ع ث و ى و ل ي ك ن ي ع ب د الل و ت ع ال يف ذ ل ك ال و ق ت Odgovaram: [nije reħeno mā abadtu] zato jer su mekkanski nevjernici bili oboţavali kumire, a on [Muhammed] nije štovao Allāha veliħanstvenog u to vrijeme. و ل أ ن ا ع اب د م ا Kur āna: Štaviše, az-zamaẖšarī dodaje da rijeħi م ا ك ن ت ق ط ع اب د ا في م ا س ل ف znaħe: wa lā ana ābidūn mā abadtum - ع ب د ت Ja uopĥe nikada prije nisam bio štovatelj toga što ste vi - م ا ع ب د ت štovali! 17 Evo još jednog zanimljivog primjera iz ove kategorije egzegetskih postupaka. U suri al-baqarah (II:30) kaţe se da Ĥe Bog na Zemlji postaviti namjesnika ( ج اع ل يف ا ل ر ض خ ل يف ة.(إ ن Az- Zamaẖšarī 18 se slobodno pita zašto je rijeħ namjesnik (ẖalīfah kaţe: u jednini? On (خ لي ف ة ف ه ال قي ل : خ ال ئ ف أ و خ postaviti] Zašto nije reħeno [Ja Ĥu ل ف اء namjesnike [to jest: u mnoţini]? Az-Zamaẖšarī odmah daje i odgovor: jednini] Odgovaram: Pod rijeħju ẖalīfa [u ق ل ت : أ ري د ب ا ل لي ف ة آد م ukazuje se na Ādama [Ādema]. Potom tu tvrdnju šire objašnjava podsjeĥajuĥi na samu narav klasiħnog arapskog jezika: و اس ت غ ن ب ذ ك ر ه ع ن ذ ك ر ب ني و ك م ا ي س ت غ ن ب ذ ك ر أ يب ال ق بي ل ة يف ق و ل ك : م ض ر و ى اش م... Dovoljan je spomen Ādama umjesto spominjanja njegove djece, baš kao što je dostatan spomen poglavice plemena [a 16 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 814. 17 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 814. 18 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 153. 21
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 ne svih pojedinaca u plemenu], kao kad npr. kaţeš: [pleme] Muḍar i [pleme] Hāšim. Zanimljiv primjer tipa hallā qīla ( قي ل (ى ال pronašli smo u IV svesku al-kaššāfa. 19 U njemu se az-zamaẖšarī bavi 5. āyatom sure Fuṣṣilat: :(و ق الو ا - idolopoklonici Vele (mekkanski ) ق لو ب ن ا يف أ ك ن ة ( koprenama Srca su naša pod,( م ا ت د عو ن ا إ ل ي و ( pozivaš za ono čemu nas ti...(و يف آذ ان ن ا و ق ر ( gluhoća i u ušima našim je Az-Zamaẖšarī se pita zašto nije reħeno: 'Na našim srcima su koprene!' ( قي ل : ع لى ق لو ب ن ا أ ك ن ة,(ى ال kao što je reħeno 'u ušima našim je gluhoĥa' ( قي ل : و يف آذ ان ن ا و ق ر,(ك م ا e da bi diskurs bio u jednoj formi?'.(ل ي كو ن ال ك ال م ع لى ن ط و اح د ( Potom az-zamaẖšarī daje odgovor: ق ل ت : ى و ع لى ن ط و اح د ل ن و ل ف ر ق يف ال م ع ن ب ني ق و ل ك : ق لو ب ن ا يف أ ك ن ة و ع لى ق لو ب ن ا أ ك ن ة... Kaţem da su [ova dva izriħaja] u jednoj formi, jer, nema razlike u znaħenju izmeħu srca su naša pod koprenama i na našim srcima su koprene. 20 TumaĦeĤi odredbu Kur āna o nasljedstvu (an-nisā, IV:11), tj. ل لذ ك ر م ث ل ح ظ ( osobama da mušku pripada koliko dvjema ţenskim az-zamaẖšarī se i ovdje bavi ne samo stilom kur ānskoga,(ا ل نث ي ني izraza, veĥ uħitava svoja shvatanja, ili shvatanja koja su bila u duhu vremena u kojem je ţivio - da je muško vrijednije od ţenska. On u vezi sa āyatom: Li ḏ-ḏakari miṯlu ḥaẓẓi l-unṯayayni [ mušku pripada koliko dvjema ţenskima ] - postavlja pitanje: ţen- Zašto nije reħeno: Dvjema - ى ال قي ل : ل ل ن ث ي ني م ث ل ح ظ الذ ك ر skima pripada koliko jednome mušku? Ili zašto nije reħeno: dijela? ţensku pripada pola muškarčeva ل ل ن ثى ن ص ف ح ظ الذ ك ر 19 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ.191. 20 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 191. 22
