Crna Gora na putu evropskih integracija iskustva Poljske

Crna Gora na putu evropskih integracija iskustva Poljske

Crna Gora na putu evropskih integracija Iskustva Poljske Kako su se pripremale ekološke nevladine organizacije u Poljskoj na putu evropskih integracija, na primjeru projekta koji je realizovao Institut za održivi razvoj od 1998. do 2003. Krzysztof Kamieniecki, Aleksander Kędra, Institut za održivi razvoj, Poljska 5 Opis pregovaračkog iskustva u oblasti životne sredine i uloga nevladinih organizacija u njemu Janusz Radziejowski, bivši pomoćnik ministara životne sredine, rukovodilac pregovora sa EU u oblasti životne sredine, Poljska Studijska posjeta predstavnika administracije i nevladinih ekoloških organizacija iz Crne Gore, poljskim institucijama koje podržavaju evropske integracije, pod nazivom Vama takođe može biti teško učinimo taj proces lakšim Aleksandra Kapetanović, EXPEDITIO - Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Prilagođavanje evropskim principima - šta možemo naučiti iz iskustva Poljske Miloš Bošković, Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije Crne Gore PRILOG Deklaracija Ministarstva zaštite životne sredine, prirodnih vrijednosti i šumarstva Poljske, koja se odnosi na zajednički rad sa ekološkim nevladinim organizacijama osnovni pravci 19 33 47 61

Kako su se pripremale ekološke nevladine organizacije u Poljskoj na putu evropskih integracija, na primjeru projekta koji je realizovao Institut za održivi razvoj od 1998. do 2003. Krzysztof Kamieniecki, Aleksander Kędra, Institut za održivi razvoj, Varšava, Poljska Uvod Nekoliko riječi o istoriji Informativna politika Saradnja ekoloških organizacija sa administracijom Druga djelovanja Zaključci

UVOD Nije lako vratiti se mislima na kraj 90-tih godina i reći koliko su Poljaci tada bili svjesni značaja pristupanja Poljske u EU, koje je trebalo da uslijedi u bliskoj budućnosti. Naravno da su rađena istraživanja, koja su pokazivala veoma nizak nivo znanja poljskog društva o Uniji, ali, istovremeno, i visok nivo podrške za naše buduće članstvo. Iz današnje perspektive, djelovanja i razmišljanja donošena prije nekoliko godina, a vezana za pristupanje Poljske u EU, izgledaju nedovoljna, mada je veliki broj tih koraka imao veoma ozbiljan karakter. Sa druge strane, ogromne promjene, koje je pristupanje proizvelo u političkoj, ekonomskoj, društvenoj i ekološkoj sferi, trenutno je teško dostići, s obzirom da je period transformacije, koji je proizvod pristupanja, još daleko od završetka. Može se, vjerovatno, prihvatiti teza, da je u vrijeme pristupanja, u državi koja je trebala da promijeni svoju politiku i ekonomiju na način potpuno dijametralan, kao što je bio slučaj sa Poljskom, stepen društvene koncentracije na moguće nastupajuće, dalje i nove promjene bio neznatan u odnosu na njihov stvarni nivo. Transformacija, koja je tada nastupila u Poljskoj, bila je u značajnom dijelu povezana sa stepenastim usaglašavanjem sa obavezujućim standardima tadašnje Unije. Naravno, svako prihvatanje je drugačije, i stepen društvenog angažovanja u tom procesu je takođe različit. Ipak, mogu se primijetiti mnoge sličnosti. Učešće predstavnika poljskih ekoloških organizacija na sastancima, sa partnerima iz država koje su u prošlosti učestvovale u procesu proširenja EU, bilo je veoma poučno. Iako je situacija tih država, u pogledu zahtjeva EU, bila bitno drugačija u poređenju sa situacijom koja je karakterisala pristupanje država srednjoistočne Evrope, mnoge primjedbe i zapažanja koja smo tada dobili, bila su veoma korisna. Projekat, u kojem trenutno učestvujemo sa partnerima iz Crne Gore, je jedan od načina prenošenja iskustva, koje bi za rezultat trebalo da ima podizanje društvene svijesti u Crnoj Gori, kao i činjenica o pristupanju i svih posljedica iz tog procesa. Ipak, vraćajući se na ranije iznesenu tezu, treba biti svjestan da je pristupanje tako veliko iskustvo, da je minimalizacija društvenog napora unaprijed, koja uvijek prati taj proces, obavezna, uz sva nastupajuća ograničenja. Procesi koji nastaju u društvu u periodu prije pristupanja su važni, i učešće u njima je ogroman izazov. Naizgled, ono je ograničeno na političko mišljenje ili uslove prihvatanja stavova Unije od strane pregovaračkih timova; u stvarnosti, odgovornost za rezultate, ipak pada na cijelo društvo, tako da o tome kakvi će biti rezultati, odlučuje njegova uloga u tom važnom periodu. Što je ono aktivnije, to je proces pristupanja i prijem određene države u EU efektniji, kako u pogledu planiranih ciljeve, tako i kasnije kada dođe vrijeme da se oni ostvaruju. Čini se da je iskustvo država članica u proširivanju EU tako veliko, a svijest država koje traže status članica tako visoka, da će sljedeća proširenja biti sve bolja, na zadovoljstvo cijele Evrope. U ovoj publikaciji ćemo predstaviti određen izbor poslova koje je vodio, prije svega, Institut za održivi razvoj. To je privilegija inicijatora projekta, koji je u periodu priprema za

pristupanje, bio jedna od najaktivnijih društvenih organizacija u izgradnji i podizanju svijesti na putu pristupanja Poljske u Uniju. Predstavljeni projekti se odnose, što je očigledno zbog sfere interesovanja Instituta, na problematiku zaštite životne sredine i održivog razvoja, mada se slični projekti mogu uvesti i u druge oblasti, npr. društvenu sfera, kulturu, pa čak i izabranu privrednu ili ekonomsku granu. U daljem tekstu ćemo, takođe, pokazati određen istorijski kontekst, da bi bolje shvatili klimu u kojoj su predloženi projekti realizovani. Pored toga, neka rješenja koja se odnose na infrastrukturu društvenog pokreta, posebno ekološkog, mogu biti interesantna za potencijalne čitaoce ove publikacije. Interesantna će biti konfrontacija viđenja procesa pristupanja od predstavnika administracije, a ujedno glavnog pregovarača u oblasti zaštite životne sredine, sa viđenjem ekoloških organizacija, takođe sadržana u ovoj publikaciji. Prije dolaska 1998. godine u kojoj su NVO krenule u bitku NEKOLIKO RIJEČI O ISTORIJI U decembru 1991. godine, Poljska je potpisala Evropski ugovor o pridruživanju Zajednici. Godine 1994. smo dobili status pridruženog člana. Tema članstva, iako odložena za daleku budućnost, počinje da bude javna tema. Godine 1995, nastupa novo proširenje Zajednice prijemom Švedske, Austrije i Finske. U julu 1997, Evropska komisija je predstavila mišljenje za sljedeće kandidate, zajedno sa predlogom početka predpristupnih pregovora sa šestorkom najbolje pripremljenih kandidata. Na sjednici Evropskog savjeta, u Luksemburgu, u decembru 1997, Poljska je uračunata u grupu od šest država sa kojima je Savjet predložio početak međuvladine konferencije o članstvu. U martu 1998, u Briselu je počeo proces pristupanja i ciklus šest međuvladinih konferencija sa kandidatima, koji su priznati za najbolje pripremljene za članstvo. Od tog vremena, vladina administracija je u sve većem stepenu angažovana u programu harmonizacije prava, otvorene su kancelarije koje su trebale da olakšaju proces pristupanja 1. 1 Prije svega postao je Komitet evropskih integracija (KIE) - stvoren 1996. god. glavni organ poljske administracije u dijelu koordinacije i programiranja politike integracije Poljske sa EU. Komitet, koji realizuje svoje zadatke uz posredništvo Kancelarije komiteta evropskih integracija (UKIE), sastoji se od predsjedavajućeg (obično je to predsjednik Vlade), sekretara (koji je šef Kancelarije komiteta evropskih integracija) i članova (izabrani ministri). KIE je zamijenio Kancelariju Vlade za poslove evropskih integracija i inostrane pomoći, koja postoji od 1991. god.

Društveno prihvatanje procesa integracija je bilo na visokom nivou početkom 90-tih godina, potom se smanjivalo, dosežući u maju 1998. godine nivo ispod 60%, što je dovelo do ogromnog nemira u državnoj vlasti. U tom periodu je rastao broj protivnika, koji je 2000. god. iznosio 30%. Diskusije, koje su vođene u tom početnom periodu, o prednostima pristupanja Poljske Uniji, povezane su samo u neznatnom stepenu sa temom životne sredine. Harmonogram pregovora tu oblast je postavio na jedno od posljednjih mjesta; međutim, u praksi se pokazalo da to ne znači da im je pripisana niža uloga u odnosu na druge oblasti. Građanske inicijative Nakon 1989. godine, u Poljskoj se počela razvijati veća društvena aktivnost. Period 1989-1992 je period najdinamičnijeg rasta nevladinog sektora. Npr. do 1989. godine, u Poljskoj je postojalo samo 277 fondacija, a već 1990. godine registrovano ih je 597, da bi 1991. godine taj broj porastao na 1078, a 1992. na 1332 (što čini ukupno 3007 novoregistrovanih fondacija). Sa druge strane, kada je riječ o udruženjima, godine 1989. bilo ih je 4 hiljade, a od 1990. do 1992. ih je nastalo preko pet puta više. Narednih godina, rast broja nevladinih organizacija nije bio mnogo veći. U sljedećih sedam godina, do 1999, registrovano je 16451 udruženja i 2547 2 fondacija. Naravno, ekološki pokret je činio važan dio tih društvenih inicijativa. 2 Agnieszka Maszkowska. Treneri u nevladinim organizacijama u cilju procesa profesionalizacije trećeg sektora u Poljskoj. Instytut Socjologii. Uniwersytet w Białymstoku. 2004. Sam početak 90-tih godina bio je period nastajanja novih organizacija i početka djelovanja ekološkog pokreta. U tom periodu, počeli su se ostvarivati prvi kontakti sa ekološkim organizacijama iz zapadne Evrope. Kroz te kontakte, postepeno je rasla svijest o pozitivnim i mogućim negativnim posljedicama jačanja tržišne ekonomije. Aktivnost ekoloških organizacija, u vezi sa postepenim razvojem odnosa između Poljske i Evropske zajednice, rasla je sporo. Više su se okupljale oko procesa transformacije, koji je nastajao u državi, vezano za prelazak sa centralizovane ekonomije i privrede, promjene koje su imale uticaj na lokalni nivo, stanje životne sredine, kao i koncentraciju na izgradnji svijesti društva u dijelu zaštite životne sredine. U prvim godinama transformacije pristupanje nije bilo u skladu sa javnim mnjenjem o nadolazećim evropskim integracijama. U ekološkom pokretu je dolazilo do stalnih promjena, karakterističnih za dinamičan razvoj struktura. Iznijećemo nekoliko činilaca, koji karakterišu razvoj tog pokreta. Bez sumnje, jedna od najvažnijih inicijativa je bilo spontano sastajanje predstavnika organizacija, koje se vremenom transformisalo u redovne, svepoljske sastanke, na kojima je vođena debata o situaciji pokreta, o važnim ekološkim problemima Poljske, načinu izgradnje odnosa sa administracijom. Godine 1995, održan je posljednji sastanak te vrste 3. 3 Sastanci predstavnika društvenih organizacija nijesu se ograničavali samo na sastanke ekoloških organizacija. Godine 1996, 1999. i 2002. organizovani su sastanci Ogólnopolskiego Forum Inicjatyw Pozarządowych (Svepoljski forum nevladinih inicijativa), na kojima su učestvovali predstavnici raznih nevladinih organizacija iz Poljske i inostranstva. Jedan od uspjeha tih sastanaka je i nastanak 2003. godine, Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych (Svepoljske federacije nevladinih organizacija), koja se postepeno razvijala. Treba pomenuti postojanje internet sajta nevladinih organizacija: www.ngo.pl.

Druge integracione probe su bile u okviru organizacija sa mrežnim karakterom ili federacija. Teško je ne pomenuti i djelovanje koje je imalo za cilj organizovanje regionalnih sastanaka. Važan elemenat, karakterističan za stanje ekološkog pokreta 90-tih godina, je način finansiranja projekata. Najveći izvor sredstava bio je Nacionalni fond za zaštitu životne sredine i vodoprivredu 4, kojim je realizovan edukativni program u dijelu podizanja ekološke svijesti društva. Društvene organizacije su mogle da dobiju sredstva za dio svojih projekata. Važnu ulogu u finansiranju ekološkog pokreta je odigrala inostrana pomoć, koja se realizovala kroz različite oblike, a prije svega: obezbjeđivanje tehničke pomoći, sufinansiranje projekata i zajedničke edukacije, seminara za jačanje organizacione sposobnosti pokreta i proširivanje znanja o načinu izbjegavanja opasnosti za životnu sredinu u procesima odlučivanja karakterističnim za građanska društva 5. Ta pomoć je dolazila iz zapadnoevropskih i američkih fondacija. Veći značaj, na početku je imala takođe i pomoć iz Evropske unije, takozvani predpristupni fondovi, a posebno program PHARE. 4 NFOŚiGW (Nacionalni fond za zaštitu životne sredine i vodoprivredu) je fond izdvojen iz državnog budžeta sa ciljem plaćanja kroz otplate i kazne za korištenje životne sredine, čiji je zadatak podsticanje investiranja u zaštitu životne sredine, uglavnom kroz davanje donacija, pozajmica i preferencijnih kredita. 5 Nije moguće imenovati sve društvene organizacije koje su pomagale poljskim organizacijama u razvoju. Institut za održivi razvoj je sarađivao sa mnogim od njih, u cilju tog rada navešćemo one s kojima smo imali stalnu saradnju: European Environmental Bureu, Friends of the Earth, Swedish NGO Secretariat on Acid Rain, Milieukontakt Oost-Europa (Netherlands), Royal Society for the Protection of Birds (UK) i drugi. Posebnu ulogu u zasluženoj pomoći ekološkim organizacijama iz ESW, odigrao je Regionalni ekološki centar za Srednju i Istočnu Evropu (REC) iz Budimpešte. INFORMATIVNA POLITIKA Program informisanja društva Godine 1999, Vlada usvaja Program informisanja društva. Kako je zapisano u uvodu PID je uopšteni program, namijenjen cijelom društvu. Istovremeno je uočeno društveno i civilizacijsko-kulturno razlikovanje Poljaka. Za njegovo usaglašavanje pozvane su različite sredine, samim tim i predstavnici civilnih organizacija. Što je više pripisana uloga u dijelu podizanja društvene svijesti, to je odnos dolazeće koristi iz evropskih integracija za Poljsku bio veći. Vjerovatno, kao i u drugim državama, u početnom periodu informisanja o posljedicama pristupanja, rađena je jednostrana propaganda, iznoseći, prije svega, prednosti; dok su kasnije počele riječi skepticizma i kritike. Evropski informativni centri Važan događaj je bilo otvaranje 1997. godine, u Varšavi, Evropskog informativnog centra, kao dijela Kancelarije komiteta evropskih integracija, a nakon toga, od 2000. godine, otvaranje, u saradnji sa lokalnim nevladinim organizacijama, više regionalnih (RCIE) i lokalnih informativnih centara. Njihov razvoj je nastajao postepeno, i mada većina nije opstala do danas, taj dio i dalje funkcioniše i ispunjava ulogu odličnog izvora informacija o EU.

