Бастапқы медициналық-санитарлық көмек деңгейіндегі бронх демікпесінің профилактикасы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ КАРДИОЛОГИЯ ЖӘНЕ ІШКІ АУРУЛАР ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ Бастапқы медициналық-санитарлық көмек деңгейіндегі бронх демікпесінің профилактикасы (әдістемелік ұсынымдар) Алматы 2014

Авторлар: м.ғ.д., профессор С.Ф.Беркінбаев, м.ғ.д., профессор Ж.Е.Баттакова, м.ғ.д., профессор Т.Т.Нүрпейісов, м.ғ.д., профессор Т.Н.Нүрпейісов, м.ғ.к. Ж.С.Абеуова, м.ғ.к. Р.Б.Акпеисова, Г.З.Абдушукурова, Т.Нурпеисов, м.ғ.д Г.Ж.Токмурзиева Рецензенттер: м.ғ.д., профессор Н.А.Абдикалиев м.ғ.д., профессор А.А.Шортанбаев Бұл әдістемелік ұсынымдар денсаулық сақтау саласының бастапқы буын қызметкерлеріне жалпы тәжірибе дәрігерлеріне, отбасылық дәрігерлерге, орта буын медицина қызметкерлеріне, әлеуметтік қызметкерлер, психологтар және ынталы топтарға арналған. Ұсынымның мақсаты алғашқы буын мамандарының жоғарыда аталған топтарын бронх демікпесі профилактикасының белсенді практикалық құралмен қамтамасыз ету болып табылады. Әдістемелік ұсынымдар Кардиология және ішкі аурулар ҒЗИ (2014 жылғы «27» қаңтардағы 1 хаттамасының шешімімен) мен Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемалары ұлттық орталығының Ғылыми кеңестерінің отырысында қаралып (2014 жылғы «10» ақпандағы 1 хаттамасының шешімімен) мақұлданды. Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы Сараптау 2014 жылғы 10 маусымдағы 4 шешімімен бекітілген. Кеңесінің

Мазмұны Кіріспе... 4 Негізгі бөлім МСАК деңгейінде бақыланатын қауіп фокторы... 6 БД қауіп факторын элиминациялау бойынша практикалық ұсынымдар... 9 Қорытынды... 13 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...14 3

Кіріспе Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан дамуы 2050» жолдауында қойылған міндеттерге сәйкес денсаулық сақтау саласының басым міндеттерінің бірі бастапқы медициналық-санитарлық көмекті дамыту болып табылады. Мұнда БМСК қызметінің профилактикалық саласына негізгі тірек жасалып, қабылданған даму стратегиясы және қолданыстағы нормативтікқұқықтық актілер профилактикалық медицинаны дамытуға және отандық денсаулық сақтау саласының және әлеуметтік саулықтың басым моделі ретінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға бағытталған. Осыған байланысты ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің және Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемалары ұлттық орталығының қолдауымен Кардиология және ішкі аурулар ҒЗИ ғылыми-практикалық орталығы әлеуметтік маңызды аурулардың бірі ретінде бронх демікпесінің алдын алу жөнінен осы аталған ұсынымдарды әзірлеп шығарды. Бронх демікпесі бұл тыныс жолдарының көптеген жасушалар мен жасушалық элементтер қатысатын, созылмалы аллергиялық қабынбалы ауру. Созылмалы қабыну бронхтық гипербелсенділікке себепші болады, ол өз кезегінде демілдеміл тұншығуға, экспираторлы демікпеге, жөтелге алып келеді. Бұл белгілер бронхтың обструкциясы әсерінен тыныс жолдарының бітелуіне, шырыштың ісінуіне, шырыштың гиперсекрециясына, майда бронхтар мен бронхиоланың бұлшық еттерінің гипертрофиясына байланысты. Бүкіл әлем бойынша 300 млн. демікпесі бар науқастар белгілі болып отыр, алайда осы уақытқа дейін бірде-бір ел аурудың деңгейін төмендете алмай келеді. Осыған қарамастан Еуропа мен АҚШ-тың дамыған елдері кең салалы профилактикалық және диагностикалық шараларды кеңінен ендірудің арқасында бұл мәселені шешуде бірқатар жетістіктерге жетіп келеді. Бастапқы деңгейінде бұл демікпенің бірден анықталуына, жас шектелімі бойынша салыстырмалы түрде жасаруына, бірақ кейінірек ауыр науқастар мен еңбекке жарамсыздықтың арақатынасын төмендетуге мүмкіндік берді [1]. Науқас пен қоғамның көзқарасы