VRHOVNI SUD CRNE GORE THE SUPREME COURT OF MONTENEGRO BILTEN/BULLETIN 2/2016
2 CRNA GORA / MONTENEGRO VRHOVNI SUD CRNE GORE / THE SUPREME COURT OF MONTENEGRO BILTEN / BULLETIN 2/2016 GODINA / YEAR Za izdavača / For publisher Vesna Medenica, Predsjednik Vrhovnog suda / President of the Supreme Court REDAKCIJA BILTENA / REDACTION OF THE BULLETIN Radule Kojović (krivično pravo, zamjenik gl.i odgovornog urednika) Vesna Begović (gradjansko pravo) Stanka Vučinić (upravno pravo) Glavni i odgovorni urednik / Editor in chief Dušanka Radović Urednik u redakciji / Desk Editor Dubravka Božović, savjetnik u Vrhovnom sudu Saradnik u redakciji / assistant Ljiljana Milić, savjetnik u Vrhovnom sudu Sekretar redakcije / Secretary desk Sanja Boreta, sekretar Vrhovnog suda ISNN 1800-5810
3 CRNA GORA VRHOVNI SUD B I L T E N 2/2016 Podgorica, mart 2017. godine
4
FORUM IURIDICUS 5
6
7 SRETAN IVANOVIĆ Sudija Vrhovnog suda NOVI ZAKON O UPRAVNOM SPORU Razlozi za donošenje zakona Zbog činjenice da je Skupština Crne Gore u decembru mjesecu 2014. godine donijela novi Zakon o upravnom postupku ("Službeni list Crne Gore", br.56/14) sa odložnim rokom početka njegove primjene, bilo je nepohodno donijeti novi Zakon o upravnom sporu, koji će biti usaglašen sa izmjenama predviđenim novim Zakonom o upravnom postupku. Tajming donošenja i početka primjene novog Zakona o upravnom sporu po prirodi stvari neophodno nužno nameće istovremeni početak primjene oba zakona jer upravni postupak i upravni spor predstavljaju lice i naličje jednog jedinstvenog postupka koji nosi i jedinstveni upravno procesni naziv - upravno sudski postupak. Novi Zakon o upravnom postupku, utemeljen je na pravilima, standardima i principima zajedničkog evropskog upravnog prostora koji promoviše pravo građana na dobru upravu (good administration). Tako, Evropska unija pravo građana na dobru upravu proklamuje u članu 14 Povelje o osnovnim pravima evropske unije, a i Savjet evrope u svojoj rezoluciji 77 priznaje građanima pravo na dobru upravu. To je koncept javne uprave u kojem su građani i drugi subjekti korisnici i naručioci usluga javne uprave a javna uprava partner i izvršilac tih usluga, servis u službi građana i privrednih subjekata. Cilj upravnog postupka je ostvarivanje zaštite i ostvarivanje prava i pravnih interesa stranaka, pored zaštite javnog interesa (član 1 Zakona o upravnom postupku). Posljedično, cilj upravnog spora je obezbjeđenje putem sudske zaštite prava i pravnih interesa stranaka, pored zaštite javnog interesa (član 1 Zakona o upravnom sporu). Djelovanje javne uprave mora biti predvidljivo, ekspeditivno, dakle u razumnim rokovima, transparentno, a kada se nameću obaveze utemeljeno na načelu srazmjernosti (proporcionalnosti) u odllučivanju. Promjene koje donosi novi Zakon o upravnom postupku u odnosu na predhodni zakon su takve, da se ne može govoriti o izmjenama i dopunama dosadašnjeg Zakona o opštem upravnom postupku iz 2003 godine. Adekvatan izraz imajući u vidu brojnost važnih izmjena, jeste da je izvršena reforma upravnog postupka. Posljedično, prateći promjene procesnih pravila Iz Zakona o upravnom postupku, a uz to i mijenjajući i dopunjujući pojedine institute iz predhodnog Zakona o upravnom sporu može se jednako izvesti zaključak da se ni u odnosu na ovaj zakon ne može govoriti kao o Zakonu o izmjenama i dopunama Zakona o upravnom sporu več da je takoođe kao i u odnosu na Zakon o upravnom postupku riječ o novom zakonu.
8 Promjene koje donosi novi Zakon o upravnom sporu U odnosu na predhodni Zakon o upravnom sporu ("Službeni list RCG, br. 60/2003) novi Zakon o upravnom sporu donijet 30 jula 2016 godine ("Službeni list Crne Gore", br.54/ 2016) čiji početak primjene je određen za dan 1. juli 2017. godine u bitnim tačkama sadrži promjene kako to slijedi u nastavku. 1. Upravni akt nije više jedini objekat upravnog spora. Pored upravnog akta sud odlučuje i o zakonitosti drugih upravnih aktivnosti, koje nemaju rješavajući karakter upravne stvari, već se njima na drugi naćin utiče na prava, obaveze i pravne interese stranaka (član 1 i 2 Zakona o upravnom sporu). Na ovaj način proširena je sudska kontrola zakonitosti nad djelovanjem i odlučivanjem nosioca javnopravnih ovlašćenja. 2. Pojam drugih upravnih aktivnosti koji donosi novi Zakon o upravnom postupku od kraja 2014. godine (čl. 3, 32 i 35 ZUP-a) a u posljedici i novi Zakon o upravnom sporu nije tradicionalan. Riječ je o novom institutu u upravnom pravu i kao takav nije razrađen u teoriji i sudskoj praksi. Zbog toga primjena tog pojma može da dovede do praktičnih dilema. Dobro je što je Zakon o upravnom sporu propisao da je upravna aktivnost predmet upravnog spora ako je izričito propisana zakonom (član 2). Na taj način se Upravnom i Vrhovnom sudu neće postavljati dilema dali neka situacija može da se razumije kao upravna aktivnost podvrgnuta upravnom sporu. 3. U vezi sa prednjim jeste činjenica da Zakon o upravnom postupku prvi put daje definiciju pojma upravne stvari u članu 2 tog zakona, kao relativno složenom pojmu iz upravnog prava. Upravna stvar se sada više ne posmatra isključivo u kontekstu upravnog akta kao do sada, zbog čega se u praksi i teoriji upravnog prava govorilo o rješavajućem karakteru upravne stvari. Proširivanjem pravnog pojma upravne stvari i na druge upravne aktivnosti koje dakle, nemaju rješavajući karakter, širi se kontrola zakonitosti djelovanja javne uprave putem upravnog spora na široki spektar njenog djelovanja. 4. Shodno konceptu Zakona o upravnom postupku i Zakon o upravnom sporu za nosioce javnopravnih ovlašćenja koji imaju položaj tuženog organa u upravnom sporu, napušta zakonski naziv organ i zamjenjuje ga nazivom javnopravni organ. Ovo sa razloga da bi se i na ovaj način naglasio javni karakter usluga javne uprave. 