DOZE, RIZICI I POSLEDICE ULTRALJUBUČASTOG ZRAČENJA

Acta Ophthalmologica 2016, Vol.42 (1) ISSN 1452-3868 Pregledni rad UDK: 611.84:613.168 DOZE, RIZICI I POSLEDICE ULTRALJUBUČASTOG ZRAČENJA Rade R. Babić 1, Gordana Stanković-Babić 3,4, Strahinja Babić 3, Aleksandra Marjanović 3, Nevena Babić 3 1 Cenar za radiologiju KC Niš 2 Visoka zdravstvena škola strukovnih studija "Hipokrat" u Bujanovcu 3 Klinika za očne bolesti KC Niš 4 Medicinski fakultet Univerziteta u Nišu Ultraljubičasto zračenje predstavlja elektromagnetno zračenje koje se u spektru elektromagnetnog zračenja nalazi izmedju vidljive svetlosti i X-zračenja. Talasne dužine je od 400-100nm, a energije od 3,10 124eV. Apsorbovani ultraljubičasti zraci u stanju su da izazovu prekid internih molekularnih veza, njihovu disocijaciju i rekombinaciju, što se na nivou žive ćelije manifestuje biološkim dejstvom ultravioletnog zračenja. U radu je dat prikaz prirode, porekla i podele ultraljubičastog zračenja, primene ultravioletnog zračenja u medicini, delovanja ultraljubičastog zračenja na biološko tkivo. U radu je detaljno opisano biološko dejstvo ultraljubičastog zračenja na kožu i oko. Bogato ilustracijama su prikazane promene na očima izazvane ultraljubičastim zračenjem - fotokeratitis, katarakta, degeneracija žute mrlje i slepilo. Autori zaključuju da je neophodna kontinuirana i adekvatna informisanost i edukacija stanovništva o štetnom dejstvu ultraljubičastog zračenja, kao i o primeni merama zaštite. Acta Ophthalmologica 2016;42(1):19-27. Ključne reči: ultraljubičasto zračenje, oftalmologija, oko Uvod Ultraljubičasto zračenje (UV; engleski: ultraviolet) predstavlja elektromagnetno zračenje talasne dužine (λ) od 400-100nm. U spektru elektromagnetnog zračenja nalazi se izmedju vidljive svetlosti i X-zračenja (Slika 1). U vakumu, vazduhu i vodi UV zraci se prosatiru pravolinijski, brzinom svetlosti i podležu zakonu optičke refrakcije i refleksije. Energija UV fotona je od 3,10 124eV. Mnoge materije koje su transparentne za sunčevu svetlost apsorbuju UV zrake. Apsorbovani UV zraci su u stanju da izazovu prekid internih molekularnih veza, njihovu disocijaciju i rekombinaciju, što se na nivou žive ćelije manifestuje biološkim dejstvom UV zračenja (1-8). 19

Slika 1. Spektar elektromagnetnog zračenja http://www.zvjezdarnica.com/astronomija/istrazivanja/radio-astronomija/425 Ultraljubičasto zračenje - istorija UV zračenje otkrio je 1801. godine nemački fizičar, hemičar i doktor medicine Johann Wilhelm Ritter (Samitz kraj Haynaua, 16. decembar 1776. - Minhen, 23. januar 1810), tako što je u eksperimentu dejstva svetlosti na odredjene supstance zapazio da iza ljubičaste svetlosti, u tamnom delu spektra postoji energija zračenja, koja se hemijski ispoljava na papiru umočenom u srebrohlorid (AgCl), koji uvek potamni (9). Johann Wilhelm Ritter je studirao medicinu na Univerzitetu u Jeni (1791-1795). Po sticanju akademskog zvanja doktora medicine Johann Wilhelm Ritter zapošljava se u Liegnitz (danas Legnica, Poljska) i tu radi na ogledima elektrohemije, elektrolize, životinjskom elektricitetu, elektricitetu stvoren dodirom metala i dr. Godine 1800. konstruisao je uredjaj za elektrolizu vode (H 2 O), pomoću kojeg je dobio odvojene gasove - kiseonik (O 2 ) i vodonik (H 2 ). Član Bavarske akademije nauke u Minhenu postaje 1804. godine. Izmučen bolešću, verovatno zbog ogleda vezanih za biološki elektricitet koje je izvodio na samom sebi, i siromaštvom umire 1810.g (9). Ultraljubičasto zračenje - podela UV