133 ГИДРОПОНИКОД БУУЦ, САНГАСНЫ ШИНГЭН ТЭЖЭЭЛИЙН УУСМАЛЫГ ХЭРЭГЛЭХ БОЛОМЖИЙГ СУДАЛСАН ДҮН О.Отгонцэцэг, А.Чойжамц, Б.Одгэрэл, ХААИС, Агробиологийн сургууль otgontsetsego@yahoo.com ХУРААНГУЙ Хүлэмжинд хөрс хэрэглэх нь байгалийн үржил шимт хөрсийг олборлож хэрэглэгдгээр байгаль экологит сөрөг нөлөө үзүүлдэг муу үйлдэл болно. Иймээс өндөр хөгжилтэй орнуудад хүлэмжийн аж ахуйг хөгжүүлэх явцад байгалийн хөрсийг орлуулах зүйлийг хэрэглэх болсноор таримлын ургацыг нэмэгдүүлэх боломж нэмэгддэг. Хөрсгүй орчинд ургамал ургуулах технологийн үндэс нь ургамлын хэвийн өсөлт хөгжилтөнд шаардлагатай эрдэс давс, хүчил, шүлт агуулсан усан уусмал буюу тэжээлийн уусмалыг зөв бүрдүүлж, нийт давсны концентраци, рн, тэжээлийн ионуудын харьцааг зөв тогтоох явдал юм. Хөрсгүйгээр таримал ургамлыг ургуулах нь аж ахуйн үйлдвэрлэлд химижүүлэлт, механикжуулалт, автоматжуулалт, усжуулалтын замаар хэрэгждэг. Хүлэмжийн нөхцөлд хөрсгүй орчинд навчит салат /Lactuca sativa L. Var. crispa L./ ургуулахад хэрэглэгдэх тэжээлийн уусмалыг бууц, сангас ашиглан бэлтгэж, ашиглах жорыг стандарт уусмалтай харьцуулан тодорхойлж түүний ургацын чанар, эдийн засгийн үр ашиг, тэжээлийн уусмалын химийн шинжилгээг хийж тодорхойлов. ТҮЛХҮҮР ҮГ: Навчит салат, хөрсгүй тариалан, бууцны шингэн, сангасны шингэн ОРШИЛ Энэхүү хөрсгүй орчинд ногоог ургуулах орчин үеийн арга нь дэлхийн дахинд хэдийнээ дэлгэрчээ. Хүлэмжийн аж ахуй эрхлэх нь өртөг зардал өндөртэй байдаг учраас түүнд аль болох бага зардлаар үнэтэй эсвэл хурдан болцтой таримлыг тариалахыг зорих болжээ. Үүний нэг илрэл нь дэлхий дээр тариалагдаж байгаа лооль, хэмх, чинжүү зэрэг таримлуудын 70-80, салатын төрлийн таримлуудын 40-50 нь гидропоник орчинд тариалагдаж байна [ ]. Ургамлыг хөрсгүй орчинд ургуулахад ихэвчлэн түүний төрлөөр нь ангилдаг. Үүнд: гидропоникд, элсэнд, хайрганд, хүлэрт ба хөвдөнд, аэропоникд ургуулах гэх мэт аргууд Хөрсгүй нөхцөлд тусгай тэжээлийн орчинд ургуулах арга нь томоохон үйлдвэрлэл явуулдаг аж ахуй нэгжүүдэд хүний хөдөлмөрийг зохистой ашиглах, нэгжээс авах ургацыг нэмэгдүүлэх, хүн амыг шинэхэн бүтээгдэхүүнээр тасралтгүй хангахад маш их ач холбогдолтой юм. Хүлэмжийн нөхцөлд хөрсгүй орчинд навчит салат /Lactuca sativa L. Var. crispa L./ ургуулахад хэрэглэгдэх тэжээлийн уусмалыг бууц, сангас ашиглан бэлтгэж, ашиглах жорыг стандарт уусмалтай харьцуулан судалж тохиромжтой жор гаргах нь ажлын үндэслэл болно. ЗОРИЛГО ЗОРИЛТ Хүлэмжийн нөхцөлд хөрсгүй орчинд навчит салат /Lactuca sativa L. Var. crispa L./ ургуулахад хэрэглэгдэх тэжээлийн уусмалыг бууц, сангас ашиглан бэлтгэж, ашиглах жорыг стандарт уусмалтай харьцуулан тогтоох зорилготой. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд дараах зорилтуудыг тавилаа. Үүнд: Тэжээлийн уусмалыг бууц, сангас ашиглан бэлтгэж тэдгээрийн навчит салатны ургацад үзүүлэх нөлөөг стандарт уусмалтай харьцуулан тогтоох. Бэлтгэсэн тэжээлйин уусмалуудын агрохимийн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох, тэдгээрийн эдийн засгийн үр ашгийг тооцох