бойынша, демікпеге бақылау жасау үшін жұмсалатын шығын жоғары болып көрінеді, бірақ емнің сәйкессіздігі, ұлттық бағдарламаның болмауы, қорыта алғанда, бізге тіпті қымбатқа түседі. Бүгінде демікпенің алдын алуға болатындығы дәлелденіп отыр, тіпті, ол пайда болған күнде оның клиникалық көрсетілімдерін түнгі белгілерін, өмірлік белсенділіктің шектелуін, асқынуларын, шұғыл дәрі-дәрмектерді қабылдауды және медициналық көмекке жүгінуді жоюға (бақылауға) болады. Сондықтан бронх демікпесінің бастапқы және екінші қатардағы профилактикасы мәселелері дамыған елдерде де, Қазақстанда да ашық қалып отыр, бұл өз кезегінде даму көрсеткіштерінің арақатынастарын өте жылдам жойып келеді. Соңғы жылдары мемлекетіміздің іске асырып келе жатқан дамыған 50 ел қатарына ену, әсіресе 30 ел қатарына қосылу, ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайын халық алдындағы үндеуінде 4

айтылатын, халыққа жүктеген бірден-бір міндеті, біздің негізгі басымдылығымыз бен негізгі мақсатымыз болып отыр [2]. Солай бола тұрса да, Батыс Еуропаның кейбір елдерінің және АҚШ тәжірибесін негізге ала отырып, осы ауруға қатысты кейбір мәселелерді атап өтсек болар еді. Негізгі аурулардың таралуының әлемдік құбылысы көрсетіп отырғандай, олардың ішіндегі әлеуметтік маңыздыларының шұғыл түрде өсуі, халықтың, тіпті тұтас мемлекеттің тұрмыс жағдайының артуымен, әсіресе «батыстық өмір салтының» өсуімен, вестернификациямен сәйкес келіп отыр. Осындай аурулардың жарқын көрінісі ретінде цивилизация ауруы атанған бронх демікпесі болып отыр. Ең алдымен бұл процесс қауіп факторларының артуымен және өршітуші агенттерінің артуымен байланысты. Бүгінгі күні бронх демікпесін дамытатын қауіп факторларының бірқатары белгілі болып отыр. Оларды ішкі және сыртқы деп екіге бөлуге болады. Ішкі факторларға негізінен генетикалық бейімділікті жатқызуға болады - атопияға бейім гендер және бронхтық гипербелсенділіккке бейім гендер зерттеліп отыр. Қазақстан денсаулық сақтау саласының алдына қойылып отырған ағымдағы міндеттерді ескеретін болсақ, генетикалық зерттеулерді жүргізуді болашақтағы іргелі міндеттерге жатқызуға болады. Ішкі фаторларға семіздікті және жынысты жатқызуға болады. Лептиннің тыныс жолдары функциясына әсер етіп, бронх демікпесін қоздыратыны [3], ал ұл балалардың ерте жаста қыздармен салыстырғанда демікпемен екі есе артық ауыратыны белгілі [4]. Алайда бұл белгілердің салыстырмалы сипатта екені, әсіресе артық салмақтың жүректамырлы немесе эндокринді патологияға әсерімен салыстырғанда белгілі. Жыныстық ерекшеліктер бронх демікпесінде бірте-бірте жойылады. 5

Негізгі бөлім БМСК көлемінде бақыланатын қауіп факторлары Бронх демікпесі профилактикасына қатысты негізгі және әлеуетті жоюға болатын факторлардың ішінде сыртқысына жататындар: 1) Аллергендік ықпал (тұрмыстық, эпидермалдық, жұқпалы, шаң-тозаңды). Аллергиялық сенсибилизация пренатальды кезеңде дамуы мүмкін [5, 6]. Алайда осы күнге дейін эмбрионның гиперсезімталдығы үшін жеткілікті болатын аллергеннің ықпал ету кезеңі мен қауіпті мөлшері туралы жеткілікті көрсетілімдер жоқ [5]. Жүктілерге жасалған зерттеулер белгілі себептермен өте аз. Сонымен қатар бұл теорияларға қарсы көрсетілімдер де бар. Негізінен, мысық ұстағандардың атопия қаупінің төмендеуін көрсететін зерттеулер де бар [7]. 2) Инфекциялар, негізінен вирустық. Ұзақ мерзімді зерттеулер көрсеткендей, РСВ-инфекциясын жұқтырған балалардың 40% соңында бронх демікпесімен ауырады [8]. Сонымен қатар, кейбір респираторлы инфекциялармен ерте бала шағында ауырғандар демікпемен ауырмайтындығы туралы да мәліметтер бар [9]. 3) Кәсіби сенсибилизаторлар. Бронх демікпесімен байланысы бар 300-ден астам заттар нақты дәлелденген [10]. 