zračenje prema biološkom učinku deli se u nekoliko grupa: I grupa UV zračenja (Slika 2) se prema definiciji Commision Internationale de l`eclairage (CIE) deli na: - UV-A zračenje (dugotalasno UV zračenje) talasne dužine je od 400-315 nm); - UV-B zračenje (srednjetalasno UV zračenje) talasne dužine je od 315-280 nm); - UV-C zračenje (kratkotalasno ili germicidno UV zračenje) talasne dužine je od 280-100nm. Slika 2. Ultra violetno zračenje prema biološkom učinku II grupa UV zračenja prema biološkom dejstvu se deli na: - UV-C (λ = 180-290 nm); - UV-B (λ = 290-320 nm); - UV-A (λ = 320-400 nm). Granice izmedju pojedinih oblasti UV zračenja su manje-više proizvoljno odredjene. Tako je granica izmedju UV-C i UV-B oblasti približno 290 nm (verovatnoća je mala da će UV zračenje manjih talasnih dužina da prodje kroz atmosferu i da stigne do Zemljine površine, osim na većim nadmorskim visinama tj. planinama), dok je granica izmedju UV-B i UV- A oblasti od 320 nm (ovde je granica još više proizvoljna, jer istraživanja su pokazala da i UV zračenja većih talasnih dužina kao npr. UV-A zračenja imaju aktivno biološko dejstvo) (Slika 3). 20

Slika 3. http://www.uv-lit.rs/uv_tehnologija/2_sta_je_uv.html Tabela 1. Elektromagnetni spektar UV zračenja Naziv Skraćenica Talasna dužina (nm) Energija po fotonu (ev) Ultraljubičasto A ili dugotalasno područje, (crno svetlo) UVA 400 315 nm 3,10 3,94 ev Blisko UV NUV 400 300 nm 3,10 4,13 ev Ultraljubičasto B ili srednjetalasno područje UVB 315 280 nm 3,94 4,43 ev Srednje UV MUV 300 200 nm 4,13 6,20 ev Ultraljubičasto C ili kratkotalasno područje, (antimikrobno svetlo) UVC 280 100 nm 4,43 12,4 ev Daleko UV zračenje FUV 200 122 nm 6,20 10,2 ev Vakumsko UV zračenje VUV 200 100 nm 6,20 12,4 ev Duboko UV zračenje LUV 100 88 nm 12,4 14,1 ev Super UV zračenje SUV 150 10 nm 8,28 124 ev Ekstremno UV zračenje EUV 121 10 nm 10,2 124 ev III grupa UV zračenja se prema hemijskom dejstvu deli na: - zračenje koje učestvuje u sintezi ozona, gde je λ = 175-220 nm; - zračenje koje ima germicidno dejstvo gde je λ = 220-300 nm; - zračenje koje ima eritemno dejstvo gde je λ = 280-320 nm. IV grupa UV zračenja prema spektroskopiji se deli na: - daleku ili vakumsku UV oblast, gde je λ = 200-300 nm; - blisku UV oblast, gde je λ = 300-400 nm, u literature poznata kao tamno svetlo. Podela UV zračenja prema međunarodnom standardu koji odredjuje Sunčevo zračenje (ISO-DIS-21348), prema talasnoj dužini i energiji fotona data je u Tabeli 1 (10). Izvori ultraljubičastog zračenja Jedini prirodni izvor UV zračenja je Sunce. Od celokupnog zračenja sa Sunca UV zračenju pripada oko 9%. Najveći deo UV zračenja pripada zračenju talasne dužine izmedju 300-400 nm, dok oko 14% pripada UV zračenju talasne dužine kraćoj od 300 nm. Slika 4. Sunce kao prirodni izvor zračenja Od 97-99% UV zračenja sa Sunca biva apsorbovano u atmosferi Zemlje, i to od ozonskog omotača. Apsorcija je znatno veća za UV zrake kraće talasne dužine, tako da do Zemlje dopre veoma mali broj UV zraka talasne dužine kraće od 300nm (Slika 4). U suprotnom, da ne postoji apsorcija UV zračenja u atmosferi 21

