ПРИКАЗНАТА ЗА СИЛЈАН ШТРКОТ КАКО МАКЕДОНСКИ САМОИДЕНТИФИКАЦИСКИ НАРАТИВ

Оригинален труд UDC 398.21 (=163.3)(049.3) ПРИКАЗНАТА ЗА СИЛЈАН ШТРКОТ КАКО МАКЕДОНСКИ САМОИДЕНТИФИКАЦИСКИ НАРАТИВ Јасмина Мојсиева-Гушева Институт за македонска литература Скопје, Македонија Key words: Macedonian identity, history, identification, bird, metamorphosis, initiation ritual, stork Summary: This text raises the question of creation of the cultural and historical identity of the Macedonian nation covering the famous Macedonian folk tale about Siljan the Stork. Macedonian obstinacy and the infringement of the law and order, which must be restrained by sentencing, is metaphorically indicated with the paradigm of parental anathema and the metamorphosis of the disobedient son in the bird-stork. The characteristics of Macedonian persistence, eternity and agelessness are also accented by the symbolism of the bird migrant, the return of which is connected to the revival of the nature and the cycle of the new birth. Admittedly, the bird figure is of crucial importance for the constitution of the solar disk present on the Macedonian flag, and the whole cyclic system as a symbol of rising and rescuing from evil. Since the time of Paeonian culture, it has been considered as one of the most important cultural symbols of this part of the world and represented the good harbinger of Macedonian versatility and longevity. Културниот идентитет како самосвест на припадност на одредена групација што настанала и се развивала во зависност од критериумите што таа ги воспоставувала во односите со другите општествени групи (Стојковиќ, 2002: 26) нужно е поврзан со прашањето на идентификаторите со чијашто помош групите се разликуваат едни од други. Имено, токму преку идентификаторите се утврдува културниот идентитет и се оформуваат значенските обележја одговорни за конституирање на идентитетот на различните општествени групации. Преку нив се изразуваат амблемите и стигмите, начините на мислење и дејствување, поведението и специфичностите карактеристични за групацијата. Нивната присут- 1

ност е евидентна и препознатлива не само во стилот на живеењето на групациите и во нивните специфични манири на однесување, туку и во процесот на творењето и создавањето на културните производи. Поврзаноста на сегментите од приказната Силјан штркот со македонските специфики ја забележуваат и истражувачите на фолклорот, истакнувајќи дека оваа приказна во својата обработка е чисто македонска, иако содржи и позајмени елементи (Пенушлиски, 1968: 10). Имено, таа е базирана врз старословенските верувања, денес распространети кај Белорусите, Украинците, Полјаците, Бугарите и Македонците, за потеклото на штркот од човекот, на што се надоврзува македонското празноверие дека во есен во далечните прекуморски земји штрковите се капат во волшебно езеро и така стануваат луѓе, додека напролет повторно се капат и се претвoраат во штркови (Словенска митологија, 2001: 470). Како што објаснува Пенушлиски бројот на волшебните народни приказни што никнале на македонска почва и за кои не можат да се најдат соодветни варијанти во светскиот фолклор не е многу голем (Пенушлиски, 1968: 10). Приказната за Силјан штркот е една од нив, за неа еден друг истражувач на фолклорот Томе Саздов ќе рече дека претставува најсовршена творба на собирачот на народни умотворби Марко Цепенков, кој имал обичај да ги запишува и пренесува преработувајќи ги во сопствен стил. Според зборовите на Саздов, Цепенков како основа за приказната Силјан штркот користел една стара народна легенда што ја надградил со вонредно богата фабула проткаена со низа народни умотворби: верувања, преданија, пословици, благослови и клетви што се мошне успешно творечки синтетизирани и компонирани (Саздов, 1982: 152). Ваквото хибридно потекло на приказната, во чијшто состав влегува препознатливото писмо на Цепенков, е само еден од факторите што ја вбројуваат во редот на најспецифичните маркери за македонскиот идентитет. Се разбира дека постојат и други маркери, на кои посебно ќе се задржиме во ова наше излагање, а се однесуваат на очигледната поврзаност на фабулата на приказната со македонскиот менталитет, што несомнено остава свој белег и врз историските збиднувања. Во истиот корпус маркери ја вбројуваме и инволвираноста на симболот на птицата како специфичен означувач на процесот на движење, следење на новите состојби и поврзување на далечните светови, која преку тие свои особини може да се перципира како евидентен означувач на самообновувањето и континуитетот на македонската држава. 2

