INSTITUT ZA UPOREDNO PRAVO UVOD U PRAVO SAD INSTITUTE OF COMPARATIVE LAW INTRODUCTION TO THE LAW OF THE USA

INSTITUT ZA UPOREDNO PRAVO UVOD U PRAVO SAD INSTITUTE OF COMPARATIVE LAW INTRODUCTION TO THE LAW OF THE USA

UVOD U PRAVO SAD Izdavač INSTITUT ZA UPOREDNO PRAVO Beograd, Terazije 41, (381) 11 32 32 611 Urednik Dr Jovan Ćirić Recenzenti Dr Dragana Knežić Popović Dr Dragan Prlja Tehnički urednik Časlav Bjelica Štampa GORAGRAF, Beograd, Tiraž 300 primeraka ISBN: 978-86-80059-56-3

UVOD U PRAVO SAD Priredio: Dr Jovan Ćirić INTRODUCTION TO THE LAW OF THE USA Edited by: Jovan Ćirić, PhD INSTITUT ZA UPOREDNO PRAVO Beograd, 2008. INSTITUTE OF COMPARATIVE LAW Belgrade, 2008.

5 SADRŽAJ REČ UREDNIKA POGLED NA AMERIKU IZ SRBIJE..................... 9 Prof. dr Dušan Vranjanac UVOD U PRAVNI SISTEM SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA.......... 15 Mr Jelena Ćeranić IZVORI AMERIČKOG PRAVA.......................................... 31 Dr Aleksandra Rabrenović RAZVOJ SLUŽBENIČKOG SISTEMA FEDERALNE UPRAVE SAD: OD POTRAGE ZA POLITIČKIM PLENOM KA OSTVARENJU JAVNOG INTERESA................................. 49 Doc. dr Marko Davinić POJAM, VRSTE I AKTIVNOSTI FEDERALNIH AGENCIJA U PRAVNOM SISTEMU SAD........................................... 71 Dr Goran P. Ilić ORGANIZACIJA KRIVIČNOG SUDSTVA U SAD......................... 89 Mr Predrag Vukasović VRHOVNI SUD SAD ORGANIZACIJA, FUNKCIJE, RANA ISTORIJA.... 105 Mr Ana Knežević Bojović IZBOR SUDIJA U SJEDINJENIM AMERIČKIM DRŽAVAMA.............. 141 Prof. Dr Đorđe Ignjatović, STANJE KRIMINALITETA U SAD I NJEGOVA KONTROLA.............. 163 Prof. dr Dijana Marković- Bajalović Mr Ivana Stanković PRAVO KONKURENCIJE U SJEDINJENIM AMERIČKIM DRŽAVAMA.... 183 Mr Katarina Jovičić REŠAVANJE MEĐUNARODNIH TRGOVINSKIH SPOROVA PRED AMERIČKOM ARBITRAŽOM................................... 205

6 Dr Ivanka Spasić LEASING POSAO U SAD............................................. 235 Prof Fernanda Florentino Fernandez Jankov, PhD, RAD ACCESSORIAL LIABILITY IN COMMON LAW: A CRITICAL ANALYSIS.............................................. 261 Mr Milica V. Matijević O NEKIM ASPEKTIMA VII ODELJKA FEDERALNOG ZAKONA O GRAĐANSKIM PRAVIMA IZ 1964.......................... 269 Dr Jovan Ćirić, ACLU AMERICAN CIVIL LIBERTIES UNION......................... 295 Mr Zoran Stevanović Mr Biljana Simeunović-Patić OSNOVNE KARAKTERISTIKE AMERIČKOG ZATVORSKOG SISTEMA................................ 315 Dr Slađana Jovanović AMERIČKI ODGOVOR NA NASILJE U PORODICI...................... 333 Mr Dejan Šuput SPORTSKO PRAVO U SJEDINJENIM AMERIČKIM DRŽAVAMA......... 347 Dr Zorica Mršević PRAVNA REGULATIVA ISTOPOLONIH ZAJEDNICA U SJEDINJENIM AMERIČKIM DRŽAVAMA............................ 369

7 CONTEST A WORD FROM THE EDITOR AN OUTLOOK ON AMERICA FROM SERBIA........................................... 9 Dušan Vranjanac, Ph.D INTRODUCTION TO THE LEGAL SYSTEM OF THE UNITED STATES OF AMERICA................................ 15 Jelena Ćeranić. MA SOURCES OF AMERICAN LAW........................................ 31 Aleksandra Rabrenović,PhD THE US CIVIL SERVICE DEVELOPMENT: FROM THE SPOILS TO THE MERIT BASED SYSTEM.....................49 Marko Davinić, PhD DEFINITION, TYPES AND FUNCTIONS OF FEDERAL AGENCIES IN THE U.S. LEGAL SYSTEM...................... 71 Goran P. Ilic, PhD ORGANIZATION OF CRIMINAL JUSTICE IN THE USA.................. 89 Predrag Vukasović, MA THE UNITED STATES SUPREME COURT ORGANIZATION, FUNCTIONS, EARLY HISTORY.................... 105 Ana Knežević Bojović, MA SELECTION OF JUDGES IN THE UNITED STATES OF AMERICA........ 141 Djordje Ignjatović, PhD STATE OF CRIME AND ITS CONTROL IN THE USA.................... 163 Dijana Marković Bajalović, PhD Ivana Stanković, MA COMPETITION LAW IN THE UNITED STATES OF AMERICA....................................... 183

8 Katarina Jovičić; MA THE SETTLEMENT OF INTERNATIONAL TRADE DISPUTES IN FRONT THE AMERICAN ARBITRATION................. 205 Ivanka Spasić, Ph.D. LEASING IN THE USA............................................... 235 Fernanda Florentino Fernandez Jankov, PhD, ACCESSORIAL LIABILITY IN COMMON LAW: A CRITICAL ANALYSIS.............................................. 261 Milica V. Matijević M.A. ON CERTAIN ASPECTS OF TITLE VII OF THE 1964 CIVIL RIGHTS ACT..................................... 269 Jovan Ćirić, PhD ACLU AMERICAN CIVIL LIBERTIES UNION......................... 295 Zoran Stevanović, MA Biljana Simeunović-Patić, MA BASIC CHARACTERISTICS OF AMERICAN PRISON SYSTEM........... 315 Sladjana Jovanovic, PhD. THE AMERICAN RESPONSE TO FAMILY VIOLOENCE................. 333 Dejan Šuput MA. THE USA SPORTS LAW.............................................. 347 Zorica Mršević, PhD. LEGAL REGULATION OF SAMESEX PARTNERSHIP IN THE USA........ 369