10 SARADNJA EKOLOŠKIH ORGANIZACIJA SA ADMINISTRACIJOM Saradnja sa administracijom je danas osnovni elemenat djelovanja većine ekoloških organizacija, dok su se u početku odnosi gradili, ali i bili dočekivani nizom predrasuda. Administracija, koja je takođe bila odgovorna za zaštitu životne sredine, nije razumjela djelovanje, kao ni očekivanja ekoloških organizacija i strahovala je od njihovog radikalizma. Organizacije, sa svoje strane, u većini slučajeva nijesu uspijevale da ubijede administraciju u svoja mišljenja, smatrajući svoje postulate očiglednim. Ekološki pokret, na šta istraživači ukazuju, je bio strana usmjerena na regulisanje odnosa, prije svega sa Ministarstvom odgovornim za zaštitu životne sredine 6. Posebno je bila značajna tvrdnja da je pokret saveznik administracije u dijelu zaštite životne sredine, što je jačalo njegovu poziciju u Vladi. Put ka tješnjoj saradnji trajao je ipak nekoliko godina. Važno je pomenuti, na ovom mjestu, i značaj rada na novom Ustavu, vezano za probleme životne sredine, u kome se ističe značaj informisanosti o životnoj sredini i pravo građana na dobijanje tih informacija. Uporedo sa rastom značaja informisanosti o životnoj sredini, u Ministarstvu je oformljena jedinica odgovorna za održavanje kontakata i davanja informacija. U dijelu odnosa ekoloških organizacija i administracije, puno je zavisilo (i 6 Naziv ministarstva odgovornog za zaštitu životne sredine je mijenjan, zato jednom imamo naziv Ministarstvo zaštite životne sredine, prirodnih vrijednosti i šumarstva, a na drugom mjestu obavezujući trenutni naziv Ministarstvo životne sredine. nadalje zavisi) od naklonosti određenog tima koji vodi politiku tog resora i od, zašto prikrivati, ličnih kontakata. Isto tako, treba ustvrditi, da su pravila igre, u oblasti saradnje između NVO-a i Ministarstva životne sredine, sve više normirana. Zaslužuje da se pomene i do kraja dovedeni projekat nekoliko ekoloških radnika, a koji se tiče postizanja formalnog dogovora između Ministarstva i ekološkog pokreta. Taj dogovor je pretočen i u dokumenat. On je dao evropski karakter tim odnosima. Pokušaji da se on proširi na druge resore, u kojima se takođe koncentrišu pitanja životne sredine, kao npr. u Ministarstvu poljoprivrede ili pak saobraćaja, nijesu imali uspjeha. Saradnja između društvenih organizacija i administracije, dobijala je i forme. U osnovanim savjetima, konsultativnim tijelima na visokom nivou centralne vlasti, često su zasjedali predstavnici društvenih organizacija. U predmetima koji se odnose na održivi razvoj, uloga predstavnika ekoloških organizacija je ipak malo imponovala. Mada, činjenica da su pozivani na saradnju, u pokretu je uvijek primana sa nadom da će doći do promjene. Na regionalnom i lokalnom nivou, učešće ekoloških organizacija u procesima odlučivanja, bilo je veoma različito. Jedne od važnijih institucija, sa kojima su organizacije uspostavile kontakt, su Pokrajinski fondovi za zaštitu životne sredine i vodoprivredu 7. Organizacijama je osigurana mogućnost učešća u Odborima tih fondova. Njihov uticaj na odluke fondova je bio, i jeste, ipak, ograničen. Međutim, samu činjenicu postojanja uslova za učestvovanje treba ocijeniti pozitivno. 7 WFOŚiGW su regionalni fondovi koji ispunjavaju sličnu ulogu kao i NFOŚiGW, samo na terenima određene pokrajine.

Mehanizam izbora Važna za razvoj ekološkog pokreta, je bila izrada dogovora između organizacija o načinu izbora predstavnika u razna tijela, u kojima je predstavnik ekološke organizacije, ulazio formalno ili neformalno. Broj takvih tijela je rastao uporedo sa razvojem procesa pristupanja, a nakon prihvatanja članstva ona su i stvarno bila značajna. Pošto se svi ti savjeti i komiteti tiču, prije svega, finansijskih problema (izbor investicionih prioriteta), učešće određenog predstavnika ekoloških organizacija je važno, kako za ekološki pokret, tako i za administraciju. Izbori su se vršili elektronskim putem. Pratila ih je promotivna kampanja. Najveći broj glasova je odlučujući faktor. Organizacionu stranu izbora vodi vladina služba (raspisuje i oglašava konkurs, a potom skuplja glasove i objavljuje rezultate u javnosti), mada, u nekim slučajevima, to rade same organizacije. Rezultati izbora su, u određenom stepenu, davali sigurnost, kao i poštovanje Ministarstva životne sredine, Nacionalnog fonda za zaštitu životne sredine i vodoprivredu. Druge državne institucije su bile, i još uvijek su, manje sklone da koriste taj mehanizam kao demokratsku odluku o izboru svog predstavnika, donesenu kroz društveni sektor ekološkog pokreta. Učešće predstavnika organizacija je očigledno različito, i predstvalja obavezu, koja ima društveni karakter, za stalan posao. Kancelarija koja pomaže ekološko lobiranje (BWLE) 8 Poljski ekološki pokret je, po ugledu na holandsko iskustvo, 1995. godine počeo proces osnivanja kancelarije koja pomaže lobiranje ekoloških organizacija. Trogodišnje konsultacije su dovele do nastanka te interesantne institucije 1998. god. Kancelarija: ne vodi samo lobiranje, već je i uslužna organizacija radi uz, a ne za nevladine ekološke organizacije, ne nastupa javno u ime nevladinih organizacija - pomaže im da postanu, a ne za sebe same, ne predstavlja opcije nijedne organizacije, nikog ne preferira, niti razlikuje. Koje djelovanje? olakšava ekološkim lobistima uspostavljanje kontakata sa parlamentaristima i službenicima vladine administracije, skupljanje i omogućavanje informacija: o poslovima Parlamenta i Vlade vezano za zaštitu životne sredine, o aktuelnoj političkoj situaciji (potencijalni saveznici i protivnici realizacije konkretnog problema), na temu strukture, pravila i procedure funkcionisanja Parlamenta i Vlade, na temu mogućnosti saradnje sa medijima na nacionalnom nivou. pružanje političarima, vladinoj administraciji i 8 Internet strana BWLE: http://lobbing.eco.pl/ 11

12 medijima podataka o izvorima informaciji o problemima zaštite životne sredine, kojima se bavi ekološki pokret, kao i o samom pokretu, vođenje izdavačke djelatnosti. KLUB PUBLICISTA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE 9 Klub publicista zaštite životne sredine je nastao 21. marta 1983. godine, kao neformalna i nezavisna organizacija, koja okuplja novinare zainteresovane za teme iz oblasti zaštite životne sredine. Bila je to inicijativa samih novinara. Klub je imao i ima nadalje program djelovanja, ali je vidljiva i njegova integracija sa ekološkim pokretom. Uloga Kluba u izgradnji i podizanju ekološke svijesti građana, pomoć organizacijama u rasvjetljavanju problema vezanih za zaštitu životne sredine je vrijedna pažnje i priznanja. CENTAR EKOLOŠKOG PRAVA Centar je nevladina organizacija koja okuplja pravnike, specijalizovane za ekološko pravo 10. Jedan od prioriteta djelovanja Centra, su evropske integracije, i to posebno prilagođavanje poljskog prava o zaštiti životne sredine sa zahtjevima Evropske unije. CEP je učestvovao u brojnim projektima vezanim za evropske integracije važniji među njima su: međunarodni projekat Pripremanje poljskog društva za članstvo u Evropskoj uniji 9 http://www.ekos.org.pl/about_us.html 10 http://cpe.eko.org.pl (1999-2001), Na putu do Evropske unije (ciklus predavanja, 2001), Životna sredina Donjeg Šljonska i Evropska unija (2003), Jačanje pristupa informacijama i uključivanje prava o zaštiti životne sredine u državama Istočne Evrope (2003-2004), Poštovanje zaštite prirode u Srednjoj Evropi uz pomoć prava EU (2004-2005). Predsjednik CEP-a tokom 2000-2001 je imao funkciju savjetnika Ministra životne sredine u dijelu evropskih integracija. ŠKOLE Poljske državne i privatne škole su proširile programe školovanja na teme Unije. To, da danas administracija zapošljava veliki broj mladih osoba je efekat upravo tog procesa. DRUGA DJELOVANJA Nacionalna strategija integracija Prvi korak, koji je imao značaj za dalju ulogu Instituta, a u određenom smislu, i za cijeli ekološki pokret, vezan je za pripremanje stava InE o Nacionalnoj strategiji integracija, koju je Vlada usvojila početkom 1997. godine. U njoj su sadržani strateški pravci djelovanja i ciljevi za vladine organe, kao i druge učesnike u integracijama. Izuzetak djelovanja je bio u tome što je ekološka organizacija uticala na dokumenat koji se tiče procesa evropskih integracija. Institut ga je ocjenjivao, u dijelu uticaja na održivi razvoj i iznosio svoje mišljenje na

teme: 1) stepen uzimanja u obzir pitanja zaštite životne sredine, 2) toga, da li je kroz taj dokumenat stvoren uslov za ocjenu posljedica njegovog uključenja na životnu sredinu, 3) toga, da li je osigurano učešće društva u procesu integracija. Mišljenje široko rasprostranjeno među administracijom i društvenim organizacijama, prevedeno na engleski jezik, potom je proslijeđivan odgovornom službeniku u Generalnom direktoratu za životnu sredinu Evropske komisije radi procesa usaglašavanja zakona o životnoj sredini sa Poljskim zakonodavstvom. ENLA Iz inicijative Instituta za održivi razvoj i Nacionalnog udruženja konzervatora /National Society of Conservationists/ iz Mađarske, nastala je ideja većeg projekta namijenjenog ekološkim organizacijama iz država kandidata za članstvo u EU iz regiona srednjoistočne Evrope. Na saradnju je pozvano niz organizacija 11, zajedno sa Evropskom kancelarijom za zaštitu životne sredine 12, kao partneri koji skupljaju znanje o ekološkim aspektima politike EU. U okviru projekta ENLA sprovedene su sljedeće aktivnosti: 11 Učesnici tog projekta su bili: National Society of Conservationists (Mađarska) međunarodni koordinator projekta, Institut za održivi razvoj (Poljska), Sustainable Living Society (Češka), European Environmental Bureau (Brisel), Environmental Management Training Center (Slovačka), Milieukontakt Oost- Europa (Amsterdam - Holandija), Friends of the Earth Europe (Brisel - Belgija), Umanotera (Slovenija), Estonian Green Movement (Estonija). 12 European Environmental Bureau (Brisel - Belgija). I. Edukacija Uopšteno U okviru edukacije (predavanja i diskusije) pokretane su sljedeće teme: uopštene informacije o evropskim integracijama; informacije o institucijama i zakonodavstvu Unije, ekološkoj politici EU. Pored toga, informacije o poljskim, organizacionim i neophodnim pripremama za pregovore, na temu pravne razlike između Poljske i zahtjeva EU u pogledu zaštite životne sredine, a takođe i informacije o regionalnoj politici, učešću javnosti u procesima odlučivanja, kao i o troškovima procesa integracija. Vježbe su, zbog broja učesnika, vođene u dvije grupe. Domaći predavači su bili predstavnici odgovarajućih kancelarija za proces integracija, kao i nezavisni eksperti. Saobraćajna politika EU Edukacija se tiče problematike životne sredine u saobraćajnoj politici Evropske unije. Predavači: predstavnik poljskog Ministarstva saobraćaja i ekspert iz Federacije za saobraćaj i životnu sredinu 13, sa sjedištem u Briselu. Zajednička poljoprivredna politika, zaštita bioraznovrsnosti Edukacija se tiče ekoloških aspekata Zajedničke poljoprivredne politike, kao i zaštite prirode u Evropskoj uniji. Predavači: zamjenik ministra poljoprivrede koji pregovara uslove Poljske pred sam proces pristupanja, kao i predstavnik 13 Međunarodna nevladina organizacija European Federation for Transport and Environment (T&E) /Evropska federacija za saobraćaj i životnu sredinu/. 13

14 ekoloških organizacija aktivista Royal Society for the Protection of Birds /Kraljevskog društva za zaštitu ptica/ iz Velike Britanije. Upravljanje čvrstim otpadom Raspravljano je o osnovnom dokumentu Unije koji se tiče te oblasti. Domaći predavač predstavnik ekoloških organizacija koje se bave temom otpada. II. Publikacije Učesnicima edukacije je podijeljen niz publikacija, sa serijama koje obuhvataju: Informativni paket pod nazivom Evropska unija i zaštita životne sredine; izabrane činjenice i razmišljanja Saobraćajna politika Evropske unije; izabrani aspekti životne sredine, Zajednička poljoprivredna politika Evropske unije; izabrani aspekti životne sredine, Evropska unija i zaštita biološke raznovrsnosti, Politika Evropske unije u dijelu upravljanja otpadom Energetika i zaštita životne sredine u Evropskoj uniji Strukturalni fondovi Evropske unije. Materijale su pripremili eksperti iz ekoloških organizacija iz zapadne Evrope. Oni su vodili računa da izražena mišljenja ne budu jednostrana, i takođe da daju savjesnu sliku zadataka i planova EU u pojedinim oblastima. Materijali su izdati u velikom tiražu, i distribuirani ne samo učesnicima edukacije, već i ekološkim organizacijama u Poljskoj. Osim toga, podijeljeni su službenicima lokalne i centralne administracije, kao i naučnicima i studentima. III. Obrađivanje stavova Obrađivanje stavova ekoloških organizacija za izabrane oblasti i o problemima o kojima se pregovara je jedan od najinteresantnijih vidova djelovanja koje su društvene organizacije u Poljskoj inicirale u periodu pristupanja. Primijećeno je da određena grupa organizacija posjeduje, zahvaljujući, između ostalog, djelovanju Instituta, određeno znanje o EU i ekološkim aspektima te politike. To je bila osnova, za ideju zasnovanu na pripremanju opisnih, bitno dorađenih stavova, a sve u poređenju sa ključnim pitanjima sa tačke gledišta ekološkog pokreta, koja zahtijevaju dogovor između vladine strane i EU. Bili su to problemi: otpada, saobraćaja, zaštite prirode, energetike, poljoprivrede i seoskih terena. Institut je povjerio obradu stavova domaćim ekspertima iz ekoloških organizacija. Oni su imali zadatak da sarađuju sa radnim grupama u kojima su bili predstavnici raznih ekoloških organizacija, koji su određeni problem ocijenili kao posebno važan. Ugovor o saradnji je obuhvatao pripremanje radne verzije stava, sprovođenje, zajedno sa predstavnicima iz InE, konsultacija, razmatranje predloženih komentara i primjedbi, kao i pripremanje konačne verzije stava.