UV zraci (od λ = 300 nm) bi uništili biosferu Zemlje. Od celokupnog spektra prirodnog UV zračenja koja dopru do Zemlje, gotovo se odnosi na UV-A zračenje, odnosno UV zraci talasne dužine 290 nm. (1-8,10) Veštački izvori zračenja su: - Voltin luk (električni luk) - Voltin luk sa ugljenim elektrodama emituje UV-A zrake talasne dužine izmedju 400-315nm. Voltin luk sa metalnim elektrodama emituje UV-B zrake. Voltin luk u atmosferi živine pare (kvarc-lampe) emituju UV-C zrake. - Usijana tela iznad 2.500 K (kelvina) mogu da emituju UV zrake, obično zajedno sa infracrvenim (IC) zracima. - UV laseri sa čvrstim jezgrom emituju UV zrake sa talasnom dužinom od 262nm, 266nm, 349nm, 351nm, 355nm i 375nm. Ovaj vid lasera se koristi u medicini (dermatologija, oftalmologija i dr.), u industriji za lasersko graviranje i dr. - Antimikrobna flurescentna sijalica (Gsijalica, engleski: germicidal lamps) To su živine sijalice pod niskim prtiskom, koje više liče na tinjalice. Emituju 65% od ukupnog zračenja zrake talasne dužine 254 nm i 10-20% zračenja zrake talasne dužine 185nm. UV svetlost iz ove sijalice ubija mikroorganizme i pretvara kiseonik (O 2 ) u ozon (O 3 ). Kako antimikrobna flurescentna sijalica može da ošteti oči i kožu čoveka, obavezna je zaštita pri radu sa ovim sijalicama. Geolozi ove sijaice koriste u otkrivanju nekih vrsta minerala. - Ultraljubičasta svetleća dioda (UV LED, svetleća dioda) rade u području UV zračenja. Koriste se u industriji za sušenje i otvrdnjavanje materije. - Gasne sijalice sa ili bez otvora koriste argon (Ar) i deuterium (D ili 2H) uz emisiju UV zračenja. - Vakumsko UV zračenje predstavlja UV zrake talasne dužine od 100-200 nm, gde je zrak u potpunosti neproziran za to područje. Neprozirnost se javlja zbog snažne apsorocije kiseonika iz vazduha. - Ekstremno UV zračenje je karakteristično za snažne reakcije UV zraka sa atomima. UV zraci talasne dužine iznad 30nm izbacuju valentne elektrone i jonizuju atom, dok UV zraci talasne dužine 30nm reaguju sa elektronima bliža jezgru i sa samim atomskim jezgrom. - Crno svetlo je UV zračenje gde je talasna dužina zraka 360nm. Crno svetlo zrači UV fluorescentna sijalica sa vrlo malo vidljive svetlosti. Koristi se u detekciji papirnog novca, urina, dok je biolozi koriste u uredjajima za privlačenje komaraca. Neke UV silalice ne koriste fluorecentnu materiju već posebnu vrstu skupog stakla tzv. Woodovo staklo, koje služi kao filter. Crno svetlo se emituje sa malom snagom, u području UV-A zračenja, te kao takvo nije opasno po čoveka i živi svet. Ultraljubičasto zračenje fizička veličina i jedinica Intezitet UV zračenja predstavlja snagu po jedinici površine. Koristi se za kontinuiranu ekspoziciju. Izražava se u jedinicama vat po kvadratnom metru (W/m 2 ), ili češće vat po kvadratnom centimetru (W/cm 2 ) (8). Gustina UV energije označava ograničeno vreme izlaganja UV zračenju. Izražava se u jedinicama džul po kvadratnom metru (J/m 2 ), ili češće džul po kvadratnom centimetru (J/cm 2 ) (8). Ultraljubičasto zračenje - detekcija i merenje Detekcija UV zračenja vrši se: - Fizičkim detektorima u primeni su emisione fotoelektrične ćelije; - Hemijskim detektorima koriste se fotografske ploče, gde stepen zacrnjenja fotografske ploče odredjuje intezitet zračenja; - Biološkim detektorima gde se kao biološki detektor i dozimetar koristi ljudska koža. Jedinice su eritemni intezitet i eritemna doza. Eritemni efekti se sagledavaju preko referentne vrednosti inteziteta koja iznosi 1µW/cm 2. Sunčevi zraci od 330nm nemaju eritemnog dejstva. Količuina energije koja je potrebna da izazove jedva primetne eritemne promene iznosi 300 J/m 2 (30 mj/cm 2 ). (8) Ultraljubičasto zračenje - primena UV zračenje je našlo široku primenu u medicini i drugim delatnostima (1-8,11,13). U medicini UV zračenje se koristi u: - Dijagnostičke svrhe Iskorišćava se hemijsko dejstvo UV-A zračenja talasne dužine od 