9 REČ UREDNIKA POGLED NA AMERIKU IZ SRBIJE Oni koji se danas zateknu u Nju Jorku, ili kako ga zovu Velikoj jabuci, toj, jednoj od najpoželjnijih turističkih destinacija na svetu, imaju priliku, između ostalih, da iznajme turistički brodić, kojim bi oplovili oko Menhetna i da dođu i do ostrva na kojem se nalazi čuvena Statua slobode. Današnji turista može samo da zamišlja kako je izgledalo uzbuđenje nekadašnjih putnika koji su brodovima, nakon zamornog, iscrpljujućeg putovanja, doplovljavali iz Evrope u neku za njih obećanu zemlju, zemlju liberalizma, zemlju otvorenih i jednakih mogućnosti za sve. Dolazili su iz različitih zemalja u kojima su često bivali proganjani i onemogućavani zbog svoje vere, svojih političkih i drugih uverenja, izgovorene reči i onda bi, nakon mučnine izazvane životom tamo odakle su dolazili, ali i mučnine od morske bolesti, ugledali to ostrvo, tu statuu, taj svetionik slobode i bivali su ozareni završetkom svojih muka i mučnih putovanja i očarani prilikom da počnu iz početka. Obično nisu znali da se iza tog ostrva, nekako skriveno, nalazi i jedno drugo ostrvo, ostrvo Ellis, koje je u stvari bilo karantin i neka vrsta kazamata u kojem su morali da provedu izvesno vreme, pre nego što stupe na američko tlo, u san koji je tada započinjao, a koji i danas traje i naziva se American dream. Apsurd i iznenađenje bili su potpuni preko zatvora do slobode, ili umesto u slobodu, prvo u zatvor. Danas to ostrvo Ellis, nije više ni zatvor, ni karantin, ono je muzej, turistička atrakcija, ali u simboličkom smislu ono možda i danas govori o tome kako i koliko mi iz Evrope u stvari ne znamo dovoljno o Americi. Uprkos internetu, televiziji, filmovima, svim mogućim sredstvima savremenih komunikacija i masovne popularne kulture. Uprkos svemu tome, kao što ljudi danas bivaju sve usamljeniji i otuđeniji, tako i o mnogim drugim stvarima imaju u suštini manje znanja, nego što su ga imali nekada, kada svih ovih novotarija nije ni bilo. Eto bar jednog razloga za nastanak ovakve jedne knjige, knjige za koju bi mnogi možda i s pravom mogli reći, da ima pomalo pretenciozan naslov Uvod u pravo SAD. U čemu je pretencioznost i samog nasolova i uopšte čitave ove knjige? Jednostavno u pitanju Kako je moguće čitavo pravo jedne tako velike zem-

10 REČ UREDNIKA POGLED NA AMERIKU IZ SRBIJE lje i jednog tako specifičnog sistema, staviti u samo jednu knjigu, ma kolika po obimu ona bila? Ne, naravno nije moguće i u tom smislu mi odmah na početku i moramo reći da nama nije cilj da o američkom pravu kažemo sve ili bar sve što znamo, odnosno čak ni sve što je najvažnije za njegovo razumevanje. Pogrešno bi bilo tvrditi da će o Americi i pravu u Americi, onaj koji pročita ovu knjigu znati sve, ili bar sasvim dovoljno. Ali, znaće sigurno više nego što je znao pre, pa ma koliko da je znao pre toga. Da, onaj koga iz naučnih ili praktičnih razloga, ili makar čiste znatiželje, zanima američko pravo, neće u ovoj knjizi pronaći sve, čak ni blizu toga, ali će pronaći dosta toga o čemu prethodno nije znao, ili je možda pogrešno znao. A to je dobro, između ostalog i zato da bismo sebe bar malo upoređivali sa drugima, u ovom slučaju sa SAD. Jer, učeći o drugima, vrlo često otkrivamo i sami sebe i onda uočavamo šta je to što bi na nama samima trebalo menjati, šta je to što bi se kod nas samih moglo promeniti i primeniti. Jasno je da je to ponekad iz više razloga zaista opasno, ali je činjenica da prisutvujemo i globalizaciji i amerikanizaciji u svim oblastima, pa i u pravu. A o amerikanizaciji i američkom pravu, sasvim nedovoljno znamo i što je možda i najgore, vrlo površno, iz filmova uglavnom. Sve u svemu, ideja za pisanje jedne ovakve knjige, jednim je delom nastala upravo i zbog toga što je pisac ovih redova oduvek voleo da gleda filmove u kojima su uspešni i elokventni američki advokati uspevali da se na sudu izbore za pravdu i interese svog klijenta. Pisac je takođe svestan da obični ljudi i ovde i u drugim zemljama pravo zamišljaju, naročito život prava, onako kako je to prikazano u Zakonu LA, Bostonskim advokatima ili pak Zakonu i redu, ali da li je to to? Ne radi se pri tome ni samo o idealizaciji, koja je postojala i kod onih putnika koji su doplovljavali do slobode, a u stvari završavali bar na kratko u zatvoru, radi se i o jednom čistom neznanju iz kojeg obično proizilaze i predrasude i nerazumevanja. U krajnjoj liniji da su bar malo više znali, ni ti putnici ne bi bili baš tako iznenađeni i zatečeni kada su dolazili do Amerike. A predrasuda i nerazumevanja kada se iz Srbije gleda na Ameriku, ili kada se iz Amerike gleda na Srbiju, bilo je na pretek, naročito u poslednjim godinama. Verovati da će jedna knjiga promeniti stvari iz korena, iluzorno je, ali, ako se ne pokuša, onda se neće ni uspeti. Zbog toga je važno da postoji jedna ovakva knjiga, knjiga koja će otkloniti makar deo zabluda i iskrivljene slike izazvane uglavnom filmovima, ali i nekim drugim vidovima propagande, koja je dolazila, bilo sa jedne, bilo sa druge strane. U Institutu za uporedno pravo, ovo nije prva ovakva knjiga. Pre nekoliko godina izašla je iz štampe knjiga Uvod u pravo Finske, a mi se nadamo i želeli bi da u narednom periodu izađe još po neka slična knjiga, koja bi tretirala bilo Francusku, bilo Nemačku, bilo Rusiju, bilo neku drugu zemlju, koja svaka na svoj način može biti zanimljiva, a o kojoj je potrebno znati nešto