Struktura stava: 1. Zašto je ta tema važna za ekološku organizaciju? Obrazloženje izbora. /1 str./ 2. Karakteristika trenutnog stanja. Dijagnoza stanja određene oblasti u Poljskoj. /1-5 str./ 3. Uslovljavanje ekoloških organizacija na trenutno stanje. /1-3 str./ 4. Predviđene promjene kao rezultat pristupanja Evropskoj uniji. /3-9 str./, od toga: - osnova (pravo, glavni pravci promjena) /1-2 str./ - pozitivne promjene /1-2 str./ - negativne promjene /1-3 str./ - oblast nepredviđenih promjena. /1-2 str./ 5. Predlozi političarima (pregovaračima). /1-3 str./, od toga: - predlozi za realizaciju u državi /1-3 str./ - predlozi u procesu pregovora /1-2 str./ 6. Uputstvo ekološkim organizacijama. /2-3 str./ koje se tiču: - tema za monitoring, - propozicije za lobiranje i informativne kampanje. Radne verzije stavova su davane na široku konsultaciju (ne samo organizacijama koje učestvuju u edukaciji), mada nikada nijesu pretendovale da reprezentuju stavove cijelog ekološkog pokreta, a postojala je i grupa organizacija koje nijesu dijelile ta mišljenja. Institut je poštovao tu razliku u pogledima. Stavovi su predstavljeni glavnom pregovaraču iz EU, na specijalnom sastanku koji je on organizovao. Održana je takođe i velika konferencija za novinare, na kojoj su ti stavovi predstavljeni. Obrađivanje stava je bilo, u određenom smislu, medijski događaj, ali je takođe i pozitivno primljeno u resoru zaštite životne sredine. IV. Konferencija - 100 pitanja Vladi i pregovaračima Konferencija je bila kulminacija djelovanja, kao rezultat zaključaka Instituta i ekoloških organizacija u dijelu podizanja i izgradnje svijesti o posljedicama pristupanja Poljske Evropskoj uniji. Konferencija je organizovana nakon: sprovođenja istraživanja mišljenja ekoloških organizacija u integracionim procesima, organizovanja edukacije o Evropskoj unije i njenim sektorskim politikama, izdavanja niza publikacija koje omogućavaju sticanje znanja o ekološkim aspektima integracija, pripremanja i proširivanja stava ekoloških organizacija o potencijalnim posljedicama za životnu sredinu u procesu integracija. Konferencija je bila podijeljena na tri tematska bloka (demokratija, životna sredina, ekonomija), u okviru kojih su se održavali paneli, diskusije i vježbe u grupama. U panelima su učestvovali domaći i inostrani eksperti. Treba dodati, da je specijalni gost bio jedan od priznatih moralnih autoriteta Norveške, koji je predstavio stav društva države koja se protivi članstvu u EU. Vježbe su se odvijale u tri grupe i vodili su ih iskusne vođe ekološkog pokreta. Svaka grupa je izabrala svog 15

16 sekretara i izvjestioca. Svaki blok je počinjao panel izlaganjem. Nakon serije kratkih pitanja i objašnjenja, učesnici su radili u grupama, trudeći se da uopšte pitanja koja su im došla na um ili su ostala bez odgovora na panel sjednicama. Izvjestioci su, zatim, predstavili prikupljena pitanja na plenarnim sjednicama, što je omogućilo njihovu ocjenu i dodatne komentare. Nakon trećeg bloka, skupljena su sva pitanja i grupa volontera ih je podijelila na pet grupa problema. Konferencija je završena sjednicom, na kojoj su okupljeni vršili podjelu i konačni karakter pitanja. Konačnu redakciju vršio je Institut, koji je na osnovu skupljenog materijala (zabilješke i snimljeni materijal) pripremilo obrazloženja za pitanja. Radi minimalizacije odstupanja od klime pitanja, Institut je zamolio nekoliko osoba koja su učestvovale u konferenciji da još jednom pogledaju tekst, kako ništa važno što je bilo predstavljeno za vrijeme konferencije ne bi promaklo pažnji. Izdanje knjiga Evropska integracija; pitanja koja ekološke organizacije postavljaju Vladi ne samo o životnoj sredini podijeljeno je predstavnicima državne administracije. Nažalost, odgovori na pitanja nijesu dobijeni. Centar evropske informisanosti Centar evropske informisanosti je pokrenut, uz podršku sredstava iz PHARE programa, na početku 2000. godine. Njegova uloga je bila pružanje informacija zainteresovanima o zaštiti životne sredine u Evropskoj uniji, a koje su tražile poljske nevladine, ekološke organizacije. Glavna uloga CEI je bila pomoć u traženju materijala i davanje odgovora na pitanja o široko shvaćenoj temi zaštite životne sredine u Evropskoj uniji i procesu integracija Poljske u Uniju. Usluge Centra evropske informisanosti od aprila 2000. do decembra 2001. iskoristila je 341 osoba. Ukupno je odgovoreno na 465 postavljenih pitanja. Internet stranu Centra, gdje su davani odgovori na često postavljana pitanja i traženje materijala, posjetilo je oko 1400 osoba tokom 2001. godine. Usluge Centra koristili su prije svega nevladine organizacije, studenti i privatna lica, a takođe, u neznatnom stepenu, predstavnici administracije i biznisa. Tokom svog djelovanja Centar evropske informisanosti je sakupio opširne izvorne materijale. U saradnji sa CEI vođene su takođe i druge aktivnosti. CEI je pomagao djelovanje poljskih ekoloških nevladinih organizacija kroz organizaciju i/ili učešće (u smislu eksperta) na konferencijama, radionicama i drugim projektima. Inicirajući javne debate vezane za teme evropske integracije i poljsku ekološku politiku, Institut za održivi razvoj je organizovao seminare za poljske ekološke organizacije i jednu radionicu za lokalne medije. ZAKLJUČCI Učešće ekoloških organizacija u procesu pristupanja, trebalo bi da bude zagarantovano odgovarajućom vladinom odlukom. To učešće može bti ograničeno na konsultantsku ulogu i edukaciju kao što je bio slučaj u Poljskoj, ili se može prihvatiti otvorenija formula, i to kroz pozivanje predstavnika nevladinih organizacija

u pregovarački tim eksperata, npr. uključivanje acquis communitaire u određenim oblastima. Uključivanje društvenih organizacija u razvijanje društvene svijesti o posljedicama pristupanja EU mora nastupiti u najranijoj mogućoj etapi. Ipak, one ne bi trebale vezivati svoje djelovanje, koje se odnosi na pristupanje, za pomoć države ili finansijska pravila koja potiču iz drugih izvora. U Poljskoj je nevladin pokret počeo djelovati sa izvjesnim kašnjenjem u odnosu na djelovanje vladinih institucija. Mogli su se primijetiti razni činioci, među kojima je važnu ulogu odigrala nesigurnost u pogledu stava koji treba prihvatiti tokom procesa pristupanja. Korištenje saveza sa organizacijama iz država članica EU bilo je važan elemenat koji je potpomogao nacionalno djelovanje. Neophodna pomoć je usmjeravana na društvene organizacije, kako bi se izjednačile njihove šanse u dijalogu (saradnji) sa predstavnicima administracije, političarima ili kontaktima sa medijima. Istinitost u iznošenju i prezentovanju stavova je ključno da biste uvjerili javnosti u te stavove. Povećanje uspjeha djelovanja nevladinih organizacija zavisi od više činilaca. Jedan od glavnih je sposobnost saradnje sa drugim organizacijama. Zajedničko djelovanje različitih organizacija jača iznesene postulate. U Poljskoj, u periodu pristupanja, ekološke organizacije su slabo sarađivale sa organizacijama civilnog sektora. Svaki sektor nevladinih organizacija može izabrati oblasti oko kojih će voditi kampanje ili lobirati, kako bi uticao na konačni stav vladine pregovaračke strane. Tih oblasti na primjeru posljednjeg proširenja je bilo 22. Poljski ekološki pokret je izabrao zaštitu prirode, saobraćaj, poljoprivredu i energetiku. Izbor se pokazao kao dobar, kada su upravo ti problemi stvarali političke probleme za odlučivanje na svim nivoima upravljanja vlasti u periodu nakon pristupanja. Pregovori koje je vodila vlada odnosili su, prije svega, na pravne probleme: harmonizacija nacionalnog prava sa pravom Unije i njegovo prihvatanje. Da bi nevladine organizacije aktivno pratile taj proces neophodna je pomoć pravnika, i upotreba uputstava organizacija koje su taj proces prošle u nedavnoj prošlosti 14. Barijera je ograničen pristup prevedenim dokumentima Unije. Vlada može dati prevedene tekstove, izvještaje koje radi Evropska komisija. Važna oblast za djelovanje društvenih organizacija je praćenje utvrđenih prioriteta i načina pripremanja projekata koji se finansiraju u procesu predpristupanja 15. Dobijeno iskustvo će biti korisno za pružanje konsultantske pomoći pri programiranju Strukturalnih fondova. Poljski ekološki pokret je skoncentrisao svu pažnju na vršenje uticaja na centralnu vlast i na samoedukaciju. Nije preuzeto odgovarajuće ranije djelovanje na lokalnu vlast. Iz vremenske perspektive se vidi da se na tom nivou koncentriše značajan proces evropskih integracija, koji je pomagan kroz priliv sredsrava iz Strukturalnih fondova. 14 Jedna od mogućnosti upoznavanja sa aktuelnim opisom dokumenata Unije je Balkanski forum. http://www.newngoforum.org/ 15 Neophodno i praktično pomaganje može se tražiti u Bankwatch Network http://www.bankwatch.org/ 17

18

Opis pregovaračkog iskustva u oblasti životne sredine i uloga nevladinih organizacija u njemu Janusz Radziejowski, bivši pomoćnik ministara životne sredine, rukovodilac pregovora sa EU u oblasti životne sredine, Poljska Uvod Tok pregovora Problemi zaštite životne sredine u pregovorima Poljske za članstvo u Evropsku uniju Učešće nevladinog sektora u pregovorima Zaključci

20 1. Uvod Proces ulaska Poljske u Evropsku uniju traje preko deset godina i odvijao se kroz više dramatičnih momenata. Nakon prelomne 1989. godine, kada je, kao rezultat razgovora okruglog stola, u našoj državi počela izgradnja demokratskih institucija, pravne države, a takođe i sprovođenje tržišnih promjena u ekonomiji, glavni cilj evropske politike Poljske je bila izgradnja prijateljskih odnosa sa tadašnjom Evropskom zajednicom. Ugovor o pristupanju sa EWG, izgledao je tada kao ambiciozan cilj. Brzo se, ipak, pokazalo da članstvo u Zajednici, a kasnije u Evropskoj uniji, može biti ostvarivo. Bio je to period, kada je ispunjavanje tog cilja izgledalo relativno blizu, jer je to zaključeno iz tadašnje političke strukture i obećanja nekih vođa iz Zapadne Evrope o skorom ispunjavanju formalnosti o prijemu Poljske (i nekoliko drugih država koje su najviše napredovale u demokratskim promjenama) u EU. Međutim, u kasnijem periodu, te nade su došle u sudar sa strogim realnim pregovorima o konkretnim stvarima sa predstavnicima Unije, službenicima i ekspertima Evropske komisije. Razne države članice su očekivale taj problem i pokušale su, u pregovorima o pristupanju, da osiguraju svoje interese. Poljska i druge pregovaračke države nijesu procijenile stroge propise budžeta Unije, koji jednostavno ne predviđaju mogućnost prijema novih država prije 2004. godine. U procesu pristupanja, veoma važno se pokazalo postavljanje pitanja članstva našeg društva, koje je u konačnom izrazilo saglasnost za ulazak Poljske u Uniju, glasajući DA na nacionalnom referendumu, uprkos mišljenju dijela političara, uključujući i one koji trenutno vladaju našom državom i koji su kao njeni predstavnici ustoličeni u raznim foteljama zajednice. Do takvog rezultata došlo je zahvaljujući obuhvatnoj informativnoj kampanji, koju su vodili vladini organi, a takođe i većina političkih stranaka, Katolička crkva, nevladine organizacije, sredine koje daju mišljenja. Zaštita životne sredine je odigrala veliku ulogu u procesu pristupanja, mada se kasnije pokazalo da ona nije bila toliko velika kako smo mislili na početku. Kada je započinjan formalni razgovor o pristupanju, dio eksperata, kao i medija, smatrao je da je životna sredina, nakon poljoprivrede, druga, najteža oblast u pregovorima. Ako se radi o čisto tehničkoj strani, to je u stvarnosti bilo tako. Oblast životna sredina je zahtijevala brojne izmjene u poljskom pravu, da bi se ono uskladilo sa standardima prihvaćenim u Uniji, vođenjem finansijskih analiza, ili takođe, pripremanjem uključenih programa za najvažnije direktive često u dijelu koji prelazi ispunjavanje nekih tadašnjih članica Unije u toj oblasti. Međutim, životna sredina nije imala sporni ideološki ili politički karakter, i, takođe, nije dolazilo do većih konflikta interesa. Dalji rad ima za cilj predstavljanje jednog aspekta procesa pregovora, tj. problema učešća u njima nevladinih institucija prije svega ekspertskih organizacija, predstavnika privrednih sredina, društvenih organizacija. Biće to tačka gledišta osobe odgovorne za pregovore u oblasti životne sredine i koordinatora rada vladine strane u tom dijelu. Radi daljeg, boljeg razumijevanja problema, autor smatra da bi bilo logično predstaviti ga kao prepričani tok pregovora o pristupanju, sa posebnim osvrtom na problem prirodne životne sredine.