345-400nm. Energija ovog zračenja stimuliše fluorescenciju pojedinih materija, koje emituju vidljivu svetlost, poznata i kao crna svetlost. UV-A zračenje ove talasne dužine koristi se u fluorescentnoj mikroskopiji, fluorescentnoj fotografiji i dr.; - Terapijske svrhe - Iskorišćava se hemijsko dejsto UV-A zračenja talasne dužine od 315-345nm. Koristi se u terapiji rahitisa jer energija ovog zračenja stimuliše sintezu provitamina D u vitamina D i izaziva pigmentaciju kože. Ovo zračenje je našlo primenu i u helioterapiji. Zbog svog baktericidnog, germicidnog i virusocidnog dejstva, energija UV-C zračenja se koristi za sterilizaciju vazduha u operacionim salama i infektivnim klinikama, sterilizaciju vode 22

(H 2 O) i drugde. U ove svrhu se koriste veštački izvori UV-C zračenja - germicidna lampa. Primena UV zračenja prema talasnoj dužini: - 13,5 nm - ekstremna UV litografija; - 230-400 nm - optički davači, razni elektronski instrumenti; - 230-365 nm - praćenje oznaka, kao što je bar kod (crtični kod); - 240-280 nm - dezinfekcija vode, operacionih sala; -250-300 nm - forenzička analiza, otkrivanje lijekova i droga; -270-300 nm - analiza belančevima, DNK; -280-400 nm - medicinsko snimanje ćelija; -300-400 nm - svetleće UV diode (LED), organske svetleće UV diode (OLED) i polimerne svetleće UV diode (PLED); -300-365 nm - očvršćivanje polimera i sušenje tonera kod printanja; -300-320 nm - fotohemoterapija u medicini -350-370nm - uredjaji za privlačenje komaraca (komarce najviše privlači UV svetlost talasne dužine od 365 nm). Biološki efekti ultraljubičastog zračenja Prodorna moć UV zračenja je vrlo ograničena. Najizraženiji biološki efekti UV zračenja izraženi su na koži i organu vida (oko). Ustanovljena je zavisnost izmedju talasne dužine (λ), energije apsorbovanog zračenja i morfoloških promena u strukturama ozračenog tkiva. (1-8,11,12,13) Biološke odlike ultraljubičastog zračenja Biološko dejstvo UV zračenja se pored negativnih efekata na biološki svet ogleda i na niz pozitivnih efekata, bez kojih se život na Zemlji ne bi mogao zamisliti. Veliki deo Sunčevog UV zračenja apsorbuje se u atmosferi, ali onaj deo koji stigne do Zemlje ima pozitivno dejstvo na biljke i životinje, pa i na čoveka, a ogleda se u sintezi vitamina D (kalcioferol, antirahitični vitamin, vitamin Sunca), koji omogućava metabolizam kalcijuma, neophodnog za normalan rast, razvoj i finkciju skeleta. UV-A zračenje čini oko 98 % od ukupnog UV zračenja koje stiže sa Sunca do Zemljine površine. Prostire se kroz vazduh i staklo. Nosilac je najmanje zračne energije UV spektra. Najmanje je štetno za biološki sistem, ali ne i bezopasno, naročito pri dužim izlaganjima i pri većim intenzitetima zračenja. Izlaganje kože UV-A zracima talasne dužine od 400-315nm izaziva hiperpigmentaciju, bez prethodne pojave eritema. Osetljivost kože vavrira, a zavisi od debljine rožastrog sloja i od količine pigmenta. Hiperpigmentacija kože predstavlja normalnu fotohemijsku reakciju u koži koja ne izaziva štetne posledice. Medjutim za razluku od kože ova UV-A zračenja nisu bezopasna za oko. Hronična ekpozicija većim dozama ovog zračenja može da izazove oštečenje očnog sočiva. UV-B zračenje je nosilac visoke energije. Prostire se kroz vazduh i kvarc, dokle ga obično staklo apsorbuje. Zbog visoke energije fotoni ovog zračenja imaju destruktivno dejstvo na živu ćeliju. Energija UV-B zračenja je dovoljna da aktivira niz fotohemijskih reakcija u ćelijama živog organizma, i da dovede do oštećenja prvenstveno ćelija