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi Az-Zamaẖšarī daje svoje odgovore, prema njegovom mišljenju ق ل ت : ل ي ب د أ ب ب ي ان ح ظ الذ ك ر ل ف ض ل و ك م ا ضو ع ف حظ و ل ذ ل ك... prvo se objasnio dio muškarħeva nasljedstva, jer muškarac je vrijedniji, kao što mu je iz tog razloga i udvostruħen (nasljedni) dio... 21 (U vezi s ovim tumaħenjem napominjemo da Ĥemo se drugom prilikom baviti duhom vremena u az-zamaẖšarījevom komentaru Kur āna). Kao da se reklo, و أ ل ١ qīla kao da se kazalo Ka annahū Poseban sloj u znamenitom komentaru al-kaššāf jeste dionica gdje az-zamaẖšarī prepriħava Kur ān. On prvo navede dio ili cijeli āyat, a onda se fokusira na odreħenu cjelinu koju ţeli, svojim prepriħavanjem na arapskom, rasvijetliti i to nakon što navede fra-.ك أ ن و قي ل qīla zu: Kao da se reklo, kao da se kazalo Ka annahū ك أ ن و ( qāla Ponekada on ovo ka annahū qīla navodi i kao ka annahū rekao. kao da je [Bog dţ. š.],(ق ال Evo nekoliko primjera. U suri aš-šūrā (LXII:9) kaţe se: أ م ا ت ذو ا م ن دو ن و أ و ل ي اء ف اهلل ى و ال و ل Zar da oni [ljudi] uzimaju zaštitnike mimo Njega [Boga]?! Pa, Bog je zaštitnik! Shodno egzegetskom metodu koji se zove kao da se kazalo (ka annahū qīla قي ل,(ك أ ن و az-zamaẖšarī 22 prvo tvrdi da je u navedenom āyatu ( أ م ا ت ذو ا م ن دو ن و أ و ل ي اء ف اهلل ى و ال و ل ) - Kur ān zanijekao da 21 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ.510-511. 22 Usp az-zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 216. 23
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 إ ن ك ار siwāh ima pravih zaštitnika osim Boga (inkāru kulli waliyyin.(ك ل و ل س و اه SlijedeĤi egzegetski metod ka annahū qīla, az-zamaẖšarī kaţe sljedeĥe: ك أ ن و قي ل... إ ن أ ر ادو ا و ل ي ا ب ق ف اهلل ى و ال و ل ب ق Kao da je reħeno...: 'Ako ţele zaštitnika uistinu, pa [šta hoĥe više?!], Bog je taj [jedini] istinski zaštitnik!!! 23 Metodološki postupak ka annahū qīla az-zamaẖšarī spominje 24 i pri tumaħenju āyata (al-anbiyā, XXI:16): و م ا خ ل ق ن ا الس م اء و ا ل ر ض و م ا ب ي ن ه م ا ل ع بني Mi nismo nebo i Zemlju i ono što je izmeďu njih stvorili da bismo se igrali! Az-Zamaẖšarī kaţe: ك أ ن و ق ال : س ب ح ان ن ا أ ن ن ت خ ذ الل ه و و الل ع ب... Kao da je [Bog dţ. š.] rekao: Slavljeni smo Mi [iznad toga smo Mi] da bismo prihvatali zabavu i igru... Metod ka annahū qīla koristi se i uz tumaħenje 5. āyata sure م al-baqarah: Eto, takvi su na uputi od svoga - أ ول ئ ك ع ل ى ى د ى م ن ر ب Gospodara. Az-Zamaẖšarī kaţe: ك أ ن و قي ل : ع لى أ ي ى دى Kao da je reħeno: [O, kako su] takvi na [izvanrednoj, divnoj] Uputi! 25 23 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 216. 24 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, III, ṣ. 107-108. 25 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 85. 24
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi Navedimo još jedan primjer ka annahū qīla, odnosi se na az- ف يو al-baqarah: Zamaẖšarī stilsko tumaħenje dijela 19. āyata sūre munje. - u oluji su tmine, tutnjava i ظ ل م ات و ر ع د و ب ر ق Prema Az-Zamaẖšarīju, ovo je jedna izvanredno strašna slika, te kao da je reħeno: u oluju si mrkle tmine, ţestoke tutnjave i zaslijepljujuĥe munje. 26 ك أ ن و قي ل : في و ظ ل م ات د اج ي ة و ر ع د ق اص ف و ب ر ق خ اط ف... Definiranje rijeĉi Kur'āna Zaseban sloj tafsīra al-kaššāf raskriva se u definiranjima mnogih kur ānskih rijeħi koje daje ovaj znameniti komentator. Krenemo li od sure do sure, knjiškim ustrojstvom Kur āna, uoħavamo da az-zamaẖšarī Ħesto zastane, potom izdvoji jednu rijeħ iz nekog āyata i detaljnije je definira, sagledava, komentira. Ovom prilikom ukazaĥemo na izvjestan broj takvih az- Zamaẖšarī komentatorskih postupaka. UoĦljiv primjer navodi se u vezi sa surom al-fātiḥa, u prvom āyatu, o kojem az-zamaẖšarī jasno kaţe: al-māliku. 27 Ar-Rabbu [znaħi] - الر ب : ال م ال ك DefinirajuĤi ar-rabbu kao al-māliku, az-zamaẖšarī ukazuje na ideje gospodarenja i vladanja u rijeħi ar-rabbu. Da bi osnaţio svoje mišljenje, poziva se na rijeħi izvjesnog Ṣafwāna koje je ovaj uputio Abū Sufyānu, prvaku plemena Qurayš: ل ن ي ر ب ن ر ج ل م ن ق ر ي ش أ ح ب إ ل م ن أ ن ي ر ب ن ر ج ل م ن ى و از ن... Draţe mi je da nada mnom vlada neko iz [plemena] Qurayša, nego li neko iz [plemena] Hawāzin. 26 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 117. 27 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 53. 25