5. Novina u upravnom sporu je da tužilac može tražiti odlganje izvršenja upravnog akta do donošenja odluke suda u upravnom sporu u cilju sprečavanja mogućnosti nastupanja nenadoknadive štete, propisujući institut odložnog dejstva tužbe (član 15). Ovim se nadomještava institut privremene mjere koji se više ne propisuje i koji, kako je pokazala upravno - sudska praksa nije saživio u praksi pokazavši da nije odgovarao prirodi upravnog spora. 6. U cilju skraćivanja trajanja upravno - sudskog postupka propisan je rok od 20 dana za podnošenje tužbe u upravnom sporu. Ovaj rok teče od dana pravilnog uručenja akta stranci (član 17) čime je skraćen dosadašnji rok koji je bio propisan od 30 dana. 7. Slijedeći procesni koncept novog Zakona o upravnom postupku koji više ne poznaje procesni institut odbacivanja već isključivo odbijanja, Zakon o upravnom sporu jednako
9 poznaje samo odbijanje a ne više i odbacivanje. Na primjer, ako je tužba podnijeta neblagovremeno, Upravni sud će tužbu rješenjem odbiti kao neblagovremenu (član 22). Ili na primjer, ako tužilac u ostavljenom roku ne otkloni nedostatke tužbe Upravni sud će tužbu rješenjem odbiti kao neurednu (član 21). Ako akt koji se osporava ne ispunjava procesne uslove za vođenje upravnog spora tužba će se rješenjem odbiti (član 22). 8. Propisan je novi osnov za odbijanje tužbe iz procesnih razloga (član 22 stav 1 tačka 6) jer je sudska praksa pokazala potrebu za propisivanjem ovog osnova. 9. Novi Zakon o upravnom postupku na drukčiji način uređuje pravno pitanje ćutanja uprave u upravnom postupku u odnosu na raniji zakon u cilju poboljšanja pravnog položaja stranaka. Zakon o upravnom sporu prateći takav koncept na novi način reguliše postupak upravnog spora zbog ćutanja uprave. Između ostalog, više se ne propisuje institut takozvane urgencije stranke zbog nedonošenja rješenja kao predhodnog uslova u postupku zbog ćutanja uprave (član 35 stav 3). 10. U cilju racionalizacije u postupanju Upravnog suda predviđeni su slučajevi u postupku po tužbi koji više nijesu u nadležnosti vijeća već sudije pojedinca Upravnog suda (član 16 stav 3). 11. Novi Zakon o upravnom postupku propisuje novo načelo upravnog postupka - zaštitu opravdanih očekivanja stranaka (zaštita legitimnih očekivanja stranaka), prema kojem javnopravni organ ima dužnost da prilikom odlučivanja vodi računa o ranijim odlukama koje je donio u bitno istovjetnim upravnim stvarima (član 5 stav 2 ovog zakona). Polazeći od takvog koncepta Zakon o upravnom sporu kod razloga za pobijanje upravnog akta i drugih upravnih aktivnosti (član 14) propisuje kao novinu, da stoji dužnost i prilikom rješavanja po slobodnoj ocjeni, da javnopravni organ rješava u skladu sa ranijim odlukama koje je donio u bitno istovjetnim upravnim stvarima (član 14 stav 2 Zakona o upravnom sporu). 12. Naročito važna novina je propisivanje fakultativnog i obaveznog meritornog presuđenja (odlučivanja u sporu pune jurisdikcije) u cilju djelotvornije sudske zaštite. Uz to, ovom izmjenom treba da dođe do skraćivanja trajanja upravnog spora, smanjenja broja poništenih upravnih akata i smanjenja troškova upravno sudskog postupka (član 36). Ukazati je da će odredba člana 36 stav 3 koja propisuje dužnost meritornog presuđenja u realnoj primjeni izazivati objektivne teškoće, nedoumice i dileme, sa razloga što u određenim upravnim stvarima priroda upravne stvari može biti prepreka za meritorno odlučivanje, kao i to što Upravni sud ne raspolaže uvijek sa potrebnim sredstvima i mehanizmima potrebnim za utvrđivanje činjenica. 13. Slijedeći novi koncept Zakona o upravnom postupku koji terminološki više ne poznaje podjelu pravnih sredstava na redovna i vanredna, Zakon o upravnom sporu pravna sredstva koja se mogu podnijeti protiv pravosnažne odluke Upravnog suda više ne oznaćava kao vanredna. Zakon o upravnom sporu poglavlje VI označava : ispitivanje sudske odluke i ponavljanje postupka, bez kvalifikacije koju je sadžavao raniji zakon, koji ih je označavao kao vanredna. Shodno tome, zahtjev za ispitivanje sudske odluke (član 40 ) više ne sadrži raniju odrednicu za vanredno (u ranijem zakonu je označen kao zahtjev za vanredno preispitivanje sudske odluke).
10 14. Razlozi za ponavljanje postupka prošireni sa novim osnovom za ponavljanje iz člana 48 stav 1 tač.7 u cilju usaglašavanja upravno - sudske prakse sa odlukama Evropskog suda za ljudska prava. 15. U dijelu zakona o osnovnim odredbama, propisan je novi institut - upotreba rodno osjetljivog jezika (član 5). 16. Nadalje, novi Zakon o upravnom sporu za razliku od ranijeg zakona isključio je iz upravnog spora Državnog tužioca koji je u ranijem zakonu imao ovlašćenja podnošenja tužbe pa i stupanja u već pokrenuti upravni spor radi zaštite javnog interesa. Ovlašćenja podnošenja tužbe i zastupanja interesa države i lokalne samouprave sada imaju Zastupnik imovinsko - pravnih interesa Crne Gore i organ uprave nadležan za zaštitu interesa opštine, saglasno zakonima koji uređuju njihov položaj i ovlašćenja. 17. U napred navedenim tačkama prikazane su bitne novine čime se ne iscrpljuju promjene u svim detaljima i oni će se pokazati sa bližim upoznavanjaem sa zakonom. Primjera radi, Zakon o upravnom sporu uvodi novu terninologiju za zakonski naziv nekih instituta upravnog spora, na primjer: udovoljavanje tužbenom zahtjevu od strane tuženog (čl.26), pravne posljedice nepostupanja po presudi (član 57), pravne posljedice ponovljenog nepostupanja po presudi (član 58). Takvu zakonsku terminologiju nije poznavao predhodni Zakon o upravnom sporu.
