RESTRUKTURIRANJE VISOKOG OBRAZOVANJA I SISTEMA NAUČNO-TEHNOLOŠKOG RAZVOJA

108 POGLAVLJE IX MIRZA KUŠLJUGIĆ RESTRUKTURIRANJE VISOKOG OBRAZOVANJA I SISTEMA NAUČNO-TEHNOLOŠKOG RAZVOJA 1. Uvod 1.1. Područje istraživanja Područje istraživanja u ovoj tematskoj oblasti je analiza međunarodne pomoći u oblastima visokog obrazovanja, nauke i istraživanja u BiH, sa aspekta njenog uticaja na procese ekonomske rekonstrukcije i tehnološkog razvoja. Uticaj međunarodne pomoći na proces transformacije visokog obrazovanja sa aspekta demokratizacije BIH društva, izgradnje povjerenja i tolerancije, ljudskih prava i procesa pomirenja nije fokus ovog istraživanja. 1.2. Naučno-tehnološki razvoj kao faktor privrednog razvoja zemalja u razvoju i zemalja u tranziciji Tehničko-tehnološki progres je najdinamičniji faktor privrednog razvoja, koji jedini omogućava realno povećanje društvenog i ličnog standarda i tako vodi prema tzv. društvu opšteg blagostanja. Zemljama koje ne shvate ulogu tehnologije i tehnološke strategije prijeti prevaziđenost i trajna marginalizacija na međunarodnom tržištu. Ovo je vrijeme kada je, više nego ikad do sada, naučni i tehnološki razvoj postao paradigma ugleda i prestiža neke društveno-ekonomske zajednice. Zato je naučni i tehnološki razvoj svake države postao jedan od najvažnijih zadataka njenih rukovodnoupravljačkih struktura. Suština tehnološkog progresa je optimalno korištenje faktora proizvodnje. Samo na taj način se može obezbijediti konkurentnost kompanija i zemalja u cjelini. Danas se u razvijenim privredama razvoj sve više bazira na kreativnosti radnika. BiH se u projekciji razvoja treba ugledati na razvijene zemlje i iznaći mogućnosti da se ljudsko stvaralaštvo, kreativnost i naučna saznanja primijene u procesu proizvodnje. Ekonomske teorije dokazuju da na tehnološki razvoj presudno utiču sljedeće determinante tehničkog progresa: nauka i istraživanje, obrazovanje, inovacije, transfer i kanali distribucije tehnologija, institucionalni okvir i organizacija tehnološkog razvoja na makro i mikro nivou, investicije u fondove za nauku i tehnološki razvoj, standardizacija i kreativno korištenje mjera ekonomske politike, kojima je moguće usmjeravati tehnološki razvoj. Danas (2001. god.) BiH nema tehnološku strategiju. Njena izrada je jedan od prioriteta u programu tranzicije i rekonstrukcije BiH. Pri izradi strategije neophodno je, u veoma složenom mehanizmu tranzicionih procesa, identifikovati determinante tehničko-tehnološkog razvoja, na koje je moguće efikasno djelovati, kako bi se privrednim razvojem upravljalo pomoću tehnološke strategije. Naime, sve zemlje u tranziciji karakteriše postojanje deficita svih vrsta roba i naročito savremenih proizvodnih i neproizvodnih usluga. Stoga fokus izrade tehnološke strategije treba da

bude usvajanje savremene proizvodnje i iznalaženje adekvatnih načina proizvodnje, koji su primjereni stepenu razvoja i veličini zemlje koja je u procesu tranzicije. Tehnološka strategija predstavlja jasno definisanu viziju tehnoloških ciljeva koji se žele dostići u određenom vremenskom razdoblju, odnosno identifikacija strateških pravaca intervencije u kojima se teži promjenama ka željenom cilju. U izradi tehnološke strategije kriteriji za poređenje se moraju definisati u odnosu na razvijene zemlje, koje nisu imale ratna razaranja niti tranzicijske probleme. Takođe je važno poređenje sa zemljama u tranziciji, a posebno u bliskom - regionalnom okruženju. 109 1.3. Prioriteti međunarodne razvojne pomoći naučnom i tehnološkom razvoju (NTR) zemalja u razvoju i tranziciji Izazovi koje nove tehnologije 21. vijeka i globalna ekonomija postavljaju pred zemlje u razvoju imat će različite odzive zavisno od finansijskih, institucionalnih, ljudskih i infrastrukturnih kapaciteta i potencijala pojedinih zemalja, kao i od svijesti o veličini uticaja, koji dominantna informaciono-komunikaciona tehnologija - ICT ima na razvoj. Prema analizi National Research Council i Svjetske banke, zemlje u razvoju mogu kreativno primijeniti nove tehnologije u sljedećim oblastima: zdravstvena zaštita, proizvodnja hrane, povećanje produktivnosti i konkurentnosti, unapređenje efikasnosti u korištenju i proizvodnji energije, zaštita okoline. U oblasti NTR, EU u okviru INCO - Copernicus programa promoviše i podržava saradnju između zemalja članica EU i zemalja u tranziciji centralne i istočne Evrope - CEE u sljedećim oblastima: zaštita okoline, istraživanja u zdravstvu, informacione tehnologije, tehnologije telekomunikacija i telematike, industrijske tehnologije i novi materijali, proizvodnja hrane i prehrambena industrija. Zemlje centralne i istočne Evrope i bivše članice SSSR-a mogu, uz posebne uslove, da učestvuju i u programima 5. okvirnog programa (1998. - 2002.). Učešće u ovim programima finansiraju iz svojih fondova. Tematske oblasti 5. okvirnog programa su: kvalitet života i upravljanje prirodnim resursima, korisnički orijentisano informatičko društvo, konkurentnost i održivi razvoj, nuklearna energija. Pored toga, u 5. okvirnom programu definisana su i tri horizontalna programa: međunarodna uloga istraživačke zajednice, promocija inovacija i podrška malim i srednjim preduzećima - MSP za participaciju u NTR programima, unapređenje ljudskih potencijala i osnove socio-ekonomskog razvoja.

