* KONCEPT ISTRAGE PREMA KRIVIČNOPROCESNOM ZAKONODAVSTVU BOSNE I HERCEGOVINE SAŽETAK Novim Zakonom o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine iz 2003. godine uveden je novi model krivičnog postupka. Sudski model zamijenjen je tužilačkim modelom istrage sa naglašenim akuzatorskim (stranačkim) elementima na glavnom pretresu. Time je bitno izmijenjen položaj i uloga tužioca u krivičnom postupku kojeg karakteriziraju dvije bitne komponente: pravo na pokretanje i vođenje istrage, te pravo predlaganja i izvođenja dokaza na pretresu. Podizanje optužbe u potpunosti je prepušteno tužiocu kao državnom organu. Tužilački koncept istrage, iako izvorno pripada anglosaksonskom pravnom sistemu, danas je sve češće u primjeni u drugim pravnim sistemima. S obzirom da naš krivičnoprocesni sistem izvorno pripada evropskom kontinentalnom modelu, može se konstatovati da krivični postupak sadrži elemente mješovitog evropskog kontinentalnog prava i anglosaksonskog prava, tj. angloameričkog prava akuzatorskog tipa. Iako su ova dva sistema potpuno različita, tužilački koncept istrage ipak daje pozitivne rezultate. 9 Ključne riječi: istraga, krivični postupak, tužilac, tužilačka istraga. * Dr.sc., docent na Pravnom fakultetu Univerziteta u Zenici.
ANALI PRAVNOG FAKULTETA 19/2017 1. Općenito o konceptu istrage 10 Provedenom krivičnopravnom reformom 2003. godine radikalno je preuređen cijeli krivični postupak, a najveće promjene učinjene su u prethodnom postupku. U tom novom modelu prethodnoga krivičnog postupka uspostavljen je i novi koncept istrage, prema kojem pravo i dužnost pokretanja i provođenja istrage pripada tužiocu, a ne više sudu kao do tada. 1 Time je, umjesto sudske, uvedena tužilačka istraga. Na taj način tužilac je postao gospodar (dominus litis) jedne veoma značajne, a ujedno i delikatne faze krivičnog postupka od koje uveliko zavisi i sam ishod krivičnog postupka. Kako u istrazi postoji i velika mogućnost kršenja ljudskih prava, koja je mnogo veća nego u drugim fazama krivičnog postupka, neki pravni teoretičari smatraju strategiju krivične istrage novim poljem naučnog istraživanja koje bi se bavilo prevencijom kriminaliteta, kao i planiranjem i primjenom kompleksnih mjera u istraživanju krivičnih djela i učinilaca. 2 Neki čak idu i korak dalje pa smatraju da strategija krivične istrage treba da predstavlja nezavisnu naučnu disciplinu. 3 Istina je da strategija krivične istrage predstavlja iznimno važnu ulogu u ishodu krivičnog postupka i da joj u skladu s tim treba pridavati posebnu pažnju, ali navedena razmišljanja još uvijek za mnoge nisu prihvatljiva. Ta dodatna pažnja trebala bi se prije svega odnositi na činjenicu da je za efikasno i zakonito provođenje istrage nužno da tužilac, osim iz prava posjeduje dovoljno stručnosti i iz kriminalistike te da u toj fazi postupanja posebno vodi računa o zaštiti osnovnih ljudskih prava i sloboda osumnjičenog. Ova pitanja, kao i mnoga druga koja se odnose na efikasnost istrage posebno su značajna, jer neosporno je da je efikasno i zakonito sprovedena istraga jedan od bitnih faktora efikasnosti krivičnog postupanja prema učiniocima krivičnih djela. 4 U krivičnoprocesnoj teoriji sa aspekta subjekata koji pokreće i provodi istragu poznati su sljedeći koncepti istrage: 1) sudski kocept istrage, koji pripada evropskom kontinentalnom pravnom sistemu i koji se primjenjivao u našem krivičnoprocesnom 1 H. Sijerčić-Čolić et al., Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, 2005, 581.; T. Bubalović/N. Pivić, Krivično procesno pravo posebni dio, 2014, 9. 2 Lowe-Rosenberg, Die Strafprozessordnung und das Gerichtsverfasunggesetz, Grosskommentar 23. Auflage, Zweiter Band, Berlin, 1988, par. 189-283; C. Roxin, Strafverfahrensrecth, 22. Auflage, München, 2002. Vidi više: S. Bejatović, Koncept istrage, Revija za kriminologiju i krivično pravo, br. 3/06, Beograd, 2006, 106. 3 Vidi: Joseph G. Cook/P. Marens, Criminal Procedure, Lexis Publishing, New York, 2001.; A. Manna/E. Infante, Criminal Justice Systems in Europe and North America Italy, Heuni Helsinki, 2000; Rolando V. del Carmen, Criminal Procedure law and practuce, San Houston State University, 1998. 4 Vidi: S. Bejatović, Efikasnost krivičnog postupka i njen uticaj na suzbijanje kriminaliteta, Udruženje za krivično pravo i kriminologiju Jugoslavije, Beograd, 1997, 155-215.