kože u vidu opekotina i oka u vidu katarakte i dr. U prirodi preko 90% UV-B zračenja sa Sunca biva apsorbovano u atmosferi od ozona (O 3 ), kiseonika (O 2 ), vodene pare (H 2 O) i ugljendioksida (CO 2 ). Međutim, zbog stanjenog ozonskog omotača onaj mali procenat UV-B zračenja koji stigne do Zemlje može izazvati čitav niz neželjenih reakcija. UV-B zračenja talasne dužine od 315 280nm imaju najizraženiji biološki efekat na organizam. Na koži ovo zračenje izaziva eritem, a pri intezivnoj ekspoziciji i opekotine drugog steopena. Pored eritemnog dejstva većina UV zraka iz ovog dela spektra ima i kancerogeno dejstvo. Smatra se da oni deluju direktno na DNK i direktno na potencijalne intracelularne onkogene viruse. Maligne alteracije na koži ispoljavaju se kao bulozni, spinocelularni karcinomi i melanoma. UV-C zračenje nosilac je najveće zračne energije. Talasne dužine je od 260-290nm. U potpunosti se apsorbuje u ozonskom omotaču. Međutim, energija ovog zračenja se iskorišćava u fotohemijskim reakcijama sinteze ozona, pa se na taj način koristi i za opstanak biosfere na Zemlji. UV zraci kraći od 260 nm mogu da izazovu disocijaciju molekula kiseonika (O 2 ), a izvesni reaktivni atomi stvoreni ovom disocijacijom mogu rekombinacijom da stvore još reaktivniji i nestabilniji produkt ozon (O 3 ). Zatim, UV-C zraci disocijacijom molekula azota (N 2 ) u prisustvu kiseonika (O 2 ) stvaraju azotne okside (NO, NO 2, N 2 O, N 2 O 3, N 2 O 4, N 2 O 5 ). Energija ovog zračenja je destruktivna za žive ćelije biljaka i životinja, a ogleda se u razgradnji dezoksiribonukleinske kiseline (DNK; Slika 5). Ekcesivna ekspozicija ovom zračenju može da izazove oštečenje ćelije koje pevazilazi mogućnosti njene reparacije, prekida se sinteza DNK i dolazi do smrti ćelije. Slučajna prekomerna izloženosti ljudskog organizma ovom zračenju može dovesti do slepila i opekotina na koži. Minimalna doza ovih zraka koja izaziva eritem kože iznosi 10-20 mj/cm 2. UV-C zračenja talasne dužine 280-180nm imaju baktericidno, germicidno i virusocidno dejstvo. 23

odlikama oko je u izvesnoj meri zaštićeno od štetnog dejstva prirodnog zračenja. Od prkomernog zračenja oko se brani zaštitnim mehanizmima smeštenim u irisu (dužici), kao što je pigmentacija, zenici (pupilla) koja reguliše ulazak svetlosti u oko i drugim. Prirodni filteri pojedinih delova oka sa stepenom apsorcije UV zraka prikazana je na Sliici 6. Slika 5. Razgradnja dezoksiribonukleinske kiseline Ultraljubičasto dejstvo fotosenzibilizacija Pigmentacija i eritem kože predstavljaju reakcije kože na ekcesivne ekspozicije ultraljubičastom zračenju. Kod nekih osoba UV zračenje može dovesti do alergijske reakcije kože - fotosenzibilizacije. Fotosenzibilizacija prema mehanizmu nastanka može da bude endogenog i egzogenog porekla. (1-8, 11-13) Fotosenzibilizacija endogenog porekla javlja se kod osoba obolelih od porfirije, limfogranulomatoze, polimornog eritema, nekih ekcema, albinizma, vitiliga, lupus eritematodes i drugih oboljenja, gde UV zračenje pogoršava postojeće stanje. Fotosenzibilizacija egzogenog porekla ispoljava se u vidu fototoksičnih i fotoalergijskih reakcija. Fototosične reakcije se javljaju kod nekih osoba posle primene antibiotika (tetraciklin), antibakterijskih rsedastava (sulfonamidi), antimikotičnih sredstava (griseofulfin), sedativa (fenotiazin), diuretika (hlortiazid) i drugih lekova. Fototoksične reakcije nastaju u toku intezivne ekspozicije, ili neposredno posle ekspoziicije UV zračenju, a manifestuju se u vidu