11 Svetlana Vujanović 1 PRAVO NA PRAVIČNO SUĐENJE U KRIVIČNOM POSTUPKU SA ASPEKTA PRIBAVLJANJA I PROVOĐENJA DOKAZA I. Uvod Pravo na pravično suđenje garantovano čl.6 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (u daljem tekstu Konvencija) je pravo zbog čije se zaštite ili bolje reći uvjerenja da je povrijeđeno u domaćem sudskom postupku stranke najčešće obraćaju Evropskom sudu za ljudska prava (u daljem tekstu Evropski sud). Ovo se ne odnosi samo na Crnu Goru već i na države regiona, pa i ostale visoke članice Savjeta Evrope. Za početak ukazati je na nekoliko opštih karakteristika ovog prava, kako bi se bolje razumjela njegova suština i obim. a) Pravo na pravično suđenje 2 ima isključivo procesnu prirodu Mnogi aplikanti pred Evropskim sudom ali i u podnescima pred domaćim sudovima, pripisuju ovom pravu materijalnu prirodu i smatraju da sa aspekta ocjene dokaza i ukupnog ishoda postupka nijesu imali pošteno suđenje. Međutim, Evropski sud takve aplikacije odbacuje u postupku preispitivanja dopuštenosti i cijeni njihov zahtjev nesaglasnim po osnovu ratione materie sa čl.6 Konvencije. Dakle, ishod postupka nije osnov po kom se s pozivom na član 6 Konvencije može tvrditi da postupak nije bio pravičan. Obrazlažući granice svoje nadležnosti, Evropski sud je u odluci Stomberg protiv Danske (2002) ali i u mnogim drugima odlukama ukazao da je : "...njegova jedina uloga s aspekta čl.6 Konvencije da ispituje navodne procesne povrede u postupcima pred domaćim sudovima te da na temelju toga, sagledavajući postupak kao cjelinu, ocijeni da li je postupak bio vođen tako da podnositelju osigura pošteno suđenje." b) Pravo na pravično suđenje odnosi se na postupka koji ima sudsku prirodu Evropski sud smatra da sudsku prirodu postupka imaju ne samo one procedure koje provode domaći sudovi već i procedure koje provode organi javne vlasti koji po domaćem pravu ne pripadaju organizaciji pravosuđa. Primjera radi, Evropski sud je disciplinski postupak koji je provodilo Državno sudbeno vijeće Hrvatske 3 radi razrješenja sudije cijenio kao postupak koji ima sudsku prirodu i našao da je na taj postupak primjenjiv čl.6 Konvencije 4. Slično je bilo i u predmetu Engel i dr v.holandije-1976 u kojem je na 1 Sudija Vrhovnog suda Crne Gore 2 Kako se prevodi na crnogorski jezik Right to a fair trial - naziv člana 6 Konvencije, mada mi se čini da bi suštini ovog prava više odgovarao hrvatski prevod Pravo na pošteno suđenje 3 Kojem organu bi, shodno našem pravu, odgovarao Sudski savjet. 4 Presuda Olujić v. Hrvatske-2009 u kojoj je primijenjen građanski aspekt ovog člana i utvrđeno više povreda čl.6 Konvencije.
12 disciplinski postupak zbog nepoštovanja vojne discipline primijenjen krivični aspekt člana 6 Konvencije. c) Pravo na pravično suđenje ima građanski i krivični aspekt Budući, tema ovog rada tretira krivični aspekt člana 6 Konvencije, zadržaćemo se samo na karakteristikama tog aspekta. Krivični aspekt podrazumijeva da se ovo pravo primjenjuje na postupke u kojima se odlučuje o krivičnoj optužbi. Međutim, pojam krivične optužbe nije ono što se u domaćem pravu pod tim pojmom podrazumijeva već ima autonomno značenje koje mu je Evropski sud dao kroz interpretaciju čl.6 Konvencije u svojim odlukama. Značenje pojma "optužba" u kontekstu ovog konvencijskog prava definisan je u odluci Deweer v. Belgije -1980 kao "..službena obavijest 5 koju pojedincu daje nadležni organ javnih ovlašćenja o tome da je počinio krivično djelo..." (da je sumnjiv kao učinilac krivičnog djelaprim.obrađivača). Nakon takvog obavještenja, postupak mora biti pravičan u smislu čl.6 Konvencije. Pojam "krivična" u kontekstu "krivične optužbe" iz člana 6 Konvencije takođe ima autonomno značenje. Ono je definisano u odluci Engel i dr. v. Holandije-1976 6 u kojoj su izgrađena tri mjerila kasnije nazvana po ovoj presudi Engel mjerila. Evropski sud polazi od tih mjerila kada ocjenjuje da li se određena procedura, povodom koje je aplicirano, može smatrati procedurom po krivičnoj optužbi i shodno tome da li je na nju primjenjiv čl.6 Konvencije. Prvo Engel mjerilo je klasifikacija djela u domaćem pravu. Ukoliko je djelo koje se razmatra klasifikovano u domaćem pravu kao krivično, onda se na proceduru u kojoj se o njemu odlučuje primjenjuje čl.6 Konvencije. U tom slučaju, Evropski sud se ne bavi ostalim mjerilima. Međutim, ako djelo u domaćem pravu nije klasifikovano kao krivično, onda se prelazi na drugo i treće mjerilo, koja su alternativna, ali se mogu cijeniti i kumulativno, kako bi se dao odgovor na pitanje da li je na konkretni postupak primjenjiv krivični aspekt čl.6 Konvencije. Drugo Engel mjerilo je priroda djela 7, a treće Engel mjerilo je priroda i težina najteže sankcije kojoj se lice za to djelo može izložiti shodno domaćem pravu 8. d) Pravo na pravično suđenje ima autonomno značenje pojmova, što je vidljivo iz prethodnog izlaganja e) I konačno, ali ne manje važno garancije prava na pravično suđenje po krivičnoj optužbi nijesu samo sadržana u pravima eksplicitno navedenim u čl.6 st.1, 2 i 3 Konvencije već i u pravima izvedenim iz tih prava kroz praksu Evropskog suda 5 Obavijest može biti direktna, kada se npr.saopštava osumnjičenom prilikom prvog saslušanja, ali i indirektna kada se npr.pretresom lica ili stana daje do znanja da je to lice sumnjivo kao izvršilac. 6 Predmet se odnosio na disciplinsko kažnjavanje aplikanata zbog povrede vojne discipline za šta im je bila izrečena disciplinska mjera. Evropski sud je ocijenio da je na tu proceduru primjenjiv krivični aspekt čl.6 Konvencije 7 Priroda djela se ocjenjuje prema više potkriterijuma na primjer uzima se u obzir: da li se pravilo koje je djelom prekršeno odnosi na grupu ili je opšte obavezujuće; da li postupak pokreće tijelo javne vlasti po zakonskim ovlašćenjima da ga provodi; da li je svrha pravnog pravila kažnjavanje ili odvraćanje; zavisi li izricanje kazne od prethodnog utvrđivanja krivice; upoređenjem kako je to djelo klasifikovano u drugim državama članicama; da li se djelo upisuje u kaznenu evidenciju itd... 8 Ako je propisana mogućnost lišenja slobode obično je uvijek u pitanju krivična stvar i na nju je primjenjiv čl.6 Konvencije.