REČ UREDNIKA POGLED NA AMERIKU IZ SRBIJE 11 više, ili pak na nov način sistematizovati već postojeće znanje. Sa svojim kadrovskim mogućnostima i uz pomoć vrsnih stručnjaka izvan Instituta, čini nam se u stanju smo da to i ostvarimo, kao što smo uostalom to i ostvarili i sa ovom knjigom i ja od srca, najtoplije zahvaljujem svima onima koji su pre svega svojim radovima doprineli nastanku ove knjige. Dr Jovan Ćirić, Institut za uporedno pravo PS U međuvremenu je Barak Obama izabran za novog Predsednika SAD. Samo dvadeset godina pre toga, dve su stvari izgledale nemoguće: prva da jedan NBA tim sastavljen od Afroameričkih košarkaša izgubi od nekog drugog tima na svom terenu; i drugo da jedan Afroamerikanac bude izabran za Predsednika SAD. Međutim, 2002. godine u Indijanopolisu prva stvar se dogodila najpre su košarkaški tim Argentine, a onda i reprezantacija bivše Jugoslavije pobedile SAD. Nedugo zatim, dogodila se i druga nemoguća stvar. Obe stvari su revitalizovale priču o američkom snu, snu sa kojim su imigranti sa početka naše priče doplovljavali u Ameriku. U tom snu, ništa nije nemoguće i svako ima svoju šansu, svako može uspeti samo na osnovu svojih ličnih kvaliteta i svako doživljava neuspeh nevezano od svog porekla ili toga ko su mu roditelji, ili toga kojoj političkoj partiji pripada. I za nas u Srbiji ovo može biti poučno. A WORD FROM THE EDITOR AN OUTLOOK ON AMERICA FROM SERBIA Those who today find themselves in New York or The Big Apple one of the most attractive tourist destinations in the world, have the opportunity to rent a tourist boat, sail around Manhattan, and reach the island on which the famous Statue of Liberty is located. The present-day tourist can only imagine the excitement of former travelers who sailed in on boats from Europe, and after tiresome and exhausting journeys, reached what, for them, was a promise land, a land of liberalism, of open and equal opportunities for all. They came from different countries, where they were often persecuted on account of their faith, political or other beliefs, or their spoken word, and then, after enduring the sickness from the life they have led, and after suffe-

12 REČ UREDNIKA POGLED NA AMERIKU IZ SRBIJE ring from sea-sickness, they would see this island, that statue, this beacon of freedom, and were overwhelmed by the end of their miseries and weary journeys and dazzled by the opportunity to start over. Usually, however, they did not know that behind that island, somehow hidden, was another, Ellis Island, which was in fact a quarantine and a form of prison, where they had to spend a certain amount of time before stepping on the American soil and into the American dream. The absurd and the surprise were complete through a prison to liberty, or, to prison instead of liberty. Today, Ellis Island is no longer a prison nor a quarantine, but a museum, a tourist attraction. However, symbolically, it remains a testament of how little Europeans know about America, despite internet, television and movies, and all other forms of modern communication and mass popular culture. Despite all that, as people become more lonely and estranged, they also know a lot less about other things then people knew before, in the times before these novelties. This may represent one reason for writing a book entitled, as some might rightfully notice, somewhat pretentiously Introduction to the Law of the USA. What is so pretentious in the title, or indeed, in the entire book? Simply, one could justly ask How is it possible to describe the entire law of a country so vast and a system so specific in one book, however comprehensive it may be? Naturally, it is quite impossible to achieve such a goal; truth be told, it was never our aim to present everything, or everything we know about American law, or even everything necessary for its understanding. It would be misleading to claim that the reader, after reading this book, will know everything, or even quite enough, about America and its law. However, the reader will surely know more than he knew before, however much he had known. Therefore, it is true that those how read this book for scholarly or practical reasons or even from pure curiosity, will not find everything in it, but will find a lot they did not know before, or had incorrect information about. And this is good, for we can use such knowledge to compare ourselves with the USA. For, learning about others, we often discover ourselves, and become aware of what we need to change about ourselves. Clearly, this can be dangerous for a number of reasons, but it is also true that we are witnessing globalization and Americanization in all fields, including law. Our knowledge on Americanization and American law is insufficient and, worst of all, rather superficial, based mostly on movies. The idea for writing this book was in part inspired by the fact that the author of these lines had always enjoyed watching movies in which successful and eloquent American lawyers managed to attain justice and protect their client s interests in court. The author is also aware of the fact that common people, both in Serbia and in other countries, perceive law, and in particular, law in practice, the way in which they

REČ UREDNIKA POGLED NA AMERIKU IZ SRBIJE 13 are portrayed in LA Law, Boston Legal or Law and Order but is that really how things stand? This is not only a case of idealization, which was present in the minds of those voyagers who had sailed to freedom in order to spend some in prison, but also a case of lack of knowledge, which often leads to prejudice and misunderstanding. Perhaps, had those voyagers had known a bit more, they would not have been surprised and startled by what they had found upon their arrival to America. Prejudice and misunderstanding between Serbia and the USA, unfortunately, have not been an uncommon occurrence over the past years. To believe that one book will succeed in radically changing such circumstances would be illusory, but, one has to try in order to succeed. This is why it is important for a book like this to exist it should eliminate at least some of the false impressions and misconceptions caused mainly by movies, but also by other forms of propaganda from either side. This is not a first book of this type published by the Institute of Comparative Law. Several years ago the Institute has published Introduction to the Law of Finland, and we hope to publish more books dealing with the laws of France, Germany, Russia or other countries in order to learn more about their legal systems, or systematize the existing knowledge in another manner. With our research staff and with the help of eminent experts outside the Institute, we feel competent to do just that in this and other books. I therefore extend my warmest gratitude to all whose papers have contributed to the completion of this book. Jovan Ćirić, Ph.D. Institute of Comparative Law P.S. In the meantime, Barack Obama has been elected the new president of the USA. Only twenty years ago two things seemed impossible: first, for an NBA team made of African-American basketball players to lose form another team on the home court; and second, for an African-American to be elected US President. However, in 2002 in Indianapolis, the first impossible thing happened - the basketball teams of Argentina and then of former Yugoslavia, have won in games against the USA basketball team; this was shortly followed by the second thing thus far deemed impossible. Both have revitalized the American dream the dream with which the immigrants from the beginning of this story have sailed in to America. In that dream, nothing is impossible, and everyone has a chance, everyone can succeed based solely on personal qualities and everyone can fail due to personal flaws regardless of origin, of who his/her parents are, regardless of political party. This is a lesson that Serbia could learn from as well.

15 Prof. dr Dušan Vranjanac Pravni fakultet Univerziteta Union, Beograd UVOD U PRAVNI SISTEM SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA Pravo Sjedinjenih Američkih Država pripada porodici anglosaksonskog prava. Ovaj veliki pravni sistem se takođe označava i kao angloameričko pravo ili, pak, kao common-law sistem. Deli niz karakteristika sa pravom Engleske iz koga je i nastao, ali je razvio i niz sopstvenih svojstava koje ga razlikuju od engleskog prava. U ovom tekstu obrađena su sledeća pitanja vezana za pravni sistem SAD: nastanak i razvoj prava Sjedinjenih Američkih Država, državna organizacija SAD, federalna struktura i pravo Sjedinjenih Američkih Država, izvori prava SAD, podela američkog prava, i pravnička profesija u Sjedinjenim Američkim Državama, Ključne reči: Anglosaksonsko pravo, američko pravo, federalno uređenje, izvori prava, pravnička profesija I. Nastanak i razvoj prava Sjedinjenih Američkih Država Pravo Sjedinjenih Američkih Država pripada porodici anglosaksonskog prava. Ovaj veliki pravni sistem se takođe označava i kao angloameričko pravo ili, pak, kao common-law sistem. Međutim, treba reći da ni jedan od ovih naziva ovog velikog pravnog sistema nije potpuno odgovarajući. Anglosaksonsko pravo se ponekad upotrebljava kao naziv za staro englesko običajno pravo koje je postojalo pre normanskog osvajanja 1066. godine. S druge strane, termin `common-law` može da označava i samo jedan deo ovog sistema, odnosno jednu vrstu pravnih izvora, tj. precedentno pravo sadržano u sudskim presudama. Najzad ni naziv angloameričko pravo nije bez nedostatka budući da bi moglo da se pomisli da označava pravo Engleske i Amerike, što nije tačno, budući da ovom sistemu pripadaju i mnoge druge države. U našoj stručnoj literaturi preovlađuje upotreba termina anglosaksonsko pravo.