134 Î.Îòãîíöýöýã, À. îéæàìö, Á.Îäãýðýë, (2013) ÕÀÀ-í Øèíæëýõ óõààí ñýòã ë ¹10 (01):133-137 СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН АРГА ЗҮЙ Туршилтыг 5 хувилбараар 15 давталтаар ХААИС-ийн дэргэдэх хүлэмжинд 3 удаа явуулсан. Үүнд: 1. 2010 оны 06 сарын15-07 сарын 25 /40 хоног/ 2. 2010 оны 07 сарын 27-09 сарын 10 /45 хоног/ 3. 2011 оны 07 сарын 27-09 сарын 10 /45 хоног/ Хувилбарууд: 1. Стандарт уусмал (хяналт) 2. Бууцны шингэн+эрдэс давс (1:10+10 гр Флору 2 бордоо) 3. Сангасны шингэн+эрдэс давс (1:15+10 гр Флору 2 бордоо) 4. Дан бууцны шингэн (1:5) 5. Дан сангасны шингэн (1:10) Навчит салатны үрийг пинпот хэмээх ургамлын үндэс баригчинд суулгаад 7 хоногийн дараа гидропоникийн бага оврын төхөөрөмжинд 15 ш үрслэг суулгаж усалгааг өдөрт 3-5 удаа 10-15 минутаар автоматаар усласан. Тэжээлийн шингэн хувилбаруудыг 20 хоногийн өмнө тус бүр 30л уусмал бэлдэж бэлтгэсэн болно. Ажиглалт судалгааг 3 хоног тутам явуулж, уусмалын орчныг 7 хоног тутам хянаж байсан. Ургамал хоорондын зай, тэжээлийн уусмалын ph хэд байхаар тохируулсныг, хүлэмжийн доторх цаг уурын нөхцөлийн талаар товч оруулах /ид халуун үе/ СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН Хүлэмжийн нөхцөлд навчит салатыг ургуулах тохиромжтой тэжээлийн бодисын / уусмалын жорын найрлагыг тодорхойлох. Үүний тулд хяналтаар Киевийн ногооны фабрикийн Э.Алиев, Ю.Дюкарев, Б.Латенко нарын [ ] жорыг авч, өөрийн оронд олдоц ихтэй бууц, сангасны шингэнээр баяжуулсан хувилбаруудыг харьцуулан судалсан. Навчит салатын өсөлт хөгжлийн үе шатуудын үргэлжилсэн хоног /2010-2011/ Хүснэгт 1 Хувилбар Анхдагч жинхэнэ навч үүсэхээс 3 дахь жинхэнэ навч үүсэх 3 дахь жинхэнэ навч үүсэлтээс 5 дахь жинхэнэ навч үүсэлт Эрчимтэй навчлалт Ургац хураалт хоногоор Стандарт уусмал (хяналт) 7 9 20 43 Бууцны шингэн+эрдэс давс 5 7 24 43 Сангасны шингэн+эрдэс давс 8 11 17 43 Дан бууцны шингэн 8 14 14 43 Дан сангасны шингэн 8 14 14 43 Хүснэгт 1-ээс харахад ургамал ургалтын хугацаа 43 хоног, анхдагч жинхэнэ навчнаас 3 дахь жинхэнэ навч үүсэх хугацаа хяналтанд 7 хоног байхад бууцны шингэн+эрдэс давс гэсэн 2-р хувилбар 5 хоног буюу 2 хоногоор хяналтаас түрүүнд үүсэж, эрчимтэй навчлалт 4 хоногоор хяналтаас илүү Бусад 3, 4, 5-р хувилбаруудад эрчимтэй навчлалтын хоног хяналтаас 3-6 хоногоор дутуу Ногоон массын ургац /2010-2011/ Хүснэгт 2 Хувилбарууд Навчит салатын жин /гр/ш/ м2 -ын ургац /кг/ 1 га-ын ургац /тн/ Таваарын ургац // 1 Стандарт уусмал (хяналт) 99 1.99 19.89 95 2 Бууцны шингэн+эрдэс давс 123 2.47 24.66 96 3 Сангасны шингэн+эрдэс давс 89 1.78 17.81 94 4 Дан бууцны шингэн 84 1.67 16.73 90 5 Дан сангасны шингэн 89 1.78 17.80 94 Хүснэгт 2-с харахад хяналтад 1м2-н ургац 1,99 кг Үүнийг хувилбаруудтай харьцуулахад 2-р хувилбарт 2.47 буюу 500 гр-аар илүү Бусад хувилбарууд 200-300 гр-аар хяналтаас бага