13 II. Da li i kako dokazi pribavljeni i provedeni u domaćem krivičnom postupku utiču na ocjenu Evropskog suda o ne/pravičnosti krivične procedure Uvodno je rečeno da čl.6 Konvencije ima isključivo procesnu prirodu i da se prilikom utvrđivanja da li su poštovane garancije koje taj član pruža okrivljenom u domaćem krivičnom postupku Evropski sud ne bavi ishodom sudskog postupka, ocjenom dokaza niti kako su domaći sudovi ili organi javne vlasti, koji su provodili proceduru koja se po mjerilima Engel smatra krivičnom, tumačili i primijenili materijalno pravo. U više odluka Evropski sud je naglasio da njegova uloga nije da podnositelju pravnog sredstva obezbijedi odluku koja bi bila u njegovu korist, niti da se upušta u ocjenu dokaza domaćih sudova, niti da ocjenjuje da li je činjenično stanje koje su utvrdili domaći sudovi pravilno, a takođe ni da svojim tumačenjem domaćih materijalnih zakona ispravlja ili mijenja tumačenje domaćih organa. Takođe čl.6 Konvencije, kao ni Evropski sud prilikom interpretacije tog člana u svojim odlukama, ne uspostavlja nikakva pravila o dopuštenosti odnosno nedopuštenosti dokaza. Takva pravila Evropski sud prepušta nadležnosti visokih strana ugovornica i tumačenju domaćih sudova i Evropski sud se u njihovu klasifikaciju ne miješa. Dakle, član 6 Konvencije garantuje, ili bolje reći štiti, pravo na pošteno suđenje, ali ne propisuje nikakva pravila o dopuštenosti dokaza ili načinu na koji bi dokaze trebalo ocjenjivati, zbog čega su to pitanja koja u prvom redu treba urediti domaće pravo i domaći sudovi 9. Proizilazilo bi da dokazi koje su proveli domaći sudovi u postupku odlučivanja o krivičnoj optužbi, činjenično stanje koje su utvrdili u tom postupku, ne mogu imati nikakav uticaj na odluku Evropskog suda o pitanju pravičnosti postupka u smislu čl.6 Konvencije. Međutim, nije tako! Evropski sud, ocjenjujući cjelinu postupka pred domaćim sudovima bavi se i ocjenom procedure pribavljanja i provođenja dokaza i poštenost ukupne procedure ocjenjuje i sa tog aspekta. U tom smislu, Evropski sud ocjenjuje da li je procedura pribavljanja i provođenja dokaza odgovorila zahtjevu pravičnog suđenja iz čl.6 Konvencije i nerijetko donosi odluku o povredi tog prava upravo iz razloga što je ocijenio da procedura pribavljanja i provođenja dokaza nije zadovoljila garancije koje okrivljenom pruža čl.6 Konvencije. Takođe, Evropski sud kada utvrdi povredu čl.6 Konvencije iz razloga što je odluka domaćih sudova arbitrarna 10 nužno polazi od sadržine i kvaliteta dokaza na kojima se zasniva domaća sudska odluka i time u suštini primjenjuje metod koji u domaćem pravu zovemo ocjena dokaza. To praktično znači da Evropski sud utvrđuje povredu čl.6 Konvencije kada odluka domaćih sudova nije mogla proisteći iz onih dokaza na kojima su je zasnovali domaći sudovi. Dakle, i u ovakvim slučajevima, predmet interesovanja Evropskog suda mogu biti dokazi na kojima se zasniva domaća odluka. U nekim odlukama Evropski sud vodio je računa i o pouzdanosti dokaza na kojima se temelji odluka domaćih organa. Tako je na primjer u odlukama Bykov protiv Rusije-2009 i Dragojević protiv Hrvatske-2015 smatrao da je za ocjenu pravičnosti postupka u smislu čl.6 Konvencije od značaja imati u vidu da li okolnosti u kojima je neki dokaz pribavljen "..stvaraju sumnju u pouzdanost i tačnost dokaza". 9 Evropski sud je u odluci Čekić i dr. Protiv Hrvatske -2003, koja se odnosila na građanski postupak ali se iskazani stav odnosi i na postupak odlučivanja po krivičnoj optužbi ukazao:...član 6.Konvencije garantuje pravo na pošteno suđenje, ali ne predviđa nikakva pravila o dopuštenosti dokaza ili o načinu na koji te dokaze treba ocjenjivati, pa su to stoga pitanja koja u prvom redu treba urediti domaće pravo i domaći sudovi... Takođe i u odluci Sofri i dr.protiv Italije ali i u mnogim drugim odlukama 10 U leksikonskom tumačenju, arbitrarnost znači proizvoljnost, samovoljnost, neutemeljenost na ma čemu
14 Ono o čemu vodi računa Evropski sud ocjenjujući da li je neko krivično suđenje bilo pošteno moraju voditi računa i domaći organi koji provode krivičnu proceduru kako bi ona zadovoljila kriterijume poštenog suđenja u smislu značenja koje pravu iz čl.6 Konvencije daje Evropski sud. III. Garancije prava okrivljenog na pravično suđenje u domaćem pravu u kontekstu garancija iz člana 6 Konvencije Ustav Crne Gore (u daljem tekstu Ustav) garantuje svakom pravo na pravično i javno suđenje u razumnom roku pred nezavisnim, nepristrasnim, zakonom ustanovljenim sudom. Ustavom je takođe propisano da se svako smatra nevinim dok se njegova krivica ne utvrdi pravosnažnom odlukom suda. Ustav svakom ko je osumnjičen / okrivljen da je učinio krivično djelo garantuje pravo na odbranu, pravo da na jeziku koji razumije bude upoznat sa optužbom, da ima dovoljno vremena za pripremanje odbrane i da se brani lično ili putem branioca kojega sam izabere. Ustavne garancije prava okrivljenog na pošteno suđenje razrađene su u Zakoniku o krivičnom postupku (u daljem tekstu ZKP-u), u kom je na više mjesta propisana obaveza organa koji vodi postupak da između ostalog osumnjičenom- okrivljenom: - na jasan i razumljiv 11 način predoči navode optužbe protiv njega kao i da ga upozna sa pravima koja ima u postupku, - omogući djelotvorno provođenje prava zagarantovanih Ustavom, ZKP-u i čl.6 Konvencije 12 i - da se uzdrži od bilo kakvih miješanja u prava okrivljenog. Tako načelnom odredbom čl.11 ZKP-u je zabranjena prijetnja ili vršenje nasilja nad osumnjičenim, okrivljenim i drugim licima koja učestvuju u krivičnom postupku, a takođe iznuđivanje priznanja ili druge izjave od tih lica. U istoj odredbi propisano je da se sudska odluka ne može zasnivati na priznanju ili drugoj izjavi koja je pribavljena iznuđivanjem, mučenjem, nečovječnim ili ponižavajućim postupanjem. Takođe, ZKP-u na nivou načela propisuje da se sudska odluka ne može zasnivati na dokazima koji su pribavljeni povredama ljudskih prava i osnovnih sloboda zajemčenih Ustavom ili potvrđenim međunarodnim ugovorima ili na dokazima koji su pribavljeni protivno odredbama krivičnog postupka kao i drugim dokazima za koje se iz njih saznalo (čl.17). Istovremeno, ZKP-u u više odredbi propisuje da se na dokazu koji je pribavljen suprotno propisanoj proceduri ne može zasnivati sudska odluka. Dakle, u domaćem pravu propisane su i pozitivne i negativne obaveze državnih organa koji provode postupak po krivičnoj optužbi kojih se moraju pridržavati da bi krivični postupak sa stanovišta domaćeg prava bio zakonit. ZKP-u propisuje i posljedice u vidu izuzimanja zapisnika i drugih dokaza iz spisa te nemogućnosti da se na njima zasniva odluka, ako je državni organ koji provodi postupak po 11 Da okrivljenom koji ne razumije jezik postupka obezbijedi besplatnog prevodioca; da u pravcu garancije ispunjenja ove obaveze zapisnički konstatuje izjašnjenje okrivljenog koje okrivljeni treba da potpiše. 12 Npr. da omogući osumnjičenom koji je lišen slobode upotrebu telefona radi angažovanja branioca, sačeka sa provođenjem dokazne radnje dok okrivljeni ne obezbijedi prisustvo branioca; omogući okrivljenom koji je lišen slobode povjerljiv razgovor sa braniocem bez nadzora; da u slučaju da se okrivljeni odrekne prava na stručnu pomoć u ZKP-u propisanim slučajevima postavi branioca po službenoj dužnosti; da okrivljenom omogući prisustvo provođenju dokaza u istrazi i izviđaju tako što će ga na pogodan način obavijestiti o danu i času kada će se dokazna radnja provesti, itd.