4) Шылым шегу (белсенді және енжар) жалпы қабылданған қауіп факторына жатады (дәлелдеу деңгейі В) [11]. 5) Ауаның бөлме ішілік және сырттай ластануы (поллютанттар) [12]. Бұл көрсетілімдер де әзірге қарама-қайшылықты болып отыр, тура арақатынасы белгілі емес. 6) Тамақтану. Тамақтанудың, әсіресе бала емізудің мәні, бронх демікпесімен ауруды азайтудағы мәнін көптеген авторлар зерттеген [13], алайда заманауи өмір салты бала емізудің ұзақтығына әсер етпей қоймайды, тағамға жоғары дәрежелі өңдеуден өткен өнімдер қолдану демікпені тудыру қаупіне алып келеді [14]. Осылайша, жоғарыда аталғандардан, демікпенің мультифакторлы ауру екені белгілі және оның дамуына әсер ететін кейбір факторлардың үлесі әлі де толық зерттелген жоқ. Жоғарыда аталғандарды, сондай-ақ нақты практикалық шараларды қолдану қажеттігін есепке ала отырып, біз қауіп факторын өзгертілетін және өзгертілмейтін деп бөлдік. Өзгертілмейтін қауіп факторлары: 1. Тегінде бар тұқым қуалаушылық. 2. Жасы. 3. Жынысы. Әрине, өзгертілетін қауіп факторларына ерекше көңіл бөлу керек: 1. Бақылауға келмейтін аллергиялық жайлар мен аурулар (созылмалы аллергендік ықпал); 2. Поллютанттар (бөлменің ішілік және сыртындағы ауаны былғаушылар) 3. Тамақтану сипаты (соның ішінде емізу). 6

4. Шылым шегу. 5. Төмен дене шынығу белсенділігі, артық дене салмағы. 6. Ілеспелі жұқпалы және жұқпалы емес аурулар. 7. Дәрі-дәрмектерді дәрігер бақылауынсыз бейберекет қабылдау (ең алдымен антибактериялы дәрмектер). 8. Кәсіби қауіп факторлары. Республикалық аллергия орталығы мен Кардиология және ішкі аурулар ҒЗИ өткізген зерттеулер бронх демікпесінің бақыланатын және өзгертілетін қауіп факторларының біріне бақылау жасау арқылы алдын алуға болатын аллергиялық ринит жататындығын көрсетті! Бронх демікпесі мен аллергиялық риниттің әрқашан бір-біріне жалғаспалы аурулар ретінде белгілі екендігі нақты дәлелденді (дәлелдік деңгейі А). «Бір жол бір ауру» концепциясы жалпы эпидемиологиялық, патогенетикалық және психологиялық сипаттарына сәйкес қолдау тапты [15]. Көптеген зерттеулер риниттің бронх демікпесімен жалпы қауіп факторларының ортақтығы арқасында тығыз байланысты екендігін көрсетіп отыр. Отбасылық атопикалық анамнез аллергиялық ринит пен бронх демікпесінің негізгі қауіп факторларының бірі болып отыр [16]. Қоршаған ортаның қолайсыз жайлары, генетикалық бейімділігі, тұрмыстық аллергендердің ерте жас шамасындағы әсері, баланың ана сүтін ембегендігі, анасының шылым шегуі, кәсіби сенсибилизаторлар және т.б. сәбидің аллергиялық ринит пен бронх демікпесінің пайда болуына нақты әсер етеді. Аллергиялық ринит өз бетінше бронх демікпесі дамуының басты қауіп факторы болып табылады. Әртүрлі көрсеткіштер бойынша аллергиялық ринит науқастарының демікпенің салыстырмалы даму қаупі, бұл ауруы жоқтарға қарағанда 11-17 есе артық [17]. Жыл бойына аллергиялық риниті бар науқастардың телімді емес бронхтық гипербелсенділіктің жиі көтерілетіндігі анықталған еді. Оған қоса, әртүрлі көрсеткіштер бойынша аллергиялық риниті бар науқастардың 20-40% демікпе пайда болады [18]. Поливалентті сенсибилизациясы бар науқастар моноаллергиясы бар науқастарға қарағанда жоғарылау қауіпке ие. Демікпесі бар науқастардың 70% жуығы ілеспелі аллергиялық риниті бар, ол өз кезегінде демікпе белгісі ауырлығының ұлғаюына және денсаулық сақтау ресурстарын асыра қолдануға байланысты факторлардың бірі [19]. Тыныс алу жолдары эпителийден, базальды мембранадан және негізгі пластинкадан тұратын сілемейліден құрылған. Жоғарғы және төменгі тыныс жолдарының кірпікті эпителий құрылымдары арасында аса айырмашылық жоқ, алайда кейбір зақымдану белгілері базальді мембрананың қалыңдауы, эпителиалды қабаттың «нәзіктігі», бірыңғай салалы бұлшықет жиырылуы бронх сілемейлісінде ғана болады [20]. Аллергиялық ринит те, бронх демікпесі де семіздік жасушалары мен эозинофилдердің артық түсуімен сипатталатын ұқсас қабыну процестерімен сипатталады. Көптеген авторлар олардың механизмдерінің әртүрлі типтерін зерттеу барысында аллергияның жалпы медиаторларын гистаминдерді, лейкотриендерді және т.б. қатыстыруға күмән туғызбайды. Бұл бронх демікпесі мен аллергиялық 7