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 Az-Zamaẖšarī se, potom, vraĥa kur ānskim upotrebama rijeħi ar-rabb, navodi dva mjesta iz sure Yūsuf (āyate 50. i 23). Na oba mjesta rijeħ ar-rabbu spomenuta je u znaħenju gospodar, naime, إ ن و ر يب أ ح س ن م ث و اي (Vrati se svome gospodaru!), te إ ر ج ع إ ل ر ب ك se: kaţe (Doista me gospodar moj lijepo pazi!). Domalo dalje, ovaj komentator ukazuje i na intenciju posjedovanja u rijeħi ar-rabbu. On navodi drevne arapske sintagme rabbu n-nāqah ( الن اق ة,(ر ب vlasnik deve, i rabbu d-dār ( الد ار,(ر ب vlasnik kuĥe, da bi tako rasvijetlio ideju posjedovanja za koju smatra da je takoħer sadrţana u rijeħi ar-rabbu. Kako vidimo, da bi az-zamaẖšarī definirao rijeħ ar-rabbu i njena znaħenja, on poseţe kako za kur ānskom tako i za izvankur ānskom graħom. Naredni istaknuti primjer az-zamaẖšarījevog definiranja kur ānskih rijeħi nalazimo u njegovoj raspravi o rijeħi ar-raybu و الر ي ب : م ص د ر ر اب ين kaţe: sumnja (sura al-baqarah, II:2). 28 On,(الر ي ب ( - Ar-Raybu: infinitiv od rābanī [u znaħenju]: إ ذ ا ح ص ل في ك الر ي ب ة - kad u tebi neko/nešto pobudi sumnju. Potom az-zamaẖšarī nastoji pokazati da se glavna znaħenja kur ānske rijeħi ar-raybu (sumnja) usredsreħuju na uznemirenost, nemir, podozrenje... on poseţe za ḥadīṯom Muhammeda, a.s., koji glasi: د ع م ا ي ري ب ك إ ل م ا ل ي ري ب ك ف إ ن الش ك ري ب ة و إ ن الص د ق ط م أ ني ن ة Napusti ono što te [sumnjom] uznemirava, prepusti se onom što te [sumnjom] ne uznemirava! Sumnja je uznemirenost, dok je istina spokojstvo! 29 Posve je jasno da az-zamaẖšarī nastoji da kur ānsku rijeħ arrayb (sumnja) protumaħi u kontekstu duševnih raspoloţenja Ħovjeka. On sa stranica svoga komentara poruħuje: Stvar u koju se sumnja onespokojava dušu, duša se [stoga] ne smiruje, ( ك و ن ا ل م ر م ش كو ك ا في و م ا ت ق ل ق ل و الن ف س و ل ت س ت ق ر,(ف إ ن doħim se 28 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 75. 29 Usp az-zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 75. 26
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi و ك و ن و ص حي ح ا ( smiruje uz taħnu i istinutu stvar duša spokojava i 30.(ص اد ق ا م ا ت ط م ئ ن ل و و ت س ك ن Ovaj komentator potom navodi klasiħnu arapsku sintagmu raybu z-zamān ( الز م ان (ر ي ب koja ne znaħi sumnja vremena, veĥ nestalnost vremena, prevrtljivost vremena (iz koga nas neoħekivano zadese nemiri, nespokojstva, potresi, neizvjesnosti, baš kao što nas i sumnja (ar-raybu) drţi u nemirima i neizvjesnostima. 31 U tumaħenju sure Āli Imrān (III) prvi istaknuti primjer zasebnog izdvajanja i definiranja jedne rijeħi vidimo u az-zamaẖ-.( م ك م ات ( muḥkamāt šarījevom detaljnom bavljenju izrazom Kao što je poznato iz svih boljih poħetnih udţbenika iz tuma- Ħenja Kur āna, u suri Āli Imrān (III:7) daje se jedna veoma naħelna podjela Kur āna na dvije vrste njegovih tvrdnji, izjava, izriħaja, znakova, reħenica, āyāta. Jedni su āyati muḥkamāt (,( م ك م ات a drugi su mutašābihāt Āyati koji nose oznaku muḥkamāt obiħno se prevode kao.