15 krivičnoj optužbi okrivljenom uskratio neko od Ustavom i ZKP-u zagarantovanih prava ili je postupao protivno izričitim ustavnim i zakonskim zabranama. Upoređujući ustavne odredbe i odredbe ZKP-u, kojima se okrivljenom u krivičnom postupku pred crnogorskim sudovima garantuje pošteno suđenje, sa odredbom čl.6 Konvencije, dolazimo do zaključka da su one identične i stiče se utisak da su čak i šire od garancija pravičnog suđenja koje su izričito navedene u čl.6 stav 1 i stavovima 2 i 3 Konvencije 13. Međutim, moramo imati u vidu da su prava okrivljenog koja garantuje čl.6 Konvencije mnogo šira od onih koja su izričito u ovoj odredbi pomenuta, a o čemu će dalje biti riječi. Imajući u vidu da domaći sudovi, nakon što utvrde da je dokaz ili dokazi pribavljeni suprotno propisanoj proceduri za njihovo pribavljanje i suprotno načelnim pravnim pravilima ZKP-u, takve dokaze ocjenjuju nedozvoljenim i izuzimaju iz spisa te naređuju njihovo čuvanje odvojeno od spisa, postavlja se pitanje da li bi Evropski sud, imajući u vidu podudarnost odredbe čl.6 Konvencije sa domaćim pravom u pogledu garancija prava na pošteno suđenje, ikada bio u prilici da po zahtjevu okrivljenog ocijeni nepoštenost konkretne procedure sa aspekta pribavljanja i provođenja dokaza. Samo prividno izgleda da ne bi, ali se to i te kako može desiti. Ne samo zato što čl.6 Konvencije i Evropski sud ne prave i ne poznaju klasifikaciju dokaza na dozvoljene i nedozvoljene dokaze, već i zato što se ocjena domaćih sudova da je korišćenje nekog dokaza u krivičnom postupku dopušteno (sa aspekta poštovanja procedure pribavljanja i provođenja po ZKP-u) ne mora podudarati sa ocjenom Evropskog suda o tome da li je procedura pribavljanja i provođenja dokaza bila poštena sa aspekta garancija koje pravu na pošteno suđenje daje čl.6 Konvencije. Zato je neophodno stalno proučavanje prakse Evropskog suda koji svojim odlukama daje značenje i opseg prava na pravično suđenje iz čl.6 Konvencije. IV. Izričita i izvedena prava okrivljenog iz čl.6 Konvencije Nije suvišno naglasiti da se pravičnost krivične procedure uvijek cijeni sa aspekta pozicije i poštovanja prava okrivljenog. Dakle, kada govorimo o krivičnom aspektu poštenog suđenja u kontekstu čl.6 Konvencije, uvijek govorimo o minimumu prava okrivljenog u krivičnoj proceduri pred domaćim sudovima, koja se moraju poštovati. Ovo kako u pogledu prava koja su izričito u čl.6 Konvencije navedena tako u pogledu prava koja su odlukama Evropskog suda implicitno iz tih prava izvedena, a koja u svojoj sveukupnosti garantuju pravično suđenje. 13 Član 6 Konvencije 1. Svako, tokom odlučivanja o njegovim građanskim pravima i obavezama ili o krivičnoj optužbi protiv njega, ima pravo na pravičnu i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim sudom, obrazovanim na osnovu zakona. Presuda se mora izreći javno, ali se štampa i javnost mogu isključiti s cijelog ili s dijela suđenja u interesu morala, javnog reda ili nacionalne bezbjednosti u demokratskom društvu, kad to zahtjevaju interesi maloljetnika ili zaštita privatnog života stranaka, ili u mjeri koja je, po mišljenju suda, nužno potrebna u posebnim okolnostima kada bi javnost mogla da naškodi interesima pravde. 2. Svako ko je optužen za krivično djelo mora se smatrati nevinim sve dok se ne dokaže njegova krivica na osnovu zakona. 3. Svako ko je optužen za krivično djelo ima sljedeća minimalna prava: a) da bez odlaganja, podrobno i na jeziku koji razumije, bude obaviješten o prirodi i razlozima optužbe protiv njega; b) da ima dovoljno vremena i mogućnosti za pripremanje odbrane; c) da se brani lično ili putem branioca koga sam izabere ili, ako nema dovoljno sredstava da plati za pravnu pomoć, da ovu pomoć dobije besplatno, kada interesi pravde to zahtjevaju; d) da ispituje svjedoke protiv sebe ili da postigne da se oni ispitaju i da se obezbjedi prisustvo i saslušanje svjedoka u njegovu korist pod istim uslovima koji važe za one koji svjedoče protiv njega; e) da dobije besplatnu pomoć prevodioca ako ne razumije ili ne govori jezik koji se upotrebljava na sudu.
16 U stavu 1 člana 6 Konvencije navedena su prava koja su zajednička i za postupak odlučivanja o pravima i obavezama građanske prirode i za odlučivanje o krivičnoj optužbi, dok se u stavu 2 i 3 navode izričita prava koja se odnose na krivično suđenje. Prava osumnjičenog/okrivljenog koja su izričito-eksplicitno propisana u čl.6 Konvencije, kao što je već rečeno, propisana su u Ustavu CG i ZKP-u. Međutim, Evropski sud je tumačeći čl.6 Konvencije kroz praksu razvio čitavu lepezu prava koja nijesu izričito sadržana u ovom članu ali čije praktično provođenje je od značaja za ocjenu da li je konkretna krivična procedura zadovoljila sve aspekte poštenog suđenja zagarantovanog čl.6 Konvencije. Tipična izvedena prava okrivljenog iz čl.6 Konvencije tzv.implicitna prava nastala tumačenjem čl.6 Konvencije u odlukama Evropskog suda prema nekim autorima 14 su: -pravo na pristup sudu, -pravo na pravnu sigurnost, -pravo na djelotvorno izvršnu presudu/odnosi se na građanski aspekt čl.6 Konvencije -zabrana arbitrarnosti. Prema drugim autorima, 15 u implicitna prava, prava izvedena iz čl.6 Konvencije, ubrajaju se i: -pravo na obrazloženu odluku, -pravo na odbranu od navođenja na izvršenje krivičnog djela, -pravo na tzv. procesni imunitet koji podrazumijeva pravo na ćutanje i pravo da sam sebe ne inkriminiše i -pravo da ne bude protjeran u zemlju u kojoj se može suočiti sa flagrantnim kršenjem poštenog suđenja. Očigledno je da je opseg prava koje okrivljenom garantuje čl.6 Konvencije mnogo veći od onih koja su eksplicitno