2. Tok pregovora Političke promjene u Srednjoj i Istočnoj Evropi na prelazu između osamdesetih i devedesetih godina, otvorile su iznenađujuće široke perspektive političke i privredne saradnje u Evropi. Uključivanjem novog modela privređivanja, morali su pratiti promjene u društvenoj i političkoj sferi, kao i u procesu demokratije. Ta teška djelovanja zahtijevala su podršku iz inostranstva. Osim podrške vlada pojedinih država, pomoć je ponudila i tadašnja Evropska ekonomska zajednica 1. Među političarima i privrednicima novih demokratija, kao i političarima Evropskih zajednica, počela se razvijati ideja o jačanju saradnje. Takvu, provjerenu formu o saradnji sa državama izvan Zajednice, stvorilo je formalno udruženje 2. Perspektiva udruživanja otvorila je, takođe, mogućnost početka razgovora, u budućnosti, o punom članstvu novih demokratija u Evropsku zajednicu. Te države su dobile političku i ekonomsku pomoć kroz Evropski ugovor 3, koji je predviđao politički dijalog, integraciju i privrednu, društvenu i kulturnu saradnju. Taj akt potpisan je sa Poljskom i Mađarskom 1991. godine, pošto je u tim državama proces transformacije bio najviše odmakao. Sa Češkom i Slovačkom ugovor je potpisan kasnije, a odugovlačenje je bilo povezano sa političkom perturbacijom kod naših južnih susjeda u vezi sa podjelom 1 Sadašnja Evropska unija je nastala tek kao rezultat stupanja na snagu Traktata iz Maastrichta, 1993. godine. 2 Takav status tada je imala Turska, trenutno država sa najdužim kandidatskim stažom za prijem u EU, kao i Malta i Kipar, a takođe na specijalnim pravilima afričke države. 3 Evropski ugovor je značio udruživanje između Republike Poljske, sa jedne strane, i Evropske zajednice i država članica, sa druge bivše Čehoslovačke na dvije nezavisne države. Ugovor je, 1993. godine, uključio i Rumuniju i Bugarsku. Kao krajnji rezultat, Evropski ugovor je postao osnovni dokumenat koji opisuje pravce pripremanja država Srednje Evrope za prijem u članstvo Unije. Kao rezultat odluke zainteresovanih vlada, kao i Evropske zajednice, osnovan je takođe novi politički subjekat Savjet pridruženja, kao stalni forum sastanaka i dijaloga između država koje se pridružuju i Unije. Evropski ugovor, koji je obuhvatio većinu bivših država narodne demokratije u periodu 1991-1995, postao je konačno, osnovni dokumenat koji opisuje pravce pripremanja država Srednje Evrope za prijem u članstvo Unije. Formalna osnova za proširenje postao je Traktat iz Maastrichta, koji ističe da svaka evropska država može da se bori za članstvo u Uniju. U junu 1993. godine, na sastanku u Kopenhagenu, za vrijeme predsjedavanja Danske, Evropski savjet je proglasio kriterijume po kojima se države mogu boriti za članstvo u Uniju. Ovi, takozvani, Kopenhagenski kriterijumi, zahtijevali su od države kandidata da: dostignu stabilnost institucija koja garantuje očuvanje demokratskih standarda, prije svega vladavine prava, poštovanja ljudskih i manjinskih prava; posjeduju tržišnu ekonomiju, sposobnu da bude konkurentna u oviru Evropske unije; iskažu spremnost da prihvate sve obaveze iz članstva, a posebno u dijelu političkih i ekonomskih ciljeva, kao i monetarne politike. Kopenhagenski kriterijumi otvorili su, praktično, mogućnost zvaničnog zahtjeva država, pridruženih u članstvo. 21

22 Napredak, koji su države Srednje Evrope ostvarile u realizaciji tih kriterijuma, omogućio je početak pregovora za članstvo sa najrazvijenim državama. U julu 1997. godine, Evropska komisija je predstavila dokumenat, poznat kao Agenda 2000, koji sadrži viziju buduće izgradnje (politčke, ekonomske, finansijske) EU, u prvoj dekadi 21. vijeka, nakon završetka pregovora. Na narednom sastanku Evropskog savjeta, u decembru 1997. godine, u Luksemburgu, utvrđeno je, na osnovu tog pravila, da su države koje ispunjavaju kriterijume formulisane u Kopenhagenu: Češka, Estonija, Poljska, Slovenija i Mađarska, kao i Kipar. Te države su sačinile takozvanu Luksemburšku grupu. Kasnije, na skupu Unije, u decembru 1999. u Helsinkiju, odlučeno je da se u pregovore uključe i Bugarska, Litvanija, Letonija, Rumunija i Slovačka, sa kojima su do tada vođeni pregovori u ograničenom obimu. Do takozvane Helsinške grupe, priključena je još jedna sredozemnomorska država Malta. Formalni pregovori između Unije i država kandidata, otvoreni su u martu 1998. godine. Za obradu pregovaračkih stavova formalno je odgovarala Grupa za pregovaračke stvari za članstvo Republike Poljske u Evropsku uniju 4. Faktička odgovornost za taj aspekat pregovora bila je na Ministarstvu životne sredine, iz kojeg je formiran osnovni pregovarački tim. Zbog velikog broja pregovaračkih problema, u pregovorima su učestvovali i službenici i eksperti iz resora poljoprivrede, ekonomije, zdravlja, Agencije za atomistiku, Komiteta naučnih istraživanja, kao i službenici raznih ekonomskih agencija, naučnih institucija, privrednih i lokalnih udruženja, društvenih 4 Grupom je predsjedavao Punomoćnik Vlade za proces pregovaranja, Jan Kulakowski, a u njegovom timu, kao odgovorna osoba za oblast zaštite životne sredine, nalazio se tadašnji podsekretar u resoru životne sredine, Janusz Radziejowski nevladinih organizacija, nezavisnih eksperata. Ukupno, tokom formalnih pregovaračkih sjednica, kao i u pripremanju sljedećih pregovaračkih verzija stavova, učestvovalo je preko dvjesta osoba. Pregovarački dokumenti pripremljeni na taj način, bili su potom usaglašavani na forumu Grupe za pregovaračke stvari i formalno predstavljani vladinom Komitetu za evropske integracije 5. Uz preporuku Komiteta, Vlada je usvajala pregovaračke dokumente i kasnije ih, kao zvanični stav Republike Poljske, podnosila Briselu. Opisana procedura je bila dosta komplikovana i u praksi se pokazala kao otežavajuća, što je imalo uticaj na efektnost pregovora. Trebalo bi dodati, da su u svim etapima pregovore kontrolisale Skupština i njena Komisija za evropske integracije i probleme životne sredine. Tokom januara i februara 1999. sprovedena je prva, tehnička faza pregovora sa Evropskom unijom u dijelu zaštite životne sredine, takozvani screening. Tokom nje, vršen je pregled obavezujućeg pravnog sistema u oblasti zaštite životne sredine u državama kandidatima, sa tačke gledišta njihove usklađenosti sa pravom Unije, i identifikovani problemi za to usklađivanje. Pregled je obuhvatao 170 raznih pravnih akata, koja su stupila na snagu do kraja 1998. (kasnije je došlo još oko 30 pravnih akata iz 1999, 2000. i kasnijih godina), čije uključenje je za Poljsku bilo obavezno. Za stupanje na snagu svih programa i strategija u oblasti zaštite životne sredine, osim odgovarajućih pravnih i administrativnih sistema, bila su potrebna i odgovarajuća finansijska sredstva. To se odnosi kako na državni, tako i na pokrajinske i lokalne nivoe. U Poljskoj, devedesetih godina 5 KIE je bilo jedno od radnih tijela Savjeta ministara

je zabilježena velika dinamika ulaganja u oblasti zaštite životne sredine. Računajući po tadašnjim cijenana, 1990. godine u te ciljeve je uloženo nešto preko 400 mld zlota, a 1998. čak preko 9 mld zlota. U odnosu na bruto društveni proizvod, Poljska je, krajem devedesetih godina, uložila (zajedno sa vodoprivredom) oko 1,9% sredstava na zaštitu životne sredine. Bilo je to oko 9,5% ukupnih investicija na nacionalnom ekonomskom nivou. Treba podvući da je sposobnost za investiranje u zaštitu životne sredine bila veoma važan elemenat naših nastojanja za članstvo u Evropsku uniju. Trebalo bi napomenuti, da je u toku procesa pristupanja Poljska dobila značajnu finansijsku pomoć za zaštitu životne sredine. U periodu 1989-2000 ukupna svota sredstava priznatih Poljskoj u te ciljeve je iznosila 590,3 mln $, od čega je Evropska unija učestvovala sa 65%, a države članice EU (u okviru obostrane pomoći) sa dodatnih 27%. Pravi pregovori su se sastojali od razmjene pregovaračkih stavova država kandidata, kao i davanja odgovora na stavove koje nisu bili zajednički svim državama članicama. Prve pregovaračke stavove, Poljska je predstavila u oktobru 1999. godine. U njima je predloženo 14 prelaznih perioda usklađivanja, u odnosu na pojedine propise evropskog prava, koji treba da traju od 2 do 13 godina. Najduži period usklađivanja odnosio se na problem upravljanja otpadima, i kolektore za čišćenje kanalizacija. U odgovoru, u takozvanom zajedničkom stavu, Unija je odlučila o broju i vremenu trajanja prelaznih perioda predloženih od poljske strane. U periodu 2000-2001 trajali su intenzivni pregovori i tehničke konsultacije, a kao rezultat, zapisana je mogućnost dogovora. Posljednje odluke, koje je poljska Vlada donijela, u julu 2001, omogućile su zatvaranje pregovora. Novi pregovarački stavovi su uzeli u obzir rezultate tehničkih konsultacija. Tokom rada na pripremi pregovaračkih dokumenata Unija je podvukla obavezu poljske strane da pokaže napredak u legislativi (odlučujući napredak u tom dijelu je nastupio tek u drugom kvartalu 2001), kao i da pripremi implementacione programe. Pomenuti dokumenat je bio predmet posebnih pregovora između poljskih i pregovarača Unije nekoliko nedjelja ranije. U više predmeta je prihvaćena poljska tačka gledišta, dok je u drugim postignut kompromis. Poljska se obavezala, takođe u pogledu predloženih dodatnih informacija (posebno u dijelu industrijskih instalacija koje imaju uticaj na životnu sredinu), do završetka pregovora za članstvo u EU. Dana 26. oktobra 2001. godine u Briselu, na sjednici pregovarača država članica, odlučeno je da se privremeno zatvore pregovori sa Poljskom u oblasti životne sredine. Poljska je tada dobila devet prelaznih perioda za uključivanje evropskog prava. Godinu dana kasnije, tačno pred posljednje zaključenje pregovora na samom vrhu, u Kopenhagenu (decembar 2002), dobijen je deseti prelazni period, koji se tiče direktive o velikim fabrikama toplotne energetike, koja je tada stupila na snagu. 3. Problemi zaštite životne sredine u pregovorima Poljske za članstvo u Evropsku uniju Kao što je poznato, jedna od važnijih oblasti zajedničke politike EU je zaštita životne sredine. Ona čini drugi ozbiljan 23

24 elemenat takozvanog Drugog kruga Unije, a takođe igra određenu ulogu u njenoj spoljnoj politici. Pregovori u oblasti životne sredine zahtijevali su mnogo napornog rada, koji je imao za cilj analizu stanja naših pravnih propisa sa tačke gledišta njihove slabe usklađenosti sa pravom Unije, izradu brojnih ekonomskih i tehničkih ekspertiza na temu mogućnosti uključivanja standarda Unije u zaštiti životne sredine, a takođe i rad na usklađivanju našeg prava sa pravom Unije. O obimu tih poslova najbolje svjedoči činjenica, da je do momenta završetka pregovora, moralo da bude izmijenjeno ili nanovo napisano nekoliko desetina pravnih akata, koje je pratilo preko sto izvršnih akata. Vrijedi pomenuti stanje u Poljskoj u oblasti zaštite životne sredine krajem devedesetih godina, kada su počinjali razgovori o pristupanju. Situacija je bila takva da je veliki broj ljudi, uključujući Poljake, stanje životne sredine u Poljskoj posmatrao kroz prizmu crnog izgleda iz osamdesetih godina. U skladu sa stvarnim stanjem, za više regiona u Poljskoj počeli su se koristiti izrazi stanje ekološke katastrofe i oblasti ekološke prijetnje. Zato su se, čak i tokom pregovora, javljali glasovi da Poljska nema šanse za članstvo u Uniji zbog katastrofalnog stanja životne sredine, koje je toliko odskakao od prosjeka zemalja Unije u toj oblasti. Drugi su izražavali mišljenje da nam samo članstvo u Uniji može dati šansu da izađemo iz tog stanja propasti. Međutim, imajući u vidu činjenice, na kraju devedesetih godina situacija je bila potpuno drugačija. Poljska se, već tada, mogla smatrati uspješnom državom u oblasti zaštite životne sredine. Od početka političkih i ekonomskih promjena, početkom devedesetih godina, moglo se primijetiti sporo ali stalno poboljšanje stanja životne sredine. Bio je to rezultat kako dolaska na ekonomsko tržište, što znači prije svega obavezno uzimanje u obzir troškova životne sredine u kalkulaciji ekonomskog preduzetništva, tako i uključivanja lokalnog nivoa u Poljskoj. Takođe, ti nezavisni ekonomski subjekti, kao i lokalne vlasti bili su u tom periodu glavni nosioci ekoloških uspjeha u našoj državi. Tako je, kao rezultat njihovih odluka, pokrenuto stotine i hiljade novih investicija koja služe zaštiti životne sredine, s tim što je iz fondova preduzeća i lokalne vlasti (potpomognuti sredstvima Nacionalnog fonda za zaštitu životne sredine i vodoprivrede, kao i pokrajinskih, lokalnih fondova, a kasnije takođe regionalnih 6 i WFOŚ) poticalo preko 90% sredstava koja su prethodnih godina dodijeljena za investicije u zaštitu životne sredine u Poljskoj. To je takođe rezultat individualnog djelovanja i odluka građana sa sve većom ekološkom sviješću. Poljska je napravila vješte administrativne sisteme i kontrolu životne sredine naslonjene u sve većem stepenu na obavezujuće standarde EU. Posjedovala je, na nivou Evrope, značajne prirodne zalihe, a površina zaštićenih područja u Poljskoj je bila mnogo veća od evropskog prosjeka. Poljska je posjedovala razvijen sistem prava zaštite životne sredine, od prije više godina unazad u našoj državi su obavezujuća pravila svjetske prakse u oblasti zaštite životne sredine, kao npr. pravila pripreme procjene uticaja na životnu sredinu, na početku i u toku investicinog procesa, pravila obazrivosti, ili takođe pravilo zagađivač plaća. Postojao 6 Regionalni fondovi zaštite životne sredine su nastali 1999. godine, kao rezultat tada sprovedene administrativne reforme u državi, koja je uključila tri nivoa teritorijalnih organizacija - opštine, regioni i pokrajine.