(م ت ش ا ب ات ( razgovijetni, jasni. S druge strane, mutašābihāt āyati su nejasni, zakuħasti. Predmet naše paţnje ovdje jeste az-zamaẖšarījevo definiranje razgovijetnih, jasnih āyāta (muḥkamāt), te njegovo tumaħenje ove rijeħi. Za muḥkamāt on veli da su to āyati Ħiji je izraz dobro/nedvojbeno, tj. čvrsto znan (muḥkamātun uhkimat ibāratuhā zaštiĥe- odmah dodaje da su ti āyati,( م ك م ات أ ح ك م ت ع ب ار ت ه ا ni/saħuvani od proizvoljnosti i nejasnoĥe (ḥufiẓat mina l-iḥtimāli 32.(ح ف ظ ت م ن ا ل ح ت م ال و ا ل ش ت ب اه l-ištibāhi wa Az-Zamaẖšarī potom muḥkamātun stavke objašnjava tako što se poziva na tvrdnju Kur āna gdje se kaţe da su ti āyāti Maj-.(ى ن أ م ال ك ت اب l-kitābi ka/matica/glavnina Knjige (hunna ummu 30 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 75. 31 Usp. az-zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 75. 32 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 365. 27
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 Ummu l-kitāb za az-zamaêšaríja znaħi osnovica Knjiga (aṣlu l- kitāb.(أ ص ل ال ك ت اب 33 Potom kaţe: ت م ل ال م ت ش ا ب ات ع ل ي ه ا و ت ر د إ ل ي ه ا... Mutašābihāt, nejasni/zakuħasti āyāti saobraţavaju se sa muḥkamāt āyātima i njima vraĥaju...[e da bi se znalo šta doista znaħe]. Na istom mjestu az-zamaẖšarī pokazuje šta znaħi to saobraţavanje i vraĥanje nejasnih āyāta onima jasnim. On navodi suru al-an ām (VI:103): ل ت د ر ك و ا ل ب ص ار - OĦi do Njega [Boga] ne doseţu naporedo sa āyātom iz sure al-qiyāmah (LXXV:23): إ ل ر ب ه ا ن اظ ر ة - U svoga Gospodara [lica ljudska Ĥe biti] zagledana. Nema nikakve dvojbe da unutar az-zamaẖšarījeva detektiranja āyāta Kur āna kao jasnih i nejasnih, potonji āyat (LXXV:23) pripada nejasnim ili zakuħastim āyatima. ZnaĦenje ovoga åyata jasno je samo ako se saobrazi i vrati āyatu navedenom u VI:103. Kao tefsirski racionalista, az-zamaẖšarī postavlja mnoga pitanja u svome tafsīru, pa i ovo: A zašto cijeli Kur ān nije muḥkam? Potom kaţe: ف ه ال ك ان ال ق ر آن ك ل و م ك م ا. 34 ق ل ت : ل و ك ان ك ل و م ك م ا ل ت ع ل ق ال ن اس ب و ل س هو ل ة م أ خ ذ ه Odgovaram: Da je cijeli Kur ān jasan, ljudi bi ga olahko prihvatali [tj. njegova znaħenja bi lahko saznavali]. و ل ع ر ضو ا ع م ا ي ت اجو ن في و إ ل ال ف ح ص و الت أ م ل م ن ال ن ظ ر و ا ل س ت د ل ل... 33 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 365. 34 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 366. 28
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi I okrenuli bi se od onoga što trebaju Ħiniti s Kur ānom: istraţivanja i udubljivanja kroz teorijsko prouħavanje i izvoħenja dokaza [iz Kur āna]... 35 Naredni istaknuti primjer az-zamaẖšarījeva definiranja rijeħi Kur āna nalazimo u tumaħenju sure Maryam (XIX), u āyatu 62. Naime, tu se opisuje govorna kultura stanovnika edenskih vrtova (ǧannātu adn,(ج ن ات ع د ن 36 tvrdi se da oni neĥe slušati prazne ri-.( ل ي س م عو ن في ه ا ل غ و ا - lagwan jeħi (lā yasma ūna fīhā Predmet pomne az-zamaẖšarījeve paţnje jeste rijeħ lagw sljedeĥe: On kaţe.(ل غ و ( الل غ و : ف ضو ل ال ك ال م و م ا ل ط ائ ل ت ت و Al-lagw [znaħi]: Brbljivost u govoru, ono što je u njemu beskorisno (u Ħemu nema nikakve svrhe). 37 Definiciju Kur ānske rijeħi al-lagw ( (الل غ و koju donosi az- Zamaẖšarī potkrepljuju rjeħnici arapskog jezika. Arapska rijeħ fuḍūliyy(un) [ [ف ضو ل znaħi brbljavac, nametljivac, ali i nezvani gost. 38 Az-Zamaẖšarī, potkrepljujuĥi svoju definiciju rijeħi al-lagw dodaje:,(الل غ و ( و في و ت ن بي و ظ اى ر ع لى و جو ب ت ن ب الل غ و و ات ق ائ و ح ي ث ن ز ه اهلل ع ن و الد ار ال يت ل ت ك لي ف في ه ا. U ovome je oħito upozorenje na to da je obavezno/obligatno kloniti se brbljanja/praznih rijeħi i toga se Ħuvati, buduĥi je od brbljanja i Bog oħistio VjeĦnu KuĤu (ad-dār) u kojoj [inaħe] nema duţnosti! 