sistemu sve do reforme krivičnog zakonodavstva 2003. godine, i 2) tužilački (tužilačko-policijski) koncept istrage, koji izvorno pripada anglosaksonskom pravnom sistemu. Međutim, tužilački koncept istrage danas sve više gubi svoj izvorni anglosaksonki karakter i dobija karakter univerzalnosti, jer je sve češće u primjeni u drugim pravnim sistemima. 5 Tako je i naš zakonodovac 2003. godine prihvatio tužilački koncept istrage. Međutim, s obzirom da naš krivičnoprocesni sistem izvorno pripada evropskom kontinentalnom modelu, može se konstatovati da krivični postupak sadrži elemente mješovitog evropskog kontinentalnog prava i anglosaksonskog prava, tj. angloameričkog prava akuzatorskog tipa. 6 Iako je riječ o dva različita krivičnoprocesna sistema, kada je u pitanju tužilački koncept istrage može se konstatovati da su rezultati njegove primjene u Bosni i Hercegovini zadovoljavajući. 7 Pored toga, tužilački koncept istrage prihvatljiv je i opravdan i iz razloga što sve veći broj zemalja, koje su tradicionalno nosioci sudskog modela istrage, napušta sudski model i preuzima rješenja tužilačke istrage. 8 Pravni sistemi koji se preuzeli ovaj model istrage nisu pokazali namjeru za ukidanjem tužilačke, a vraćanje sudske istrage, a nasuprot tome nastavlja se trend uvođenja takvog modela i u drugim državama. Kao razlozi za uvođenje tužilačkog koncepta istrage navode se i sljedeći faktori: stvaranje normativne osnove za efikasniji krivični postupak, zatim pasivnost javnog 11 5 Vidi: M. Grubač, Kritika Predloga novog Zakonika o krivičnom postupku, Novo krivično zakonodavstvo: Dileme i problemi u teoriji i praksi, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 2006, 339. 6 H. Sijerčić-Čolić, Krivično procesno pravo, knjiga I, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2008, 70. 7 O tome vidi: M. Simović, O nekim iskustvima u funkcionisanju novog krivičnog procesnog zakonodavstva Bosne i Hercegovine, Nove tendencije u savremenoj nauci krivičnog prava i naše krivično zakonodavstvo, Udruženje za krivično pravo i kriminologiju Srbije i Crne Gore, Beograd, 2005, 611-639. 8 Kao primjer može poslužiti Francuska koja se smatra klasičnim predstavnikom ustanove istražnog sudije gdje su ovlaštenja istražnog sudije značajno smanjena uvođenjem sudije za slobode i pritvor koji se hijerarhijski nalazi iznad istražnog sudije i nadležan je za odlučivanje o zadržavanju, pritvoru, pretresanju, ulaženju u stan i oduzimanju predmeta, kao i o nekim pitanjima izvan krivičnog postupka. Pored toga u slučaju da istražni sudija nije u mogućnosti da u toku istrage preduzme sve neophodne istražne radnje onda on može da ih povjeri sudskoj policiji. Takvo jedno povjeravanje se vrši putem zamolnice u kojoj se pojedinačno navode radnje koje treba preduzeti, a to su uglavnom uviđaj, oduzimanje predmeta, pretresanje i saslušanje svjedoka. U takvom slučaju oficir sudske policije koji postupa po zamolnici istražnog sudije ima ista ovlašćenja kao i sam sudija i mora poštovati iste procesne formalnosti. Vidi: G. Ilić, Položaj i uloga policije u pretkrivičnom i prethodnom krivičnom postupku u francuskom krivičnom procesnom pravu, Policija i pretkrivični i prethodni krivični postupak, VŠUP, Beograd, 2005.; Beziz- Ayache, A., Dictionnaire de droit penal general et procedure penale, 2e edition, Paris, 2003., 29-30. Njemačka je među prvim zemljama kontinentalonog pravnog sistema koja je napustila sudski koncept istrage i prešla na tužilački koncept. To se dogodilo u okviru prve reforme zakona o krivičnom postupku 9.12.1974. godine. Vidi: L. Meyer-Gossner, Strafprocessoerdnung, 46 Auflage, München, 2003, 276.
ANALI PRAVNOG FAKULTETA 19/2017 12 tužioca u sudskom konceptu istrage, neadekvatan način regulisanja odgovornosti za neefikasnost istrage, sagledavanje savremenih komparativnih krivičnoprocesnih zakonodavstava i međunarodnog krivičnog prava, postignuti rezultati tužilačkog koncepta istrage u zemljama kod kojih je taj model istrage prije uveden, kabinetski karakter rada istražnog sudije, nepotrebno ponavljanje dokaza i doprinos potpunijoj realizaciji osnovnih načela krivičnog procesnog prava. 9 Kao negativni argumenti navode se: opasnost od zloupotrebe ovlaštenja, zatim koncentracija više funkcija u rukama tužioca, kadrovski i tehnički potencijal javnog tužioca i policije, kao i pitanje nespremnosti prakse. 10 Imajući u vidu prethodno iznesene argumente za i protiv tužilačkog koncepta istrage, može se zaključiti da ipak ovakav oblik istrage više odgovara našim društvenim potrebama, jer je efikasniji i ekonomičniji, ali i podesniji način suprotstavljanja kriminalitetu, posebno onom najtežem. Pritom je ipak potrebno voditi računa o adekvatnoj stručnoj i tehničkoj pripremljenosti tužioca i policije koji provode istragu, kako bi što bolje bio ostvaren cilj tužilačkog koncepta istrage. Pored toga, potrebno je obezbijediti što veću zakonitost i efikasnost u okviru preduzimanja krivičnoprocesnih radnji kroz nove instrumente koji će dovesti do takvog cilja. S obzirom na prethodno navedeno može se konstatovati da tužilački koncept istrage daje tužiocu velika ovlaštenja, ali i obavezu da što efikasnije riješi krivičnu stvar u skladu sa načelom zakonitosti. Prema općoj definiciji, istraga obuhvata procesne aktivnosti tužioca ili ovlaštene službene osobe, pod kojom se podrazumijeva preduzimanje svih zakonom predviđenih radnji i mjera u cilju otkrivanja tragova krivičnog djela i učinioca, pronalaska i čuvanja svih informacija, izjava i dokaza o krivičnom djelu i učiniocu koji bi se kao dokazi mogli koristiti u krivičnom postupku. 11 Cilj istrage je, dakle, da se pronađu i prikupe dokazi koji će sadržavati dovoljno osnova da se može odlučiti postoje li zakonski uslovi da se određena osoba optuži pred sudom ili da se istraga obustavi. 12 9 S. Bejatović, Tužilački koncept istrage kao jedno od obeležja savremenog krivičnog procesnog zakonodavstva u zemljama bivše SFRJ i u Srbiji, Pravo zemalja u regionu, Institut za uporedno pravo, Beograd, 2010, 246-253. 10 S. Bejatović, Koncept istrage, Revija za kriminologiju i krivično pravo, br. 3/06, Beograd, 2006, 116-119. 11 U tom smislu prikupljanja i čuvanje izjava i dokaza ne odnosi se na aktivnosti osumnjičenog i njegovog branioca, već samo na aktivnosti tužioca. Međutim, tužilac je dužan da prikuplja izjave i dokaze koje idu kako u korist tako i na štetu osumnjičenog. 12 H. Sijerčić-Čolić, Krivično procesno pravo, knjiga II, 2008, 29.