Pored 5. okvirnog programa, zemlje u tranziciji mogu učestvovati i u programu EUREKA, pri čemu takođe samostalno finansiraju učešće u projektima. Programi INCO - Copernicus i EUREKA su programi u kojima BiH može da participira. Pored ovih programa institucije, preduzeća i lokalne vlade iz BiH mogu da učestvuju i u sljedećim projektima EU: Phare ECOS Ouverture, ACE, COST. Organizacija UN pruža podršku NTR zemalja u razvoju preko svojih agencija UNDP, UNIDO, FAO i drugih. 110 2. Naučno-tehnološki razvoj 2.1. Opšte karakteristike tehnološkog razvoja BiH do 1992. godine Analiza opštih karakteristika tehnološkog razvoja BiH do 1992. godine sprovodi se sa ciljem identifikovanja polaznih indikatora stepena tehnološkog zaostajanja. Pri tome je važno objektivno definisati preovladavajuću paradigmu industrijskog, a time i tehnološkog razvoja, pošto ona može značajno da utiče na buduće strateške planove. Nivo tehnološkog zaostajanja se definiše u odnosu na zemlje koje su generatori tehnološkog razvoja, kao i u odnosu na države iz našeg bližeg i regionalnog okruženja. Nakon 1950. godine u BiH primat u industrijalizaciji imala je bazna industrija, što je ostavilo vidne dugoročne tragove na način i metode proizvodnje sve do 1992. godine. Metode privrednog razvoja su bile primjerene mašinskom načinu proizvodnje, a ne zahtjevima savremenog razvoja, baziranog na konceptu razvoja sistema proizvodnje uz široko korištenje automatizacije i informacionih tehnologija. Pravci inovacija su bili usmjereni na usavršavanje elemenata strojeva, dok je u savremenom konceptu osnova proizvodnje usmjeravanje inovacija na unapređenje proizvodnih procesa kao i sistema uz intenzivno korištenje tehnika upravljanja. U fokusu moderne proizvodnje nisu mašine (hardware), nego procesi proizvodnje, odnosno aktivnosti (software), organizacija kompanije (orgware) i posebno učenje organizacije i primjena znanja u proizvodnji (smartware). Naime, proizvodnja sve više gubi sekvencijalni karakter, a dobija modularni, jer se razvojem standardizacije i tipizacije sve više proizvode funkcionalno i uzajamno zamjenjivi moduli, koji se mogu kombinovati pomoću upravljačkih mehanizama. U savremenim proizvodnjama, funkciju kontrole sve više preuzima mašina, što je posljedica korištenja novih tehnologija. U razvijenim zemljama ovakvi trendovi su se intenzivirali krajem 60-ih i početkom 70-ih. U tom periodu za BiH je, međutim, karakteristično, a u periodu '75-80-ih i izraženo, da je uvoz opreme usmjeren na značajnu dopunu klasičnih industrija, i to upravo kada su razvijene zemlje počele razvijati i koristiti nove tehnološke generacije, intenzivnim osloncem na industrijske informacione tehnologije. Ipak, najveće zaostajanje u industriji BiH je bilo u drugim sferama proizvodnje: u primjeni savremenih teorija optimalnosti, savremenih metoda organizovanja proizvodnje (ISO, QA, TQM, JIT i sl.), kao i organizacije preduzeća (BRP, ABPI i sl.). Prema tome, generalno, stanje industrije i tehnološke razvijenosti u BiH prije rata moguće je opisati na sljedeći način: U razvoju je dominirala strana tehnologija. Sistemi upravljanja mašinama i procesima su se uglavnom bazirali na mehaničkim i elektroničkim elementima, bez mogućnosti programiranja. I u fazama najvećeg investiranja, vršeno je dekompletiranje klasičnih tehnologija, dok je ulaganje u modernizaciju, baziranu na korištenju industrijskih informacionih tehnologija, bilo zanemarivo. Potrošnja materijala, energije i učešća živog rada u proizvodnji bilo je znatno iznad prosjeka razvijenih zemalja. Sistem NTR u BiH je razvijen u okviru sistema NTR SFRJ. Značajan broj industrijskih postrojenja, posebno u namjenskoj proizvodnji, imao je komponentu razvoja u institutima izvan BiH.