eritema, edema i bula. Pigmentacija je obično minimalna. Fotoalergijska reakcija nastaje usled alergijske reakcije organizma na produkte (fotohapteni) koji nastaju u organizmu usled desjtva UV zraka. Fotoalergijske reakcije se javljaju izmedju 4 48 sati posle izlaganja organizma UV zračenju, obično traju oko 10 dana, a manifestuje se svrabom, hiperhidrozom, ekcematoznim promenama i sl. Dejstvo ultraljubičastog zračenja na oko Oko je direktno izloženo dejstvu Sunčenog zračenja (1-8,11-13). Svojom topografskom i anatomskom morfologijom, fiziologijom i drugim Slika 6. www.mivision.com.au Rožnjača je prvi UV filter oka, koja ima sposobnost da apsorbuje UV-B zrake (oko 75%) i jedan deo UV-A spektra (oko 25%), čineći je primarnom i pravom zaštitnom barijerom za okularne elemente. Tako npr. ako je rožnjača izložena Suncu sat ili dva bez ikakve zaštite, rožnjača može da oboli od upale (keratitis), izazvana UV-B zračenjem (slika 7). Više od 99 % UV zračenja biva apsorbovano u prednjim delovima oka. Neznatni deo UV zračenja dospeva do mrežnjače (retine), koja je jako osetljiva na energiju zračenja. Zbog odbrambene funkcije fltera kornee i sočiva samo 1% UV zračenja prodire do retine. Najveći deo UV-B zračenja biva apsorbovano od rožnjače (cornea) i očnog sočiva (lens), pa se u tim delovima oka i sreću najveća oštećenja. Slika 7. https://aviator-sunglasses.net/eyesafety/sunglasses-safety-fact-sheet/ 24

.U dozama od 20-60 J/cm 2 UV-A zraci izazivaju eritem, dok je minimalna eritemna doza UV-B zraka od 0,01-0,1 J/cm 2. Agresivno dejstvo Sunčevih zraka na mrežnjaču ogleda se u akumulativnoj sposobnosti tokom godina. Za razliku od kože, vežnjača i rožnjača ne pokazuju povećanu otpornost pri ponovnoj ekspoziciji UV zracima. Apsorbovana energija UV zračenja dovodi do promena u oku koje se odnose na starenje oka i nastanak brojnih ozbiljnih oboljenja oka. Oko je veoma osetljivo na UV-B i UV-C zračenje. Stepen apsorcije UV zračenja u oko prikazana je na Slici 8. Slika 8. http://www2.df.pmf.uns.ac.rs/download/ Diplomski-AleksandraPeric.pdf Slika 10. https://sh.wikipedia.org/wiki/ Degeneracija_makule Dugotrajno izlaganje UV-B zračenju može oštetiti rožnjaču i dovesti do fotokeratitisa (photokeratitis, ultraviolet keratitis, zračni keratitis, snežno slepilo; Slika 11). Efekat ovog zračenja na oku ispoljava se posle latetnog perioda čija dužina zavisi od inteziteta zračenja, a može da se kreće od 30 minuta do 24 sata, najčešće, od 5-12 časova. Do fotokeratitisa dovode UV zračenja od 270 nm do 288nm. Fotokeratitična aktivnost UV zraka opada idući ka većim talasnim dužinama, do 310nm, i manjim talasnim dužinama, do 220nm. Klinički se manifestuje osećajem grebanjem oka ispod očnih kapaka, osećajem prisustva stranog tela u oku ispod očnih kapaka, jakim bolovima u oku, blefarospazmom, glavoboljom, otokom očnih kapaka, maglovitim vidom, privremenim potpunim gubitakom vida i dr. Simptomi traju dva do tri dana, a išćezavaju, obično, bez posledica. Sreće se kod radnika bez odgovarajuće zaštitne opreme koji rade na poslovima električnog zavarivanja, veštačkim izvorima UV svetlosti i sl. (b) Slika 11. Fotokeratitis (a) Slika 9. https://sh.wikipedia.org/wiki/ Degeneracija_makule Zimi se fotokeratitis izazvan dugotrajnom izlaganju UV-B zračenju manifestuje "snežnim slepilom". Zimi izloženost očiju štetnom dejstvu UV zraka sa Sunca je još veća, posebno ako se provodi mnogo vremena na snegu i preda aktivnostima belog sporta. Zbog reflektivne prirode snega oko 85% prirodnih UV zraka biva reflektirano od njegove površine, koji za veoma kratko vreme mogu izazvati oštečenja na 25