16 PROF. DR DUŠAN VRANJANAC Rodonačelnik anglosaksonskog pravnog sistema je Engleska, pa zbog toga pravo Sjedinjenih Američkih Država, koje pripada ovom velikom pravnom sistemu, ima veliki broj osnovnih karakteristika engleskog prava. Međutim, ono poseduje i čitav niz sopstvenih svojstava koja ne karakterišu pravo Engleske, kao što su, na primer, postojanje pisanog ustava, federalno uređenje i mnoga druga. Inače, Sjedinjene Američke Države su se razvile iz Severnoameričke konfederacije obrazovane tzv. Članovima Konfederacije i večite unije (Articles of Confederation and Perpetual Union), od trinaest engleskih kolonija koje su uobličene 1722. godine. Na osnovu Ustava iz 1787. godine ova konfederacija je prerasla u federaciju. Međutim, pravni sistem ove zemlje ima dosta dugu predistoriju koja počinje mnogo ranije, stvaranjem prvih engleskih naseobina početkom sedamnaestog veka. Prve engleske naseobine na teritoriji današnjih Sjedinjenih Američkih Država nastale su, kako je rečeno, početkom sedamnaestog veka. U tim kolonijama važilo je u osnovi englesko pravo. Najraniji doseljenici na istočnoj obali Severne Amerike doneli su sa sobom neke od osnovnih principa engleskog common law-a. Treba reći da je u Americi recipiran kako common-law (dakle precedentno pravo), tako i engleski zakoni koji dopujuju ili menjaju commonlaw do vremena kolonizacije. Ovu činjenicu potvrđuje i jedna odluka engleskog suda iz 1608. godine u slučaju Calvin s case. Međutim, ne bi bilo potpuno tačno tvrditi da je pravo američkih kolinija bilo u suštini engleski common law, kao ni da je ono bilo isto u svim kolonijama. Već od početka postojale su izvesne razlike između engleskog prava i prava kolonija, pošto je svaka od njih težila da razvije sopstveni društveni i politički sistem. U svakom trenutku pravo kolonija sačinjavao je i skup običaja od kojih su neki bili engleski, a neki lokalni. U sedamnaestom veku kolonisti su se uglavnom pridržavali opštih principa common law-a, ali, zvog specifičnih okolnosti, to je činjeno na jedan uprošćeniji način u odnosu na englesko pravo. Mada je u kolonijama važilo englesko pravo, primenjivana je i neka vrsta tradicionalnog prava koje se izvodilo iz Biblije, lokalni običaji, itd. Već u sedamnaestom veku došlo je i do nekih pokušaja kodifikacije, koji doduše nemaju mnogo sličnosti sa modernim kodifikacijama. Sve do kraja XVII veka postojala je opšta tendencija ka kodifikovanom pravu, pre nego prihvatanje komplikovanih i često zastarelih pravila engleskog common lawa, tako da su zakoni često radikalno odstupali od principa common law-a. Razvoju američkog prava značajan doprinos dala je i teorija. Posebno značajna za razvoj prava u ovom smislu bila je Blekstonova (Blackstone) knjiga Komentari o zakonima Engleske (Commentaries on the Laws of England).

UVOD U PRAVNI SISTEM SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA 17 Ona je izražavala prirodnopravne ideje, ali je isto tako na sistematski način izlagala englesko pravo. Može se zaključiti da je u Americi već vrlo rano došlo do shvatanja da je potrebno izgraditi nov pravni sistem, a ne prosto izvršiti presađivanje engleskog prava. U ovom periodu teško da može da se govori o recepciji common law-a u pravom smislu. Bilo je vrlo malo stručne literature i malo školovanih pravnika. Čak su i sudije najviših sudova često bili laici. Sve u svemu, dosta je teško izvući neke opšte zaključke vezane za američko pravo u periodu pre sticanja nezavisnosti. Moglo bi se, možda, reći, da je u ovom periodu američko pravo imalo osnovna svojstva engleskog prava, ali da je, ipak, već u ovo vreme počelo da stiče i niz sopstvenih svojstava. Borba za nezavisnost počela je zahtevom kolonista za priznavanjem statusa koji imaju engleski građani, a ne izričitim zahtevom za nezavisnošću. Međutim, stvari su se kretale u pravcu nezavisnosti, tako da je 1776. godine doneta Deklaracija o nezavisnosti bazirana na ideji o prirodnim pravima. Na temeljima ove Deklaracije došlo je do odvajanja kolonija od Engleske. Krajnji ishod ovog procesa bilo je stvaranje konfederacije, u okviru koje je svaka država zadržala svoju suverenost i nezavisnost i započela izgradnju sopstvenog pravnog sistema. Nakon donošenja Deklaracije o nezavisnosti 1776. svaka savezna država je pristupila donošenju sopstvenog ustava. Pošto je vremenom sazrela ideja o potrebi stvaranja čvršće zajednice (razlozi su bili kako političke tako i ekonomske prirode), 1787. godine sazvana je Ustavna konvencija u Filadelfiji čiji je zadatak bio da pripremi amandmane na Članove o konfederaciji. Međutim pristupilo se, u stvari, usvajanju novog ustava. Tokom rada Konvencije ispoljila su se dva suprotna pristupa: unitarni koji je zastupala Virdžinija i konfederalni Nju Džersija. Konektikat je izneo kompromisni predlog koji je pomirio ova dva zahteva, tako da je 1787. usvojen Ustav koji je ratifikovan naredne godine, da bi ovim ustavom Sjedinjene Američke Države bile organizovane kao prva moderna federacija. Raskid sa Engleskom, međutim, nije značio i raskid sa common-law-om. Američko pravo je i dalje u osnovi ostalo vezano za tradiciju engleskog prava. Jedino je u Luizijani preovladavao drugačiji pravni sistem. Luizijana je prvobitno bila francuska kolonija i njen pravni sistem je bio pod jakim uticajem evropskokontinentalnog prava. U periodu između nastanka Sjedinjenih Američkih Država i vremena građanskog rata 1861-1865, koji se smatra formativnim periodom američkog prava, posebno značajno postignuće predstavlja konačno prihvatanje common-law-a. Takođe, u ovom periodu je izvršena je decentralizacija pravnog sistema, kao i formiranje krivičnog prava i krivičnog postupka.