je takođe, veoma efikasan sistem finansiranja ekoloških investicija. Početak devedesetih godina karakteriše donošenje više programskih dokumenata, fundamentalnih za zaštitu životne sredine. Skupština je tada usvojila okvirni politički dokumenat: Ekološka politika države. U njoj je, kao glavni cilj, priznato uspješno upravljanje životnom sredinom, u prvoj fazi, zaustavljanje procesa devastacije životne sredine, potom djelovanje u korist njenog popravljanja, a kao krajnji cilj: trajni i održivi razvoj. Taj dokumenat je pratio sva djelovanja u oblasti zaštite životne sredine u Poljskoj, tokom cijele dekade. Može se takođe ustvrditi da su programske premise tog dokumenta, u većini, ostale realizovane. Ustav Republike Poljske, usvojen 1997. godine, trdi da: država osigurava zaštitu životne sredine, vodeći se pravilom održivog razvoja. Na kraju devedesetih godina, ustvrđeno je da zaštita životne sredine propisana Ustavom, kao novi izazovi pred kojima se Poljska nalazi (između ostalog, proces pristupanja Evropskoj uniji) zahtijevaju nove programske dokumente. Na taj način je nastala, i konačno prihvaćena u Skupštini 2001. godine, II ekološka politika države. Taj dokumenat iznova definiše pravila ekološke politike, formuliše, uopšteno, njene ciljeve, radi osiguranja ekološke sigurnosti države, kao i osiguranja uslova realizacije strategije održivog razvoja Poljske, zajedno sa očuvanjem trajnog i visokog kvaliteta prirodnih vrijednosti. U glavne, strateške oblasti interesovanja ekološke politike države, računaju se između ostalog: izgradnja makroekonomske i sektorske politike koja je pogodovala približavanju države modelu održivog razvoja; usklađivanje sektorskih politika u cilju zadatka održivog privređivanja i zaštite prirodnih vrijednosti, kao i uključivanje proekološkog uzorka proizvodnje u svim sektorima privređivanja; popravljanje kvaliteta životne sredine u svim njegovim elementima, osiguranje rasta biološke raznovrsnosti, kao i zaštita pejzaža; ograničenje pritiska proizvodnje na životnu sredinu, kroz izgradnju proekoloških uzoraka proizvodnje; obezbjeđenje građanima pristupa informacijama o životnoj sredini i njihovo učešće u donošenju odluka; osiguranje usklađenosti poljske ekološke politike sa pravcima i opsegom djelovanja, preuzetim iz ekološke politike Evropske unije; promovisanje održivog razvoja u međunarodnim kontaktima, djelovanje kroz saradnju u oblasti zaštite životne sredine sa susjednim državama, kao i u okviru multilateralnih ekoloških ugovora. Poljska je učestvovala u međunarodnoj saradnji u okviru sistema Organizacije ujedinjenih nacija posebno u oblasti realizacije glavnih međunarodnih konvencija o zaštiti klime i o klimatskoj raznovrsnosti. Učestvovala je takođe aktivno u najvažnijim političkim konferencijama koje se tiču zaštite životne sredine kako na globalnom, tako i na nivou Evrope, organizovanih u okviru Programa životne sredine OUN (UNEP), ili takođe Komisije stalnog razvoja OUN (CSDUN). Osamdesetih i devedesetih godina Poljska je veoma aktivno učestvovala u poslovima vođenim u okviru Evropske ekonomske komisije OUN (EEC UN), u korist evropske 25

26 saradnje u oblasti zaštite životne sredine. Poljska je takođe članica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), u okviru koje su obrađeni standardi o zaštiti životne sredine u kontekstu njihove veze sa ekonomskim razvojem. Važno za Poljsku je bilo polje saradnje u Helsinškoj komisiji (HELCOM), u okviru kojeg države baltičkog bazena vode saradnju u oblasti zaštite životne sredine. Poljska je trenutno potpisnica 29 konvencija, protokola i međunarodnih ugovora u oblasti zaštite životne sredine, od kojih je većina ratifikovana. Sve te činjenice su bile poznate partnerima iz Unije i imale su veoma pozitivan uticaj na ocjene naše države kao kandidata za članstvo u EU. Kao što je već pomenuto, uprkos dosta rasprostranjenom mišljenju, pregovori na temu zaštite životne sredine nijesu se ticali stanja životne sredine Poljske i naših problema, već uspjeha u toj oblasti. Treba skrenuti pažnju, da su takva ubjeđenja često iznosile neke društvene organizacije, mediji, čak i dio eksperata iz akademskih krugova. Štaviše, postojala su mišljenja da razni konkretni problemi u oblasti zaštite životne sredine, npr. zagađenje voda ili nedostaci u upravljanju otpadima, mogu biti barijera za naše članstvo u Uniji. Međutim, kao i u drugim oblastima upravljanja, u skladu sa uopštenim pravilima, osnovnim, neosporivim uslovima završetka pregovora, naša država je prihvatila pravni sistem Unije u zaštiti životne sredine i pokazala našim partnerima da će Poljska u budućnosti moći ispunjavati zadatak poštovanja ekoloških normi Unije, sa tehničke, finansijske i administrativne strane. U skladu sa tim pravilom, u toku pregovora nije bilo moguće mijenjati evropsko pravo, npr. sugerisati da EU prihvati naša rješenja u toj oblasti, ili bolja rješenja! 7 Tek sada, kada je Poljska postala punopravna članica Unije, učestvujemo u procesu stvaranja prava Unije. Predmet pregovora su bili, praktično, mogućnosti za našu državu da uključi pojedine propise prava Unije. U većini slučajeva, važi pravilo da pravo Unije, iskazano u direktivama, nije skroz primjenjivano za određenu zemlju, ali ono mora biti uključeno u državne pravne sisteme, na način određen za tu državu za Poljsku kroz zakone usvojene u Skupštini i prateće izvršne akte. Svaka direktiva ima rok do kojeg mora stupiti na snagu u državama članicama. Dio njih je stupio na snagu dosta davno, a dio upravo u toku vođenja pregovora, dok neki stupaju nakon punog članstva naše države (i ostalih država desetorke ). U vezi sa tim, u toku pregovora imali smo dvije mogućnosti: ili prihvatiti određeni pravni propis Unije do momenta našeg pristupanja Uniji, ili tražiti takozvani prelazni period za tu oblast 8. I upravo o broju tih prelaznih perioda, njihovom trajanju, vođeni su pregovori. Duži prelazni periodi označavaju, sa druge strane, više vremena za usklađivanje sa uslovima Unije, korisniji su za ekonomiju, i omogućavaju prolongiranje troškova usklađivanja. Treba primijetiti, da su signalizacija prelaznih perioda, kao i njihovo prihvatanje od strane Unije, pomogli u tome da oni ostanu zapisani u Pristupnom traktatu, što daje 7 Postulati izmjena zahtjeva prava Unije na bolje, Poljske (po mišljenju postulatora), npr. u oblasti zaštite prirode, dešavali su se u toku sastanaka sa nevladinim sektorom u oblasti životne sredine, u jednom od komiteta Poljske akademije nauka 8 Prelazni period je vrijeme između zvaničnog termina stupanja na snagu određenog pravnog dokumenta Unije i termina njegovog kasnijeg uključenja u konkretnoj državi, uz saglasnost ostalih članica Unije.

veće šanse za dobijanje sredstava iz zajedničke kase Unije za rješavanje tih ranijih problema. Treba podvući, da su pregovarači Unije tražili od Poljske dvije vrste dokumenata, da bi prihvatili zaključenje oblasti životna sredina. To su, kao prvo, uključeni programi za pojedine direktive (to znači dokumenata koja su sadržala tehničke, ekonomske i administrativne analize), i, kao drugo, puna transpozicija prava. Poljska je ispunila obje ove grupe. Uključenje Poljske u strukture Unije, omogućilo je u oblasti zaštite životne sredine ne samo podizanje standarda zaštite životne sredine, već i upotrebu finansijske pomoći za realizaciju tih ciljeva. 4. Učešće nevladinog sektora u pregovorima Teško je procijeniti ulogu društvenog dijaloga u procesu pregovora za članstvo Poljske u Evropsku uniju. Prije svega, rezultat opšteg, nacionalnog referenduma o članstvu naše države u EU zavisio je, u većoj mjeri, od društvenog prihvatanja dobijenih uslova za članstvo. Pišući o društvenim partnerima, treba pomenuti predstavnike raznih društvenih i interesnih grupa, kao što su predstavnici preduzeća, poljoprivrednika, lokalnih vlasti, društvenih organizacija, naučnih sredina i mnogi drugi. Upravo su konsultacije sa njima, i dobijanje mišljenja o raznim, važnim dokumentima, omogućili da se izbjegnu mnoge greške u pregovaračkim 9 Treba podvući da, iako su pregovori vođeni sa grupama eksperata koje je pozvala Evropska komisija, teoretski partneri u tim pregovorima su države članice EU. I njima (a ne Evropskoj komisiji, koja predstavlja samo predlog) treba slati odluke o završetku pregovora materijalima, kao i da se ti materijali obogate iskustvom predstavnika raznih društvenih grupa. Treba podsjetiti, da su, bez obzira na već opisani, komplikovani karakter procesa pristupanja, takve konsultacije u manjem stepenu obuhvatale redovne, pregovaračke dokumente, kao i one glavnije, razne vrste pravnih akata i programskih dokumenata, koji imaju važno značenje za uključivanje novog pravnog poretka u Poljskoj, naslonjenog na zahtjeve Unije. Ne može se takođe zaboraviti, da su se pregovori odvijali pod strogom kontrolom Skupštine Republike Poljske, koja je najveći, demokratski izabran predstavnik poljskog društva, koji je ovlašćen za potvrdu, da u ime tog društva razgovara. Takođe, u predmetima zaštite životne sredine, svi dokumenti i pregovaračke faze i napredak u uključivanju prava, bili su više puta prepričavani, kako od Skupštinske komisije za zaštitu životne sredine, tako i evropskih integracija, nekada uz učešće pozvanih nezavisnih eksperata i predstavnika raznih društvenih grupa. Nekoliko puta je, napredak u pregovorima, davan na ocjenu tokom specijalnih debata na plenarnom forumu našeg parlamenta. Tokom procesa pregovora, ulogu glavnog savjetodavnog tijela vršio je Nacionalni savjet evropskih integracija, obrazovan na inicijativu Premijera, koji se sastojao od predstavnika raznih društvenih grupa, i kome se Vlada obraćala za mišljenje o najvažnijim dokumentima, kao i u predmetima koji se tiču pregovaračkih strategija. Drugo važno tijelo, koje se izjašnjavalo o raznim dokumentima, uglavnom vezanim za proces transpozicije prava, bila je zajednička komisija Vlade i lokalnih vlasti. Ta komisija se 27

28 sastojala od predstavnika lokalnih vlasti raznih nivoa i davala je mišljenje lokalnih društvenih organizacija sa tačke gledišta predstavljenih interesa. Zbog veoma značajne problematike pregovora u oblasti zaštite životne sredine, bila je data na diskusiju, tokom specijalnih konferencija uz učešće predstavnika lokalnih vlasti, pozvanih u kancelariju predsjednika Savjeta ministara. Takođe, samoupravljačka udruženja, kao npr. Udruženje regiona RP, i Udruženje opština RP, pripremala su specijalne konferencije posvećene problemima promjena koje je integracija sa Evropskom unijom donijela poljskom sistemu upravljanja životnom sredinom. Važni problemi koji su pokretani na tim sastancima bili su prelazni periodi u ispunjavanju pregovaračkih obaveza, kao i perspektive finansiranja procesa implementacije prava EU. Posebno interesovanje samoupravljača bilo je usmjereno na mogućnosti dobijanja finansijske podrške za komunalne investicije od sredstava pomoći EU PHARE i ISPA. Ne treba da čudi da su značajan dio troškova usklađivanja naše države sa zahtjevima Unije u oblasti zaštite životne sredine, snosile direktno lokalne vlasti (npr. zahtjevi u oblasti čišćenje komunalnih kanalizacija ili pak otpada). Treba podsjetiti na seriju pokrajinskih konferencija, koje je pod nazivom Shvatiti pregovore, organizovao punomoćnik Vlade za pregovore glavni pregovarač za predstavnike samoupravljačkih udruženja, kao i društvenih organizacija,. Na svim tim sastancima učestvovali su predstavnici resora zaštite životne sredine, kao i pregovarački tim. U cijelom ciklusu sastanaka posvećenom finansiranju investicija učestvovali su predstavnici ekoloških fondova iz Nacionalnog fonda za zaštitu životne sredine i vodnih resursa. Takođe su održavani sastanci sa učešćem eksperata iz Evropske komisije. U procesu dijaloga sa lokalnim upravama posebna pažnja je posvećivana činjenici da pravilan proces investicija, što je već pomenuto, u oblasti zaštite životne sredine, koji uslovljava ispunjavanje naših pregovaračkih obaveza, u velikoj mjeri zavisi od suverenih odluka lokalnih organa, koji nose teret investicija. Zato je, takođe, važna saradnja između vladinih organa i predstavnika lokalne administracije odgovornih za tok pregovora i ona uslovljava uspjeh oblasti našeg usklađivanja sa zahtjevima Unije. Druga društvena grupa, zainteresovana za konačan oblik dobijenih pregovaračkih uslova, su bili, bez sumnje, preduzetnici. Pošto su bili svjesni kakvu ulogu u funkcionisanju jedinstvenog zajedničkog tržišta Unije imaju propisi za zaštitu životne sredine, njihovi predstavnici i eksperti su se trudili da aktivno učestvuju u procesu stvaranja novog prava, iskazujući svoje primjedbe u toj oblasti. Treba podvući posebno aktivno učešće u opisanim procesima predstavnika Udruženja proizvođača pakovanja i to u dijelu novog pravnog sistema koji se odnosi na shvatanje problema otpada nastalog iz proizvodnje, što je zahtijevalo da Parlament pripremi specijalni zakon. Konsultacije sa preduzetnicima su vođene ne samo kroz resor životne sredine, već i u velikoj mjeri kroz resor ekonomije. U značajnom obimu one su se odnosile i na troškove uključivanja prava Unije u funkcionisanje poljske ekonomije. Pred kraj 1999. godine, održana je, pod pokroviteljstvom punomoćnika Vlade glavnog pregovarača,