ринитті бірге байланыстыруда анти lge- вакцинасының, аллергенспецификалық иммунотерапияның, антилейкотриендік дәрмектердің тиімділігін көрсететін бірқатар зерттеулер арқылы дәлелденіп отыр [21]. Мұрын функциясының бұзылуы, мұрыннан бөлінетін өкпе аспирациясының, мұрын-бронх рефлексінің, қан жүру салаларының қабыну медиаторларының шамадан артық бөлінуі т.б. жоғарғы және төменгі тыныс жолдарының өзара әрекетіне қатысатын және басқа да механизмдердің рөлі белсенді түрде зерттелуде. Ринитті емдеу бронх демікпесі белгілерінің ауырлығы мен айқындылығын біршама төмендетеді [22], бұл пайымдаудың дәлелдік деңгейі А, ол өз кезегінде Ғалами стратегия авторларының демікпені (GINA) емдеуде және оның алдын алуда 2012 жылдың соңғы қарастырылымында демікпе науқастарының аллергиялық ринитін емдеудің қажеттігін ескеруге түрткі болды [1]. Осылайша, аллергиялық ринитті міндетті түрде демікпе алды ахуалы деп есептеуге болады (дәлелдік зерттеу деңгейі 1b), бұл бронх демікпесі бірінші, екінші, үшінші кезектегі профилактикасына қатысты автоматты түрде оның диагностикасын, емін, алдын алу шараларын маңыздылығы жағынан бірінші орынға қояды. Бұл ұсынымдар денсаулық сақтау саласының бірінші буын қызметкерлеріне жалпы тәжірибе дәрігерлеріне, отбасылық дәрігерлерге, орта медицина қызметкерлеріне, әлеуметтік қызметкерлерге, психологтар мен белсенділер топтарына арналған. Ұсынымның мақсаты жоғарыда аталған бірінші топ мамандарын бронх демікпесі мен ілеспелі жайларының алдын алу үшін практикалық құралмен қамтамасыз ету болып табылады. БМСК қызметкерлері өздері қызмет көрсететін учаскіде, елді мекенде, кәсіпорындарда, адамдардың өмір сапасын жақсарту ісінде, БД дамуының қауіп факторларын анықтауда, бағалауда, алдын алуда, жүргізуде және басқаруда маңызды рөль атқарады. Аллергиялық ринит пен БД ерте анықтаудың, соңғы клиникалық ұсынымдарға сәйкес дер кезінде және дәлме-дәл келетін ем берудің мәні зор [23, 24, 25, 26]. Жұмыс жоспарының «жоғарыдан төменге түсетін» әдісін қолдануды ұсынып отырмыз: демек, нақты мекен етудің әлеуметтік-экологиялық ортасын және ұйымдасқан коллективтерді «сауықтандыру» шараларын жасаудан бастап, жеке-дара адам мен отбасы деңгейіне араласумен аяқтау қажет, соның ішінде денсаулығындағы бұзылымдарды ескере отыру қажет. Профилактика деп аурудың дамуы мен/немесе өршуін туғызатын халыққа және жеке адамдарға әсер ететін жағдайлар мен факторларды төмендетуге, не алдын алуға бағытталған шараларды айтамыз. Мұндай шаралар немесе араласулар үш топқа бөлінеді. Бастапқы профилактика, оның мақсаты халықты аурудың дамуынан немесе өмірлік функцияларының бұзылуынан қорғау шараларын қарастыру. Мұндай араласуларға енетіндер: * салауатты өмір салтына үйретудің топтық және жеке дара деңгейіндегі барлық шаралар жиынтығы - дұрыс күн тәртібін сақтау, пайдалы тағамтану, дене 8

шынығудың маңызы және шылымның, ішімдіктің, есірткінің зияндығы. * халықтың зиянды әдеттен айырылуына көмектесу, жеке-дара және отбасылық деңгейдегі жұмыс. * ауру дамуының қауіп факторлары мониторингісі үшін үнемі бақылау және скринингілік тестер жасап тұру. * үй жағдайында және жұмыс орнында попенциалды қауіп факторларын бақылау. Екінші реттегі профилактика ауру немесе мәнді қауіп факторлары анықталғаннан кейін болатын кірісулерден тұрады, оның мақсаты мүгедектік пен рецидивінің дамуын қоса есептегенде, ауруды бастапқы кезеңінде өршуін тоқтату немесе бәсеңдетуден тұрады.