2. Pokretanje istrage Istragu pokreće tužilac pisanom naredbom. Istragu će pokrenuti kada postoje osnovi sumnje da je učinjeno krivično djelo. Formalni uslov za pokretanje i provođenje istrage je, dakle, postojanje naredbe tužioca, a materijalni uslov postojanje osnova sumnje. 13 Da bi uopće došlo do pokretanja istrage, tužilac mora saznati za ponašanje, radnju ili događaj koji bi se mogao podvesti pod krivično djelo. Kao mogući izvori saznanja o postojanju osnova sumnja o izvršenom krivičnom djelu mogu biti oni izvori saznanja koji su predviđeni zakonom i koji su povezani sa konkretnim krivičnim djelom. 14 Svaki građanin ima pravo prijaviti izvršenje krivičnog djela (čl. 214. st. 1). 15 Pored toga, potrebno je pomenuti da je obaveza svakog da prijavi krivično djelo u slučaju kada neprijavljivanje krivičnog djela predstavlja krivično djelo (čl. 214. st. 2). 16 Specifičan položaj sa aspekta prijavljivanja krivičnog djela imaju službene i odgovorne osobe u svim organima vlasti u Bosni i Hercegovini, javnim preduzećima i ustanovama koje su dužne da prijave krivično djelo za koja su obaviještena ili za koja saznaju na bilo koji način. Pored obaveze prijavljivanja krivičnog djela pomenute službene i odgovorne osobe u takvim situacijama su dužne da preduzmu sve neophodne mjere kako bi se sačuvali tragovi krivičnog djela, predmeti na kojima je ili pomoću kojih je učinjeno krivično djelo i drugi dokazi o izvršenom krivičnom 13 13 Zakon o krivičnom postupku razlikuje dva nivoa sumnje i to osnova sumnje i osnovana sumnja. Osnov sumnje predstavlja niži stepen sumnje da je počinjeno krivično djelo koja je dovoljna da se donese naredba o provođenju istrage, dok je osnovana sumnja viši stepen sumnje zasnovan na prikupljenim dokazima koji upućuju na zaključak da je izvršeno krivično djelo (čl. 20. tač. Zakona o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04, 13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08, 58/08, 12/09, 16/09. - u daljnjem tekstu: ZKP BiH). Osnovana sumnja predstavlja dovoljan osnov za podizanje optužnice. T. Bubalović/N. Pivić, Krivično procesno pravo posebni dio, 2014, 18. 14 H. Sijerčić-Čolić et al., Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, 2005, 581. 15 Na ovaj način pruža se prilika da svaki građanin prijavi krivično djelo bez obzira u kakvom se odnosu nalazi prema krivičnom djelu. Dakle, prijavljivanje krivičnog djela nije samo u rukama oštećenog, već i pravo svake osobe koja ima saznanje da je krivično djelo počinjeno. 16 Obaveza prijavljivanja krivičnog djela proizilazi iz odredaba Krivičnog zakona kada neprijavljivanje krivičnog djela predstavlja krivično djelo (čl. 230. st. 1. i čl. 231. st. 1. KZ BiH, Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, br. 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04, 30/05, 53/06, 55/06, 32/07, 8/10. u daljnijem tekstu KZ BiH). Izuzetak od ovog pravila su: osobe kojoj je učinitelj bračni partner, osoba koja živi s njim u vanbračnoj zajednici, srodnik po krvi u pravoj liniji, brat ili sestra, usvojitelj ili usvojenik i njihov bračni partner ili osoba s kojom žive u vanbračnoj zajednici, ili koja je branitelj, ljekar ili vjerski ispovjednik učinitelja (čl. 230. st.2. i čl. 231. st.2. KZ BiH).