Samo su pojedina preduzeća u BiH, koja su imala licence ili direktna partnerstva sa stranim kooperantima, uspjela da razviju puni ciklus NTR u BiH (Energoinvest, Soda So, UNIS i sl.) Na sljedećoj shemi je prikazan sistem upravljanja NTR koji je postojao u BiH, sa naznačenim komunikacijama između elemenata. 111 Obrazovanje Proizvodnja roba i usluga Primijenjena istraživanja Transfer tehnologija Razvojna istraživanja Fundamentalna istraživanja Sistem naučno-tehnološkog razvoja Inicijalni impuls u sistemu je dolazio iz transfera tehnologija i znanja u proizvodnji, odakle su se vremenom razvijale i ostale komponente sistema: Primijenjena istraživanja u istraživačko-razvojnim centrima (IRC) u industriji. Razvojna istraživanja u industrijskim institutima (Energoinvest, RMK, Soda So, UNIS) i pojedinim javnim (državnim) institutima. Za razliku od Republike Slovenije, Hrvatske i Srbije, u BiH nije razvijana snažna državna struktura NTR (kao što su instituti Jožef Štefan, Ruđer Bošković, Mihajlo Pupin), nego su nosioci razvojnih istraživanja bili industrijski instituti, koji su bili i koordinatori strateških razvojnih projekata tzv. društvenih ciljeva. Fundamentalna istraživanja su, uglavnom, provođena u okvirima univerziteta i akademske zajednice, premda je bilo i primjera uspješnog učešća fakulteta, u saradnji sa institutima, u razvojnim istraživanjima. 2.2. Organizacija visokog obrazovanja i koncept upravljanja NTR do 1992. godine Visoko obrazovanje u BiH do 1992. godine organizovalo se u institucionalnom okviru četiri univerziteta. Univerzitet u Sarajevu je osnovan 1949. godine, a sedamdesetih godina se regionalni centri, koji su imali ustanove VO, transformišu u univerzitete: Banjaluka (1975.),Tuzla (1976.) i Mostar (1977.) godine. Univerzitet u Sarajevu imao je odjeljenja u Zenici i Bihaću. Ukupno 37 fakulteta bilo je organizovano u okviru ovih univerziteta 1991. godine, od čega je 22 bilo u Sarajevu. Finansiranje VO vršeno je preko Fonda za VO, prema standardima i normativima. Fakulteti su direktno finansirani, pošto su univerziteti bili asocijacije fakulteta, odnosno imali su zanemarivu ulogu u donošenju odluka. Upisna politika određivana je u okviru Fonda. Ukupan sistem obrazovanja je, međutim, bio pod odlučujućim uticajem politike, odnosno važeće ideologije. Samo su pojedini fakulteti imali izraženiju saradnju sa velikim industrijskim kompleksima: Energoinvest, UNIS, Soda So, Željezara Zenica, Rudi Čajevec, Šipad, Rudnici uglja i sl. Učešće fakulteta u NTR bilo je neznatno. Sistem upravljanja NTR bazirao se na podršci velikim industrijskim sistemima, njihovim razvojnim centrima i institutima. Premda je finansiranje NTR bilo organizovano preko Fonda nauke BIH, nosioci razvoja nisu bili fakulteti nego ''industrijski'' razvojni i istraživački centri i instituti. Ovo se posebno odnosi na projekte tzv. društvenih ciljeva, kao

strateških prioriteta BiH u NTR-u, kao i na strateške programe, koje je finansirala savezna vlada SFRJ. Ukratko, nosioci NTR bili su veliki industrijski sistemi i njihove istraživačke jedinice. Ova konstatacija je veoma važna, pošto se sa tehnološkim i ekonomskim problemima koji prate ove sisteme nakon 1995. godine, u potpunosti rastočila i infrastruktura NTR-a BiH. Učešće u međunarodnim programima NTR bilo je koordinirano preko Zavoda za naučnu, tehničku, obrazovnu i kulturnu saradnju BiH, kao zasebne institucije. 112 2.3. Postojeći nivo NTR u BiH U većini industrijskih grana, koje su bile okosnica privrede, a time i tehnološkog razvoja, stopa tehnološkog razvoja BiH i prije 90-ih je bila negativna. U 90-im godinama nastupa dalje nazadovanje, kako usljed fizičkih razaranja tokom rata, tako i usljed lošeg korištenja postrojenja nakon rata. Primjeri koji potvrđuju ovu tezu su kompanije u klasičnim industrijama: RMK Zenica, Kombinat Soda So u Tuzli, metalna industrija na čelu sa kompleksom UNIS. Pored ratnih razaranja, osnovni uzročnici zaostajanja u tehnološkom razvoju i današnjeg niskog nivoa razvoja su i bazna struktura industrije BiH, kao i društveno-ekonomski sistem koji nije stimulisao tehnološki razvoj. Situacija u pogledu kadrova, kao nosilaca tehnoloških transformacija, takođe bilježi negativne trendove. U posljednjoj deceniji najbolji kadrovi su napustili zemlju, a većina onih koji su ostali zaustavili su svoj razvoj. Novi kadrovi koji su u poziciji da igraju aktivnu ulogu u industriji, premda im ne nedostaje entuzijazma, nisu dorasli zahtjevima tehnološkog razvoja i uglavnom se uče na svojim greškama. Posebno je kritično stanje sa ''novim liderima'', mladim menadžerima koji vladaju znanjima i tehnikama potrebnim za tehnološki razvoj u globalnoj ekonomiji 21. vijeka. Naročito je zabrinjavajuće stanje u vladama, gdje su generacije ministara pokazali katastrofalno znanje u oblasti privrednog razvoja i menadžerskih vještina kao i u shvatanju važnosti NTR za ekonomski razvoj zemlje. Upitan je i kvalitet kadrova koji su stekli univerzitetska znanja u toku rata, kao i njihovih sposobnosti da primijene stečena znanja u stvaranju inovacija. Zabrinjavajuće je da je