мұндай шараларға кіретіндер: * дәрі белгілеу және науқастың өз жағдайын өзі бақылауға үйрету. * Үнемі бақылау жасау және белгілі қаупі бар адамдарды скринингілеу. * Осындай науқасы бар адамдарға өздеріне сәйкес келетін өмір салты мен еңбек жағдайын таңдап беру. Үшінші реттегі профилактика денсаулығының созылмалы, асқынған ауруы бар науқастарға көмек көрсетуге негізделген. Оның мақсаты жағдайынынң одан әрі төмендеуінің алдын алу және өмір сүруін барынша сақтап қалу. Бұл шараларға енетіндер: * аурудың асқынуларынан кейін, ота жасаудан, мүгедектіктен кейін оңалту бағдарламасы; * науқастарды қолдау топтарын құру,әлеуметтік көмек көрсету; * паллиативті арласуды белгілеу және жүргізу, т.б. БД қауіп факторларын элиминациялау бойынша практикалық ұсынымдар: Кейбір қауіп факторларының модификациялы емес сипатына қармастан,оларды анықтаудың мәні зор, себебі БД дамуын анықтау әрбір науқастың қауіп дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді. Балалық шақта демікпе ұл балаларда жиі кездеседі, ал 20 жасқа таяғанда әйелдер ме ерлердің арасалмағы теңдеседі, ал 40 жастан кейін БД көбінесе әйел адамдарда жиі кездеседі, себебі ол ағзаның гармоналдық өзгерісімен байланысты. Тұқым қуалаушылықтың да мәні зор - егер ата-ананың бірінде демікпесі болса, онда демікпенің даму мүмкіндігі 3-6 есе ұлғаяды. БМСК қызметкерлерінің басты назары, әрине, модификациялы қауіп факторына жұмылдырылуы керек. 1. Реттелмейтін аллергиялық жағдайлар мен аурулар (жалғаспалы аллергендік ықпал). Жоғарыда айтылғандай, аллергиялық риниттің ерте диагностикасы мен сәйкестендірілген дер кезіндегі емі (кеміндегі басқа да аллергиялық аурулар есекжем,дерматиттер, тамақтық және дәрілік аллергиялар) бронх демікпесінің даму қаупін бірден төмендетуге мүмкіндік береді, болмаса ол асқына береді. 9

Негізгі қауіп туғызатындардың бірі науқансыз аллергендер үй шаңы, жануарлар жүні, көк, зең саңырауқұлақтары, т.б., сенсибилизациясы бірден білінбейді, бірақ бірте-бірте адамның денсаулығына зиянын тигізеді. Персистенттік (тұрақты) аллергиялық ринитті анықтау - 3 күннен артық, жылына 3 аптадан артық белгілерінің байқалуы анықталған аллергендерге байланысты, толық диагностикасын қоюға және емдеу мен алдын алудың жекедара курсын өткізудің бірден-бір көрсеткіші болып табылады. Бұл ұсынымда біз барлық өткізілетін шараларды санамалап жтпаймыз,олар заманауи халықаралық ұсынымдар мен нормативтер негізінде 2013 жылы РҒПАО құрған «Аллергиялық ринит» Протоколында берілген [24]. Осыған қосы, РҒПАО қызметкерлері бүгінгі күні аллергиялық ринит пен оның демікпеге әсері жайлы халықаралық ұсынымды жергілікті жағдайға бейімдеумен айналысып жатыр, ол өз кезегінде ҚР Емдеу-профилактиклық ұйымдарға және тұрғындарға қол жетімді болады. 2. Поллютанттар (бөлме ішілік және сыртындағы ауаны ластаушылар). Тұрғын бөлмелерлегі, ең алдымен жатын бөлмелердегі ортаны барынша сауықтандыру қажет.бұған үй жауарларын ұстауды, шаң жинағыштарды жоюды, ылғалдық, дымқылдық ошағын құрту, үнемі тазалау және шаң сүрту шаралары кіреді.ас үй мен ваннада, басқа бөлмелерде ылғалдылққа жол беруге болмайды, көктенген жерлерді тереңдете тазалап, көк бсқан отынға сақ болу керек, қоқысты, шіри бастаған жапырақтарды, т.б. қауіпсіз жерге тастау керек, киімді, көйлек - көншекті ауасы желдетілмейтін жерде кептіруге болмайды.сондай-ақ үйде құрт-құмырсқаның болмауын қадағалау, химиялық агенттерді қолданбауға тырысу қажет, себебі олар БД туындатуы мүмкін. Сонымен қатар, басқа да тұрмыстық химияны кір жуатын ұнтақтарды, ағартқыштарды, полирольды, ауа тазартқыштарды шектеп қолдану керек.