Во експликацијата на ова наше тврдење ќе почнеме поаѓајќи од структурата на приказната во која е инкорпорирана старата митска шема на иницијацискиот ритуал на созревањето, во чијашто основа, овој пат, се јавува и метаморфозата на човекот во птица, како заслужена казна поради непочитувањето на утврдените стандарди на однесување во колективните заедници. Имено, разгалениот непослушен син од приказната го арчи богатството на распуштен хедонистички живот, без да води грижа за своето семејство што, всушност, го создава тоа богатство вредно работејќи деноноќно. Ваквиот начин на однесување, на еден возрасен член од заедницата којшто веќе има и свое потомство, можеме единствено да го оцениме како несериозен, непримерен и несоодветен чин. Парадигмата за човечката своеглавост, неразумност и непослушност, казнета со метаморфоза во птица, по примерот од приказната за Силјан штркот, несомнено можеме да ја поврземе и со збиднувањата од историјата на Македонија, во која среќаваме низа примери на истакнати јавни личности подложни на заблуди и на властољубие, кои своите грешки ги плаќале со губење на животот, истовремено нанесувајќи ù ненадоместлива штета на сопствената нација. Како примери ќе ги посочиме само братоубиството на наследниците од македонската династија на царот Самоил; потпаѓањето под влијание на пропаганди од соседните држави; предавствата и меѓусебните убиства на членовите на различните ограноци на ВМРО и други слични девијантни појави што, за жал, се случуваат и денес. Сè до денешен ден среќаваме примери за такво неконструктивно самоволно однесување, секогаш санкционирано со бројни неповолни фатални случувања за натамошниот развиток на македонската национална историја. Овде мислиме на постојаните меѓусебни несогласувања на припадниците на различните генерациски и политички табори од македонското општествено милје. Таа нивна нетолерантност во однос на меѓусебните почитувања, непотребни ривалства, груби инсинуации и клеветења се покажува како непродуктивна за општото добро на нацијата. Ваквиот несоодветен начин на однесување, континуирано практикуван низ историјата, носи само меѓусебна недоверба, страв и грижа за опстанокот на земјата. Ако, пак, сакаме да ја детектираме причината за ваквите случувања, коренот на сите тие непримерни однесувања ќе го пронајдеме во незрелоста и непрагматизмот на властодршците и политичките лидери. 3

Како низ историјата, така и во приказната, иако грешките се мултиплицираат, сепак, оставена е можноста за нивно поправање. Имено, приказната за Силјан штркот содржи три казни поради непочитување на возрасните, во вид на метаморфози во птици, но и можност за искупување по долгогодишното страдање. Првата метаморфоза е поврзана со предупредувањето на родителите до Силјана што може да ги снајде децата кои се однесуваат како него. Тие го опоменуваат, посочувајќи го познатото народно предание за клетвата што родителите на спречканите брат и сестра, Сиве и Чуле, ја упатуваат до своите деца, а се состои во следново: Пилци да се сторите и од куќава наша да одлетате, да в поле да појдете по трњето да стојте и едендрузи да се барате та да не можите никогаш да се најдите (Цепенков, 1972: 138). Сепак, оваа преобразба, градена врз магичната моќ на зборот, е со времено дејство. Втората метаморфоза е онаа на луѓето-штркои од долна земја, во која Силјан стигнува по претрпениот бродолом на патот за Божји гроб. Таа настанува повторно како резултат на непочитта на децата кои го усмртуваат старецот што бил како светец, поради што се проколнати на прекинат пород, за чиешто обновување, според клетвата, потребно е бело море и црно да препливаат, а потоа во еден извор да се искапат, та ќе се сторат штркои... и таму челад да родат и да изгледаат, та пак овде да си дојдат и да се искапат во другио извор, та да се сторат пак луѓе (Цепенков, 1972: 157). Третата метаморфоза што е непосредно врзана со личноста на Силјана, исто така има привремен карактер, а се состои во потребата тој да се стори штрк за да може да го прелета пространството до својата земја. Меѓутоа, преобразбата на Силјана во штрк ќе трае подолго, поради неговата неопитност и, како што објаснува македонската фолклористка Ленка Татаровска, веројатно тоа било неопходно за тој да ги согледа целосно грешките на сопственото поведение кое не било во согласност со патријархалните норми (Татаровска, 2006: 152). Искупувањето на гревовите со страдање е стара иницијациска форма низ која поминуваат новите членови на реномираните популациски здруженија. Прочистени од старите гревови, тие го совладуваат и прифаќаат вообичаениот начин на однесување, што ќе ги внесе во друштвото на возрасните, на сериозните и респектирани членови на заедницата. Добро е познато дека добивањето на тој статус секогаш е проследено со одрекувања и саможртва и оти само тие што се подготвени на вакви големи 4