površini oka, pa čak i privremeni gubitak vida poznat kao "snežno slepilo". Dugotrajno izlaganje očiju UV zračenju može uzrokovati oštečenje očnog sočiva (lens) i dovesti do nastanka katarakte (siva mrena). Katarakta izazvana UV-B zračenjem nastaje zbog oštečenja belančevina u lensu. Klinički se manifestuje smanjenjem oštrine vida, koja je na početku manja, vremenom postaje sve izraženije, da bi kod potpunog zamučenja lensa došlo do gubitka vida. Pri gledanju javljaju se duple slike. Kadkad bolesnici primate da im je vid na blizinu bolji nego što im je pre bio, jer sa razvojem bolesti pobojšava se prelomna moć očnog sočiva. Na Slici 12 data je komparacija kliničkog nalaza normalnog sočiva (a) i očnog sočiva sa kataraktom izazvanog UV zračenjem (b). Na Slici 13 data je komparacija normalnog vida (a) i vizualizacija iste slike kod katarakte (b). Prilikom izbora sunčanih naočara koje mogu kvalitetno i efikasno štititi od štetnog ultraljubičastog zračenja, treba potražiti: sertifikat (oznaku) koji označava u procentima zaštitu od štetnog UV zračenja, zakrivljene naočare koji u potpunosti pokrivaju oči sa svih strana i nude dodatnu zaštitu od UV zraka, jer štite od zračenja sa strane, sočiva na naočarima treba da su kvalitetno izradjena i polirana, izbor naočara sa zatamnjenim staklima, staklima slična ogledalu i sl. sem atraktivnog i modnog efekta ne štite od UV zračenja i dr. (1,2,8,13) U radu sa veštačkim izvorima UV zračenja zaštita se postiže: postavljanjem odgovarajućeg ekrana (paravana) ispred izvora UV zračenja, nošenje naočara sa odgovarajućim filterima, povećanje rastojanja od izvora zračenja, jer intezitet UV zračenja opada sa kvadratom rastojanja, i dr. (1,2,8,13) Zaključak Slika 11. http://perfectvision.rs/usluge/katarakta-siva-mrena Slika 12. https://sr.wikipedia.org/sr Zaštita očiju od štetnog dejstvo ultraljubičastog zračenja Zaštita očiju od prirodnog UV zračenja možete se postići na više načina - nošenjem sunčanih naočara, nošenjem kontaktnih sočiva koje imaju zaštitu od ultraljubičastog zračenja, nošenjem šešira sa širokim obodom koji štiti oči od izravnog sunčevog svetla i dr. Ultraljubičasto zračenje predstavlja elektromagnetno zračenje talasne dužine od 400-100nm. U spektru elektromagnetnog zračenja se nalazi izmedju vidljive svetlosti i X-zračenja. Foton ultraljubičastog zračenja nosi energije od 3,10 124eV. U tkivu organizma ovi fotoni ispoljavaju fizička, hemijska i biološka dejstva. Neka od bioloških dejstava su pozitivna, npr. sinteza vitamina D u koži, dok su negativna dejstva ultraljubičastog zračenja mnogobrojna. Štetni efekti koji se javljaju kod prekomernog izlaganja ultraljubičastom zračenju nisu trenutni i odmah vidljivi, već se akumuliraju u organizmu i ispoljavju mnogo godina kasnije, kad već uveliko postoje oštećenja. Štetni efekti ultraljubičastog zračenja javljaju se na koži i oku. Na koži štetni efekti ultraljubičastog zračenja manifestuju se eritemom, ekcemom, bulama i malignom alteracijom ćelija kože. Promene koje se javljaju na koži mogu se javiti i na očnim kapcima. Štetni efekti ultraljubičastog zračenja na očima su ozbiljne i dalekosežne, a ogledaju se u akumulativnom štetnom dejstvu ultrajubičastog zračenja tokom godina na strukturama oka. Posledice štetnog dejstva ultraljubičastog zračenja na oku su fotokeratitis, katarakta, degeneracija žute mrlje, slepilo i dr. Neophodna je kontinuirana i adekvatna informisanost i edukacija stanovništva o štetnom dejstvu ultraljubičastog zračenja, kao i o primeni mera zaštite. 26