18 PROF. DR DUŠAN VRANJANAC Uoči i posle građanskog rata postalo je jasno da je common-law pobedio. Nakon građanskog rata dolazi do naglog razvoja prava posebno u oblastima koje common- law nije regulisao. II. Osnovne karakteristike prava Sjedinjenih Američkih Država a. Državna organizacija Ustavom iz 1787. godine uspostavljen je federalni sistem državnog uređenja. Shodno tome, neka ovlašćenja data su saveznoj vlasti, dok su ostala ostavljena državama-članicama. Državna vlast u Sjedinjenim Američkim Državama je organizovana na relativno dosledno sprovedenom principu podele vlasti. Nacionalnu (saveznu) vlast čine zakonodavna, izvršna i sudska vlast, međusobno povezane i preklapajuće, premda zasebne, i koje treba da kontrolišu i drže u ravnoteži jedna drugu. Svaka država-članica ima ustav paralelan saveznom ustavu. Svaka država-članica ima svoje ustrojstvo, guvernera, zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. One imaju opsežne funkcije sa obimnom administrativnom organizacijom. Zakonodavna vlast Zakonodavni organ na saveznom nivou je Kongres, koji se sastoji od Senata i Predstavničkog doma. Senat se sastoji od po dva predstavnika (senatora) iz svake države-članice, izabranih na šest godina, od čega se jedna trećina menja svake dve godine. Funkcioniše uglavnom kroz veći broj stalnih odbora. Predstavnički dom je sačinjen od predstavnika izabranih na neposrednim izborima na period od dve godine, pri čemu je broj predstavnika svake države baziran na njenom broju stanovnika. U Sjedinjenim Američkim Državama postoje dve glavne političke partije, Demokratska partija i Republikanska. Kongres je ovlašćen da uvodi poreze, pozajmljuje novac, reguliše međudržavnu trgovinu, objavljuje rat i reguliše sopstveni postupak. Izvršna vlast Na čelu izvršne vlasti nalazi se Predsednik Sjedinjenih Američkih Država, koji je šef države, državni poglavar, i glavnokomandujući oružanih snaga. Njegove dužnosti uključuju utvrđivanje unutrašnje i spoljne politike, rukovođenje svojom političkom partijom (koja ne mora obavezno da bude većinska

UVOD U PRAVNI SISTEM SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA 19 ni u jednom od domova Kongresa); formalno on nema pravo zakonodavne inicijative, ali treba dodati da periodično obraćanje Predsednika Kongresu faktički ima značaj predloga zakona. Predsednik obavlja svoje funkcije uz saradnju izvesnog broja funkcionera koje sam imenuje i koji sačinjavaju takozvani Kabinet. Članovi kabineta ne predstavljaju vladu kakva postoji u parlamentarnim sistemima, pošto su u punoj zavisnosti od Predsednika i ne predstavljaju poseban državni organ. Svaki član Kabineta se nalazi na čelu odgovarajućeg resora državne uprave, kao što su spoljni poslovi, finansije, odbrana, itd., Treba dodati da veliki deo ovih funkcija vrše i predsednikovi pomoćnici van Kabineta. Članovi Kabineta, inače, nisu članovi Kongresa Pravosudni sistem Glavna odlika pravnog sistema Sjedinjenih Američkih Država-a je dualizam federalnih i državnih sudova. Savezno sudstvo je trostepeno. Postoje okružni sudovi kao sudovi prvog stepena, zatim apelacioni sudovi koji sude u drugom stepenu, i Vrhovni sud kao najviša sudska instanca. Takođe, na saveznom nivou postoje i specijalizovani sudovi sa posebnom nadležnošću, kao što su carinski sud, apelacioni vojni sud, poreski sud, itd. Posebni značaj ima Vrhovni sud Sjedinjenih Američkih Država. Ovo je jedini sud koji je ustanovljen neposredno Ustavom. U svom sastavu ima devet sudija, koje imenuje Predsednik Sjedinjenih Američkih Država na osnovu saglasnosti Senata. Treba reći da se u praksi vrlo retko dešava da Senat uskrati svoju saglasnost. Pristup Vrhovnom sudu je ograničen, budući da Vrhovni sud može da odbije razmatranje određenog slučaja ako ga smatra nedovoljno pravno značajnim. Savezni sudovi su nadležni u svim slučajevima pokrenutim na osnovu ustavom predviđenim slučajevima koji se tiču ambasadora, u mornaričkim i pomorskim slučajevima, sporovima u kojima su Sjedinjene Američke Države jedna strana, sporovima između dve ili više država-članica, između države i državljanina neke druge države, kao i izvesnim drugim slučajevima. Slučajevi iz prethodno navedene grupe potpadaju pod federalnu nadležnost, ukoliko zakoni tako nalažu, a u nekim slučajevima nadležnost je konkurentna sudovima saveznih država. Vrhovni sud ima izvornu nadležnost u slučajevima koji se tiču ambasadora i u sporovima u kojima je jedna od strana država. U određenim slučajevima ima apelacionu nadležnost u odnosu na savezne okružne sudove i u od-

20 PROF. DR DUŠAN VRANJANAC nosu na sve sudove država-članica u slučajevima u kojima se radi o pravima predviđenim saveznim propisima. Ispod Vrhovnog suda nalaze se apelacioni sudovi sa posrednom apelacionom nadležnošću. Nalaze se u distriktu Kolumbija kao i u drugih deset okruga, odn. grupa država i imaju apelacionu nadležnost u odnosu na okružne sudove Sjedinjenih Američkih Država. Pored nadležnosti koju ima kao najviša sudska instanca, u nadležnost Vrhovnog suda spada i kontrola ustavnosti zakona. Ustav Sjedinjenih Američkih Država, inače, izričito ne predviđa mogućnost sudske revizije zakona, ali je ovo ovlašćenje, tumačenjem Ustava, izveo Vrhovni sud Sjedinjenih Američkih Država. Naime, početkom devetnaestog veka sudija Maršal je u izreci jedne od svojih presuda konstatovao da je zakon koji je oprečan Ustavu nevažeći. Dakle, veoma značajna funkcija sudova, posebno Vrhovnog suda je kontrola ustavnosti saveznih zakona i zakona federalnih jedinica. Pitanje neustavnosti zakona može se postaviti u građanskim i krivičnim stvarima od strane lica koje imaju pravni interes za to. Ovlašćenje suda da odbije da primeni neustavan zakon Kongresa je prvi put jasno postavljeno u slučaju Marbury vs. Medison 1803. godine i nije ponovo korišćeno do slučaja Dred vs. Stanford 1857. godine. Češće je korišćeno u pogledu zakona saveznih država. Ukoliko bi Kongres doneo zakon protivan Ustavu, Vrhovni sud može da konstatuje da je takav zakon protivustavan i da ga proglasi nevažećim. Ovo ne znači da takav zakon automatski prestaje da bude deo pravnog poretka, budući da on mora da bude ukinut novim zakonom. Takav zakon ostaje formalno važeći, ali po redovnom toku stvari, ni jedan niži sud neće, zbog poštovanja principa stare decisis (principa o obaveznosti precedenata) da primeni takav zakon, a ako bi to i učinio, njegovu odluku bi mogao da ukine Vrhovni sud. Sudovi imaju i značajnu ulogu u kontroli rada izvršne vlasti. Oni vrše nadzor nad zakonitošću različitih akata uprave ispitujući npr. zakonitost hapšenja, dodeljivanjem naknade štete za nezakonito hapšenje, zaplenu ili oštećenje iomovine od strane izvršnih organa, itd. Raspodela nadležnosti između državnih i saveznih sudova je deo opšte raspodele nadležnosti između federacije i država-članica. Isključiva nadležnost saveznih sudova postoji u materiji saveznog krivičnog zakonodavstva, u pomorskim sporovima, u stečajnom postupku i sporovima iz patentnog i autorskog prava. U većini ostalih slučajeva postoji konkurentna nadležnost između saveznih sudova i sudova država-članica.