компромиси се созреани да се приклучат во друштвото на возрасните индивидуи и заедниците. Овде се поставува прашањето зошто метаморфозата се случува во форма на птица, односно зошто е избрана симболиката на птицата како најсоодветна форма за трансформација и што се сака да се постигне со овој избор? Кога размислуваме во таа насока, доаѓаме до сознание дека симболот на птицата, покрај својата амбиваленција својствена за секој симбол, недвосмислено нè упатува на врската меѓу небото и земјата преку нивната нагласена поврзаност, во религиските концепти, со небесните гласници (ангелите), кои се сметаат за суштества од повисок ред, или со бесмртноста и селидбата на душите (верувања содржани во Коранот и Библијата). Со метаморфозата на човекот во птица, всушност, се сака да се укаже на поврзаноста на човекот со бога, на неговата неуништливост и сеприсутност во форма на духовност и спознание. Птиците како олицетворение на душата и на интелектуалните функции, споменувани уште во Упанишадите 1, се најприфатлива форма за одвивање на процесите на спознанието во комплексот на иницијациските патувања на младите единки. Преку нив се изразува немирот на спознанието, на желбата и на стремежот да се надмине човечката условеност и ограниченост. Нивното инволвирање во оваа приказна е потврда на мислата дека е возможно да се достигне божественото совршенство доколку се постапува мудро и разборито. Ако учиме од туѓите примери, прифаќајќи ги советите на поискусните, можеме да најдеме соодветно решение за сите наши индивидуални и колективни проблеми. Имено, неволјите на Силјан штркот лесно можат да се пренесат и на општествено ниво и да се толкуваат како казна поради неодговорното однесување на политичарите, што придонесува за разнебитување на државата, она што очигледно ù се случува на македонската држава денес. Овој вид толкување наоѓа своја потпора во микросоциолошките истражувања на Едвин Гофман, што се насочени кон сознавањето на единечните лице в лице односи, што имаат пресудно влијание и врз просторот на јавниот живот и се од суштествено значење за осознавањето на односите меѓу 1 Во Упанишадите се споменуваат две птици: едната, која го јаде плодот од стеблото и ја симболизира активната лична душа, а другата, која пасивно гледа, го претставува сеопштиот дух. 5

општествените групи (Стојковиќ, 2002: 27). Кажано со други зборови, односите меѓу синот и родителите, односно меѓу различните групи во заедницата, се битен фактор за нејзината стабилност. Ако тргнеме од ова стојалиште, можеме да кажеме дека различните општествени групи во една заедница преку процесот на самоопределување ги дефинираат другите групи и воспоставуваат конкретен однос кон нив. Во тој процес на идентификација и воспоставување разлики се инволвирани специфичните културни идентификатори (народните верувања, клетвите, сегменти и мотиви од други приказни), инкорпорирани во сложената форма на приказната за Силјан штркот. Меѓу другото, во неа се содржани и некои универзални форми и симболи својствени за антропологијата. Како најмаркантен меѓу нив го изделуваме симболот на птицата, на којшто повторно му се навраќаме. Феноменологијата на птицата-штрк, инкорпорирана во насловот на приказната, говори за некакво привремено патување или совладување на пространство, што навестува повторно раѓање и враќање на истата позиција, но сега единките кои го поминале овој пат се збогатени со нови искуства и мудрости. Механизмот на дејствување е следниот: ненадејната промена на местото од кое ги перципираме работите нè пренесува до возвишеното знаење, до она што дотогаш не било достапно за нас, до врвот на спознанието својствено единствено на севишниот и светиот. Како што е добро познато, птицата е симбол на божественото и на сакралното (Chevalier, Gheerbrant, 1983: 540-542). Неа ја среќаваме во различните митологии на древните народи, каде што некои богови се прикажани во форма на птица (Тот како ибис и Хорус како сокол, од египетската митологија); потоа, во верувањата на некои африкански племиња што птиците ги сметаат за свои предци (припадниците на племето Сотхое го сметаат гулабот за свој предок) (Cavendish, Link, 1982: 208), што исто така влегува во корпусот на тајновитост и светост посветен на фундаменталните прашања за постоењето. Беатификацијата на птицата ја среќаваме и во честите релации сонце-птица, како симболизација за врвното божество, коешто секогаш е поврзано со некоја племенска заедница. Оттаму и нејзината честа употреба како белег со кој се означува припадноста на одредена групација или на одреден народ. Во истиот контекст на општествен идентификатор, птицата, преку сончевиот диск, е инкорпорирана и во македонското знаме, како предзнак за 6