39 35 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, I, ṣ. 366. 36 Sintagma ǧannātu adn na koju se takoħer odnosi az-zamaẖšarījevo tumaħenje spominje se u suri Maryam, XIX:61. 37 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, III, ṣ. 29. 38 Usp. Teufik MuftiĤ, Arapsko-bosanski rječnik, izd. El-Kalem, Sarajevo, 2004., str. 1127. 39 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, III, ṣ. 29. 29
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 I kur ānski spomen desne strane (al-yamīnu - (ال ي مني predmet je az-zamaẖšarījevog detaljnog objašnjenja. Da bi objasnio šta znaħi desna strana (al-yamīnu -,(ال ي مني az- إ ن ك م 28: Zamaẖšarī se poziva na sūru aṣ-ṣāffāt (XXXVII), na āyat (zdesna). - Vi nam prilaziste s desne strane ك نت م ت أ ت ون ن ا ع ن ال ي م ني Az-Zamaẖšarī ţeli da u svome komentaru objasni zašto je Kur ān oslovio desnu stranu. Kakav status ta strana ima (u drevnim društvima), pa da tako bude posebno spomenuta? Kao svoj odgovor, az-zamaẖšarī navodi, izmeħu ostalih, sljedeĥe razloge (povlaštenog spomena desne strane): 40 - Desna ruka je časniji organ (od lijeve ruke) ašrafu l- ;( أ ش ر ف ال ع ض و ي ن ( uḍwayni - Desnom rukom Arabljani su se zaklinjali/blagoslivljali (wa ;(و ك انو ا ي ت ي م نو ن ب ا bihā kānū yatayammanūna ;(ف ب ه ا ي ص اف حو ن yuṣāfiḥūna - Desnicom se rukuju (fa bihā - Desnicom su obavljali veĥinu stvari (wa yuzawilūna akṯara...(و ي ز لو لو ن أ ك ث ر ا ل مو ر l-umūri - Arabljani su, tvrdi dalje az-zamaẖšarī, smatrali da lijeva ي ت ش ائ مو ن š-šimāli strana donosi zle slutnje (yatašā amūna bi dok,(الش ؤ مى ( aš-šu mā zato su lijevu ruku nazvali,(ب ا لش م ال...(ال ي م ن ( al-yumnā su desnu ruku nazvali - Az-Zamaẖšarī tvrdi da je i sam vjerozakon (aš-šarī ah) podrţao [prednost u korištenju desne ruke], naredio je da se najvrijedniji poslovi/stvari obavljaju desnicom, a najprezreniji ljevicom. 41 و ع ض د ت الش ري ع ة ذ ل و ك ف أ م ر ت ب ب اش ر ة أ ف اض ل ا ل مو ر ب ال ي مني أ ر اذ ل ا ب الش م ال... Kroz sve ove primjere vidimo da az-zamaẖšarī u svome komentaru Kur āna opisuje rijeħi Kur āna unutar vjerskog, kulturalnog, magijskog, obiħajnog, društvenog, Ħak eshatološkog... kon- 40 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 42. 41 Az-Zamaẖšarī, al-kaššāf, IV, ṣ. 42. 30
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi teksta. Npr. u opisu desne strane (ili desne ruke) az-zamaẖšarī još navodi kako je i Boţiji poslanik, Bog ga blagoslovio i podario mu mir, volio desnu stranu u svemu (wa kāna rasūlullāhi... yuḥibbu و ك ان ر سو ل اهلل ص ل ى اهلل ع ل ي و و س ل م ي ب الت ي ام ن يف šay in t-tayāmuna fī kulli štaviše, az-zamaẖšarī navodi da je desna strana data da,(ك ل ش ي ء melek (malak) tu piše dobra djela, a lijeva meleku za pisanje zlih و ج ع ل ت ال ي م ني ل ك ات ب ا ل س ن ات و الش م ال ل ك ات ب الس ي ئات... djela... Iz primjera koje smo ukratko naveli u ovom radu jasno se uo- Ħava metod u skladu s kojim az-zamaẖšarī traga za znaħenjima kur ānskih rijeħi. Njegov al-kaššāf je izobilna riznica egzegetskih postupaka kojima objašnjava oblike rijeħi Kur āna, njihove stilske osobine, semantiħka polja, te brojne kolokacijske veze i odnose. Dakako, sve svoje komentatorske napore u al-kaššāfu az- Zamaẖšarī je ostvario u arapskom jeziku. Nije li az-zamaẖšarī time priznao arapski jezik najboljim [moţda jedinim] metajezikom tafsīrskih disciplina? 31