UVOD U PRAVNI SISTEM SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA 21 I pored značajne nadležnosti sudova savezne države, najveći broj sporova rešava se pred sudovima država-članica. Sudski sistem država-članica uređen je ustavom i posebnim zakonima država-članica. Sporove manjeg značaja rešavaju ili mirovne sudije ili posebni mesni sudovi. Građanske i krivične sporove rešavaju sudovi koji se različito nazivaju u različitim državama-članicama (okružni, oblasni, viši). U državi Njujork takav sud se čak naziva vrhovnim sudom. Postoje i specijalizovani sudovi za maloletnike, ostavinski. Ne postoje trgovački sudovi ni administrativni sudovi. Na vrhu hijerarhije sudova država-članica nalazi se sud koji se takođe različito naziva u različitim državama-članicama. Negde se naziva vrhovnim sudom, negde apelacionim, negde najvišim apelacionim sudom. U nekim državama postoje i posredujući apelacioni sudovi koji se nalaze između oblasnih i vrhovnog suda Države-članice imaju u osnovi slične sudske sisteme, u skladu sa svojim ustavima i zakonima. Sama organizacija sudstva svake države zavisi od istorijskih faktora: novije države su često preuzimale modele starijih država; uobičajeno su isti sudovi nadležni i u krivičnim i u građanskim stvarima; svaka država obično ima vrhovni sud. Izvesna razlika postoji u tome što u nekim državama-članicama suđenje može da bude i dvostepeno a ne trostepeno, sve u zavisnosti od države u pitanju. Pored redovnih sudova u državama-članicama postoje i različite vrste specijalizovanih sudova. Inače, način izbora sudija u državama-članicama je različit, a ono što je zanimljivo je da se u znatnom broju ovih država sudije biraju od strane građana na neposrednim izborima. b. Federalna struktura i pravo Sjedinjenih Američkih Država Nadležnost savezne države u donošenju pravnih propisa utvrđena je saveznim ustavom i relativno je ograničena, budući da postoji pretpostavka nadležnosti u korist država-članica. Vremenom, funkcije federacije su proširene i to putem amandmana, primenom teorije o prećutnim ovlašćenjima kao i proširivanjem oblasti ljudskih prava. Takođe, nadležnost federacije nije isključiva, tako da države-članice mogu regulisati određena pitanja i iz savezne nadležnosti u cilju njihove dopune. U ovom kontekstu postavlja se i pitanje da li je moguća podela precedentnog prava (common-law-a) na savezni i common-law država-članica?

22 PROF. DR DUŠAN VRANJANAC Ovo pitanje do danas je ostalo donekle sporno, iako se smatra da savezni common-law ne postoji. Problem se svodi na to da li savezni sud u slučaju nepostojanja saveznih propisa treba da primeni zakone država-članica, ili može primeniti savezne precedente. Problem je nastao zbog različitog tumačenja Zakona o pravosuđu (Judiciary Act) iz 1789. godine, odnosno reči the laws. Naime jedna odredba ovog zakona je predviđala da će savezni sudovi u materiji koja ne spada u saveznu nadležnost primenjivati zakone one države-članice na koje upućuje koliziona norma. Dakle, ako nema saveznog zakona primenjuje se pravo neke od saveznih država. Međutim, problem je predstavljala formulacija odredbe navedenog zakona. Ovaj zakon pominje termin the laws što bi moglo da se protumači kao zakonodavstvo, a ne kao celokupno pravo. Ako ne bi bilo zakona savezne države, savezni sud je mogao da iz precedenata razvije savezni common-law. Ovo pitanje je dosta dugo ostalo sporno, ali 1842. godine Vrhovni sud je u slučaju Swift vs. Tyson restriktivnim tumačenjem reči the laws kao zakoni, zauzeo stav da savezni sudovi moraju da primenjuju zakone država-članica, a ako takvog zakonodavstva nema, mogu da odluče shodno opštem (saveznom) common-law-u. Ovakvo rešenje, međutim, nije bilo opšte prihvaćeno. Kritikovano je iz dva osnovna razloga. Kao prvo, smatralo se da ovakvo rešenje protivreči nekim principima ustavnog prava - moglo se, naime, dogoditi da se savezni common-law razvije i u onoj oblasti koju Ustav ne stavlja u saveznu nadležnost, to jest omogućilo bi se zadiranje savezne vlasti u materiju rezervisanu za vlast saveznih država. Drugi prigovor se tiče pravne sigurnosti, budući da se moglo dogoditi da se u istoj stvari postignu različita rešenja zavisno od toga da li se stranka obrati saveznom sudu ili sudu federalne jedinice. Konačno, problem je rešen presudom Vrhovnog suda iz 1938. godine u slučaju Erie Railroad Co. vs. Tompkins. Naime, Vrhovni sud je zauzeo stanovište da se uvek mora primeniti pravo države-članice, izuzev ako se radi o primeni saveznog zakonodavstva. Dakle, Vrhovni sud je dao šire tumačenje značenja reči the laws, značenje koje obuhvata ne samo zakone nego pravo uopšte. Dakle ovom presudom Vrhovnog suda došlo se do stava o nepostojanju saveznog common-law-a c. Izvori prava Izvori prava u Americi se mogu podeliti na pisane izvore (legislation) i na precedentno pravo (case law). U Sjedinjenim Američkim Državama pod pisanim izvorima prava se podrazumevaju Ustav Sjedinjenih Američkih Država, međunarodni ugovori,