univerzitet shvaćen kao isključivo obrazovna institucija, te da se u velikoj mjeri i sveo samo na ovu funkciju prenosa znanja. Naime, veoma malo ili skoro nikako na univerzitetu se razvijaju ostale dvije integrativne funkcije: stvaranje znanja, odnosno naučnoistraživački rad i transfer znanja sa okruženjem ili aplikativno-razvojni rad. Daljnjem nazadovanju visokog obrazovanja doprinosi i ustavnopravni ustroj BiH, koji je visoko obrazovanje i nauku postavio u nadležnost kantona u FBiH i na nivou entiteta u RS, čime se dalje usitnjava ova djelatnost. Situacija sa industrijskim institutima je još gora. Dijelovi ovih institucija (procjena je ne više od 10-15% predratnih kapaciteta) koji još funkcionišu, uglavnom se bave inženjering poslovima, projektovanjima i poslovima rutinskih ispitivanja i mjerenja. Istraživačko-razvojna funkcija ovih institucija je u potpunosti zamrla. 2.4. Stanje visokog obrazovanja u BiH nakon Dejtonskog sporazuma Prema Dejtonskom i Vašingtonskom sporazumu, VO je decentralizovano. To za posljedicu ima da odvojeni državni nivoi, koji su odgovorni prema ovim sporazumima (kantoni u FBIH i vlada RS) za VO, međusobno ne usaglašavaju i ne koordiniraju aktivnosti. Negativne posljedice po VO ovakvog pravnog rješenja i posljedice ratnih razaranja su sljedeće: standardi i normativi, uglavnom, nisu usvojeni, a i usvojeni nisu usaglašeni; nema usaglašavanja nastavnih planova i programa; postoji konglomerat VO ustanova sa neusaglašenim i često suprostavljenim ulogama, funkcijama i ciljevima; ukupan broj fakulteta i drugih univerzitetskih institucija na sedam postojećih univerziteta je 75; ograničene su tehničke i finansijske mogućnosti za vođenje savremenog sistema VO;

113 sistem VO je neracionalan i nefunkcionalan; kritičan je nedostatak kvalitetnog stručnog kadra na većini VO ustanova; loša je opremljenost VO ustanova; neadekvatan je pristup Internetu i pored pokušaja uspostavljanja mreže BIHARNET. Generalno, organizacija VO, projektovana u Dejtonskom sporazumu, za posljedicu ima fragmentarno VO, sa dominantnim političkim uticajem na univerzitete. U FBiH je i uloga federalnog Ministarstva za obrazovanje, nauku, kulturu i sport marginalizirana, te ono ne ispunjava niti osnovnu koordinirajuću ulogu u ovoj oblasti. Ograničene finansijske mogućnosti odgovarajućih budžeta ugrožavaju odvijanje i osnovne, obrazovne djelatnosti ovog obima VO. 3. Restrukturiranje i tranzicija VO i NTR u BiH U ovom poglavlju je ukazano na važnost integracije tranzicije visokog obrazovanja - VO i naučno-tehnološkog razvoja - NTR u strategiji restrukturiranja ekonomije BiH. Poseban fokus je analiza prijedloga, koje su u tom pravcu definisali lokalni akteri, kao i analiza programa koji su u ovoj oblasti implementirani u okviru međunarodnih programa pomoći BiH. 3.1. Važnost restrukturiranja i tranzicije VO u BIH Od svih faktora tehnološkog razvoja, visoko obrazovanje je oblast u kojoj se državnim programima najviše može uticati na povećanje tehnološke konkurentnosti preduzeća i države u cjelini. U BiH visoko obrazovanje je dominantno (skoro potpuno) javnog karaktera. Sadašnje stanje VO u BiH ne odgovara potrebama i zahtjevima razvoja BiH. U sekciji 2.4. je detaljnije opisan način organizovanja i stanje na ustanovama VO u BiH. Potreba za restrukturiranjem i tranzicijom VO u BiH je opšteprihvaćena činjenica. I pored toga ne postoji jasno definisana strategija tranzicije sistema VO u BiH. Ovaj sektor nije bio u fokusu međunarodne direktne pomoći u periodu 1996.-1999. godine. Odobrena donatorska sredstva za obrazovanje u cjelini su bila: $ 110 mil. u 1995/96. god. $ 49 mil. u 1997. god. $ 13 mil. u 1998. god. Fokus pomoći je bio na fizičkoj rekonstrukciji. Pri tome je učešće VO u programima manje od 10%. U posljednje vrijeme fokus međunarodne pomoći se pomjera sa fizičke rekonstrukcije prema programima podrške reformama, uvođenju standarda i normativa. U tom periodu, jedino je program Phare Tempus, EC bio fokusiran na VO. U novembru 1997. godine, ETF koji provodi programe Tempus, definisao je prioritete podrške VO u BiH: Projekti unapređenja menadžmenta Univerziteta (Strateško planiranje, Finansijsko planiranje i finansijski menadžment, razvoj Ureda za međunarodnu saradnju). Programi podrške odsjecima stranih jezika i obuka administracije univerziteta u stranim jezicima. Akreditacija diploma. Podrška razvoju strateški važnih sektora (moderni jezici, pravo, javna administracija, ekonomija i menadžment, pedagoške discipline i primijenjene društvene nauke). U novembru 1999. godine Svjetska banka i Vijeće Evrope je uradilo detaljnu analizu stanja i potreba u obrazovnom sistemu u BIH, čime je bio obuhvaćen i sektor VO. U ovoj studiji su za VO definisani prioriteti za intervenciju: Postojeći model upravljanja fakultetima i univerzitetima, kao asocijacijama fakulteta, kao i nedostatak institucionalne koordinacije i saradnje u VO, osnovni je strukturno-institucionalni