konferencija sa učešćem predstavnika preduzetnika i poslodavaca, posvećena posljedicama integracija za sektor preduzetništva, a među pitanjima koja su razmatrana su dužina prelaznih perioda, koji su unošeni tokom pregovora i posljedica tempa uključivanja zahtjeva evropskog prava u oblasti zaštite životne sredine u ekonomiju. Veliku ulogu u pripremanju pregovaračkih dokumenata, kao i projekata programskih dokumenata, pravnih akata, raznih vrsta tehničkih i ekonomskih analiza, odigrale su ekspertske i naučne sredine. U poslu na već pomenutim dokumentima, učestvovalo je nekoliko stotina eksperata, naučnika na visokim školama, naučnih instituta, konsultantskih kancelarija, i sl. Ti poslovi su bili pripremljeni na zahtjev zainteresovanih resora, odgovornih za pojedine podoblasti pregovora u okviru oblasti životna sredina. Bili su takođe, predmet konferencija i diskusija, koje su organizovale razne institucije. Problematika zaštite životne sredine u evropskim integracijama je bila takođe predmet samostalnog interesovanja akademskih sredina. Na predavanjima i seminarima učestvovali su i predstavnici vladine administracije, učesnici pregovaračkog procesa, predstavljajući stanje pregovora i glavne probleme vezane za taj proces. Zahvaljujući takvim događajima, problematika pregovora je dolazila ne samo do direktno zainteresovanih, uključenih u sprovođenje konkretnih ekspertiza, već i do širih krugova naučnih radnika, kao i studentske omladine. Takođe treba pomenuti brojne kurseva evropskih moderatora i instruktora koje su organizovale više škola, sa finansijskom podrškom poljske administracije, ekoloških fondova, a nekada direktno ekoloških institucija. Edukaciju su vodili radnici iz sindikata, naučnici, studenti, društveni radnici i drugi, posebno zainteresovani za tu problematiku i spremni da prenesu stečeno znanje. Dio tih kurseva je bio posvećen takođe problematici zaštite životne sredine, a u njihovoj realizaciji su učestvovali kompetentni predstavnici vladine administracije. Interesovanje za problematiku pregovora u oblasti zaštite životne sredine pokazivale su i institucije Katoličke crkve, koje su posvećivale puno pažnje posljedicama evropskih integracija kako za duhovni život u Poljskoj, tako i za funkcionisanje Crkve i vjernika u novoj stvarnosti 10. Znanje dobijeno tokom brojnih sastanaka i konferencija je štampano i korišteno, između ostalog, za vrijeme crkvenih misa. Takođe, na priredbama koje su organizovale crkvene institucije, a koje su se ticale problematike zaštite životne sredine u procesu integracija, učestvovali su predstavnici resora životne sredine. Teško je procijeniti ulogu u diskusijama o procesu integracija, koji su odigrale nevladine ekološke organizacije, koje su se veoma aktivno uključile sa svojim postulatima. Ti glasovi su, svojim obimom, veoma često prelazili osnovni okvir pregovora u oblasti zaštite životne sredine, (koji je, napomenimo, bio veoma formalizovan i ticao se uključivanja konkretnog prava Unije u poljski pravni sistem). Predlagano je, između ostalog, veoma interesantno povezivanje problematike zaštite životne sredine sa poljoprivredom, 10 Posebno interesovanje za tu problematiku izražavaju katoličke naučne institucije, za šta primjer mogu biti brojne publikacije (npr. Masclet J-C, 1999. Evropska zajednica i životna sredina... Poljsko izdanje KUL; Kaczor A.(Red), 2002, Zaštita životne sredine-pravo Crkva 29

30 saobraćajem, energetikom. Predstavljene su ideje za reformisani prilaz upravljanju otpadom ili zaštiti prirode 11. Interesantna inicijativa je bila formulisanje niza pitanja i postulata u vezi procesa integracija i traženje odgovora od Vlade 12. Iako, po mišljenju ekologa, neka od ovih pitanja nijesu dobila odgovor, ona su, bez sumnje, podstakla službenike i političare da razmišljaju o raznim problemima. Većina tih postulata ticala se, u suštini, promjena u pravu Unije i politike Unije za zaštitu životne sredine. Mada ti materijali nijesu mogli biti pravilno iskorišteni u procesu pregovora, treba priznati da su neki od njih predstavljali veoma interesantne vizije rješavanja raznih ekoloških problema Poljske i Evrope, i da bi se, bez sumnje, mogli iskoristiti sada, kada Poljska, kao članica Unije, može imati stvaran uticaj na reformu njene ekološke politike. Važan elemenat djelovanja nevladinih organizacija su bile brojne konferencije, edukacije i radionice sa učešćem radnika iz cijele Poljske, na koje su pozivani takođe predstavnici administracije, kao i političari odgovorni za pregovore. Nezavisne ekspertske organizacije, kao što su Institut za održivi razvoj iz Varšave ili Centar ekološkog prava iz Vroclava, vodile su konsultativne centre za nevladine organizacije u okviru evropskih integracija, i pružale javnosti internet usluge. 11 Primjer ovdje mogu biti niz radova kao što su: Evropska unija i zaštita životne sredine; Izabrane činjenice i razmišljanja, 1998; Evropska unija i zaštita biološke raznovrsnosti, 1998; Stavovi poljskih ekoloških organizacija u dijelu posljedica za životnu sredinu, pristupanjem Poljske u Evropsku uniju, 1999; Mišljenja ekoloških organizacija u odnosu na Stavovi Poljske u okviru pregovora... 2000; Kassenberg A, 2000, Učešće društva u uključivanju ekološkog prava Unije... 12 Evropska integracija. Pitanja ekoloških organizacija Vladi - ne samo o životnoj sredini, Institut za održivi razvoj, Varšava, 2000. Ministarstvo životne sredine je organizovalo sastanke, informativno konsultativne, sa predstavnicima društvenih organizacija, gdje su pozivani da rade na raznim dokumentima. Treba pomenuti da su predstavnici poljskih ekoloških organizacija pozvani da učestvuju u forumu nevladinih organizacija, gdje su sastanci organizovani s vremena na vrijeme, sa učešćem najvažnijih funkcionera Unije, u informativno konsultativne svrhe. Treba podsjetiti da su, posebno u posljednjoj fazi pregovora, predstavnici poljskih organizacija iskorištavali takve sastanke da bi pružili podršku radu Vlade u zaključivanju pregovora, polemizirajući sa raznim mitovima na temu stanja naših priprema za članstvo. Ranije su se dešavale suprotne situacije, kada su se ekološke organizacije žalile Evropskoj komisiji na ekonomske odluke Vlade Republike Poljske, koje, po njihovom mišljenju, nijesu bile u skladu sa politikom EU u oblasti zaštite životne sredine. U vrijeme pregovora, Institut za održivi razvoj je koordinirao realizaciju finansijskih grantova iz sredstava EU, holandske Vlade, poljskog Ministarstva životne sredine, kao i nekoliko drugih međunarodnih fondova pod nazivom Povećanje znanja društva i svijesti nevladinih organizacija o Evropskoj uniji u aspektu zaštite životne sredine. Treba ipak primijetiti da je procentualno bilo malo društvenih, nevladinih organizacija zainteresovanih da učestvuju u procesu konsultacija u dijelu vezanom za zaštitu životne sredine u procesu evropskih integracije. Po podacima iz 1998. godine, od 360 organizacija anketiranih na temu

problema evropskih integracija, samo 59 je poslalo odgovor 13. Sa druge strane, u izradi Mišljenja ekoloških organizacija u odnosu na Poljske stavove u okviru pregovora o članstvu Republike Poljske u EU učestvovalo je samo 19 ekoloških organizacija, što je, kada se uzme u obzir okvirni broj (oko 700) trenutno aktivnih društvenih ekoloških organizacija, treba priznati, rezultat koji ne imponuje mnogo. Dodatni problem je bio nedostatak opštepriznatih predstavnika NVO-a, što je otežavalo saradnju između vladinih institucija i društvenih organizacija 14. Treba napomenuti da su takva reprezentativna tijela, interese i mišljenja posjedovali sindikati i biznis organizacije. Informativnu djelatnost na temu integracija vodila je Kancelarija komiteta evropskih integracija, kao i predstavništvo Evropske komisije u Poljskoj. 15 Ministarstvo životne sredine, osim već pomenutih djelovanja, takođe se trudilo da približi problematiku pregovora širokim društvenim masama. Tom cilju su služili izdavaštvo 16, internet servis, kao i redovne konferencije za predstavnike medija, dostavljanje odgovarajućih materijala medijima, itd. Takođe, NFOŚ i GW su finansijski pomagali neke aktivnosti medija posvećene problematici evropskih 13 Baturo W, Burger T. Integracija sa Evropskom unijom pogled poljskih ekoloških organizacija, InE, Varšava, 1998. 14 Burger T, Zaštita životne sredine u procesu evropskih integracija - stavovi poljskih ekoloških organizacija, Čovjek i životna sredina 28 (3-4) s 175-183, Varšava, IGPi M, 2004. 15 M.in. kroz niz popularnih izdanja, kao npr. Fontaine P., Malosse H, Rječnik institucija i termina u Evropskoj uniji, Komitet evropskih integracija, Varšava, 1997. 16 Informacija za društva i lokalni nivo, kojima služe materijali kao što su: Pregovori o članstvu Poljske u Evropsku uniju u oblasti životna sredina, 2000.; 10 pitanja i odgovora. Članstvo Poljske u Evropskoj uniji i zaštita životne sredine, izdata je serija materijala namijenjenih za inostranstvo, npr. Kalinowska A. (Red) The Environmnet in Poland 1990-2000, Varšava, 2001. integracija. Naravno, krajnji efekat tih pokušaja, tj. broj i kvalitet štampanih materijala medija, zavisi, u nevelikom stepenu, od resora. Na kraju, vrijedi dodati nekoliko riječi na temu uloge koju su sredstva javnog informisanja imala na društvo i izgradnju društvenog okvira u procesu integracija. Od samog početka, problemi pristupanja Evropskoj uniji su se plasirali u centar interesovanjia televizije, radija i novina. Ukazivalo se na niz pravih informacija i analiza, bila su česta predavanja sa osobama uključenim u proces integracija. Nažalost, posebno u drugom dijelu pregovora, sve češće su bile senzacionalnije informacije, dajući pogrešne podatke, lansirajući poluistinu. Ponekad je izgledalo da je dio medija zainteresovan uglavnom za naglašavanje loših vijesti. Dobre vijesti su bile mimoilažene, a mediji su tražili rezultate na licu mjesta, ne shvatajući složenost procesa pregovora i činjenicu da tempo pregovora ne zavisi isključivo od pregovaračkog tima, već i od npr. tempa kojim Parlament uključuje novo pravo. Bez kritike, povremeno su lansirana neka mišljenja o Poljskoj, koja su poticala iz država članica, formulisana ponekad kao izvinjenje zbog usporavanja tempa pregovora sa Poljskom. 31

32 Zaključci Sabirajući iskustva Poljske iz pregovora o pristupanju, u dijelu koji se odnosi na učešće nevladinih činilaca, treba obratiti pažnju na niz aspekata tog problema. Kao prvo, treba uzeti u obzir političku situaciju koja je pratila pregovore. Tu se radi kako o međunarodnoj strukturi i želji država članica EU da prime nove članice, tako i o volji u tom pravcu glavnih političkih i društvenih snaga države koja se bori za članstvo. U tom dijelu, nevladine grupe, prije svih NVO-i, mogu uticati na građansku svijest o vrijednostima i problemima evropske integracije. Mogu takođe, zahvaljujući svim kontaktima sa sličnim organizacijama država članica, uticati na stvaranje pozitivnog imidža države kandidata za članstvo u EU. Organizacije koje predstavljaju razne društvene i interesne grupe, moraju vremenom uspostaviti kontakte, oformiti radne i koordinacione grupe, koje će biti ovlašćene da predstave njihovo mišljenje državnim organima i prije formalnog početka pregovora. Organizacije koje žele aktivno da učestvuju u procesu pristupanja moraju posjedovati dobro znanje o problemima ekološke države, problema kvaliteta životne sredine, obavezujućem pravu, finansijama u oblasti zaštite životne sredine, odgovornosti državnih organa i organa koji predstavljaju administraciju i politiku u dijelu zaštite životne sredine. Neophodna je intenzivna edukacija o dijelu pregovora o zaštiti životne sredine, kao i precizna identifikaciji cilja pregovora i državnih organa i institucija, odgovornih za konkretne probleme. Treba zapamtiti da se u slučaju pristupanja desetorke, pregovori, po pravilu, nijesu ticali međusektorskih problema (tipa energetska politika i zaštita životne sredine). Treba utvrditi kakvu ulogu će imati te vrste problema u budućim pregovorima. Stoga, treba na vrijeme precizirati sve poglede, što će biti značajno za razne probleme u budućim pregovorima. Društvene organizacije bi trebalo da ostvare kontakt sa medijima, kako bi imale mogućnost da predstave javnom mnjenju svoje stavove o pregovorima.