UVOD U PRAVNI SISTEM SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA 23 savezni zakoni, uredbe predsednika Sjedinjenih Američkih Država i drugi opšti akti savezne izvršne vlasti, ustavi saveznih država, zakoni saveznih država, uredbe i drugi opšti akti egzekutive država-članica, kao i drugi opšti akti doneti na lokalnom nivou. Ovde će biti pomenute samo neke glavne karakteristike zakona kao najvažnijeg pisanog izvora prava. Podela zakonodavne nadležnosti između federacije i država-članica izvršena je saveznim ustavom koji definiše saveznu nadležnost, sa pretpostavkom nadležnosti u korist saveznih država. Dakle zakonodavna nadležnost Kongresa je relativno ograničena (npr. međudržavna trgovina). U Americi, inače, postoje znatne razlike u zakonodavnoj tehnici u odnosu na evropskokontinentalno pravo. Američki zakoni, što je slušaj i u Engleskoj, sa mnogo više detalja regulišu materiju koju imaju za predmet. Zakoni često sadrže vrlo precizne definicije pojmova koji se u tekstu upotrebljavaju. Bez obzira na veliki značaj koji zakon ima kao izvor prava, u Americi se i dalje na zakon gleda kao na neku vrstu dopune precedentnog prava. U pogledu tumačenja zakona postoji izvesna razlika između engleskih i američkih pravnika. U obe zemlje osnovni princip od koga se polazi u tumačenju zakona je da sudija polazi od uobičajenog značenja reči sadržanih u tekstu zakona. Međutim, u Americi, za razliku od Engleske, sudija je upućen da pre svega istražuje zakonodavčevu volju i da primenjuje istorijsko tumačenje. Precedentno pravo uključuje odluke Vrhovnog suda, saveznih apelacionih sudova, i drugih saveznih sudova, kao i odluke vrhovnih sudova i nižih sudova svake od država. Ni u jednom slučaju sudski precedentni nisu apsolutno obavezujući za isti sud u kasnijim slučajevima niti za niže sudove. Međutim, iz praktičnih razloga se presude viših sudova normalno smatraju za obavezujuće. Odluke sudova drugih država su samo uverljive (persuasive) za sudove drugih država. Doktrina stare decisis u američkom pravu nikada nije imala onaj značaj koji ima u engleskom. Sudije u Sjedinjenim Američkim Državama su često ograničavale domašaj ranijih odluka pa čak zauzimale i potpuno suprotne stavove ako je to bilo potrebno. Ovo je posledica slabije izražene centralizacije i potrebe stalne adaptacije prava društvenim potrebama. Razlike između Engleske i Amerike postoje i u načinu donošenja presude, odnosno samog obrazovanja mišljenja suda. U Engleskoj je pravilo da se vrši usaglašavanje mišljenja sudija koji presuđuju spor. U Americi je to ređi slučaj, tako da sudije koje pri donošenju odluke ostaju u manjini imaju pravo da daju izdvojeno mišljenje (disenting opinion) koje je po pravilu obrazloženo i koje se objavljuje. Izdvojena mišljenja, iako nemaju uticaj na ishod spora o kome se radi, mogu u nekim slučajevima da znatno utiču na kasniji rad sudova, pa da dovedu i do promena sudske prakse.

24 PROF. DR DUŠAN VRANJANAC Iako common-law postoji kao poseban sistem u svakoj od 50 država-članica, očuvao je znatno jedinstvo. Mada američke sudije nisu obavezne da uzimaju u obzir precedente nastale u drugim državama, oni to često čine. Treba na kraju reći da običaj nije bitan izvor prava u Americi. Određen značaj običaji imaju u ustavnom pravu. Podela američkog prava Svaki pravni sistem može se podeliti u različite kategorije. Kako če klasifikacija biti izvršena zavisi od niza činilaca, kako od tradicije, stepena razvijenosti sistema, tako i od preovlađujućih shvatanja u pravnoj nauci. Izvestan stepen arbitrernosti i nepreciznosti gotovo uvek prati svaku klasifikaciju. U američkom pravu postoje određeni problemi koji su pratili sve pokušaje klasifikacije prava. Kao prvo, jedan od razloga leži u tome što u ovoj zemlji ne postoji nikakav sveobuhvatan plan kodifikacije koji bi bio osnov za određen sistem klasifikovanja prava. Dalje, činjenica da je američko pravo precedentno pravo dovela je jednog praktičnog i empirijskog pristupa pravu, a ne teorijskom i apstraktnom. Ovo ozbiljno ometa pokušaje uopštavanja. Najzad, u svim granama prava preovlađuju zajednički metodi i tehnika što onemogućava razvoj autonomnih oblasti prava. Takođe, u ovom sistemu ne postoje posebni sudovi koji se bave određenim velikim granama prava, što je inače slučaj u evropskokontinentalnom pravu. Ipak, i u američkom pravu postoje određene prihvaćene kategorizacije prava. Ovde je najvažnije pomenuti tri osnovne podele: podelu na common law i equity, materijalno i formalno pravo (postupak), i na javno i privatno pravo. Podela na common law i equity, prvobitno preuzeta iz engleskog prava, danas nema značaj koji je nekada imala. Treba doduše reći da je ovo razlikovanje izgubilo praktični značaj i u samoj Engleskoj, tako da više ne postoje posebni sudovi koji pri odlučivanju primenjuju common-law, odnosno equity. I u Sjedinjenim Američkim Državama nestale su razlike u sudskom postupku pred saveznim sudovima kao i pred sudovima velike većine saveznih država. Podela materijalnog prava na javno i privatno, kao i u Engleskoj, nema veći praktičan značaj, budući da ne postoje posebni sudovi nadležni u javnopravnim i privatnopravnim stvarima. Krivično pravo ima izvesnih specifičnosti u pogledu sudskog postupka. Ne postoji podela privatnog prava na građansko i trgovačko. Ipak podela na javno i privatno pravo ima određeni značaj i poznata je američkim pravnicima. Smatra se, uobičajeno, da javno pravo obuhvata ona prava koja se ostvaruju u okviru upravnog postupka, dok se privatno pravo odnosi na ona prava čije je ostvarenje prepušteno slobodnoj volji u postupku

UVOD U PRAVNI SISTEM SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA 25 pred redovnim sudovima. S druge strane, o javnom pravu se obično razmišlja kao o grani prava koja se odnosi na funkcionisanje državnih organa i kojom se uređuju odnosi između države i građana, dok bi privatno pravo bila oblast koja reguliše odnose među pojedincima. Nije sporno da bi ustavno i upravno pravo spadali u oblast javnog prava. Tu bi spadalo i radno pravo, pre svega oni radnopravni odnosi koji su regulisani državnim propisima, kao i krivično pravo. Privatno pravo obuhvata veći broj pravnih grana, i u većoj meri je iscepkano nego što je slučaj u evropskokontinentalnom pravu. Tako, ono što se u evropskokontinentalnom pravu naziva građanskim pravom u Americi se deli na ugovorno pravo (obligaciono), naknadu vanugovorne štete (law of torts), porodično pravo, svojinsko pravo, pravo bankarskih transakcija, itd. Važnija je podela na materijalno i formalno pravo, podela koja je, inače, poznata i u drugim pravnim sistemima. U postupak spadaju krivični i građanski postupak. U postupak spadaju i dokazni postupak koji reguliše izvođenje dokaza u postupku pred sudom, i predstavlja posebnu granu prava.. Sada će biti date najosnovnije informacije o najvažnijim granama pravnog sistema Sjedinjenih Američkih Država. Ugovorno pravo obuhvata pravnu i poslovnu sposobnost, formu ugovora, ponudu i prihvat ponude, osnov činidbe, grešku i prevaru, zakonitost, tumačenje ugovora, izvršenje i uslove izvršenja, ispunjenje ugovora, izvršenje ugovora sudskim putem, itd. Uglavnom, ugovorno pravo ne poznaje razlikovanje između pojedinih vrsta ugovora bilo po predmetu ugovora, bilo po svojstvima ugovornih strana. Regulisanje ugovornih odnosa je prvenstveno u nadležnosti država-članica, međutim, od države do države ugovorno pravo se vrlo malo razlikuje. Najvećim delom materija ugovora je regulisana precedentima, međutim jača tendencija regulisanja ugovora zakonima. Naknada vanugovorne štete (law of torts) obuhvata građanskopravne delikte koji ne predstavljaju kršenje ugovora, a koji ugrožavaju ličnost, imovinu, ugled ili društveni ili trgovački položaj. Šteta se može podeliti u dve kategorije zavisno od toga da li je šteta pričinjena namerno ili iz nehata. Postoji i posebna vrsta štete prouzrokovana klevetom. Svojinsko pravo je u velikoj meri regulisano lokalnim propisima, tako da su razlike između pojedinih država-članica znatno veće nego što je slučaj sa ugovorima i naknadom vanugovorne štete. Trgovačko pravo nema one karakteristike koje odlikuju trgovačko pravo u mnogim evropsko kontinentalnim sistemima. Pre svega, u Sjedinjenim Američkim Državama ne postoje posebni trgovački sudovi, već se trgovački sporovi rešavaju pred redovnim sudovima. Isto tako, koncepcija o trgovcima kao posebnoj vrsti subjekata nepoznata je u Sjedinjenim Američkim Državama.