ANALI PRAVNOG FAKULTETA 19/2017 14 djelu, kao i to da bez odlaganja o tome obavijeste ovlaštenu službenu osobu ili tužioca (čl. 213. st. 1). 17 Obzirom na način prijavljivanja krivičnog djela, naše krivičnoprocesno pravo poznaje prijavu ili izvještaj o počinjenom krivičnom djelu. Prijava je način saznanja tužioca o počinjenom krivičnom djelu od strane službenih i odgovornih osoba, osoba koje su ovlaštene ili dužne da pruže pomoć i zaštitu maloljetnim osobama, kao i od strane građana (čl. 213. st. 1, čl. 213. st. 2. i čl. 214). Prijava se može podnijeti pismeno ili usmeno. Ukoliko je prijava saopštena usmeno sastavlja se zapisnik, a ukoliko je saopštena telefonom sačinit će se službena zabilješka. 18 Ovlaštene službene osobe obavještavaju tužioca o učinjenom krivičnom djelu putem izvještaja o krivičnom djelu, a ne putem prijave (čl. 219. st. 5). 19 Obzirom da tužilac prema načelu oficijelnosti ima isključivo pravo da vrši krivično gonjenje dužan je da svaku prijavu ocijeni i donese odgovarajuću odluku. Prilikom procjene prijave ili izvještaja o počinjenom krivičnom djelu, tužilac će je razmotriti i donijeti jednu od sljedećih odluka. 1) ako postoje osnovi sumnje da je izvršeno krivično djelo, donijet će naredbu o provođenju istrage, 2) ako ne postoje osnovi sumnje donijet će naredbu o obustavi istrage ili 3) zahtijevati dostavljanje dodatnih informacija od strane ovlaštenih službenih osoba ili drugih državnih organa, preduzeća, pravnih i fizičkih osoba. 20 Naredbu za sprovođenje istrage tužilac donosi na temelju postojanja osnova sumnje da je izvršeno krivično djelo. 21 Obzirom na različite oblike sumnje o 17 Prijava krivičnog djela u ovakvim slučajevima upućuje se prema ovlaštenim službenim licima ili tužiocu. Ukoliko je prijava upućena ovlaštenim službenim licima, oni su bez odlaganja tu prijavu dužni proslijediti tužiocu. Posebnu obavezu prijavljivanja krivičnog djela imaju zdravstveni radnici, nastavnici, vaspitači, roditelji, staratelji, usvojitelji i druge osobe koje su ovlaštene ili dužne da pružaju zaštitu i pomoć maloljetnim osobama, da vrše nadzor, odgajanje i vaspitavanje maloljetnika, koji saznaju ili ocijene da postoji sumnja da je maloljetna osoba žrtva seksualnog, fizičkog ili nekog drugog zlostavljanja, dužni su o tome odmah obavijestiti ovlaštenu službenu osobu ili tužitelja (čl. 213. st. 2). 18 Čl. 215. ZKP BiH. 19 U izvještaju o počinjenom krivičnom djelu nije potrebno da bude navedena pravna kvalifikacija krivičnog djela, ali zato mora da sadrži činjenični opis, sa navođenjem prikupljenih saznanja i dokaza, kako onih koji idu na teret, tako i onih koji idu u korist osumnjičenom. Uz izvještaj se moraju dostaviti i svi prikupljeni predmeti, skice, fotografije, pribavljeni izvještaji, spisi (zapisnici) o poduzetim mjerama i radnjama, službene zabilješke i izjave, kao i drugi materijali, koji mogu biti korisni za vođenje postupka. 20 H. Sijerčić-Čolić, Krivično procesno pravo, knjiga II, Sarajevo, 2008, 33-35. 21 Čl. 216. st. 1. i 2. ZKP BiH. Ukidanjem sudskog modela istrage i usvajanjem tužilačko policijskog modela istrage napušta se sudsko odlučivanje o pokretanju istrage ukidajući ustanovu istražnog sudije i donošenje sudske odluke u formi rješenja o sprovođenju istrage. Prema važećim procesnim normama pokretanje i vođenje istrage povjerava se tužiocu, uz učestvovanje ovlaštenih službenih osoba koje imaju odgovarajuća ovlaštenja unutar policijskih organa u BiH, uključujući Državnu agenciju za istragu i zaštitu, Državnu graničnu službu, sudsku i finansijsku policiju, carinske i poreske organe, te organe vojne policije u BiH. Protiv naredbe o sprovođenju istrage, žalba nije dopuštena. Vidi više: H. Sijerčić-Čolić et
postojanju krivičnog djela, kao oblik sumnje koji je potreban za naredbu o sprovođenju istrage označava se kao osnovi sumnje da je izvršeno krivično djelo. 22 Tužilac donosi naredbu o obustavi (nesprovođenju) istrage u slučajevima: 1) kad iz prijave i pratećih spisa očigledno proizilazi da prijavljeno djelo nije krivično djelo, 2) kad ne postoje osnovi sumnje da je prijavljena osoba učinila krivično djelo ili 3) kad je nastupila zastarjelost ili je djelo obuhvaćeno amnestijom, odnosno kada postoje druge okolnosti koje isključuju krivično gonjenje (čl. 216. st. 1. i 2). 23 U slučajevima kada tužilac na osnovu prijave ne može donijeti odluku o sprovođenju istrage niti odluku o nesprovođenju istrage, može zahtijevati dostavljanje dodatnih informacija od strane ovlaštenih službenih osoba ili drugih državnih organa, pravnih i fizičkih osoba. Pored toga, može zahtijevati i preduzimanje određenih mjera za otkrivanje krivičnog djela i učinioca kako bi mogao donijeti odluku o sprovođenju ili nesprovođenju istrage. Prikupljanje obavještenja i dodatnih informacija potrebno je i u slučajevima kada je prijava potpuna, ali nije dovoljno vjerovatna i ubjedljiva. 24 3. Legalitet i oportunitet krivičnog gonjenja 15 Obaveza krivičnog gonjenja ukoliko su ispunjeni svi zakonom propisani uslovi za to, proilazi iz načela legaliteta. 25 S obzirom na ovo načelo tužilac je dužan da pokrene krivični postupak bez obzira na njegovu volju i to za njega ne predstavlja samo mogućnost već i obavezu. 26 Ovim načelom ostvaruje se da tužilac kao organ kojem je povjereno krivično gonjenje postupa na jednak način, bez diskriminacije prema svim počiniteljima krivičnih djela i na taj način se stvara osnova za pravednu primjenu maal., Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, 2005, 587. 22 Osnovi sumnje se opisuju kao oblik vjerovatnosti koji se temelji na određenim okolnostima i koji ukazuje na mogućnost postojanja krivičnog djela i neke osobe kao mogućeg počinitelja. 23 Naredbu o nesprovođenju istrage, tužilac donosi u pismenoj formi. Tužilac je dužan obavijestiti podnositelja prijave u roku od tri dana od dana donošenja naredbe o nesprovođenju istrage. Podnositelj prijave i oštećeni imaju pravo da ulože pritužbu uredu tužitelja u roku od osam dana. Vidi više: N. Pivić, Procesnopravni položaj oštećenog u krivičnom postupku, magistarski rad, Pravni fakultet u Zenici, Zenica, 2009, 96 99. Poseban slučaj kad tužilac neće narediti sprovođenje istrage jeste u slučajevima oportuniteta. 24 Vidi: B. Pavišić, Komentar Zakona o kaznenom postupku, 5. izdanje, Rijeka, 2005, 227-228. 25 Načelo legaliteta nastalo je i razvilo se u okviru njemačkog prava krajem XIX stoljeća pod utjecajem tzv. apsolutnih teorija o kazni iz Kantove idealističke filozofije, čiji je cilj bio u pravednoj odmazdi, retribuciji ili represiji. Vidi: D. Krapac, Kazneno procesno pravo, 2007, 77. 26 T. Vasiljević, Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ, 1981, 121. M. Simović, Krivično procesno pravo, 2009, 100.