кондиционерлер мен радиаторларды (соның ішінде жеке көліктегі) пайдалану мен күтім жасау үнемі тазалау, ағып кетуін қадағалау, фильтрлерін ауыстырып отыру және күмәнді жерлерін тексеріп тұру айналамыздағы ауаны біршама сауықтандыруға көмектеседі. Үй атмосферасын сауықтандыру үшін ионизаторлардың, тазарқыштардың, ауа ылғалдандырғыштардың, жуғышы бар шаңсорғыштардың (немесе су фильтрі бар шаңсорғыштардың) пайдасы зор. Ал сыртқы айналаға қатысты мына ұсынымдар бар: күн аз түсетін, жел соқпайтын аудандарда болудан, қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындар мен объектілер қасында, саз батпақты және тазартылмайтын тоғандар, қоқыс тасталатын орындар маңында жүруден қашқақтау қажет. Мұндай орындарда болу қажеттігі туса, жеке-дара қорғаныс заттарын респираторларды пайдаланған жөн. Ағзаның аллергиялық күйге келгенін сезсеңіз, маусымдық және маусымдық емес аллергендердің негізгі топтарын анықтау және сенсибилизациясын айқындау үшін тексеріліп, аллерголог-дәрігермен кеңесу қажет. 10

3. Астану сипаты ( соның ішінде емізу). Өте ерте жастан дұрыс толымды тамақтану иммунитеттің дұрыс қалыптасуының және аллергиялық аурулардың өршігуінің алдын алу шарасы болып табылады.барынша баланы ұзақ емізу, сонымен қатар дер кезінде қосымша тамақтандыру ұсынылады.балаға да ересекке де негізсіз тамақтың түрінен шектеуге болмайды. Тамақтанудың әртүрлілігі,экологиялық тазалығы және астанудың дұрыс тәртібі - сау иммунитеттің кепілі. «Иммунитетті көтеретін» деп белгіленген тағамдар мен биологиялық белсенді қоспаларды бейберекет қолдана беруге болмайтындығынан сақтандыруымыз керек.адамның дара ерекшеліктерін ескермей оның иммунитетін көтеру аллергиялық аурулардың өршуіне не пайда болуына әкеліп соғады! Тәттіні, алкогольді, дәмдендіргіштерді, пакеттегі шырындарды, консерванттарды шектеу де өз пайдасын тигізеді. Тамақ аллергиясы айқындалған жағдайда негізгі тағамдардың жақпайтындығын анықтауға және құптауға тексеріліп, аллерголог-дәрігермен кеңесу қажет. 4. Шылым шегу (белсенді және пассив) Шылым шегу өкпе ауруларының ішінде басты қауіп факторларының негізгісінің бірі болып есептеледі. Соңғы кезде қоспалар мен кальян шегудің алдын алу маңызды роль атқара бастады.шылым шегуден бас иартыңыз және өз маңыңызда шылым шегуге жол бермеңіз. Сіз өз өкпеңіздің саулығын ұзартасыз. Біздің үкіметіміз халықтың денсаулығына шылымның әсерін төмендету жөнінен бірқатар шаралар қабылдап отыр. Оған жауапкершілікпен қарау - әрқайсысымыздың міндетіміз. Сізге жақын Салауаты өмір салты орталығымен немесе аллерголог-дәрігермен кеңесіңіз. Шылым шегуден арылуға болады! 5. Төмен дене шынығу белсенділігі, артық салмақ. Тыныс мүшелері бірқтар мол қорға ие, ол спортпен айналысқанда және белсенді өмір салты кезінде, жаяу қыдыру, ертеңгі гимнастика кезінде ұлғаяды. Әсіресе бұл балалық шақта, белсенді өсу кезінде аса қажет. Ересектерде де артық салмақтан арылу, семіздікпен күресу және гиподимания кезінде жақсы әсер береді. Спортпен айналысуға кедергі болатын ілеспелі аурулардың болуы, денеге шамалы салмақ түсіру, тыныстау гимнастикасы өкпенің фукнционалды мүмкіндігінің біршама өсуіне әкеліп соғады. 6. Ілеспелі инфекциялы және инфекциялы емес аурулар. Демікпе мен аллергиялық ринит аллергиялық ауру болып табылады, алайда жоғарғы және төменгі тыныс жолдарының созылмалы инфекциялық процестері оның басталуын қоздырады. Әсіресе бұл вирустық және фунгустық инфекцияларға қатысты, оған көңіл бөлу оның маңыздылығына сәйкес келмейді, ал антибактериалды дәрмектерді қолдану кері әсерге алып келеді. Инфекцияның созылмалы ошағын сауықтандыру шаралары (кариесті тістер, синуситтер, тонзилит және т.б.) тыныс жолдарының дұрыс микрофлорасының, сондай-ақ сілемейлі 11