135 Дисперс шинжилгээний дүн 2010.06 онд НСР 0.5 = 0.17 кг/м 2, 2010.07 онд НСР 0.5 = 0.19 кг/м 2, 2011 онд НСР 0.5 = 0.11 кг/м 2 байгаа нь хувилбарууд бодит ялгаатай байíà. Зураг 1. Навчит салат ургалтын эхэн үед Зураг 2. Навчит салат ургалтын дунд үед Ургамлын химийн задлан шинжилгээ Хүснэгт 3 Хувилбарууд рн Хуурай бодис Азот Фосфор 1 Стандарт уусмал (хяналт) 5.44 26.73 1.72 4.82 3.45 1850 Кали NO 3 мг/кг 2 Бууц+эрдэс давс 5.68 33.58 1.44 2.47 3.04 1300 3 Сангас+ эрдэс давс 6.11 24.05 1.47 1.82 2.92 1600 4 Дан бууцны шингэн 7.34 23.20 1.10 1.74 3.06 1150 5 Дан сангасны шингэн 7.19 23.54 1.27 4.86 3.22 1500 Навчит салатын химийн задлан шинжилгээний дүнг үзэж хяналттай харьцуулахад хуурай бодис хяналтад 26.73 бөгөөд 2-р хувилбарт 6.85 хувиар илүү, харин бусад хувилбаруудад 2.68-3.53 хувиар бага Азот 0,25-0,62-оор, Кали 0,23-0,53-аар бага байхад Фосфор 5-р хувилбарт хяналтаас 0,04-оор илүү байгаа нь харагдаж Нитрат азотын хувьд хүлэмжийн аж ахуйд навчит салатны тарималд зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ нь 2000 мг/кг байдаг ба бидний туршилтанд хамрагдсан таримал дээрхи зөвшөөрөгдөх хэмжээнд Тэжээлийн уусмалын агрохимийн задлан шинжилгээний дүн Хүснэгт 4 Хувилбарууд Азот Фосфор Кали 1 Стандарт уусмал (хяналт) 1.26 3.52 1.52 2 Бууцны шингэн+эрдэс давс 1.30 1.53 1.53 3 Сангасны шингэн+эрдэс давс 1.57 1.74 2.05 4 Дан бууцны шингэн 1.03 1.00 0.72 5 Дан сангасны шингэн 1.69 2.58 1.44 Тэжээлийн уусмалын задлан шинжилгээний дүнг хяналтын уусмалын дүнтэй харьцуулахад Азотын агууламжийн хувьд 5-р хувилбар 0,43-аар, 3-р хувилбар 0,31-ээр, 2-р хувилбар нь 0,05-аар илүү Калийн хувьд 2 болон 3-р хувилбарууд 0,01-0,53-аар илүү Фосфорын хувьд бүх хувилбаруудад 0,93-2,53-аар бага байгаа нь харагдаж
136 Î.Îòãîíöýöýã, À. îéæàìö, Á.Îäãýðýë, (2013) ÕÀÀ-í Øèíæëýõ óõààí ñýòã ë ¹10 (01):133-137 Эдийн засгийн үр ашгийн тооцоо Хүснэгт 5 Хувилбар Ургац тн/га Зардал Орлого Ашиг Ашгийн түвшин 1 Стандарт уусмал (хяналт) 19.9 50 000 99 466 49 466 98.9 2,513 2 Бууцны шингэн+эрдэс давс 24.7 50 000 123 297 73 297 147 2,027 3 Сангасны шингэн+эрдэс давс 17.8 50 000 89 073 39 073 78.2 2,806 4 Дан бууцны шингэн 16.7 50 000 83 651 33 651 67.3 2,988 5 Дан сангасны шингэн 17.8 50 000 88 995 38 995 78 2,809 Өөрийн өртөг кг/төг Эдийн засгийн үр ашгийн тооцоог хүснэгт 5-аас харахад өөрийн өртөг хяналтад 2513 төгрөг байгаа бөгөөд үүнийг бусад хувилбаруудтай харьцуулахад хувилбар 2 нь 2027 төгрөг буюу 486 төгрөгөөр бага ШҮҮН ХЭЛЭЛЦЭХҮЙ Гидропоникийн тухай Орос улсад К.А. Тимирязев, Д.Н. Прянишников, Герман улсад В. Кноп, Сакс нар эрдэм шинжилгээний ажлын зорилгоор ургамлыг тэжээлийн уусмалд ургуулах аргыг боловсруулсан байдаг. Анх 1936 онд АНУ-д Герикке хүнсний ногоог тэжээлийн уусмалд ургуулах аргыг туршсан бөгөөд түүнийгээ гидропоник арга хэмээн нэрлэсэн. ЗХУ-д (хуучин нэрээр) хүнсний ногооны ургамлыг хөрсгүй нөхцөлд ургуулах анхны туршилтыг 1938-1939 онуудад В.А. Чесноков, Н.П. Родников нар амжилттай хийжээ. Монгол оронд 1960 онд Амгалангийн сангийн аж ахуйд гидропоникийн аргаар Хэмх, Лооль зэрэг ногоог ургуулж байсан баримт байдаг байна [ ]. Хөрсгүй усан орчинд хүнсний ногоо ургуулах тэжээлийн уусмалд Оросын эрдэмтэн В.