ANALI PRAVNOG FAKULTETA 19/2017 16 terijalnog krivičnog prava u slučaju počinjenja krivičnog djela. 27 Suprotno od načela legaliteta jest načelo oportuniteta, prema kojem tužilac, bez obzira što su ispunjeni svi zakonski uslovi za krivično gonjenje, ne preduzima krivično gonjenje ukoliko to nije u državnom odnosno javnom interesu. 28 Kod primjene ovog načela tužilac ipak nema pravo proizvoljnog izbora između krivičnog gonjenja ili negonjenja, već samo procjenjuje da li je sa državnog, odnosno javnog interesa u konkretnom slučaju opravdano ili cjelishodno krivično gonjenje. 29 Prema krivičnom procesnom pravu Bosne i Hercegovine tužilac je vezan načelom legaliteta, što znači da je dužan pokrenuti krivični postupak ukoliko su za to ispunjeni zakonski uslovi, izuzev ako zakonom nije drugačije propisano, što opet znači da je iznimno prihvaćeno i načelo oportuniteta (čl. 17. i čl. 35.). 30 Tužilac je dužan ne samo pokrenuti krivični postupak, nego je uz to dužan vršiti i funkciju krivičnog gonjenja u toku krivičnog postupka, sve dok za to postoje zakonski uslovi. Pretpostavka za započinjanje krivičnog progona odnosi se na postojanje određenog stepena sumnje da je izvršeno krivično djelo. Zakon nije odredio kvalitet i kvantitet dokaza, odnosno ne određuje stepen i sadržaj sumnje. Međutim, uzimajući u obzir zakonska rješenja može se konstatovati da je riječ o osnovima sumnje da je izvršeno određeno krivično djelo. 31 Prilikom procjene tužioca da li je neka osoba počinila krivično djelo odnosno da li će donijeti naredbu o sprovođenju istrage, tužiočeva procjena mora ići u dva smjera i to: prognostički i dijagnostički. Prognostička procjena uključuje sve činjenice koje mogu dovesti do osuđujuće ili oslobađajuće presude, dok dijagnostička uključuje sve dokaze koje govore o tim činjenicana, odnosno o cjelokupnoj slici počiniteljeve krivnje i nevinosti. 32 Prema tome, tužilac je dužan preduzeti krivično gonjenje u svakom slučaju kad postoje osnovi sumnje da je izvršeno krivično djelo. Kao izuzeci od načela legaliteta i primjena načela oportuniteta predviđena je u sljedećim slučajevima: za krivična djela 27 D. Krapac, Kazneno procesno pravo, 2007, 77. 28 Prema ovom načelu nisu dovoljni samo zakonom propisani uslovi za krivično gonjenje već je potrebna i svrhovitost odnosno cjelishodnost u kontekst državnih ili javnih interesa. Ovo načelo se tradicionalno veže za krivični postupak u SAD, Francuske, Belgije i Engleske. 29 M. Grubač, Krivično procesno pravo, 2006, 137; T. Vasiljević, Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ, 1981, 121. 30 T. Bubalović/N. Pivić, Krivično procesno pravo opći dio, 2016, 38 31 Vidi: H. Sijerčić-Čolić et al., Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2005, 78-79. 32 D. Krapac, Kazneno procesno pravo, 2007, 79.
koja se gone po odobrenju (čl. 209), 33 za krivična djela izvršena van teritorije Bosne i Hercegovine (čl. 210), 34 za krivična djela ustupanja krivičnog gonjenja pod zakonom propisanim uslovima kao oblik međunarodne krivičnopravne pomoći (čl. 412), 35 za lakša krivična djela čiji su izvršioci maloljetne osobe (čl. 352. i 353), 36 za krivična 33 Tužilac ne može pokrenuti odnosno nastaviti istragu ili podići optužnicu ako je zakonom propisano da je potrebno prethodno odobrenje nadležnog državnog organa. Razlikuju se dvije skupine predmeta kada je za krivični progon pojedinih osoba potrebno prethodno odobrenje nadležnog državnog organa. U prvu skupinu predmeta spadaju predmeti sa obilježjem inozemnosti i prema krivičnom zakonodavstvu BiH to su slučajevi predviđeni članom 413., dok u drugu skupinu spadaju predmeti bez inozemnog obilježja koje uređuju unutarnji propisi države koji se odnose na pitanje imuniteta. 34 U slučajevima kad je krivično djelo počinjeno van područja Bosne i Hercegovine uslov za krivično gonjenje jeste da se radi o progonu za krivično djelo koje je propisano zakonom Bosne i Hercegovine. Pored ovog uslova potrebno je ispuniti i dodatne uslove koji se odnose na to da krivično djelo mora biti propisano i zakonom države na čijem području je krivično djelo počinjeno. Međutim, ukoliko zakon države na čijem području je djelo počinjeno propisuje da se krivični progon za to djelo preduzima po zahtjevu oštećenog, krivični progon od strane tužioca neće se preduzeti ukoliko takav zahtjev nije podnesen. Oba ova uslova moraju biti ispunjenja da bi došlo do krivičnog gonjenja od strane tužioca. Izuzetak od navedenog je u slučaju krivičnog progona za krivična djela protiv integriteta Bosne i Hercegovine i krivičnog gonjenja za djela koja se smatraju krivičnim djelom po pravilima međunarodnog prava. 