Literatura: 1. Babić RR, Pavlović-Radojković A, Veselinoović A, Zlatanović M, Živković M, Cvetković M, Tomašević B, Mršić J, Marjanović A, Babić S: Laser doze rizici posledice. Acta Ophthalmologica 2015;41 (1):29-39. 2. Zlatanović G, Veselinović D, Jovanović P: Oftalmologija. Galaksija Niš. Niš. 2011. 3. Jovanović M: Povrede oka koje su mogle biti izbegnute. Acta Ophthalmologica 2011; 37(1-2): 26-30. 4. Perić J: Propusna svojstva naočara za zaštitu od Sunca u UV oblasti. Diplomski rad. Univerzitet u Novom Sadu Prirodno-matematički fakultet Department za fiziku. Novi Sad. 2010. 5. Perić A: Spektralne karakteristike veštačkih izvora UV zračenja solarijumi. Diplomski rad. Univerzitet u Novom Sadu Prirodno-matematički fakultet Department za fiziku. Novi Sad. 2007. 6. Mijatović Z, Grujić: Monitoring solarnog ultraljubičastog zračenja i debljine ozonskog omotača u Srbiji. Acta Ophthalmologica 2006; 32: 32-35. 7. Hrnjak M, Živković D: Izloženost stanovništva veštačkom ultravioletnom zračenju i zaštita. Vojnosanitetski pregled 2002; 59(4): 411 416. 8. Jeremić M: Nejonizujuća zračenja i zaštita. Medicinska knjiga. Beograd. 1995. 9. Johan Wilhelm Ritter. https://sh.wikipedia.org/ wiki/johann_wilhelm_ritter 10. ISO 21348 - "Process for Determining Solar Irradiances" http://www.spacewx.com/iso_solar_standard.html (posednje otvaranje: mart 2016) 11. Jakac D: Dermatologija i venerologija. Medicinska knjiga. Beograd-Zagreb. 1981. 12. Hu S, Ma F, Collado-Masa F, Kirsner RS: UV radiation, latitude, and melanoma in US Hispanics and blacks. Arch Dermatol. 2004;140 (7):819-24. 13. Kanski JJ: Clinical ophthalmology. Butterworth Heinemann. Edinburg, London, New York, Philadelphia, St Louis, Sydney, Toronto. 2008. DOSES, RISKS AND CONSEQUENCES OF ULTRAVIOLET RADIATION Rade R. Babić 1, Gordana Stanković-Babić 3,4, Strahinja Babić 3, Aleksandra Marjanović 3, Nevena Babić 3 1 Centar for Radiology, CC Niš 2 High Medical School "Hipokrat" Bujanovac 3 Ophthalmology Clinic, Clinical Center Niš, 4 University of Nis, Faculty of Medicine, Niš, Ultraviolet radiation is electromagnetic radiation of the spectrum of electromagnetic radiation located between visible light and X-rays. Its wavelength is in the range from 400 to 100 nm, and energies from 3.10 to 124 ev. The absorbed ultraviolet rays are able to cause interruption of internal molecular bonds, their dissociation and recombination, which is manifested at the level of living cells by biological effect of ultraviolet radiation. The paper describes the nature, origin and classification of ultraviolet radiation, ultraviolet radiation applications in medicine, and effects of ultraviolet radiation on biological tissue. The paper describes in detail the biological effects of ultraviolet radiation on the skin and eye. The rich illustrations display eye changes caused by ultraviolet radiation - photokeratitis, cataracts, macular degeneration and blindness. The authors conclude that it is necessary to continuously provide adequate information and education of the population about the harmful effects of ultraviolet radiation, as well as about the implementation of protective measures. Acta Ophthalmologica 2016;42(1):19-27. Key words: ultraviolet rays, ophthalmology, eye Kontakt: Rade R. Babić, radiolog Centar za radiologiju KC Niš Bulevar dr Zorana Djindjića br. 48 18000 Niš, Srbija Е-mail: gordanasb@mts.com 27