problem. Zbog toga se predlaže organizaciono restrukturiranje univerziteta u BiH i uspostavljanje Koordinacionog vijeća VO. Postojeći sistem finansiranja VO u sebi sadrži prepreku za razvoj ove oblasti. U najboljem slučaju primjenjuje se finansiranje po broju studenata i to uglavnom direktno finansiranje fakulteta. 114 Zbog toga se predlaže: Identifikacija institucionalne osnove za koordinaciju koherentnog razvoja pojedinih disciplina VO na teritoriji BiH. Uspostava mehanizama kvalifikacije i principa akreditiranja i finansiranja VO po pojedinim sektorima/disciplinama. Izrada strategije razvoja VO po pojedinim sektorima. Neophodna je promjena planova i programa VO, uz pripreme za usaglašavanje sa zaključcima Bolonjske deklaracije o VO u Evropi. Potrebno je uvesti nove programske profile, kako bi se zadovoljili zahtjevi razvoja BiH u tržišnoj ekonomiji 21. vijeka. Programi treba da budu bazirani na fleksibilnom kreditnom sistemu, modularne strukture, uz uvođenje sistema kontrole kvaliteta. Potrebno je podržati projekte i programe regionalnog povezivanja ustanova VO i uključivanja u međunarodne mreže i programe (prije svega EU). Iz prethodne analize je jasno da je potreba za restrukturiranjem VO očigledna kao i da su oblasti za intervenciju identifikovane. Međutim, lokalne bh. vlade nemaju usvojene strategije i programe reformi, a ni međunarodna razvojna pomoć ne fokusira ovu oblast, pogotovo u finansijskim projekcijama, sa potrebnom pažnjom. Zbog toga su promjene male, skoro zanemarive, i može se konstatovati da proces tranzicije VO nije ni počeo. Otpori za promjenama nisu samo u vladajućim političkim elitama nego i u ustanovama VO. (Početni pomaci na organizacionom restrukturiranju univerziteta su urađeni na Univerzitetu u Tuzli). 3.2. Restrukturiranje koncepta NTR -a u BiH Koncept ekonomskog razvoja BiH uslovljavat će i koncept NTR-a BiH. Analizom dva dokumenta: Strategija ekonomskog razvoja BiH (UNDP finansiran projekat 1996. godine) i Globalnog okvira ekonomske strategije BiH 2000.-2004. godine (projekat Vijeća ministara BiH, koga podržava Svjetska banka), uočavaju se značajne razlike u pristupu strategiji NTR. Dok dokument iz 1996. godine u poglavlju Industrijskih politika, podržava značaj i važnost industrijske politike, a time i NTR-a u ekonomskom razvoju, drugi dokument uopšte ne fokusira tehnološku komponentu u razvoju preduzeća i poduzetništva. Zbog toga je neophodno pristupiti izradi strategije NTR-a kao važnog dijela opšte razvojne strategije. U tom dokumentu potrebno je postaviti koncept sistema NTR, uvažavajući nastale promjene u odnosu na prijeratno stanje: decentralizacija odlučivanja o NTR-u, promjena industrijske strukture uzrokovane kolapsom industrijskih sistema i fokusiranjem poduzetništva i malih i srednjih preduzeća kao okosnice ekonomije. Neophodno je razviti mrežu institucija, preko kojih će se realizovati tehnološka podrška preduzećima (ministarstva, istraživačke ustanove, tehnološki centri, inkubatori i parkovi i sl.). To će neminovno rezultirati potrebom za restrukturiranjem preostalih institucija NTR-a. U cjelini, tranzicija sistema treba da naglašava veću ulogu tržišta, princip konkurentnosti institucija i projekata, kao i obezbjeđenje izvora finansiranja NTR-a. Pri tome će se morati potencirati diversifikacija izvora finansiranja projekata: iz budžetskih sredstava, iz privatnih izvora preduzeća i iz međunarodnih

programa. Restrukturiranje naučno-tehnološkog sistema u BiH, kao i u zemljama u tranziciji generalno, treba posmatrati u okviru procesa tranzicije sa centralno-planske privrede u otvorenu tržišnu privredu. Ovaj proces pruža potpuno nove mogućnosti tehnološke modernizacije, ali u isto vrijeme nosi i potencijalne opasnosti tehnološke marginalizacije. Otvorenost stranoj konkurenciji i veće prisustvo na stranim tržištima rezultira direktnom pritisku na preduzeća i sektore u pravcu tehnološkog unapređenja i restrukturiranja. Prisustvo stranih investitora u zemlji otvara nove mogućnosti i oblike transfera tehnologija, čime se povećavaju mogućnosti za tehnološkom integracijom u tehnološke i proizvodne mreže privredno razvijenih zemalja. Tehnološki razvoj BiH u znatnoj mjeri zavisit će od aktivne državne politike i koncepta razvoja privrede, odnosno od strategije repozicioniranja BiH u međunarodnoj podjeli rada. Pri tome, tehnološki aspekt razvoja ne smije biti zanemaren. 115 3.3. Prijedlog koncepta upravljanja naučno-tehnološkim razvojem u BiH Na dostignutom nivou obnove i razvoja Bosne i Hercegovine na pragu 21. vijeka utvrđeno je da su sva tri kritična područja: podsistem obrazovanja, podsistem istraživanja i proizvodnja znanja u kriznom stanju ili u depresiji (privreda) i u stanju zastoja (proizvodnja novih znanja). Globalno je opredjeljenje da se u sva tri podsistema mora omogućiti intenzivno napajanje naučno-tehničkim, tehnološkim i kulturološkim informacijama iz inostranih izvorišta tehničkog progresa. U dijelu 2.1. prikazan je sistem upravljanja NTR, koji je funkcionisao u BiH. Da bi se ovaj sistem revitalizirao, potrebno je obnoviti odgovarajući komunikacioni sistem između elemenata sistema, uvažavajući promijenjenu strukturu privrede i novonastalo ustavno uređenje BiH. Prema tome, komunikacija se mora