35 Ukoliko je na teritoriji Bosne i Hercegovine krivično djelo učinio stranac koji ima prebivalište u stranoj državi, toj državi se mogu, izvan uslova iz člana 415. ovog zakona, ustupiti svi krivični spisi radi krivičnog gonjenja i suđenja, ako se strana država tome ne protivi. Pri tome se mora voditi računa da ustupanje krivičnog gonjenja i suđenja nije dopušteno ako se njim stranac može izložiti nepravednom postupku, nehumanom i ponižavajućem postupanju ili kažnjavanju. Prije podizanja optužnice, odluku o ustupanju donosi tužilac. Nakon podizanja optužnice, a do ustupanja predmeta sudiji, odnosno vijeću u svrhu zakazivanja glavnog pretresa - odluku donosi sudija za prethodno saslušanje, na prijedlog tužioca. Kad je riječ o krivičnim djelima za koja se može ustupiti krivično gonjenje, ustupanje se može izvršiti za krivična djela iz nadležnosti Suda s propisanom kaznom zatvora do deset godina. Ukoliko je oštećeni državljanin Bosne i Hercegovine, ustupanje nije dopušteno ako se on tome protivi, osim ako je dato osiguranje za ostvarivanje njegovog imovinskopravnog zahtjeva. 36 Za krivična djela s propisanom kaznom zatvora do tri godine ili novčanom kaznom, tužilac može odlučiti da ne zahtijeva pokretanje krivičnog postupka iako postoje dokazi da je maloljetnik učinio krivično djelo, ako smatra da ne bi bilo cjelishodno da se vodi postupak prema maloljetniku obzirom na prirodu krivičnog djela i okolnosti pod kojima je djelo učinjeno, raniji život maloljetnika i njegova lična svojstva. U svrhu utvrđivanja ovih okolnosti, tužilac može zatražiti obavještenja od roditelja, odnosno staratelja maloljetnika, drugih osoba i ustanova, a kad je to potrebno može ove osobe i maloljetnika pozvati radi neposrednog obavještavanja. Tužilac, takođe, može zatražiti mišljenje i od organa starateljstva o cjelishodnosti pokretanja postupka prema maloljetniku. Ako za donošenje pomenute odluke treba da se ispituju lična svojstva maloljetnika, tužilac može, u sporazumu s organom starateljstva, uputiti maloljetnika u prihvatilište ili u ustanovu za ispitivanje ili vaspitanje, ali najduže na 30 dana. Kad je izvršenje kazne ili odgojne mjere u toku, tužilac može odlučiti da ne zahtijeva pokretanje krivičnog postupka za drugo krivično djelo maloljetnika, ako s obzirom na težinu tog krivičnog dijela, kao i na kaznu, odnosno odgojnu mjeru koja se izvršava, ne bi imalo svrhe vođenje postupka i izricanje krivičnopravne sankcije za to djelo. U slučaju da tužilac nađe da nije cjelishodno da se pokrene postupak prema maloljetniku, obavijestit će o tome, uz navođenje razloga, organ starateljstva i oštećenog. Prije donošenja odluke hoće li podnijeti zahtjev za pokretanje krivičnog postupka prema maloljetniku za krivično djelo tužilac je dužan razmotriti mogućnost i opravdanost izricanja odgojne preporuke, u skladu s Krivičnim Zakonom Bosne i Hercegovine. Kada sud odlučuje u postupku prema maloljetnicima o cjelishodnosti izricanja krivično-pravnih sankcija, nije vezan ogrničenjima o primjeni načela oportuniteta od strane tužioca. Vidi: Rješenje Apelacionog suda Brčko Distrikta BiH, broj: 097-0-Kžm-07-000002, od 30.08.2007. godine. 17
ANALI PRAVNOG FAKULTETA 19/2017 djela povodom kojih je Glavni tužilac Bosne i Hercegovine svjedoku dao imunitet (čl. 84). 37 i za krivična djela u postupku protiv pravnih osoba (čl. 376). 38 Dakle, prema pozitivnom krivičnoprocesnom zakonodavstvu Bosne i Hercegovine tužilac nije ovlašten da cijeni cjelishodnost krivičnog gonjenja, osim u navedenim slučajevima. Nova odstupanja od načela legaliteta i primjena načela oportuniteta kao rezultat modernizacije krivičnopravnog sistema i krivičnog pravosuđa obilježena su kroz otklanjanje krivičnog gonjenja, odlaganje, skretanje ili odvraćanje krivičnog postupka. 39 Ovakvi modaliteti odstupanja od krivičnog gonjenja realizuju se kroz prethodno i naknadno obustavljanje krivičnog postupka, zatim otklanjanje krivičnog postupka za koje se traži saglasnost suda i otklanjanje krivičnog postupka bez saglasnosti suda, zatim otklanjanje krivičnog postupka uz sudjelovanje žrtve i bez njenog sudjelovanja, kao i otklanjanje krivičnog postupka koje je uslovljeno ispunjavanjem obaveza na strani osumnjičenog, odnosno optuženog ili bez ispunjavanja unaprijed zakonom propisanih obaveza. 40 Sva ova odstupanja od krivičnog gonjenja, koje podrazumijeva izuzetak od načela legaliteta i primjenu načela oportuniteta, nazivamo kao uzdržavanje od krivičnog gonjenja ili svojevrsni vid obustavljanja krivičnog gonjenja. 41 Na ovaj način 18 Sudska praksa, stručni i informativni časopis za sudsku, upravnu i privredno-prekršajnu praksu, broj: 30, 2008, 19-20. 