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 ه. أ وج ٠ ضش ث ٤ ضجى دق ط ث نش ػ ؼج ث ى جس ث م آ ١ ز ث ن ض ى ٠ م أ صف ١ ث م آ ث ى ٠ )ث ىش جف( نش دط ٠ مز ج ذز جؽقز ث ؼ ث غ ص ف ث ٤ ػ جي ث ضأ ١ ٠ ز ص و ١ خ ث ضف ١ ث ي ٠ ؼض و ػ ث ؾ ١ ز ث ضنو ز ف صأ ١ ف يث ث ضف ١ ث ى ١ ٩ ى. مو ف يث ث ذقظ ث ٩ فظجس ث ى غ ػ ر ػ أػ جي ث نش ث ضأ ١ ٠ ز و ث ز ث ض ؼج ث م آ ث ى ٠. مو فج ج ش ؿ يث ث ض ضف ١ م ٩ ي ث ثصخ ث ؼو ٠ ور ث ض ١ ٠ ج ث نش : ل ا ف ئ ل ش ل ش أ أوغ و ر : ف ئ ل جي ل جة ل ش ٩ ل ١ أ : ٩ ل ١ و أ ل ١ أم ١ ث: ث ؼ. و ي ث ٤ ػ جي ث ضأ ١ ٠ ز ٠ ؾخ ث ظ إ ١ ج د ض ج ف إؽج دق ط ث نش ػ أوغ ؼ ف ث م آ. الكلمات األساسية: ل ثءثس ث م آ ث ى ٠ صف ١ ث م آ ث ى ٠ مطؾ صف ١ ث م آ ث ى ٠ ؼج ث م آ ث ى ٠ 32
E. KARIģ, Az-Zamaẖšārijeve potrage za znaħenjima kur'ānskih rijeħi Dr. Enes Karic, Professor Summary AZ-ZAMAḪŠARI S SEARCH FOR THE MEANING OF QUR ANIC WORDS In order to duly read Az-Zamaẖšarī's comment of Qur'an (al- Kaššāf) it is necessary to penetrate into the exegetical methods and hermeneutical structure that lies in the methodology used in writing this classical Tafsir. In this paper we present the most necessary remarks on az- Zamaẖšarī's exegetical methods of study of the text and meaning of the Qur an. We have tried to explain this level of his Tafsir, through the many steps that he named like this: And this part of the Qur'an is read even this "(wa quri'a قرئ ",(و and if you asked / told "(fa in qulta قلت (فإن -" I'm telling you "(qultu - قلت ) or, more rarely, "and if someone said" (fa in Qala qā'ilun - ف إ ن ق ال ق ائ ل ), "I answer" (qultu,(قلت- "and why not say so?" Halle Qila - ى ال ق يل or: Wa Halle Qila - ق يل,و ى ال "as it was told," "as it was said" Ka'annahū Qila - ق يل,ك أ ن و and finally wa l-ma'nā (,(و ال م ع ن "and the meaning is" (or: and this word means). All these exegetical procedures should be viewed as a whole, in the az-zamaẖšarī's quest for a meaning more of the Qur an. Keywords: reading the Qur an, Qur'an interpretation, plans of interpretation of the Qur'an, the meaning of the Qur an... 33
A. FATIģ, Ibn Dţuzejj el-endelusi i njegov Teshil Dr. Almir FatiĤ, docent IBN DŢUZEJJ EL-ENDELUSI I NJEGOV TESHIL SAŢETAK Prvi dio rada posveĥen je najvaţnijim biografskim podacima o endeluskom mufessiru Ibn Dţuzejju el-garnatiju (u. 741./1340.) u sklopu kojih se navode: njegovi najznamenitiji uħitelji, blistava nauħna i uħiteljska karijera, najpoznatiji njegovi uħenici te naslovi djela koja je napisao u više islamskih disciplina. Drugi dio rada bavi se Ibn Dţuzejjovim komentarom Kur'ana, Kitabu t-teshil li 'ulumi t-tenzil - posljednjim komentarom Kur'ana napisanim u srednjovjekovnoj muslimanskoj Španiji - gdje se detektiraju višestruki izvori ovog tefsira, detaljno ispituje njegova metodologija s akcentom na metodološke inovacije koje ovaj tefsir nudi. Autor ovog rada dolazi do zakljuħka da Ibn Dţuzejj u svome Teshilu primjenjuje onaj najstariji, najsigurniji i najpohvaljeniji metod tumaħenja Allahove Knjige spoj tradicije (nakl) i razuma ('akl), odn. tradicionalno-racionalni metod. Na kraju rada ukazuje se na vaţnost i znaħaj ovog tefsira u nauħnom i praktiħnom smislu. Kljuĉne rijeĉi: Ibn Dţuzejj, Teshil, izvori Teshila, metodologija, nauħna vrijednost 35