истрајност и долговечност на македонската нација 2. Поврзаноста на птицата со сончевиот диск, исто така, се среќава и кај другите древни народи, на пример: кај древноиндиската митологија е позната сончевата птица Гаруда (Erman, Temkin, 1981: 38), во кинеската митологија на космичкото дрво Фусан изедначено со небото се одмораат сонцата претставени како птици (Бодде, 1977: 390-392), додека во словенската фолклорна традиција се споменува митологизираната жар-птица (Афанасьев, 1865: 515-535). Тоа што птицата од дамнина се наоѓа во улогата на симболички супстрат на Сонцето, според наводите на антропологот Чаусидис, најверојатно се должи на нејзиниот престој и нејзиното движење во небесните зони, потоа на изгледот на телото што потсетува на сончевите зраци (пердувите, кикиришката и др.), на нејзината активност што во временска зона се поклопува со активноста на Сонцето, како и во ефектноста, т.е. брзината на движењето (Чаусидис, 2005: 339). Како што веќе рековме, симболиката на птицата-штрк е со специфично значење што алудира на кружното движење на птицатапреселница, на будењето на природата и на циклусот на повторното раѓање, сегменти карактеристични за секоја идеологија што претендира на долготрајност. Идејата на вечност, на континуитет и на издржливост се изделува како најкарактеристична во градењето на македонската митологија, покрај сите премрежиња низ кои поминува процесот на градењето на македонскиот идентитет. Ова тврдење не е базирано само врз идејните сегменти што ги пренесува оваа приказна, туку и врз карактеристиките на врвното божество од пантеонот на античките Македонци, врз симболиката на сончевиот диск присутен на државните белези од античко време до денес, како и врз сета идеологија што ја гради современата власт преку рекламната кампања за промоција на државата. Ваквата самоидентификација е релевантна за опстојбата на државата, но истовремено и парадоксална поради вековните аспирации на соседните држави кон нас. Впрочем, и процесот на настанување на идентитетот е парадоксален, затоа што е втемелен на способноста за себепретставување што е постојано насочено и приспособено кон другите. Уште од времето на Аристотел (Aristotel, 190: 217), кој го 2 Истото значење на константност го има и лавот, уште еден симбол со соларен предзнак, презентиран во грбот на македонската држава. 7