37 Svjedok nije dužan davati odgovore na pojedina pitanja ukoliko bi ga istiniti odgovor izložio krivičnom gonjenju. Svjedoka je prije ispitivanja potrebno upozoriti da nije dužan davati odgovore ukoliko bi ga istinit odgovor izložio krivičnom gonjenju (vidi: Vrhovni sud Hrvatske, Kž.I-1188/81). Međutim, ako svjedok pristane da odgovara na takva pitanja pod uslovom da dobije imunitet neće biti krivično gonjen. U takvim situacijama tužilac može odstupiti od načela legaliteta i da na osnovu svoje procjene svjedoku da imunitet. Odluka o imunitetu treba sadržavati uslove pod kojima se daje imunitet, koji moraju biti u skladu sa zakonom. Više o tome: H. Sijerčić-Čolić et al., Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, 2005, 260-261. 38 Kod krivičnog gonjenja pravnih osoba načelo legaliteta više je ograničeno nego za gonjenje učinitelja krivičnih djela u odnosu na fizičke osobe. Tužilac ima mogućnost da ne pokrene krivični postupak u slučaju kad okolnosti slučaja ukazuju da je doprinos pravne osobe učinjenju krivičnog djela bio neznatan, zatim ako pravna osoba nema imovine ili ima tako malo imovine da ne bi bila dovoljna ni za pokriće troškova postupka, ukoliko je protiv pravne osobe pokrenut stečajni postupak, i ako je učinitelj krivičnog djela jedini vlasnik pravne osobe protiv koje bi se krivični postupak inače pokrenuo. 39 D. Korošec, Odvračanje kazenskega postopka po 162. In 163. članu ZKP. Nekatere pasti na poti v zmanjšano represijo, Pravosudni bilten, XVI, 1995, 50-52. 40 Prethodno otklanjanje podrazmijeva da ne dolazi do pokretanja formalnog krivičnog postupka, dok naknadno otklanjanje podrazumijeva obustavljanje formalnog krivičnog postupka u pravilu do donošenja prvostepene presude. Vidi više: D. Korošec, Odvračanje kazenskega postopka po 162. In 163. členu ZKP. Nekatere pasti na poti v zmanjšano represijo, 50-52. 41 H. Sijerčić Čolić, Otklanjanje krivičnog postupka kroz načelo oportuniteta krivičnog gonjenja, Pravo i pravda, časopis za pravnu teoriju i praksu, Udruženje sudija/sudaca u Federaciji Bosne i Hercegovine, broj 1, Sarajevo, 2011, 68.
dolazi se do rasterećenja krivičnog pravosuđa, proširenja dekriminalizacije i sužavanja inkriminacije. 42 Kao nedostaci u primjeni ovih instituta navode se problematičnost presumpcije nevinosti, zatim da li ispunjavanje obaveza od strane osumnjičenog znači i priznanje krivičnog djela koje mu se stavlja na teret i njegovo kasnije tretiranje sa aspekta tog priznanja u odnosu na druga krivična djela, potom psihološka dobrovoljnost sudjelovanja odnosno saradnje osumnjičenog sa tužiocem, odricanje određenih procesnih prava osumnjičenog, položaj oštećenog, prenošenje ovlaštenja od strane suda na tužilaštvo u kontekstu ustavnog načela da suđenje može vršiti samo sud, odnos ovog instituta u odnosu na institut materijalnog prava koji se označava kao djelo malog značaja, problem generalne prevencije, pitanje javnog mnijenja, da li je ovo opasan i dalekosežan kriminalno politčki potez, pitanje troškova u kontekstu ovakvog odlučivanja, kao i kakav utjecaj ovakvo odlučivanje ima na zastarjevanje krivičnog gonjenja. 43 I pored navedenih nedostataka ovakva rješenja primjene načela oportuniteta krivičnog gonjenja u određenoj mjeri prisutna su u pozitivnopravnim rješenjima Hrvatske, Makedonije, Srbije, Crne Gore i Slovenije. 44 U Bosni i Hercegovini ovakvo otklanjanje krivičnog gonjenja ne postoji, izuzev krivičnog gonjenja prema maloljetnicima za krivična djela za koja je propisana kazna zatvora do tri, odnosno pet godina, kao i oportunih situacija koje su prethodno navedene. Imajući u vidu sličnosti i razlike procesnih rješenja pomenutih država iz regiona o primjeni načela oportuniteta u svrhu rasterećenja krivičnog pravosuđa, a obzirom na njihovu povezanost sa našim pravnim sistemom u pogledu zajedničkih korijena i temelja, postavlja se pitanje opravdanosti uvođenja ovakvih oblika primjene oportuniteta i u naš krivičnoprocesni sistem. 45 Pritom treba podsjetiti da je krivičnoprocesni sistem Bosne i Hercegovine u odnosu na pomenute države regiona jedini prihvatio načelo oficijelnosti u punom smislu te riječi, što znači da ne poznaje privatnog i supsidijarnog tužioca i na taj način ostavio previliki prostor državnom tužiocu kao jedinom tužiocu u našem pravnom sistemu. Iz tih razloga, kao i prethodno navedenih nedostataka primjene ovog instituta, opravdano 19 42 Ž. Pradel, Isorijat krivičnih doktrina, Beograd, 2008, 77. 43 Vidi detaljnije: H. Sijerčić Čolić, Otklanjanje krivičnog postupka kroz načelo oportuniteta krivičnog gonjenja, 87-88. Prema: Z. Fišer, Pogojna odložitev kazenskega pregona, Pravnik, revija za pravno teorijo in prakso, 1997; M. Grubač, Krivično procesno pravo, uvod i opšti deo, treće izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 2004, 424; D. Korošec, Odvračanje kazenskega postopka po 162. In 163. členu ZKP; T. Vasiljević, Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ, 1981, 122. 44 Vidi opširnije: H. Sijerčić Čolić, Otklanjanje krivičnog postupka kroz načelo oportuniteta krivičnog gonjenja, 69-86. 45 Vidi: H. Sijerčić-Čolić, Otklanjanje krivičnog postupka kroz načelo oportuniteta krivičnog gonjenja, 90.