navedena u samom članu. Zato se praksa Evropskog suda mora stalno pratiti i iz njegovih odluka koje Konvenciji daju karakter živog organizma koji se stalno razvija, saznati opseg i suštinu pojedinačnih prava koja se članom 6 Konvencije garantuju licu koje je na udaru krivične optužbe i koja se moraju poštovati da bi krivično suđenje imalo sve karakteristike poštenog suđenja. Stoga, kada se postavlja pitanje poštenog suđenja u kontekstu čl.6 Konvencije sa aspekta dokaza koji se u krivičnom postupku koriste suštinski se time postavlja pitanje da li su u proceduri pribavljanja i provođenja dokaza poštovane garancije koje okrivljenom pruža čl.6 Konvencije i to kako u pogledu izričitih prava, tako i u pogledu implicitnih prava koja su primjenjiva na ovaj dio krivične procedure. V. Procedura pribavljanja nekih dokaza u domaćem krivičnom postupku sa aspekta pravičnog suđenja u značenju koje mu daje Evropski sud U daljem dijelu daće se osvrt na procedure pribavljanja nekih dokaza u domaćem krivičnom postupku i eventualni problemi koji bi se mogli javiti u kontekstu poštenog suđenja sa aspekta prakse Evropskog suda. 1.Saslušanje okrivljenog Iskaz okrivljenog je jedan od dokaza u krivičnom postupku i mora biti pribavljen u skladu sa važećim odredbama ZKP-u, u protivnom shodno domaćem pravu, zapisnik o iskazu 14 Uzelac,Pravo na pošteno suđenje 15 Vitkauskas i Dikov, Zaštita prava na pošteno suđenje
17 okrivljenog biće nedozvoljen dokaz i kao takav se neće moći koristiti u krivičnom postupku, biće fizički izdvojen iz spisa, kako svojom sadržinom ne bi uticao na konačnu odluku o optužbi protiv okrivljenog. Načelnom odredbom čl.4 ZKP-u razrađene su ustavne garancije prava okrivljenog na odbranu, pa je tako propisano pravo okrivljenog da na prvom saslušanju bude obaviješten o krivičnom djelu za koje se tereti i osnovima sumnje protiv njega (što bi podrazumijevalo da se okrivljenom predoče dokazi iz kojih tužilac utvrđuje osnovanost sumnje). U istoj odredbi propisano je pravo okrivljenog da mu se omogući da se izjasni o svim činjenicama i dokazima koji ga terete i da iznese činjenice i dokaze koji mu idu u prilog, a takođe da nije dužan da iznosi odbranu niti da odgovara na postavljena pitanja. U čl.100 ZKP-u propisan je način na koji se saslušava okrivljeni i obaveza organa koji ga saslušava da ga prije saslušanja upozna sa pravima koja u postupku ima. Shodno toj odredbi, sud ili drugi državni organ koji ima ovlašćenje da saslušava okrivljenog 16 dužan je da ga upozna sa pravom da upotrebljava svoj jezik i pravom na prevodioca, kao i pravom da mu se isprave i drugi dokazni materijal koji je pribavljen za potrebe krivičnog postupka prevedu ukoliko se postupak ne vodi na njegovom jeziku, a takođe i da mu predoči da ima pravo na branioca, koji može prisustvovati njegovom saslušanju, pravu na povjerljiv razgovor sa braniocem ako je lišen slobode, pravu da se sa braniocem može dogovoriti o načinu odbrane, da nije dužan da iznosi odbranu niti da odgovara na postavljena pitanja, upozoriće se da sve što izjavi može biti upotrijebljeno protiv njega kao dokaz. U slučajevima obavezne odbrane, ako okrivljeni ne uzme branioca po svom izboru, saslušanje se ne može sprovesti ukoliko se okrivljenom ne postavi branilac po službenoj dužnosti. Sva izjašnjenja okrivljenog o pravima sa kojima je upoznat moraju biti zapisnički konstatovana i to okrivljeni treba potvrditi potpisom. U st.8 čl.100 ZKP-u propisano je da se prema okrivljenom ne smije upotrebljavati sila, prijetnja, obmana, iznuda, iznurivanje ili sredstva kojima se utiče na volju okrivljenog (čl.154 st.4), u cilju dobijanja od njega izjave, priznanja ili činjenja, koje bi se protiv njega moglo upotrijebiti kao dokaz. U slučajevima kada odbrana po zakonu nije obavezna, okrivljeni može biti saslušan u odsustvu branioca samo ako se izričito odrekao tog prava i ako okrivljeni za prvo saslušanje nije obezbijedio prisustvo branioca u roku od 24 časa od časa kada je poučen o tom pravu. U članu 100 st.10 ZKP-u propisano je da ukoliko sud ili drugi državni organ koji saslušava okrivljenog odnosno osumnjičenog postupi suprotno navedenom i u slučaju ako izjave okrivljenog o izričitom odricanju od prava na branioca, u slučaju kada odbrana nije obavezna, nijesu unijete u zapisnik, takav iskaz se ne može koristiti kao dokaz u krivičnom postupku. U čl.101 ZKP-u propisano je da se pitanja okrivljenom postavljaju jasno, razgovjetno i određeno, tako da ih može potpuno razumjeti i da se ne smije polaziti od pretpostavki da je okrivljeni priznao nešto što nije priznao, te da se ne mogu postavljati pitanja u kojima je sve sadržano kako na njih treba odgovoriti (odnosno zabranjeno je postavljanje sugestivnih i kapcioznih pitanja). Zakonik nije propisao da se ne može koristiti kao dokaz iskaz okrivljenog koji je saslušan postavljanjem sugestivnih i kapcioznih pitanja. Međutim, shodno načelnoj odredbi čl.17 st.2 ZKP-u kojom je propisano između ostalog da se dokazi pribavljeni povredom odredaba krivičnog postupka ne mogu koristiti u postupku, proizilazilo bi da bi sud imao obavezu da dio iskaza okrivljenog koji je dat na osnovu sugestivnih i kapcioznih pitanja izdvoji iz spisa. Kao što je navedeno u okviru odredbi o načinu saslušanja okrivljenog (čl.100 ZKP-u) ali i u dijelu načelnih odredbi i principa na kojima počiva krivični postupak, propisano je da je zabranjena primjena nasilja i iznuđivanja priznanja. Tako je u čl.11 ZKP-u, kao što je već 16 U fazi izviđaja tj. istrage državni tužilac, a u izviđaju po njegovom ovlašćenju i policijski službenik i ovlašćeni službenik carine.