26 PROF. DR DUŠAN VRANJANAC Inače, trgovačko pravo i njegovo regulisanje je prvenstveno u nadležnosti država-članica, mada je Kongres ovlašćen da donosi zakone koji se odnose na trgovinu između država-članica. Građanski postupak karakterišu dva osnovna obeležja. To je prvenstveno kontradiktorni a ne istražni postupak. Drugo, veliki značaj ima institucija porote čija je funkcija odvojena od funkcije sudije. U početku države-članice su prilagođavale svoje procesno pravo engleskom pravu, ali određeni nedostaci engleskog procesnog prava naveli su američke pravnike da ovu materiju detaljnije regulišu detaljnim zakonskim propisima, tako da je danas ova materija regulisana odgovarajućim zakonima kao i opštim pravilima postupka koje donose sami sudovi, posebno vrhovni. U oblasti javnog prava, kako je rečeno, spadaju ustavno pravo, upravno pravo, radno pravo, krivično pravo, itd. U izvore ustavnog prava pored ustava spadaju i odluke Vrhovnog suda kojima se tumači ustav, kao i ustavni običaji. Upravno pravo se bavi pitanjem nadležnosti i postupka državnih organa koji ne spadaju ni u zakonodavnu ni u sudsku vlast, a koji utiču na privatne interese putem svojih odluka ili propisa. Najvažniji deo upravnog prava odnosi se na regulisanje funkcija upravnih organa, kao i na sudsku kontrolu uprave. U izvore upravnog prava spadaju odredbe ustava koje se odnose na upravu, odgovarajući zakoni, precedenti, pravilnici i odluke upravnih organa, itd. Krivično pravo Amerike potiče iz engleskog krivičnog prava koje je u to vreme bilo uglavnom sadržano u precedentima. Međutim, ono je danas najvećim delom sadržano u zakonima. Svaka država-članica ima sopstvene krivične zakone, a savezna vlast, koja ne raspolaže opštim zakonodavnim ovlašćenjem u oblasti krivičnog prava, je donela je niz krivičnih zakona u onim oblastima u kojima je nadležna, na primer u oblasti trgovine, poreza i pošta. Samo manji broj država doneo je relativno potpune krivične zakone u okvirima svoje nadležnosti, tako da je dugo vremena regulativa u ovoj oblasti bila manjkava. 1962. godine Američki pravni institut je radi popravljanaja situacije izradio Model krivičnog zakonika. Ovaj Model zakona izvršio je značajan uticaj kako na savezno krivično pravo, tako i na krivično pravo državačlanica. Krivični postupak je pod mnogo većim uticajem saveznog ustava i ustava država-članica nego što je to građanski postupak. Krivični postupak je prevashodno regulisan zakonima koji se znatno razlikuju od jurisdikcije do jurisdikcije.

UVOD U PRAVNI SISTEM SJEDINJENIH AMERIČKIH DRŽAVA 27 Krivični postupak u Americi je pretežno akuzatorske prirode. U postupku najvažniju ulogu ima tužilac, a ne sudija što je svojstveno inkvizitorskom postupku. Inače sam postupak tokom suđenja se ne razlikuje mnogo od onog u građanskom postupku. Kao i u građanskom postupku svedoci se ispituju jedan za drugim. Svedoci se ispituju jedan za drugim i pri tom nema suočavanja. Optuženi ima pravo da svedoči i to kao i svaki drugi svedok, ali se na to ne može primorati. Pravnička profesija u Sjedinjenim Američkim Državama Položaj pravničke profesije u Americi se u izvesnoj meri razlikuje od položaja koji ova profesija ima u Engleskoj. Najpre, za razliku od Engleske, u Americi ova profesija nije rezervisana prvenstveno za društvenu elitu. Demokratski princip jednakosti uvek je postojao kada je ova profesija u pitanju. Razlika postoji i u pogledu načina školovanja budućih pravnika. Naime, u Engleskoj su centri pravničkog obrazovanja još uvek profesionalna pravnička udruženja, takozvane Inns of Court. Za engleske pravnike još uvek nije obavezan završen pravni fakultet, Češći je slučaj da budući pravnik završi neki od fakulteta društvenih nauka, da bi posle toga nastavio stručno pravničko školovanje u okviru neke od navedenih Inns of Court. Naravno, i u Engleskoj postoji i niz pravnih fakulteta. Za razliku od toga, u Americi se pravnik obavezno obrazuje na univerzitetu. Veliki broj američkih univerziteta ima pravne fakultete, koji doduše nisu svi istog ranga, što je od velikog uticaja na kasniju karijeru pravnika. Na pravni fakultet se stupa tek po završenom koledžu, tako da sa našeg stanovišta pravničke studije u Americi liče na neku vrstu postdiplomskih studija. Ove studije traju tri godine, visoko su specijalizovane i bazirane najvećim delom na proučavanju sudske prakse. Usmerene su, pre svega, na buduće praktično delovanje pravnika. Pravnici koji žele da se bave zastupanjem pred sudovima, moraju da imaju položen stručni advokatski ispit. Za ovakvog pravnika praktičara se u Americi koriste različiti nazivi: attorney, attorney-at-law, counselor-at-law, itd. Pravnici koji se bave zastupanjem pred sudovima (advokati po našoj terminologiji) rade obično sami, ali mogu raditi u okviru advokatskog ortakluka, ali postoje i velike advokatske firme u kojima znatan broj advokata radi za platu. Postoji još jedna razlika između Engleske i Amerike kada je u pitanju advokatska profesija. Amerika, naime, ne poznaje podelu advokata na solisitore (solicitor) i baristere (barrister) koja postoji u Engleskoj. Solisitori su pravozastupnici koji nemaju pravo da se pojavljuju pred sudom, već im je zada-