Studijska posjeta predstavnika administracije i nevladinih ekoloških organizacija iz Crne Gore, poljskim institucijama koje podržavaju evropske integracije, pod nazivom : Vama takođe može biti teško učinimo taj proces lakšim Aleksandra Kapetanović, EXPEDITIO - Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Studijska posjeta Program studijske posjete Šta smo mogli naučiti iz posjeta Zaključci

34 Studijska posjeta U Poljskoj je, u periodu od 12. do 19. novembra 2006. godine, ogranizovana Studijska posjeta predstavnika državnih institucija i nevladinih organizacija iz Crne Gore poljskim institucijama koje podržavaju evropske integracije. Cilj ove studijske posjete je bio prenošenje poljskih iskustava stečenih u procesu evropskih integracija, posebno u oblasti zaštite životne sredine i održivog razvoja. Studijska posjeta je realizovana u okviru projekta koji je inicirao Institut za održivi razvoj iz Varšave, koji je bio jedna od najaktivnijih društvenih organizacija u izgradnji i podizanju svijesti na putu pristupanja Poljske u Evropsku uniju. Partneri Instituta za održivi razvoj na ovom projektu su bili: Kancelarija Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) u Crnoj Gori i Kancelarija za održivi razvoj i kao glavni partner EXPEDITIO, Centar za održivi prostorni razvoj iz Kotora. Projekat je realizovan zahvaljujući pomoći Ministarstva inostranih poslova Poljske u dijelu zadataka koji se odnose na pomoć inostrane i međunarodne razvojne saradnje. Učesnici studijske posjete bili su deset predstavnika nevladinih organizacija i pet predstavnika državnih institucija iz Crne Gore. Predstavnici nevladinih organizacija: Centar za zaštitu i proučavanje ptica, Podgorica, predstavnik Darko Saveljić Centar za razvoj nevladinih organizacija-crnvo, Podgorica, predstavnik Aleksandar Saša Zeković Društvo mladih ekologa Nikšić, predstavnik Radoje Stanić Eko centar Delfin, Kotor, prdestavnica Ljilja Radunović E.D. Breznica, Pljevlja, predstavnik Milorad Mitrović EXPEDITIO, Kotor, predstavnica Aleksanda Kapetanović Gea, Podgorica, predstavnica Nataša Mirecki Kulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat, predstavnica Marija Nikolić Mreža za afirmaciju nevladinog sektora - MANS, Podgorica, predstavnik Veselin Bajčeta Novi horizont, Ulcinj, predstavnik Nazif Velić Predstavnici državnih institucija su bili: Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, predstavnik Miloš Bošković Ministarstvo poljprivrede, šumarstva i vodoprivrede, predstavnik Blažo Jokanović Ministarstvo turizma, predstavnica Goranka Lazović Ministarstvo pomorstva, saobraćaja i telekomunikacija, predstavnik Ivan Zuber Turistička organizacija Podgorice, predstavnica Ljiljana Šćepanović Učesnik studijske posjete, u ulozi prevodioca, bio je Aleksandar Ražnatović, magistar ribarstva, i sudski tumač za poljski jezik.

Program studijske posjete Učesnici iz Crne Gore su tokom studijske posjete imali priliku da se upoznaju sa iskustvima Poljske iz procesa EU integracija, sa posebnim osvrtom na ekološke aspekte. Posebno je značajno što su mogla da budu sagledana iskustva različitih aktera, od državnih institucija (Ministarstva, Fondovi,...), predstavnika lokalnih vlasti (pokrajinskih i opštinskih) do nevladinih organizacija. Inicijator projekta, Institut za održivi razvoj, je napravio veoma dobar izbor institucija i organizacija. Dobro su identifikovani kjučni vladini resori, ali i nevladine organizacije koje su imale važnu ulogu tokom procesa pregovora između Poljske i EU, tako da se, iz više uglova, mogla steći cjelovita slika o procesu. Tokom studijskog puta učesnici su imali prilike da posjete: Ministarstva: Ministarstvo privrede (Sektor evropskih poslova i Sektor turizma) Ministarstvo regionalnog razvoja (Sektor Evropske unije i međunarodne saradnje i Sektor koordinacije infrastrukturnih programa) Ministarstvo poljoprivrede i razvoja sela (Sektor Evropske unije i međunarodne saradnje, Odsjek saradnja sa državama EU i državama kandidatima) Ministarstvo životne sredine (Sektor ekološki budžet, Sektor edukacije i promocije održivog razvoja) Ministarstvo inostranih poslova (Sektor Evropske unije) Druge državne institucije: Nacionalni fond zaštite životne sredine Evropski informacioni centar Nacionalni park Kampinos Lokalne i regionalne vlasti: Kancelarija predsjednika pokrajine Mazovian + NVO Skupština grada Varšave - Odsjek infrastrukture i strukturnih budžeta Skupština opštine LesznoWola + škola Nevladine organizacije: Koalicja Klimatska Koalicja Lanckorońska za održivi transport Forum aktivizacije seoskih područja - FAOW Koalicija poljskih ekoloških organizacija u dijelu budžeta Evropske Unije Društveni ekološki Institut Veoma značajno je bilo i upoznavanje sa iskustvima inicijatora projekta, Instituta za održivi razvoj. 35

36 Šta smo mogli naučiti iz posjeta Ministarstva Studijska posjeta Poljskoj je bila korisno iskustvo kako za predstavnike državnih institucija, tako i za predstavnike nevladinog sektora iz Crne Gore. Kroz konkretne primjere upoznati smo sa iskustvom Poljske, sa procesom, prednostima i pozitivnim efektima evropskih integracija, ali i poteškoćama koje ih prate. Posebno su bile korisne informacije iz kojih smo mogli da dobijemo jasniju ideju šta bi mi u Crnoj Gori, državni i nevladin sektor zajedno, mogli da uradimo da bi proces evropskih integracija pozitivno prošao. Iskustvo Poljske potvrdilo je da je proces integracija jako složen. Ali, posjeta zemlji koja je uspješno završila proces integracija, i kod koje je vidljiv napredak, svakako je ohrabrujuća. Naročito ako se uzme u obzir činjenica da je situacija u Poljskoj prije pridruživanja bila slična onoj u kojoj se Crna Gora danas nalazi. Poruka sa studijske posjete je svakako optimistična i podsticajna - i mi možemo biti gdje je sada Poljska, ali je dobro gledati na sat, tj. potrebno je na vrijeme početi, za taj proces se dobro pripremiti, a zatim ga ozbiljno sprovoditi. Državne institucije Kroz posjete državnim institucijama, i posebno ministarstvima, saznali smo više o samom procesu evropskih integracija, kako su pregovori tekli po pojedinim oblastima, ko je sve bio uključen, i na koji način. To nam je pomoglo da i mi jasnije sagledamo neophodne korake tog procesa u Crnoj Gori, i obratimo pažnju na greške koje treba da izbjegnemo. Ministarstvo privrede Sektor evropskih poslova i Sektor turizma Ministarstvo privrede u Poljskoj vodi poslove državne administracije vezane za ekonomiju i turizam. Segment ekonomije se odnosi na ekonomske poslove, između ostalog, ekonomsku saradnju sa inostranstvom, energetiku, sertifikaciju, industriju, privredu. Dio za turizam obuhvata poslove turističkog privređivanja države, kao i mehanizme regulacije turističkog tržišta. U Ministarstvu privrede smo imali prilike da čujemo više o procesu evropskih integracija iz njihovog ugla, o promjenama koje su se desile tokom pristupnog procesa i nakon ulaska Poljske u EU, o nekim pozitivnim, ali i negativnim efektima pridruživanja. Među pozitivnim efektima navedeni su: zajedničko tržište, primijenjeni standardi, zajednička carinska kontrola, i uticaj na politiku trgovine EU, dok su kao negativni navedeni gubljenje određenih kompetencija i mogućnosti donošenja samostalnih odluka na pojedinim poljima. Ministarstvo regionalnog razvoja Posjeta Ministarstvu regionalnog razvoja je bila posebno korisna, s obzirom da to ministarstvo direktno upravlja sredstvima koja dolaze iz Evropske unije. Ministarstvo je oformljeno 2005. godine, u cilju sprovođenja strategija društveno-privrednog razvoja Poljske, pod kojima

se podrazumijevaju i prostorno planiranje države kao i upravljanje sredstvima pomoći Evropske unije. Glavni zadatak Ministarstva je efektivno korišćenje mogućnosti koje se pružaju Poljskoj kroz sredstva Evropske unije, i njihovo usklađivanje sa razvojem države. U Ministarstvu regionalnog razvoja smo dobili dosta informacija o EU fondovima, na koji način, i za koje vrste projekata su oni korišćeni, i o tome na koji način su pojedini akteri, lokalne samouprave i nevladine organizacije, bili uključeni. U državnoj administraciji je zaposleno dosta mladih ljudi. Na primjeru Ministarstva regionalnog razvoja vidljiv je značaj koji je Poljska vlada posvetila edukaciji kadra, i koliko se ta edukacija i razvoj kapaciteta i sa evropske strane podstiču. Istaknuta je neophodnost edukacije svih kadrova, kao i značaj korišćenja tehničke pomoći koja je na raspolaganju zemljama na putu evrpskih integracija. Ministarstvo poljoprivrede i razvoja sela Ministarstvo poljoprivrede i razvoja sela je tokom pregovaračkog procesa imalo značajnu ulogu u definisanju tema koje su se odnosile na poljoprivredu, jednu od najkonfliktnijih oblasti u procesu. Ovo ministarstvo se, inače, bavi poljoprivrednim terenima, razvojem poljskog sela, trgovinom hrane i ribarstvom. U procesu integracija, iz iskustva ovog ministarstva, neophodno je uspostavljanje dijaloga. U mnogim situacijama nije moguće prihvatanje određenih modela, već je potrebno pronalaženje zajedničkog rješenja. Istaknut je značaj iskustava i smjernica koja se mogu dobiti od zemalja koje su proces evropskih integracija već prošle, kao i saradnje i razmjene iskustava sa onima koje su u tom procesu. Ministarstvo inostranih poslova Ministarstvo inostranih poslova jedan je od najvažnijih resora u Poljskoj Vladi. Sektor Evropske unije u okviru tog ministarstva, koji smo posjetili, bavi se: odnosima Republike Poljske sa Evropskom unijom, obrađuje strategije učešća Republike Poljske u realizaciji glavnih zajedničkih politika Evropske unije, osigurava usluge predstavnicima Republike Poljske koji učestvuju u međunarodnim poslovima institucija Evropske unije, odgovara za saradnju Ministra inostranih poslova sa Skupštinom i Senatom, političkim partijama, lokalnim vlastima, kao i nevladinim organizacijama u poslovima evropskih integracija, koordinira poslove vezane za učešće Republike Poljske u diskusijama na temu budućnosti Evropske unije, analizira djelovanje Savjeta Evrope, i bavi se poslovima vezanim za članstvo Republike Poljske u toj organizaciji, vodi poslove koji se tiču evropske regionalne politike, kao i međugranične saradnje. 37

38 U Ministarstvu inostranih poslova imali smo priliku da čujemo više informacija o aktuelnim temama, među kojima i o proširenju Evropske unije, i o stavu Poljske o tim temama. Ministarstvo životne sredine Ministarstvo životne sredine Poljske oformljeno je 1999. godine i bavi se zaštitom životne sredine, kao i vodoprivredom. Ovo ministarstvo je imalo značajnu ulogu tokom pregovaračkog procesa vezano za oblast zaštite životne sredine. Značajno je istaći i napore ovog ministarstva pokrenute s ciljem uspostavljanja saradnje sa nevladinim organizacijama (Deklaracija koja je data u prilogu, kao i tekstovi kolega iz Poljske). Tokom pregovaračkog procesa, koji je podrazumijevao usklađivanje regulative, prihvatanje standarda i definisanje prelaznih perioda i faza, Ministarstvo životne sredine se konsultovalo kako sa ostalim državnim institucijama, tako i sa nevladinim organizacijama, preduzetnicima, i drugim akterima. Saradnja državnih institucija i nevladinih organizacija U Poljskoj smo mogli vidjeti da saradnja između državnih institucija i nevladinih organizacija postoji, da postoji partnerski odnos, i da se nevladine organizacije konsultuju, nekada i od samog početka procesa. Vidljivo je da je saradnja između vladinih institucija i nevladinih organizacija bolja od kada je Poljska krenula u proces evropskih integracija, ali da ipak nije idealna. Iz mnogih primjera su se mogli vidjeti pozitivni efekti i dobri rezultati saradnje dva sektora. Međutim, iako je formalno sve postavljeno kako treba, u praksi postoje određeni problemi u komunikaciji, i nije do kraja izgrađen odnos povjerenja. Država je ispoštovala formu, NVOi su uključeni, ali same nevladine organizacije nemaju uvijek pozitivna iskustva. U nekim primjerima konsultacije su vršene, ali predlozi NVO-a nisu uzeti u obzir, dok u nekim slučajevima predstavnici administracije nisu zadovoljni kvalitetom koji dobijaju od NVO-a. Druge državne institucije Nacionalni fond za zaštitu životne sredine Nacionalni fond za zaštitu životne sredine i vodoprivrede je najveća javna institucija koja realizuje ekološku politiku Poljske, kroz finansiranje investicija u zaštiti životne sredine i vodoprivrede, u područjima važnim iz ugla primjene standarda i normi Evropske unije. Cilj djelovanja Nacionalog fonda je finansijsko pomaganje ekoloških investicija, koje imaju uticaj na državnom, regionalnom i lokalnom nivou, važnih sa tačke gledišta potreba životne sredine. Distribucija finansijskih sredstava iz Nacionalnog fonda realizuje se, između ostalog, i u okviru sljedećih grana: Zaštita vazduha Zaštita voda i vodoprivreda Zaštita površine zemlje Zaštita prirode i parkova, kao i šumarstvo