kontinuirano i u dovoljnom obimu uspostaviti i održavati između obrazovanja, proizvodnje roba i usluga, naučnih, kulturoloških istraživanja na principu otvorenosti interno (između regiona) i eksterno (sa inostranstvom). Rezultat uspješnih komunikacija su: difuzija savremenih naučnih i stručnih znanja (obrazovanje), međunarodna kompetentnost u naučnim saznanjima, efikasan transfer tehnologija (uvozni, izvozni), konkurentnost u proizvodnji i razmjeni proizvoda i usluga i tehničko-tehnoloških znanja. Proces upravljanja naučno-tehnološkim razvojem se može uspostaviti kada se: oslobodi privatna inicijativa u poduzetništvu (izgradi sistem tržišne regulacije u prometu roba, usluga, kapitala) i na toj osnovi formira tražnja za znanjima u rješavanju poduzetničkih društveno-ekonomskih problema; nivo poreskih opterećenja na promet proizvoda, oporezivanje dobiti preduzeća, oporezivanje plata ujednači i dovede u funkciju podsticanja razvoja privrednih aktivnosti; podstiču investicije u mali biznis, tako što treba umanjivati poresku osnovu srazmjerno obimu i ročnosti investicija; uvede porez na promet dodatnih vrijednosti (VAT); podstiču strane investicije ubrzanim procesom privatizacije i ratificiraju međunarodne konvencije o zaštiti investicija i izbjegavanje dvostranog oporezivanja; izgradi efikasan pravosudni aparat i privredno pravna regulativa o osnivanju, poslovnom ponašanju proizvođača i posrednika u prometu roba i usluga, o zaštiti potrošača i povjerilaca u prometu, tako da odgovara normama tržišne privrede Evropske unije; permanentno održava strategija uspostave konkurentnog poslovnog okruženja u BiH. Uvažavajući ustavno rješenje prema Dejtonskom sporazumu, neophodno je uspostaviti institucije i mehanizme upravljanja NTR na nivou BiH, FBiH i RS, u koordinaciji aktivnosti na nivou kantona. Poseban izazov je izgradnja modela transfera tehnologija i znanja, kao i poticanja inovacija u malim i srednjim preduzećima. O tehnološkoj komponenti restrukturiranja preduzeća takođe treba voditi računa.

Uvažavajući činjenicu da veliki poslovni sistemi ne mogu više da vrše funkciju nosioca tehnološkog razvoja, jedino preostaje mogućnost da se integrišu postojeći naučnoistraživački i istraživačko-razvojni kapaciteti na univerzitetima u BiH. Pošto nije za očekivati da se transfer tehnologija u navedenih 2-3 godine odvija preko stranih direktnih ulaganja (FDI, foreign direct investment), neophodno je razviti model transfera učešćem NIR organizacija u međunarodnim programima NTR-a. 116 4. Analiza programa međunarodne podrške razvoju VO i NTR 4.1. Analiza učešća BIH u multilateralnim programima NTR U dijelu 1.3. dat je pregled prioriteta multilateralnih programa međunarodne razvojne pomoći NTR zemalja u razvoju i zemalja u tranziciji. U dijelu 3 navedeni su prijedlozi, koje su naučna i stručna zajednica BiH i međunarodna zajednica definisale u NTR-u. U ovom dijelu je izvršena analiza uspješnosti učešća institucija i organizacija iz BiH u navedenim multilateralnim programima, u kojima BiH može da učestvuje. Pošto na nivou BiH ne postoji Ministarstvo za nauku i tehnologiju, kao institucionalni okvir za koordinaciju projekata i programa međunarodne saradnje u oblasti NTR, određen je Zavod za međunarodnu, naučnu, tehničku, obrazovnu i kulturnu saradnju, koji se nalazi u sastavu Ministarstva vanjskih poslova. Na osnovu dostupnih informacija može se konstatovati da je učešće BiH u multilateralnim programima na veoma niskom nivou. Više je razloga za ovakvo stanje: 1. BiH nema definisanu strategiju naučno-tehnološkog razvoja, pa stoga niti prioritete tehnološkog razvoja. 2. Institucionalna struktura za NTR ne postoji. Nema izgrađenih institucija za NTR na nivou entiteta (premda u RS postoji Ministarstvo za industriju i tehnologiju), a pogotovo na nivou kantona, u čijoj su nadležnosti nauka i visoko obrazovanje. 3. Institucije u BiH nisu ni organizaciono ni kadrovski osposobljene za aktivno učešće u međunarodnim programima i projektima. 4. U BIH ne postoje fondovi za naučni i tehnološki razvoj. Zbog toga ne samo da nema finansiranja projekata u BiH, nego nema niti neophodnih sredstava za sufinansiranje učešća institucija iz BIH u međunarodnim projektima, koji zahtijevaju participaciju. 5. Ne postoji uređena baza podataka, niti mreža centara koji mogu da pruže informacije o međunarodnim projektima NTR-a. Analiza postojećeg stanja u NTR u BiH upućuje da se trend učešća BiH u ovim programima neće značajnije promijeniti bez aktivnije uloge državnih institucija BiH. 4.2. Analiza programa direktne pomoći BiH u NTR Iz prethodnog dijela je jasno da BiH nije osposobljena za ravnopravno učešće u međunarodnim programima NTR-a. Zbog toga je bilo neophodno da se u periodu 1995.-2000. godine definišu i realizuju programi i projekti direktne pomoći izgradnji kapaciteta i institucija BiH za NTR. U toku 1996. godine, na brojnim konferencijama koje su bile organizovane u fazi pripreme Programa prioritetne rekonstrukcije BiH, brojni lokalni učesnici su ukazivali na neophodnost značajnijeg fokusa na NTR, a pogotovo na visoko obrazovanje.