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 BIOGRAFIJA IBN DŢUZEJJA Puno ime ovog mufessira je: Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Abdullah b. Dţuzejj el-kilbi Ebu l-kasim el-garnati el- Endelusi el-maliki. Poznat je, i u komentarima Kur'ana prepoznatljiv, pod imenom Ibn Dţuzejj. Roħen je 693. godine po Hidţri (1294. god. po Miladu) u Garnati (Granadi), glavnom gradu Endelusa (srednjovjekovne muslimanske Španije) u to vrijeme, a umro je 741. god. po Hidţri (1340. god. po Miladu) kao šehid u bici u mjestu Tarīf, u blizini Dţebel-i Tarika (Gibraltara). VeĤinu svoga kratkoga ţivota, dakle, proţivio je u prvoj polovini osmog stoljeĥa po Hidţri u vrijeme dinastije Benu Nasr (Nasrida), koja je poznata i pod nazivom Benu l-ahmer (vladali od 1232. do1492.). 42 OsnivaĦ ove nasridske dinastije je Muhammed ibn Jusuf ibn en-nasr, koji je, sklapajuĥi savez sa kršĥanima, uspio stvoriti drţavu oko Garnate koja je trajala dva i po stoljeĥa. 43 Uĉitelji Ibn Dţuzejj je svoja prva saznanja stekao je u kuĥi svoga oca Ebu l-kasima Muhammeda, takoħer velikog alima i jednog od muftija Garnate, a potom pred plejadom velikih uħenjaka toga vremena, od kojih su najpoznatiji: Ebu Dţa'fer ibn ez-zubejr (u. 708/.1308.) - pred kojim je studirao arapski jezik, fikh, hadis i kiraete Kur'ana. U uvodu svoga tefsira Ibn Dţuzejj za njega kaţe da je ''svoj ţivot okonħao sluţeĥi Kur'anu. Allah mu je dao veliko znanje o Kur'anu i prodorno 42 Više o porijeklu, porodici i ţivotu Ibn Dţuzejja te društvenom, politiħkom, vjerskom i nauħnom ambijentu u kojem je sazrijevao i djelovao v.: Az-Zubayrī, 'Ali Muḥammad, Ibn Ğuzayy wa manhaǧuh fī t-tafsīr, Dār al-qalam, Damask, 1987, 1/47-168. 43 Šire o dinastiji Nasrida v.: Jayyusi, Salma Khadra, (ed.), The Legacy of Muslim Spain, Vol. 1, Brill, Leiden, 1994, 77-84; Hiti, Filip, Istorija Arapa, Sarajevo, 1988, 497-503. 36
A. FATIģ, Ibn Dţuzejj el-endelusi i njegov Teshil razmijevanje njegovih znaħenja. Bio je precizan i imao je profinjena zapaţanja'' 44. ĥini se da je ovaj šejh ostavio poseban utjecaj na Ibn Dţuzejja, iako je, u vrijeme njegove smrti, Ibn Dţuzejj imao samo šesnaest godina. U svome tefsiru, Teshilu, Ibn Dţuzejj ovog šejha spominje više puta, posebno kada je rijeħ o kiraetima, semantiħkim finesama Kur'ana i tajnama ponavljanja nekih kur'anskih rijeħi u razliħitim surama s neznatnim razlikama. Ebu Abdullah b. el-kemad (u. 712./1312.) - u to vrijeme poznati imam u kiraetima, pred kojim je Ibn Dţuzejj studirao kiraete i hadis. Na kraju tumaħenja sure el-hašr, Ibn Dţuzejj u svome tefsiru navodi: ''UĦio sam Kur'an pred ustazom Salihom Ebu Abdullahom ibn Kemadom, pa kada sam došao do pred kraj sure el-hašr, rekao mi je...'' 45 Ebu Abdullah ibn Rešid (u. 721./1321.) - znameniti muhaddis svoga vremena, koji je drţao hutbe i predavanja iz hadisa u glavnoj dţamiji u Garnati. Ibn Dţuzejj ga spominje u svome komentaru 118. ajeta sure el-ma'ide rijeħima: ''Kazivao nam je naš šejh El- Hatīb Ebu Abdullah b. Rešid od svoga šejha, predvodnika stilistiħara u svome vremenu, Hazima b. Hazima...'' 46 Ebu l-kasim ibn eš-šat (u. 723./1323.) - veliki uħenjak svoga vremena, pred kojim je Ibn Dţuzejj uħio nauku predaje. Ebu Abdullah et-tandţali (u. 724./1324.), od koga je Ibn Dţuzejj preuzimao znanje iz kiraeta, hadisa i tesavvufa. 47 Studij pred ovim uħiteljima Ibn Dţuzejju je omoguĥio da stekne obilno znanje iz razliħitih islamskih nauka, a posebno iz oblasti: kiraeta Kur'ana, arapskoga jezika, hadiskih nauka, kur'anskih nauka, tefsira, fikha i usul-i fikha. 44 Ibn Ğuzayy, Kitābu t-tashīl li 'ulūmi t-tanzīl, Dār al-kutub al-'arabī, 1973, Bejrut, 1/10. (Dalje: Tashīl). 45 Tashīl, 4/112. 46 Tashīl, 1/195. 47 Šire biografske podatke o Ibn Dţuzejjovim uħiteljima v.: Az-Zubayrī, Ibn Ğuzayy wa manhaǧuh fī t-tafsīr, 1/171-184. 37