18 navedeno, propisano da je zabranjeno prijetiti i vršiti nasilje nad osumnjičenim, okrivljenim ili drugim licem koje učestvuje u postupku, kao i iznuđivanje priznanja ili drugih izjava od tih lica. U st.2 istog člana, navodi se da se sudska odluka ne može zasnivati na priznanju ili drugoj izjavi pribavljenoj iznuđivanjem, mučenjem, nečovječnim ili ponižavajućim postupanjem. Kada domaći sudovi utvrde da je okrivljeni saslušan protivno zakonom ustanovljenom načinu saslušanja, donijeće odluku da se zapisnik o saslušanju okrivljenog izdvoji iz spisa, odvojeno čuva i na njemu se neće moći zasnivati sudska odluka. U takvom slučaju, povodom ovakvog izdvojenog dokaza, okrivljeni neće moći sa uspjehom aplicirati Evropskom sudu tvrdeći da je postupak bio nepošten s aspekta načina na koji je saslušan, niti će Evropski sud biti u prilici da ocjenjuje proceduru pribavljanja tog dokaza. Međutim, dokazi u krivičnom postupku, pa i iskaz okrivljenog kao jedan od dokaza, moraju biti pribavljeni uz poštovanje garancija koje okrivljenom pruža čl.6 Konvencije u značenju koje mu daje Evropski sud u svojim odlukama. Ukoliko domaći sudovi na predlog okrivljenog odbiju da izdvoje zapisnik o njegovom saslušanju iz spisa i na tom zapisniku između ostalog zasnuju sudsku odluku, a okrivljeni se nakon pravosnažnosti odluke o njegovoj krivici i iscrpljenja svih djelotvornih domaćih pravnih sredstava, obrati Evropskom sudu s tvrdnjom da nije imao pošteno suđenje, jer je npr. saslušan pod prinudom, dakle, da po njegovom tumačenju nijesu ispoštovane garancije čl.6 Konvencije, Evropski sud će biti u prilici da ocjenjuje da li je okrivljeni saslušan u skladu sa garancijama koje mu daje pravo na pošteno suđenje i da li je taj dokaz takođe proveden uz poštovanje ovih garncija. Kao što je već uvodno rečeno, Evropski sud se neće baviti pitanjem dopuštenosti ili nedopuštenosti ovog dokaza, jer on takvu kvalifikaciju ne prepoznaje u interpretaciji čl.6 Konvencije, već će samo ocjenjivati proceduru pribavljanja i provođenja tog dokaza sa aspekta poštenog suđenja. Zaključiti je da postoji mogućnost da dokaz koji su domaći sudovi ocijenili pravno valjanim i na njemu zasnovali sudsku odluku, od strane Evropskog suda, koji ocjenjuje cjelinu postupka provedenog po krivičnoj optužbi i u tom kontekstu način pribavljanja i sprovođenje dokaza, bude ocijenjen kao dokaz koji je pribavljen protivno garancijama poštenog suđenja i utvrdi povredu prava na pravično suđenje iz čl.6 Konvencije. Na koji način rezonuje Evropski sud kada ispituje da li je u postupku saslušanja okrivljenog došlo do povrede garancija koje okrivljenom daje čl.6 Konvencije može se sagledati kroz brojne odluke Evropskog suda. Ovdje ćemo se zadržati na predmetu: Saunders protiv Ujedinjenog Kraljevstva - 1996 17 Činjenice: Saunders je bio glavni izvršni službenik jedne kompanije. Protiv njega je otvorena istraga zbog sumnje da je učestvovao u manipulacijama u postupku preuzimanja neke kompanije tako što je vještački održavao ili spuštao cijene akcija. Shodno pravu UK istragu u ovom predmetu sprovodili su islednici ministarstva koji su imali ovlašćenja shodno zakonu da saslušavaju osumnjičenog Saundersa i po zakonu on je bio u obavezi da odgovara na postavljena pitanja. Pasivno držanje ga je moglo dovesti u situaciju da bude osuđen zbog nepoštovanja suda i da bude kažnjen novčanom kaznom ili zatvorom do dvije godine. Zbog zakonske prinude da sarađuje gospodin Saunders je devet puta dao izjavu u toku istrage i tako su prikupljeni značajni podaci i informacije, te dokumenta, osnovom kojih je kasnije Kraljevsko tužilaštvo podiglo optužnicu protiv njega i on je osuđen na 5 (pet) godina zatvora. Po žalbi, kazna mu je smanjena na 2(dvije) godine i 6 mjeseci. U postupku pred sudom korišćene su izjave koje je dao tokom istrage. Navodi aplikanta: U aplikaciji Evropskom sudu Saunders je tvrdio da mu je povrijeđen čl.6 Konvencije, da je izjavu u istrazi dao pod prisilom, a one su korišćene u sudskom postupku radi dokazivanja njegove krivice. Takođe je tvrdio da su izjave koje je dao pod zakonskom prinudom proizvodile na njega pritisak da u toku suđenja radije da iskaz nego da koristi pravo da ćuti na suđenju. Pozvao se na presudu Funke protiv Francuske, u kojoj je 17 Slicni predmeti su: Funke v.francuske.1993; O Halloran i Franci v. UK; J.B. v.švajcarske.
19 sadržano implicitno pravo pojedinca da ne bude prisiljen da daje inkriminišuće dokaze koji će se u postupku koristiti protiv njega. Navodi Vlade: Vlada je prihvatila da tužilac i sud ne mogu prisiliti okrivljenog da odgovora na pitanja. Međutim, smatrala je da privilegija protiv samooptuživanja nije apsolutna. Pozvala se na druga zakonodavstva, npr. Norveške, Kanade, SAD-a, Novog Zelanda..., koja dozvoljavaju da se okrivljenom nametne davanje izjave u toku istrage u vezi sa korporacijskim i finansijskim prevarama i da tužilac takve izjave dobijene nametnutom obavezom može koristiti u postupku. Vlada je smatrala da je ovo sličan primjer dozvoljenog korišćenja dokaza koji su pribavljeni putem naredbe za pretres, kao npr.dobijena dokumentacija, ili putem alkotestiranja, uzimanja uzoraka krvi, urina itd... Vlada se takođe pozvala na javni interes da se kompanije pošteno ponašaju i na potrebu efektivnog gonjenja onih koji su bili uključeni u korporacijske prevare, nalazeći da je taj javni interes preovladavajući u odnosu na interes osumnjičenih i taj interes zahtijeva da se osumnjičeni prisile (u smislu zakonske obaveze pod prijetnjom kazne) da odgovaraju na pitanja tužilaštva. Evropski sud: Evropski sud je ocijenio da iako u čl.6 Konvencije nije izričito pomenuto pravo na ćutanje i pravo da lice ne inkriminiše samo sebe, ova prava predstavljaju generalno priznate standarde koji su srž pojma poštenog postupka shodno čl.6 Konvencije. Ukazao je da pravo da lice ne inkriminiše samo sebe, pretpostavlja tj. podrazumjeva da optužba, odnosno tužilac dokazuje predmet protiv okrivljenog bez pribjegavanja metodi prinude ili pritiska radi dobijanja dokaza protiv slobodne volje okrivljenog. Smatraju da je ovo pravo u tom smislu usko povezano sa prezumpcijom nevinosti koja je sadržana u čl.6 st. 2 EK. Pravo da lice ne inkriminiše samo sebe primarno se odnosi na poštovanje volje okrivljenog da ćuti. Međutim, Evropski sud je u ovoj odluci ukazao da se ovo pravo ne proširuje na korištenje materijala dobijenih od okrivljenog putem prinude, a koji materijal postoji nezavisno od volje okrivljenog, kao što je npr. dokumentacija dobijena na osnovu naredbe za pretres, alkotest, naredbe za uzimanje uzoraka krvi, urina i tkiva radi ispitivanje DNK. Sud je u ovoj odluci ukazao da je njegov zadatak bio da riješi da li je to što su izjave gospodina Saundersa koje je tužilac koristio dobijene na način što su ga neopravdano lišile prava da ne inkriminiše samog sebe. Ukazano je da vlada nije sporila da je aplikant bio podvrgnut zakonskoj obavezi da odgovara na pitanja i njegovo odbijanje moglo