I pored pokrenutih inicijativa, programi prioritetne rekonstrukcije, koje koordinira Svjetska banka, u potpunosti su zanemarili ovu oblast. Objašnjenje, koje su u fazi pripreme projekata davali dužnosnici Svjetske banke, bilo je da će EC, preko svojih programa, dati podršku u oblasti VO i NTR-u. Usljed ovakvog stava, programe međunarodne pomoći BIH, sa aspekta NTR, karakteriše: Potpuni izostanak sistematskog planiranja u oblasti NTR-a. Izostajanje tehnologije, kao važne komponente ekonomske rekonstrukcije i restrukturiranja preduzeća, čime se znatno umanjuje efekat programa podrške. Kratkoročni efekat pojedinih programa podrške tehnološkom razvoju (primjer BIHARNET) usljed nepovezanosti sa programima ekonomske obnove i restrukturiranja i institucionalnog jačanja sistema VO i NTR. Izostanak programa i projekata NTR-a kao veoma negativnu posljedicu ima i ''interni'' odliv stručnih kadrova, posebno specijalista u ICT iz BiH preduzeća i sa visokoškolskih ustanova, u međunarodne organizacije. U ovim organizacijama ovi kadrovi su, nažalost, uglavnom angažovani na jednostavnim, rutinskim poslovima, često i van struke. Potpuno ignorisanje uloge tehnologije u ekonomskoj obnovi i razvoju kao posljedicu ima i pad interesovanja za studijima inženjersko-tehnoloških struka. Ovaj efekat, kombinovan sa ''odlaskom'' kvalifikovanih mladih stručnih kadrova inženjerskih struka u inostranstvo (u posljednje vrijeme posebno u zemlje EU), dugoročno će dovesti do izrazitog deficita u ovim kadrovima, što može da ima nesagledive posljedice na održivost ekonomskog razvoja u BiH. Jasno je da najveći dio krivice za ovakav tok direktne međunarodne pomoći NTR-u u BiH snose lokalne vlasti. Sama činjenica da BiH nema niti globalni okvir tehnološkog razvoja, koji bi bio komplementaran sa Globalnim okvirom ekonomske strategije razvoja, pokazuje koliko su tehnologija i tehnološki razvoj u fokusu vizija razvoja BiH. 117 4.3. Analiza izabranih case studies Kao što je vidljivo iz prethodnih analiza, tehnološki razvoj i tehnologija kao komponenta ekonomskog razvoja nije bila u fokusu programa obnove i rekonstrukcije BiH. Tehnološka komponenta nije bila prisutna ni u programima direktne podrške preduzećima. Stoga se analiza mora bazirati na pojedinačnim slučajevima (''case studies''). Sa ciljem uočavanja ''best practice'' indikatora analizirana su dva projekta: Projekat Vlade Slovenije: BIHARNET, COBISS; Integralni projekt USAID-a i Vlade USA u razvoju Klinike za kardiovaskularne bolesti, UKC Tuzla, za operacije na otvorenom srcu. Primjer iz medicine uzet je kao uspješan projekt transfera znanja u jednoj visokospecijalizovanoj oblasti, a primjer BIHARNET kao manje uspješan projekt korištenja ICT tehnologija. Iz ovih primjera mogu se definisati neki principi, odnosno kritični faktori uspjeha projekata NTR. Preduslovi za uspješnost projekata su: dugoročna finansijska samoodrživost u tržišnim uslovima, potpuna podrška i integrisanost u projekte lokalnih aktera: političkih i konačnih korisnika, postojanje pouzdanog dugoročnog strateškog partnera, koji ima tržišno orijentisan interes u projektu, izgradnja ljudskih kapaciteta, oslonac na lokalne institucije (uz odlučujući uticaj lokalnih aktera). 5. Prijedlog novih politika u oblasti VO i NTR

118 5.1. Prijedlog novih politika u VO Oblast VO je u posljednje vrijeme više fokusirana u interesovanjima međunarodnih organizacija. Trenutno su u ovoj oblasti aktuelni projekti Svjetske banke, Phare Tempus za zemlje jugoistočne Evrope, a u realizaciji projekata uključeni su i OHR, Vijeće Evrope i CEPS. Planirana je i izgradnja jedinstvenog informacionog sistema (MIS). U osnovi planirani projekti su u skladu sa definisanim prioritetima reformi VO. Međutim, projekti su finansijski nesrazmjerni sa zacrtanim intervencijama, tako da je teško očekivati brze promjene. Potencijalno uticajni programi mogu biti projekti regionalne saradnje u okviru Tempus programa i Pakta stabilnosti. Osnovna primjedba svim ovim programima je da su oni fokusirani samo na jednu funkciju univerziteta: obrazovanje. Uspješni univerziteti su oni koji imaju u svom radu integrisane tri funkcije: naučnoistraživački rad, kao proces stvaranja znanja, obrazovanje kao proces prenošenja znanja, istraživačko-razvojni projekti i funkcija transfera tehnologija i znanja kao diseminaciju i primjenu znanja u okruženju. Svođenje intervencije međunarodne zajednice samo na jednu, premda u ovom trenutku najvažniju funkciju, reducira mogućnosti za istinskom reformom VO. 5.2. Prijedlog novih politika u NTR-u BIH BiH nema vlastitih resursa (ljudskih, organizacionih i finansijskih) potrebnih za proces