А. Чесноков, Е.И. Базарина нарын тогтоосон найрлага нь түгээмэл дэлгэрсэн. Энэ уусмалын найрлага нь 1000 л усанд 200 гр шүвтрийн шүү, 500 гр калийн шүү, 550 гр энгийн суперфосфат, 300 гр хүхэр хүчлийн магни, 6 гр хлopт төмөр, 0.72 гр борын хүчил, 0.02 гр хүхэр хүчлийн зэс, 0.45 гр хүхэр хүчлийн манган, 0.06 гр хүхэр хүчлийн цайр орно. Ийм тэжээлийн уусмалтай 1 м 2 талбайгаас 20 кг лооль, 40 кг хэмх хурааж авна [ ]. Бууц, сангасны шингэн уусмал ашиглан таримлыг гидропоникод тариалсан судалгаа одоогоор бидний хийсэн судалгаанаас өөр байхгүй ДҮГНЭЛТ 1. Бууцны шингэн уусмалыг эрдэсээр баяжуулж таримлыг гидропоникод ургуулахад боломжтой Энэ нь навчит салатын ногоон массын ургац бууцны шингэн+эрдэс давс гэсэн хувилбарт стандарт уусмалаас 4,7 тн/га- аар илүү 2. Тэжээлийн уусмалын шингэний найрлагаар бууцны шингэнийг эрдэс давсаар баяжуулсанд Азот, Кали нь хяналттай ойролцоо, харин фосфорын хувьд ургамлын хоололтонд тохиромжтой байна гэж үзлээ. 3. Эдийн засгийн үр ашгийн тооцоогоор бууцны шингэнийг эрдэс давсаар баяжуулсан хувилбарт ашигт ажиллагааны түвшин 147-иар, өөрийн өртөг 2027 төгрөг хамгийн ашигтай хувилбар АШИГЛАСАН ХЭВЛЭЛИЙН ЖАГСААЛТ 1. Бямбажав Н., Балдандорж Г., Халзан Ө. Ногооны аж ахуй, 1995 2. Доспехов.Б.А.,Методика полевого опыта.м,1973,с.3-122, 3. Christoph W. Gemuesebau 2004 4. Georg V. Handbuch des speziellen Gemuesebaus 1996 5. Оросоо Ш. Хамгаалагдсан хөрсний ногооны аж ахуй, 2011 6. Радов. А.С Практикум по Агрохимии 1985 7. Чойжамц. А Агрохими-1 2006 8. Чулуунбаатар. Ж Ногооны аж ахуй 1,2 2005 9. Ягодина. Б.А Агрохимия 1989
137 RESULTS OF A SURVEY CONDUCTED GERMINATION ON LIQUID GROWTH MEDIUM Otgontsetseg O., Choijamts A., Odgerel B. In Mongolia s conditions people develop horticulture mostly by destroying natural fertile soil and removing it to their greenhouses. Such activities affect environment besides it is associated with high costs. As the agricultural production develops non-soil planting technology has been introduced in horticulture; and in the developed countries this methodology is widely distributed giving the higher yields. The basis of the non-soil planting technology is to create a solution with the content of mineral salt, acid and alkali which are necessary for the plant s normal growth or for a proper growth medium; to set a right ratio between saline concentration, ph and growth ions, and to use it in appropriate dosage. Non-soil planting activities are implemented by full combination of chemical and mechanical engineering, automation and irrigation systems. In non-soil conditions of the greenhouses, the growth solution for planting lettuce /Lactuca sativa L. Var. crispa L./is prepared using animals and birds droppings, and then its usage formula is defined by comparing with the standard solution. Moreover, lettuce yields quality and economic efficiency were studied, the growth solution chemical analyses were done and concluded by comparison method.