қабатының қорғаныс қабілетінің қалпына келуіне әсер етеді. Сөйткенмен, баланы тым қорғаштау, оның басқа балалармен араласуына шек қоюдың қажеті жоқ. Иммунитеттің қалыптасуы мен дұрыс жұмысы стерильді жағдайда болуы мүмкін емес, көрсетілімі жоқ егулер ( әсіресе қарсы көрсетілімдері кезінде) ағзаның аллергиялануына алып келеді. 7. Дәрі-дәрмектерді өзбетінше қабылдау (бірінші кезекте антибактериалды дәрмектер). Полипрагмазия, фармакомпания, өзін-өзі емдеу - атап айтқанда БД дамуының және аллергиялық реакцияның нағыз қауіп факторлары болып табылады. Әсіресе бұл жіті және созылмалы тыныс жолдары аурулары кезінде (ОРЗ) антибактериалды дәрмектерді өзбетінше қолдануға қатысты. Сондықтан бірнеше ережелерді қатаң сақтау қажет: 1) антибиотиктер профилактикалық мақсатпен қолданылмайды; 2) антибиотиктерді тек қана дәрігер тағйындауы қажет; 3) антибактериалды терапия бағыты 5-7 күннен кем болмауы керек; 4) құрғақ және қақырықты жөтел, тіпті азғана мөлшерлі сілекейлі-іріңді қақырық болса да, айқын белгілі жалпы интоксикация болмаған жағдайда антибактериалды терапияны тағайындауға көрсетілім бола алмайды; Сол секілді, дәрілік құралдар ретінде арнаулы сертификаттан өтпеген «иммуностимуляторларға», тағамның биологиялық белсенді қоспаларына, «халықтық» емге, «шығыс» медицинасы дәрмектеріне және басқа заттарға өте сақ болу керек. Дәрмектерді қабылдамас бұрын оның нұсқауын оқыңыз. Нұсқауында «дәрігердің рецептімен» деген көрсетілімі болса, оны өз бетіңізбен қабылдаудан бас тартыңыз. 8. Кәсіби қауіп факторлары. Кейбір мамандықтардың тыныс жолдарына зиянды ықпалы бар екендігін бәріміз мойындаймыз. Сондықтан осы қауіп факторларының отандастарымыздың денсаулығына зиянын барынша азайтып, кәсіби тексерулер, диспансерлеу, санаториялы-курортты емдеу және басқа да шараларды жұмыс орнына және кәсіби ерекшеліктріне қарай ұдайы өткізіп отыру қажет. Күрделі жағдайларда кәсіби аурулары бойынша мамандарға немесе аллерголог-дәрігерге жолдап отырыңыздар. 12

Қорытынды Осылайша, жоғарыда айтылғандар бронх демікпесі сияқты көп таралған және әлеуметтік мәні бар аурудың пайда болу қаупін барынша төмендетуге мүмкіндік береді. Көбінесе аталған қауіп факторлары БД-ң бастапқы профилактикасына қатысты, олар сондай-ақ екінші (үшінші) дәрежелі профилактикасы үшін де маңызды, себебі демікпенің дамуы кезінде себеп болатын және ауруды қоздыратын агенттердің асқыну жиілігін кемітуге, дәрі-дәрмек қажеттілігін төмендетуге, науқастардың өмір сапасын арттыруға мүмкіндік береді. БД-ң екінші және үшінші кезектегі профилактиксының негізгі механизмі ретінде заманауи хлықаралық клиникалық ұсынымдарға сәйкес дер кезінде және үйлесімді ем белгілеу болып табылады. РҒП АО және К және ІА ҒЗИ 2013 жылы демікпе мен аллергиядық ринитті емдеу [23, 24] және диагностикалау жөнінен хаттамаларын кезекті түрде қарастырып, медицина қызметкерлері [25] мен науқастардың өздері [26] үшін демікпені өздігінен бақылау бойынша жолбасшылық нұсқау шығарды. Сонымен қатар, сау тұрғындар мен аллергиялық ауруы бар науқастарға психологиялық кеңес берудің маңыздылығын да ұмытуға және бағаламауға болмайды. Дер кезінде диагностикалаудың, емдеу мен алдын алу шараларының маңыздылығын, толық емделу мүмкіндігі немесе ауруды тұрақты бақылау, науқас пен медицина қызметкерлрі арасындағы ынтымақтстық, Президентіміздің, Үкіметтің,Денсаулық сақтау министрлігінің және «Саламатты Қазақстан» Ұлттық бағдарламасының алдымызға қойған міндеттің орындалуының кепілі болып табылады. Ұйымдастыру шаралары мен ендірулердің тиімділігі келесі үш-бес жыл ішінде белгілі болады, ең алдымен бронх демікпесінің ерте диагностикасының есебінен жақсаруы, болашақта демікпенің ауыр түрінің, жас мөлшеріне, мүгедектенуіне,ал соңында өлімге алып келуінің пайыздық арақатынасына әсері көрінеді. Осының бәрі еліміздің жедел индустриялану кезеңінде дамыған елдерге тән болған қауіптер мен ауруларға байланысты мәселелрді айналып өтуге мүмкіндік береді. 13