restrukturiranja sistema NTR-a. Stoga je neophodno da se NTR definiše kao jedan od prioriteta za buduće intervencije međunarodne zajednice u BiH, pogotovo u sklopu programa održivog ekonomskog razvoja i restrukturiranja privrede. Tehnološki razvoj i upravljanje tehnologijama jedan je od ključnih stubova održive ekonomije. Ovo se posebno odnosi na privrede sa izuzetno visokim procentom učešća malih i srednjih preduzeća u strukturi privrede. Pored finansijskih i nefinansijskih konsultantskih servisa, ova preduzeća zahtijevaju sistemsku podršku i u servisima transfera tehnologija, tehnološke saradnje i razvoja, podrške inovacijama i sl. Kao polazni materijali u pripremi programa NTR-a mogu da posluže strategije i koncepti podrške tehnološkom razvoju EC nerazvijenim regionima EU, kao i iskustva u razvoju danas tehnološki razvijenih zemalja Dalekog istoka (''sedam tigrova''). Za daljnju analizu, u dijelu 3.3., predložen je koncept upravljanja NTR, kao inicijalni prijedlog za daljnju raspravu. 5.2.1. Nove politike NTR na nivou BiH Na nivou BiH neophodno je institucionalizovati funkciju nauke i tehnologije. U preporukama naučnog skupa Akademije nauka i umjetnosti BiH (1996. godine) predloženo je i formiranje Ministarstva za nauku i tehnologiju na nivou BiH. Potrebno je uraditi strategiju naučno-tehnološkog razvoja BiH. Potrebno je institucionalno ojačati nadležne državne institucije na svim nivoima u cilju koordinacije i uspostavljanja tokova međunarodne naučne i tehnološke saradnje i sistematskog korištenja međunarodne tehnološke i finansijske pomoći BiH. Neophodno je pristupiti zaključivanju multilateralnih i bilateralnih sporazuma sa međunarodnim organizacijama i utvrditi periodične programe saradnje.

U svim navedenim prioritetima nezaobilazna je intervencija međunarodne zajednice, a pogotovo u obnavljanju infrastrukture naučno-tehnološkog sektora (akademsko-istraživačka informaciona mreža, info-centri, centri za transfer inovacija i tehnologija i sl.). U BiH je opravdan razvoj mreže centara za podršku tehnološkom razvoju, a takav projekat se jedino može realizovati sa nivoa BiH. U razvoju ovakvih projekata međunarodna zajednica treba značajno da potencira regionalnu saradnju i razvoj regionalnih mreža (unutar BiH, u regionu jugoistočne Evrope i povezivanje sa EU regijama). 119 5.2.2. Nove politike NTR na regionalnom nivou unutar BiH Premda BiH nije država koja je organizovana po konceptu ekonomskih regiona, nove politike tehnološkog razvoja BiH na ''lokalnom'' nivou mogu se bazirati na regionalnom principu. Evropska komisija ima namjeru da svu buduću pomoć ekonomskom razvoju kanališe putem Regionalnih razvojnih agencija, tako da se pojam ekonomskog regiona uvodi u praksu međunarodne pomoći BiH. Koncept tehnološkog razvoja na regionalnom nivou usmjeren je na uspostavljanje mreže organizacija (inkubaciono-poslovni centri, tehnološki centri, tehnološki parkovi), kojima se optimalno brzo i organizaciono efikasno ostvaruje razvoj, prenos i ovladavanje savremenim tehnologijama prikladnim za razvojne potrebe i mogućnosti gravitacionog ekonomskog područja. Naime, i u EU i u zemljama u tranziciji (npr. Slovenija), uočeno je da su mala preduzeća dinamičan izvor zapošljavanja, razvoja i konkurentnosti samo ukoliko se vodi računa da vlasti moraju izraditi sveobuhvatnu strategiju podrške ovim preduzećima, koja sadrži strategiju podrške u tehnologijama i inovacijama. Kao korisni polazni materijali u razvoju strategije i programa mogu se koristiti: Green Paper on Innovation, EU, 1996., Challenges for enterprise policy in the knowledge driven economy, Višegodišnji program Evropske komisije za preduzeća i poduzetništvo 2001.-2005. (maj 2000.). U drugom dokumentu se posebno potencira priprema EU preduzeća za rad i razvoj u ekonomiji 21. vijeka, tvz. e-ekonomiji (digitalnoj ekonomiji), koja se bazira na kreativnom i inovativnom korištenju ICT i multimedijalnih komunikacija. Konačno, osnivanjem tehnoloških centara i/ili naučno-tehnoloških parkova u saradnji sa i/ili unutar BiH fakulteta i univerziteta, postiže se integralni efekat i u oblasti NTR i u oblasti edukacije studenata, bazirane na orijentaciji njihovog obrazovanja za rješavanje konkretnih problema privrede BiH. Literatura Evropska unija: Green Paper on Innovation. 1996. http://europa.eu.int/en/record/green/gp002en.doc Komisija evropskih zajednica: Challenges for Enterprise Policy in the Knowledge-Driven Economy. Prijedlog za odluku Vijeća za višegodišnji program za preduzeća i poduzetništvo (2001-2005). Maj 2000. http://europa.eu.int/comm/enterprise/enterprise_policy/mult_entr_programme/doc/com2000_0256en.pdf