je dovesti do optužbe za nepoštovanje suda i novčanog a i zatvorskog kažnjavanja do dvije godine. Zbog toga okrivljeni nije mogao da odbije odgovor na pitanja koja su bila inkriminišuće prirode. Rješavajući ovo pitanje sud je iskazao stav da se pravo lica da ne inkriminiše sebe ne može razumno ograničiti na izjave date pod prinudom, a koje predstavljaju priznanje o krivičnim djelima ili su na drugi način direktno inkriminišuće, već na izjave koje su date pod pritiskom, a koje na prvi pogled izgledaju neinkriminišuće prirode, jer bi se te izjave kasnije mogle koristiti u prilog optužbe, a naime da bi se dovelo u pitanje drugačije izjašnjenje okrivljenog ili dokazi koje on predlaže (ovo izjašnjenje odnosilo se na primjedbe vlade da izjave koje je dao aplikant pod zakonskom prinudom, suštinski nijesu bile inkriminišuće, već su više bile u pravcu njegove tvrdnje da nije kriv). Sud nije prihvatio da kompleksnost predmeta kakve mogu biti korporacijske prevare, kao ni vitalni javni interes mogu opravdati tako veliko odstupanje od jednog od osnovnih principa pravičnog suđenja i dovesti u situaciju osumnjičenog odnosno okrivljenog da je prinuđen da dâ izjavu. Opšti zahtjevi pravičnosti sadržani u čl.6 Evropske konvencije, uključujući pravo da lice ne inkriminiše samo sebe, primjenjuju se dakle u krivičnim postupcima svih krivičnih djela i onih najjednostavnijih i onih najsloženijih. Ne može se pozvati na javni interes kako bi se opravdala upotreba pod prisilom. Rezonujući na navedeni način Evropski sud je utvrdio da je došlo do povrede prava na pravično suđenje zagarantovano čl.6 Konvencije zbog pribavljanja dokaza pod prinudom i zbog korišćenja takvih dokaza u sudskom postupku, iako je "prinuda" u suštini predstavljala zakonsku obavezu. Interesantno je da Evropski sud nekada proceduru pribavljanja dokaza koja je bila u skladu sa domaćim zakonom ocijeni protivnom poštenom suđenju 18, a nekada smatra da to što je dokaz pribavljen na način koji nije zasnovan na domaćem zakonu ne dovodi do povrede prava okrivljenog na pošteno suđenje 19. U kontekstu navedene odluke i rezona Evropskog suda, koji je zakonsku obavezu zbog koje je okrivljenom povrijeđeno pravo da ne inkriminiše samog sebe, ocijenio prinudom, čini 18 Saunders v. UK-1996; Funke v. Francuske-1993; J.B.v.Švajcarske 19 R v.khan protiv UK-1997; Allan protiv UK; Perry protiv UK-2003; Dragojević protiv HR-2015
20 mi se korisnim razmotriti jednu, po ZKP-u, moguću situaciju i na osnovu zamišljenog slučaja pokušati, slijedeći praksu Evropskog suda, ocijeniti da li je dokaz priznanje okrivljenog pribavljen prinudom. Činjenice zamišljenog slučaja: Protiv lica BB državni tužilac je pokrenuo istragu za krivično djelo teško ubistvo iz čl.144 KZ CG. Državni tužilac je saslušao okrivljenog uz sve procesne garancije i u prisustvu branioca. Okrivljeni je negirao da je izvršio krivično djelo za koje se tereti. Okrivljenom je određen pritvor u trajanju od mjesec dana od strane sudije za istragu po osnovima iz čl.175 st.1 tač.1-4 ZKP-u, a potom na predlog tužioca produžen još za mjesec dana po istim osnovima, npr.opasnost od ponavljanja djela, opasnosti od bjekstva, uticaja na svjedoke, kao i teških posljedica djela i načina izvršenja koji ga je činio posebno teškim. Prije nego je istekao pritvor po posljednjem rješenju, državni tužilac nije stavio predlog da se okrivljenom pritvor produži, a nije ni podigao optužnicu. Mjesec dana nakon što je okrivljenom istekao pritvor i on pušten na slobodu, sudu je dostavljen sporazum o priznanju krivice koji je bio zaključen dana kada je okrivljenom isticao pritvor po posljednjem rješenju. Sud je nakon ročišta odlučio da prihvati sporazum, jer je između ostalog ocijenio da je okrivljeni svjesno i dobrovoljno priznao krivično djelo i da kazna odgovara svrsi, a nakon toga je donio presudu na osnovu sporazuma. Na presudu donijetu na osnovu priznanja okrivljeni nije mogao izjaviti žalbu, jer se tog prava odrekao prilikom zaključenja sporazuma, ali je podnio Ustavnom sudu ustavnu žalbu kojom je tvrdio da mu je povrijeđeno pravo na pošteno suđenje, jer je krivično djelo priznao pod prinudom. Ustavni sud je odbio ustavnu žalbu, nakon čega se okrivljeni obratio Evropskom sudu. Tvrdio je da je djelo priznao pod prinudom, jer mu je tužilaštvo stavilo u izgled mogućnost da u pritvoru ostane više godina, a da će ako djelo prizna i zaključi sporazum, biti pušten iz pritvora, jer tužilac neće sudu stavljati predlog da se pritvor produži. Priznao je djelo pod prinudom kojom mu se stavljalo u izgled mogućnost da po zakonu u pritvoru ostane više godina. Mjerodavno domaće pravo: Sporazum o priznanju krivice može se zaključiti za sva krivična djela, osim za krivična djela terorizam i ratne zločine. U postupku pregovaranja okrivljeni i državni tužilac se mogu dogovarati o pitanjima taksativno nabrojanim u ZKP-u, ali ne o trajanju pritvora. Zakon propisuje da ako se okrivljeni nalazi u pritvoru u vrijeme zaključenja sporazuma odnosno u vrijeme pravosnažnosti presude koja je donijeta na osnovu sporazuma, upućuje se u ustanovu za izdržavanje kazne. Domaća praksa: Sagledano kroz domaću sudsku praksu, okrivljenom kome je stavljeno na teret ovako teško krivično djelo, a pritvor određen po svim pritvorskim osnovima iz čl.175 st.1 tač1-4 ZKP-u, ostaje u pritvoru tokom istrage, a i tokom glavnog pretresa, bar do donošenja prvostepene presude ili isticanja roka propisano u čl.179 st.1 ZKP-u, odnosno najduže tri godine od podizanja optužnice do donošenja prvostepene presude. Dilema i pitanje: Kako bi Evropski sud ocijenio ovakvo priznanje okrivljenog u kontekstu čl.6 Konvencije ako bi okrivljeni tvrdio da je priznanje dao pod prinudom zbog stavljanja u izgled dugog trajanja pritvora (shodno sudskoj praksi i zakonu) ukoliko ne prizna djelo i zaključi sporazum i stavljanjem u izgled mogućnosti da ako prizna djelo i zaključi sporazum odmah bude pušten na slobodu? Da li bi ovakav postupak državnog tužilaštva Evropski sud ocijenio protivan onom standardu koji je taj sud uspostavio u odluci Saunders v.uk, u kojoj je ukazano da: "... pravo da lice ne inkriminiše samo sebe, podrazumijeva da optužba, odnosno tužilac dokazuje predmet protiv okrivljenog bez pribjegavanja metodi prinude ili pritiska radi dobijanja dokaza protiv slobodne volje okrivljenog." Odgovor na ovo pitanje morali bi imati sudije koje odlučuju o sporazumu o priznanju krivice svakako da odgovor mora biti u skladu sa garancijama poštenog suđenja u kontekstu tumačenja koje članu 6 Konvencije daje Evropski sud. 2. Privremeno oduzimanje predmeta - čl.85 ZKP-u Navedenom odredbom propisano je između ostalog da će se predmeti koji mogu poslužiti kao dokaz u krivičnom postupku privremeno oduzeti na osnovu rješenja suda, donijetog na predlog državnog tužioca. Lice koje drži predmet tj.dokaze za koje je sud rješenjem odredio da će se oduzeti dužno je da ih preda, u protivnom, izlaže se mogućoj novčanoj kazni do 1000, a ako i dalje