ZBORNIK RADOVA, godina XXXI, 2012., br 16 Nauĉnik, uĉitelj i hatib Na poħetku svoga Teshila Ibn Dţuzejj o sebi kaţe slijedeĥe: ''Uzvišeni Allah poħastio me da sluţim Kur'anu, da ga prouħavam i njemu druge poduħavam. Zavolio sam razumijevanje kur'anskih znaħenja i savladavanje njegovih znanosti...'' 48 Ove rijeħi svjedoħe nekoliko Ħinjenica o njihovom autoru: a) ţivotnoj posveĥenosti Kur'anu, b) prouħavanju Kur'ana i kur'anskih znanosti s velikom ljubavlju i c) uħiteljstvu na planu Kur'ana i njegovih znanosti. Svakako, ovome treba pridodati i njegovo duboko poznavanje i drugih islamskih diciplina poput hadisa, arapskoga jezika i fikha, odn. usul-i fikha, te njihovo uħiteljsko posredovanje i teorijsko elaboriranje. Zapravo, neki biografi Ibn Dţuzejja prvenstveno vide kao ''uħenjaka metodologije šeri'atskoga prava i lingvistike''. 49 Kada smo kod fikha i usul-i fikha, napomenimo i Ħinjenicu da Ibn Dţuzejj svoje uħenike nije samo poduħavao fikhu malikijske pravne škole, kojoj je pripadao, veĥ je ''nastojao da ih upozna i sa drugim mezhebima, kao što su mezhebi imama Šafija, Ebu Hanife i Ahmeda, sa poznavanjem dokaza kojima se oni sluţe''. 50 Tu svoju praksu on je prenio i u svoj Teshil, u kome pokazuje da nije gorljivi a pogotovo tendenziozni pristalica i baštinik svoje pravne škole. Kehhala u svome djelu Mu'dţemu l-mu'ellifin Ibn Dţuzejja predstavlja u prvome redu kao fekiha (vjerskog pravnika), zatim kao eksperta za kirete i govornika (hatiba), a potom veli da je ''struħnjak u više znanosti''. 51 48 Tashīl, 1/2. 49 Az-Ziriklī, Ḫayruddin, Al-A`lām, Dār al-`ilm li al-malāyīn, Bayrūt, 1984, 5/325. 50 Az-Zubayrī, Ibn Ğuzayy wa manhaǧuh fī t-tafsīr, 1/197. 51 Kaḥḥāla, 'Umar Riḍā, Mu'ǧam al-mu'allifīn, Dār iḥyā' at-turāṭi al-`arabī, Bayrūt, s. a., 7/285. 38
A. FATIģ, Ibn Dţuzejj el-endelusi i njegov Teshil U svojim knjigama i predavanjima svojim Ħitaocima i uħenicima nastojao je olakšati put do znanja i spoznaje, pišuĥi i predajuĥi temeljito, jasno i koncizno. To Ĥe eksplicitno reĥi i za svoj Teshil u njegovom uvodu, što Ĥemo kasnije citirati. Pored svoje nauħne i uħiteljske karijere koja je ispunjavala njegov ţivot, Ibn Dţuzejj je, istovremeno, i to još kao veoma mlad, drţao hutbe i predvodio dţemat u glavnoj dţamiji svoje Garnate. Ova Ħinjenica dobiva na svojoj teţini ukoliko kontekstualno sagledamo vrijeme i mjesto u kome je ţivio, vrijeme koje je obiljeţeno kako izvanjskim opasnostima, tako i unutarnjim slabostima muslimanskog društva u kome je ţivio i djelovao. S druge strane, biti imam i hatib glavne dţamije u društvu u kome se nalazi veĥi broj zapaţenih uħenjaka, šejhova i kadija, nije nimalo lahka stvar. A takvo je bilo društvo u Garnati Ibn Dţuzejjovog vremena. Ibnu l- Hatīb, njegov moţda najpoznatiji uħenik, izvještava nas o tome da je tadašnja ulema Garnate konsenzualno priznala Ibn Dţuzejjovu prednost i odliħnost u znanju, uprkos njegovoj mladosti. 52 Ovaj podatak ima svoju teţinu i historijsku dokumentarnu vrijednost, jer se radi o informaciji ''iz prve ruke''. Naime, Ibnu l-hatīb je, izmeħu ostalog, i autor znaħajnih djela koja tretiraju historiju Garnate i dinastije Nasrida; jedno od tih djela nosi naslov El-Ihāta fi ahbari Garnata. 53 Na smijemo zaboraviti ni Ibn Dţuzejjovu ulogu kao mufije, ali i njegov pjesniħki talent; napisao je nekoliko kasida. 54 Uĉenici Ibn Dţuzejj je imao veĥi broj uħenika koji su kasnije i sami postali veliki uħenjaci, pisci, kadije, veziri, daije. Meħu njegove najpoznatije uħenjake ubrajaju se: 52 Prema: Az-Zubayrī, Ibn Ğuzayy wa manhaǧuh fī t-tafsīr, 1/200. 53 Djelo je štampano; v.: ed. M. Inan, 4. dţ., Kairo, 1973-1977. 54 Šire o tome v.: Az-Zubayrī, Ibn Ğuzayy wa manhaǧuh fī t-tafsīr, 1/233-238. 39