Geologija i rudarstvo Ekološka edukacija Državni monitoring životne sredine Ekspertize i istraživački poslovi Finansijska sredstva iz Nacionalnog fonda mogu koristiti: lokalne jedinice preduzeća institucije više škole i fakulteti nevladine organizacije (fondacije, udruženja) državne administracije i druga pravna lica U Nacionalnom fondu postoji više formi dofinansiranja, među kojima i finansiranje u vidu pozajmice (pozajmica koju daje NF, zajedničko finansiranje NF sa bankama ili krediti koje daje banka iz sredstava NF, i sl.) ili finansiranje kapitala (obuhvata akcije i učešće u novonastalim ili već postojećim firmama u cilju dostizanja ekološkog efekta). Nacionalni fond je veoma značajan za zaštitu životne sredine, ali i održivi razvoj. Sem finansiranja aktivnosti u oblasti zaštite životne sredine, on stimuliše nove investicije, pokreće sredstva drugih investitora, pomaže stvaranje novih radnih mjesta i doprinosi razvoju privrede i održivom razvoju. Nacionalni fond za zaštitu životne sredine i vodoprivrede Poljske je veoma zanimljiv kao model koji država može da primijeni kako bi stvorila održivi mehanizam finansiranja projekata iz oblasti zastite životne sredine. Ovaj model bi mogao biti zanimljiv i za Crnu Goru, a mogao bi se primijeniti i na druge oblasti od javnog interesa. Evropski informativni centar Evropski informativni centar je dio Vladinog komiteta evropskih integracija i funkcioniše od 1997. godine. Zadatak Centra je informisanje poljske javnosti o svim pitanjima vezanim sa Evropsku uniju. U Evropskom informativnom centru su dostupni besplatni informativni materijali i publikacije, korišćenje interneta za gledanje internet strana vezanih za evropske integracije. Takođe, u Centru se organizuju i mnoge druge vrste aktivnosti, predavanja, prezentacije, sastanci mladih sa predstavnicima ambasada, kao i evropske lekcije. Centar vodi i informaciono-promotivnu djelatnost za vrijeme konferencija i sajmova. Svi zainteresovani mogu dobiti informacije i putem e-maila. Za proces evropskih integracija jako je bitno da građani budu na vrijeme informisani, i da dobiju pravu informaciju o svemu. Uspostavljanje informativnih centara, sa svim pratećim aktivnostima, kako od strane države, tako i nevladinih organizacija, može biti dobar model. Edukacija mladih je tema kojoj se pridaje posebna pažnja. Uloga medija u procesu informisanja javnosti o evropskim integracijama je veoma bitna. U Poljskoj postoji pozitivan primjer osnivanja nevladine organizacije - Kluba novinara koji se bavi isključivo pitanjima zaštite životne sredine. 39

40 Nacionalni park Kampinos Posjetom Nacionalnom parku Kampinos imali smo priliku da na konkretnom primjeru vidimo mehanizme upravljanja, zaštite i prezentacije zaštićenih cjelina u Poljskoj. Kampinoski nacionalni park se nalazi u blizini Varšave, tako da njemu gravitira veliki broj posjetilaca iz glavnog grada Poljske. Površina parka iznosi preko 38.500 ha, sa skoro isto tolikom zaštitnom zonom, dok je pod strogom zaštitom oko 12% površine. Preko 70% površine parka zauzimaju šume. U parku je izdiferencirano više zona sa različitim nivoima zaštite, koji su definisani prostornim planom parka. Na prostoru Nacionalnog parka dosta uspješno se kontroliše krivolov i divlja gradnja. Velika pažnja u Nacionalnom parku poklanja se edukaciji. U centru za posjetioce postoje različite usluge namijenjene svim posjetiocima i posebno programi za škole. Nacionalni park Kampinos je imao velike koristi, za razvoju ponude i kapaciteta, od saradnje sa sličnim zaštićenim područjima iz inostranstva, i međunarodnim organizacijama. Lokalne i regionalne vlasti Opština Lesznowola Opština Lesznowola se nalazi u neposrednoj blizini Varšave, i jedna je od najuspješnijih opština u Poljskoj. Površina opštine iznosi 6.917 ha, a na njenom području živi preko 13.000 stanovnika. Prednosti opštine, kao što su blizina glavnog grada, dobra povezanost i razvijena infrastrukturna mreža, atraktivni investicioni tereni, rekreativne zone, pogodni uslovi za razvoj stambene izgradnje, i prije svega dobra uprava, uslovile su njen dinamičan razvoj, čineći je danas jednom od najperspektivnijih opština u Poljskoj. Srednji BDP opštine je veoma visok. Godine 2001, iznosio je oko 630 eura, a 2003. godine 930 eura. Opština je veoma atraktivna za poljske i strane investitore, tako da u njoj postoji oko 3000 registrovanih firmi. Sa velikom sigurnošću se može reći, da će Lesznowola ispunjavati važnu ulogu modernog proizvodnog i uslužnog centra, koncentrišući modernu proizvodnju sa učešćem domaćeg i stranog kapitala. Opština Lesznowola je primjer dobre lokalne samouprave. Ključ njenog uspjeha su dobra organizacija i uprava. Opštinu vodi gradonačelnica i parlament koji sačinjavaju 15 nezavisnih odbornika. Opština promoviše visok standard usluga, koji se podstiče nagrađivanjem. Velika pažnja se posvećuje edukaciji i razvoju kapaciteta. Sama Opština ima 55 zaposlenih, od čega 80% visokoobrazovanih. Veliki dio sredstava iz budžeta Opštine, oko 40%, se odvaja za edukaciju. Opština već duže koristi evropske fondove za dobijanje sredstava, a njeni službenici su obučeni da sami pišu, a kasnije i sprovode, projekte. Ključ razvoja opštine je prostorno planiranje, dobro urađen prostorni plan, kao osnova za usmjeravanje razvoja. Prostorni plan opštine je rađen u saradnji sa građanima i nevladinim organizacijama, i može se naći na web sajtu Opštine.

Na primjeru opštine Lesznowola je vidljivo ravnopravno učešće žena u vlasti u Poljskoj. Ovaj primjer može biti jako ohrabrujući i podsticajan model za razvoj lokalnih samouprava u Crnoj Gori. Pokrajina Mazovia Na sastanku sa predstavnicima vlasti iz pokrajine Mazovia bili su prisutni i predstavnici nevladinih organizacija koji su sarađivali sa njima. Veoma je pozitivno što su predstavnici i državnih i nevladinih organizacija na jednom mjestu mogli da iznesu svoje stavove, koji se u nekim stavkama nisu preklapali. Nevladine organizacije i mreže ekoloških nevladinih organizacija Nevladine organizacije koje smo posjetili tokom studijskog puta su bile uglavnom mreže ili koalicije ekoloških nevladinih organizacija. To nije slučajnost. Na osnovu poljskog iskustva, ispostavilo se da ovako udružene organizacije imaju mnogo veći uticaj, tako da su i u procesu evropskih integracija one bile najaktivnije. Predstavnici državnih institucija su kroz svoje primjere uglavnom spominjali mreže nevladinih organizacija. Koalicija Klimatska Koalicija Kilmatska je skup nevladinih organizacija, prevashodno ekoloških, zainteresovanih za djelovanje na polju zaštite globalnog klimata. Rješavanje problema izazvanih klimatskim promjena, a takođe popularizacija znanja o opasnostima, djelovanje na izvore promjena, kao i bolja koordinacija ekološkog djelovanja nevladinih organizacija su glavni ciljevi Koalicije. Članica koalicije može biti svaka organizacija, koja podržava njihove ciljeve. Forum aktivizacije seoskih područja - FAOW Forum aktivizacije seoskih područja - FAOW je prva poljska organizacija koja djeluje na promociji sela. Organizacije koje učestvuju u FAOW-u sarađuju u korist boljeg funkcionisanja poljskog sela u okviru Evropske unije, i to kroz kroz aktivizaciju seoskog društva i povećanje njihovog učešća u procesima promjena na selu, a takođe i promociju održivog razvoja seoskih podrucja. FAOW je osnovan u decembru 2002. godine. Inicijatori Foruma su 12 organizacija, koje su prve potpisale Deklaraciju o saradnji. Do septembra 2005. godine, Deklaraciju je potpisalo 76 organizacija iz cijele Poljske, kako organizacija koje djeluju na nacionalnom nivou, tako i organizacija na lokalnom i regionalnom nivou. U prve tri godine svog postojanja Forum je djelovao kao neformalna struktura, a u decembru 2005. godine FAOW je registrovan kao pravni subjekt i od tog momenta funkcioniše kao Savez udruženja. Djelatnost FAOW-a počiva uglavnom na javnom radu predstavnika organizacija članica. Od početka postojanja Foruma, njegovo djelovanje pomaže i organizuje Sekretarijat koji vodi Fondacija saradnje, koji u tom cilju dobija sredstva iz Biroa komiteta evropskih integracija. 41

42 Koalicja Lanckorońska za održivi transport puteve moraju biti pripremljene u okviru najvećih ocjena koje utiču na životnu sredinu. Koalicija Lanckorońska je grupa nevladinih organizacija i pojedinaca, koji djeluju u dijelu promocije održivog transporta kao i ograničenja negativnog uticaja transporta na životnu sredinu, zdravlje i život ljudi. U Poljskoj je posljednjih godina nastupio veliki razvoj motorizacije, a od 1989. teretni transport putevima je porastao nekoliko puta. Istovremeno, nije nastupila dovoljna popravka putne infrastrukture, a u slučaju željeznice, nastupa sistematsko smanjenje veličine i kvaliteta ponude. To skupa dovodi do niza uznemiravajućih pojava. Prije svega, rast broja automobilskih nesreća, kao i broj poginulih, prekoračenje dozvoljenih koncentracija toksičnih supstanci, čiji je izvor transport, kao i uništavanje jedinstvenih prirodnih sistema, od kojih su neki uvršteni u evropsku mrežu Natura 2000. Transport je sve veći izvor gasova koji dovode i do klimatskih promjena. Posebno teška situacija vlada na željeznici, koja trenutno nije efektivna i razvijena. Brojne infrastrukturne investicije se pripremaju, često protiv pravila zaštite prirode i životne sredine, a takođe bez poštovanja Ustavnih državnih zakona s isključenjem normalnog učešća građana, kao i punog djelovanja sudova. Generalni cilj Koalicije je ograničenje negativnog uticaja transporta na životnu sredinu, kao i na zdravlje i život stanovnika Poljske. Da bi se postigao ovaj cilj, Koalicija smatra da je najvažnija racionalizacija transportnih potreba, kao i povećanje učešća oblika transporta koji ne utiču negativno na životnu sredinu. Pored toga, sve investicije u Koalicija poljskih ekoloških organizacija u dijelu budžeta Evropske unije Koalicija poljskih ekoloških organizacija u dijelu budžeta Evropske unije osnovana je na početku 2004. godine, kao odgovor na potrebu kontrole raspodjele evropskih sredstava i njihovog uticaja na životnu sredinu. U osnovi nastanka koalicije leži vizija integrisanih i efektnih djelovanja ekološke životne sredine u dijelu promocije pravila održivog razvoja u upravljanju budžetima. Njen zadatak je predlaganje predstavnika nevladinih organizacija u komitete povezane sa fondovima EU, obrada analiza i izvještaja kao i usvajanje projekata koji donose velike društvene i ekološke efekte. Koalicija je takođe dio međunarodne mreže nevladinih organizacija koje realizuju program Partnerstvo održivog razvoja u Srednjoj Evropi. Ta mreža obuhvata organizacije iz novih država članica EU: Češke, Poljske, Slovačke, Mađarske i djeluje pod nazivom SFteamCE. Koalicija se trudi, između ostalog, da prati proces alokacije i distribucije sredstava Evropske unije, kao i da ocijeni da li su podržane investicije u skladu sa održivim razvojem. Ona u Poljskoj predstavlja CEE Bankwatch Network, i analizira uticaj priliva novca na društvenu situaciju, kao i stanje životne sredine. Distribuciju značajnog dijela svjetskog novca obavljaju međunarodne finansijske institucije, kao što su Svjetska banka, Evropska banka za obnovu i razvoj, ili Evropska investiciona banka. Njihov uticaj

na naše živote je veoma velik da bi ih ostavili bez građanske kontrole, isključivo u rukama političara i slobodnog tržišta. Za nevladine organizacije je veoma bitno da budu povezane i da zajednički djeluju. Povezivanjem i umrežavanjem organizacije povećavaju kapacitete i uticaj. Kada djeluju zajedno imaju veći efekat i mogu biti shvaćene mnogo ozbiljnije. U Poljskoj postoji veći broj primjera koalicija ekoloških nevladinih organizacija, koje funkcionišu kao neformalne mreže, a ne kao pravna lica. Veoma pozitivan primjer stava državnih institucija prema nevladinim organizacijama u Poljskoj je Deklaracija Ministarstva zaštite životne sredine (data u prilogu). Vrijedni pažnje su modeli uključivanja nevladinih organizacija tokom evropskih integracija u Poljskoj, a posebno učešće nevladinih organizacija u radu raznih komisija i savjeta (više o tome su pisale kolege iz Poljske, na str. 10 i 11) Jedinstven primjer u Poljskoj je paralelno postojanje dvije liste, zvanične i nezvanične, zaštićenih područja mreže Natura 2000. Jednu listu je predložila poljska vlada, a drugu širu, poljske nevladine organizacije. Ohrabrujuće je da je Evropska komisija prihvatila listu nevladinih organizacija. Nevladine organizacije treba da uspostavljaju saradnju na svim nivoima u zemlji, ali i sa organizacijama iz EU. Saradnja nevladinih organizacija sa administracijom u Poljskoj posljednjih godina je bolja, ali veliki broj tema još uvijek nije definisan. Zaključci Iz poljskog iskustva, priprema za EU integracije je veoma složen proces, koji zahtijeva široko znanje i za koji je potrebna saradnja svih zainteresovanih strana. Iako Vlada vodi pregovore, potrebno je izgraditi dijalog između državnih institucija i nevladinih organizacija. Bitno je da i nevladine organizacije budu uključene i konsultovane tokom procesa pregovora. Državne institucije bi trebale dati podršku nevladinim organizacijama u tom procesu, bez obzira da li su njihovi interesi u konfliktu. Nevladine organizacije, kao i državne institucije, bi trebale da rade na razvoju i jačanju kapaciteta. Nevladine organizacije mogu postići mnogo više ako djeluju zajedno, kroz povezivanje i umrežavanje. I lokalne samouprave treba na vrjeme uključiti u proces pregovora, jer, iako centralne državne institucije vode proces, nakon toga, veliki dio odgovornosti prelazi na lokalne samouprave. Edukacija i rad na razvoju kapaciteta su veoma značajni, kako za državne institucije, tako i lokalne vlasti i nevladine organizacije. Teme i diskusije pokrenute tokom studijske posjete Poljskoj su bile korisne, jer su nas navele na razmišljanja o situaciji u Crnoj Gori, trenutnim prednostima i slabostima, kao i zadacima koji nas čekaju. Iskustvo sa studijske posjete je doprinijelo i izgradnji naših kapaciteta, prevashodno organizacija i institucija učesnika studijske posjete, ali, nadamo se, kroz ovu publikaciju, i šireg kruga. 43

44

45

46