Қолданылған әдебиеттер тізімі 1. Global strategy for asthma management and prevention, 2012 (Update). M.Fitzgerald et al. 2012 128 p. (доступносwww.ginasthma.com) 2. Ежегодное обращение Президента Республики Казахстан к народу Казахстана, 12 декабря 2012 г. 3. BeutherDA, WeissST, SutherlandER, 2006 4. HorwoodLJ, FergussonDM, ShannonFT, 1985 5. Bosquet J, Yssel H, Vignola AM. Is allergic asthma associated with delayed fetal maturation or the persistence of conserved fetal genes? // Allergy 2000;55(12):1194-7. 6. Jones CA, Holloway JA, Warner JO. Does atopic desease start in fetal life? // Allergy 2000;55(1):2-10. 7. Ownby DR, Johnson CC, Peterson EL. Exposure to dogs and cats in the first year of life and risk of allergic sensitization at 6 to 7 years of age. // JAMA 2002;288(8):963-72. 8. Gern JE, Busse WW. Relationship of viral infections to wheezing illnesses and asthma. // Nat. Rev. Immunol. 2002;2(2):132-8. 9. Stein RT, Sherril D, Morgan WJ et al. Respiratory syncytial virus in early life and risk of wheeze and allergy by the age 13 years. // Lancet 1999;354(9178):541-5. 10. Malo JL, Lemiere C, Gautrin D, Labrecque M. Occupational asthma. // Curr. Opin. Opin. Pulm. Med. 2004;10(1):57-61. 11. Chaudhury R, Livingston E, McMahon AD et al. Cigarette smoking impairs the therapeutic response to oral corticosteroids in chronic asthma. // Am. J. Respir. Crit. Care Med. 2003;168(11):1308-11. 12. Upham JW, Holt PG. Environment and development of atopy. // Curr. Opin. Allergy Clin. Immunol. 2005;5(2):167-72. 13. FriedmanNJ, Zeiger RS. The role of breast-feeding in the development of allergies and asthma. // J. Allergy Clin. Immunol. 2005;115(6):1238-48. 14. Devereux G, Seaton A. Diet as a risk factor for atopy and asthma. // J. Allergy Clin. Immunol. 2005;115(6):1109-17. 15. Grossman J. One airway, one disease. Chest 1997;111 (2 Suppl):11S-16S 16. Lundback B. Epidemiology of rhinitis and asthma. // Clin. Exp. Allergy 1998;28(Suppl 2): 3-10. 17. Wright AL, Holberg CJ, Martinez FD et al. Epidemiology of physiciandiagnosed allergic rhinitis in childhood. // Pediatrics 1994;94(6 Pt 1):895-901. 18. Leynaert B, Bosquet J, Neukirch C, Liard R, Neukirch F. Perennial rhinitis: an independent risk factor for asthma in nonatopic subjects: results from the European Community Respiratory Health Survey. // J. Allergy Clin. Immunol. 1999;104(2 Pt 1):301-304. 19. Price D, Zhang Q, Kocevar VS et al. Effect of concomitant diagnosis of allergic rhinitis on asthma-related health care use by adults. // Clin. Exp. Allergy 2005;35(3):282-287. 14

20. Bentley AM, Jacobson MR, Cumberworth V et al. Immunohistology of the nasal mucosa in seasonal allergic rhinitis: increases in activated eosinophils and epithelial mast cells. // J. AllergyClin. Immunol. 1992;89(4):877-883. 21. Bosquet J, Van Cauwtnberge P, Khaltaev N. Allergic rhinitis and its impact on asthma. // J. AllergyClin. Immunol. 2001;108(5 Suppl):S147-334. 22. Adams RJ, Fuhlbridgge AL, Finkelstein JA et al. Intranasal steroids and the risk of emergency department visits for asthma. // J. Allergy Clin. Immunol. 2002;109(4):636-342. 23. Нурпеисов Т.Т., Нурпеисов Т.Н., Абдушукурова Г.З. Бронхиальная астма у взрослых // Метод.рекомендации. Алматы, 2013 г. 19 с. 24. Нурпеисов Т.Т., Нурпеисов Т.Н., Акпеисова Р.Б., Абдушукурова Г.З. Аллергический ринит // Метод.рекомендации. Алматы, 2013 г. 14 с. 25. Нурпеисов Т.Т., Нурпеисов Т.Н., Газалиева М.А. и др. Самоконтроль астмы // Метод.рекомендации. Алматы, 2013 г. 38 с. 26. Нурпеисов Т.Т., Нурпеисов Т.Н., Газалиева М.А. и др. Дневник самоконтроля больного астмой // Метод.рекомендации. Алматы, 2013 г. 30 с. 15