употребува терминот идентичност, повикувајќи се на параболата на пријателство засновано на исто потекло, или Платон (Platon, 2000: 79), кој го евоцира митот за поделените суштества што во љубов се соединуваат делејќи ист идентитет, се истакнува поврзаноста на идентитетот со Другите, на што се надоврзуваат и Лакановите укажувања дека почетокот на формирањето идентитет почнува во раното детство, кога детето ќе сфати дека е одделено од мајката. Според него, детето во огледалната фаза на својот развој конструира самозаснованост на неговиот одраз или во реалното огледало или во огледалото што ги претставува очите на другите. При таа прва средба со процесот на конструирање на себеси, преку гледањето на одразот на олицетвореното себе, кое има граници, се поставува сцената за понатамошни идентификации. На овој начин, според Лакан, се докажува дека субјективноста е делива и илузорна, а идентитетот комплексен, бидејќи произлегува од недостатокот, односно од желбата за враќање на единството со мајката (Lakan, 1983: 12). Овој копнеж и оваа желба произведуваат тенденција за идентификување со моќните и со значајните карактери надвор од нас. Така, настанува еден тековен процес на идентификација, каде што бараме една единствена смисла за себеси преку симболичките системи и преку начините на кои другите гледаат на нас. Да потсетиме, современиот концепт на идентитетот не само што е тесно поврзан со културниот развој на единката, која според наводите на Ервин Гофман (Goffman, 2003: 10) го користи поимот прикажување со кој ги означува обележјата преку кои таа им се претставува на другите и ја воспоставува интерперсоналната комуникација со нив, туку е во сооднос и со динамиката на целиот систем на општеството. Ова гледиште го споделуваат Патриција Куртин и Кен Геитер (Curtin and Gaither, 2005: 91), нагласувајќи го променливиот, релационистичкиот приод кон идентитетот што зависи од односот со работите надвор од нас, и Мишел Басан (Bassand, 1974: 142), кој објаснува дека идентитетот е динамичка и функционална категорија што се поткрепува преку социјалните услови што постојано се менуваат. Всушност, динамизмот и надворешните влијанија го дефинираат идентитетот како конструкт што во релацијата со другите постојано се менува и надградува, приспособувајќи се на новонастанатите услови. Тоа, според Раја Јајерман (Јayaraman, 205: 476), би значело дека идентитетот не само што ги менува своите составни делови, туку и оти 8

опстојува единствено благодарение на таа способност. Оттука следува дека нашето инсистирање на вечност и на непроменливост е непрагматично и залудно, затоа што таква категорија не може да опстои. Она што навистина може да опстои е сфаќањето дека идентитетот како концепт не е непроменлив, бидејќи се променливи и биолошките и социолошките фактори што го определуваат. Тој постојано се гради и се надградува инкорпорирајќи ги во себе промените што се случуваат околу него. Како самосвест на припадност на една групација што историски настанала и се развивала во зависност од критериумите што групата ги воспоставува во односите со другите општествени групи, културниот идентитет на Македонците постојано е доведуван во прашање. Ваквата состојба го принудува да гради културни производи како што е приказната за Силјан штркот што, од една страна, ја потенцираат неговата желба за непроменливост, но истовремено ја истакнуваат и свесноста за дијалог со Другите. Литература на кирилица: Афанасьев, А. 1865. Поэтические воззрения славянъ на природу, том 1. Москва. Бодде, Д. 1977. Мифы древнего Китая. Москва. Дојчиноски, Киро. 1995. Македонија низ вековите. Скопје: Матица македонска. Пенушлиски, Кирил. 1968. Волшебни народни приказни, во Волшебни приказни. Скопје: Македонска книга. Саздов, Томе. 1982. Приказните на Марко Цепенков. Кај Цепенков, К. Марко. Светот на приказните. Скопје. Словенска митологија. 2001. Београд: Zepter Book World. Стојковиќ, Бранимир. 2002. Идентитет како детерминанта на културните права, во Културен идентитет, разлика во себе. Скопје: Темплум. Татаровска, Ленка. 2006. Метаморфозите во македонските народни умотворби. Скопје: Менора. Цепенков, Марко. 1972. Народни приказни, кн. 2. Скопје: Македонска книга. Чаусидис, Никос. 2005. Космолошки слики, том 1. Скопје. Литература на латиница: Aristotel. 1970. Nikomahova etika. Beograd: Kultura. Bassand. Michel. 1974. La structure du pouvoir communal d une mi croregion rurale en changement. Windisch, Sociologija Ruralis. Vol. 14, no. 3. Cavendish. R. Ling. O. T. Mitologija. Zagreb: Mladost. 9

Cutrin. Patricia.; Gaither Kenn. 2005. Privileging Identity, Difference and Power: The Circuit of Culture as a Basis for Public Relations Theory. Journal for Public Relations Research, 17(2). Erman. V. G. Temkin. E. N. 1981. Mitovi stare indije. Beograd: Rad. Goffman. Erving. 2003. An Analysis of Ritual Elements, in Social Interactions. Reflections, Spring. Vol. 4, no. 3. Jayarman. Raja. 2005. Personal Identity in Globalized World: Cultural Roots of Hindu Personal Names and Surnames, in the Junal of Popular Culture. Vol. 38, no. 3. Blackwell. Publising USA. Lakan. Žak. 1983. Spisi. Beograd: Prosveta. Platon. 2000. Gozba. Beograd: BIGZ. 10