ANALI PRAVNOG FAKULTETA 19/2017 se postavlja pitanje bi li ipak bilo prihvatljivo uvođenje dodatnih ovlaštenja tužiocu u smislu pokretanja i vođenja istrage, bez mogućnosti oštećenog da pokrene ili nastavi krivično gonjenje u slučaju njegovog odustanka. 4. Provođenje istrage 20 Nakon donošenja naredbe o sprovođenju istrage, tužilac je dužan i provesti istragu u skladu sa zakonom (čl. 35. st. 2. tačka b).važno je pomenuti da je položaj i funkcija tužioca u BiH, kako je to predviđeno pozitivnim zakonskim propisima, imajući u vidu prije svega provođenje istrage, u skladu sa Preporukom R 19 (2000) Komiteta ministara Vijeća Evrope, kojim je naglašeno da u ostvarivanju funkcije krivičnog gonjenja tužilaštvo mora poštovati prava pojedinca i potrebu učinkovitosti krivičnog pravosuđa. 46 U vezi s tim tužilac ima pravo i dužan je na osnovu postojanja osnova sumnje o izvršenom krivičnom djelu, preduzeti sve potrebne mjere i radnje u cilju otkrivanja i sprovođenja istrage, pronalaska osumnjičenog, rukovođenja i nadzora nad istragom, kao i upravljanja svim aktivnostima ovlaštenih službenih osoba koje su usmjerene na pronalazak osumnjičenog i prikupljanje izjava i dokaza. Dakle, tokom sprovođenja istrage tužilac može preduzeti sve istražne radnje, a posebno: ispitivanje osumnjičenog, saslušanje oštećenog i svjedoka, vršenje uviđaja i rekonstrukcije događaja, preduzimanje posebnih mjera koje obezbjeđuju sigurnost svjedoka i informacija i naređivanje potrebnih vještačenja (čl. 217. st. 1). 47 Ovakve ovlasti tužioca u skladu su sa ulogom i funkcijom tužioca u istrazi. 48 Imajući u vidu da je u krivičnom procesnom pravu BiH prihvaćen tužilački koncept istrage, vrlo važno je sagledati odnos između tužioca kao rukovodioca istrage i ovlaštenih službenih lica. Ovlaštene službene osobe u funkcionalnom smislu predstavljaju subjekt istrage koji stoji na raspolaganju tužiocu i koji pod kontrolom tužioca preduzimaju radnje koje su neophodne za otkrivanje krivičnog djela i učinioca. Potrebno je naglasiti da nadređenost tužioca u smislu nadzora nad radom ovlaštenih službenih osoba nastupa u trenutku saznanja da postoje osnovi sumnje da je poči- 46 Ovim dokumentom, naime, preporučuje se državama da svoje zakonodavstvo i praksu u pogledu uloge tužilaštva u krivičnom pravosuđu zasnivaju na određenim načelima. Vidi: H. Sijerčić-Čolić et al., Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, 2005, 132. 47 Temeljem ove odredbe razvija se jača aktivnosti tužilaštva, oblikovanja postupka, kao i izgrađivanja i postizanja veće efikasnosti u vezi sa otkrivanjem krivičnih djela i pronalaženjem njihovih učinioca. 48 Više o tome: T. Bubalović/N. Pivić, Krivično procesno pravo posebni dio, 2014, 21.
njeno krivično djelo. Dakle, nadzor nad radom ovlaštenih službenih osoba odnosi se samo na sprovođenje istrage. 49 Kada ovlaštene službene osobe u obavljanju svojih poslova dođu do saznanja da postoje osnovi sumnje o počinjenom krivičnom djelu s propisanom kaznom zatvora preko pet godina, ovlaštena službena osoba je dužna odmah obavijestiti tužioca i pod njegovim nadzorom preduzeti potrebne mjere u cilju pronalaska učinoca krivičnog djela, obezbjeđenja njegovog prisustva, kao i njegovih saučesnika i otkrivanja i čuvanja svih dokaza i informacija koje mogu biti važne za krivični postupak (čl. 218. st. 1.). U cilju osiguranja kvalitetne, učinkovite i zakonite istrage, neophodno je, na zakonit i ispravan način, prikupiti dokaze koji su dovoljni za uspješno okončanje istrage i podizanje optužnice protiv počinitelja krivičnog djela. Iz tih razloga je važno aktivno učešće tužioca kroz operativnu aktivnost koja se ogleda u planiranju istrage, analiziranju prikupljenih saznanja i dokaza, predlaganje pravaca i načina na koje ovlaštene službene osobe trebaju prikupljati dokaze, naređivanju poduzimanja istražnih mjera i radnji iz svoje nadležnosti, zahtijevanje poduzimanja istražnih mjera i radnji za čiju primjenu je nadležan Sud, kao i stalnim kontaktima i dogovorima sa ovlaštenim službenim osobama. Dakle, pored procesne aktivnosti tužioca u krivičnom postupku vrlo važna je i operativna aktivnost koja se ogleda u raznim oblicima saradnje, dogovorima, kontaktima i drugim aktivnostima. 50 Ovakva uloga tužioca dolazi do posebnog izražaja kod istraga složenih i teških krivičnih djela, ali i kod istraga koje zahtijevaju angažovanje više različitih službi koje se bave sprovođenjem zakona. U slučajevima kada ovlaštene službene osobe dođu do saznanja da postoje osnovi sumnje o počinjenom krivičnom djelu s propisanom kaznom zatvora preko pet godina, a postoji opasnost od odlaganja, dužne su poduzeti neophodne radnje radi otkrivanja počinitelja krivičnog djela, obezbjeđenja njihovog prisustva, kao i osiguravanja tragova i dokaza koji mogu poslužiti kao dokaz u krivičnom postupku 21 49 Tužilac nema nadzor, niti mogućnost rukovođenja i upravljanja radom ovlaštenih službenih osoba prije saznanja da postoje osnovi sumnje da je počinjeno krivično djelo. Odgovornost i kontrola nad radom ovlaštenih službenih osoba do trenutka izvještavanja tužioca o počinjenom krivičnom djelu, pripada isključivo ovlaštenim službenim osobama i službama u čijem okviru te službene osobe djeluju. Momentom saznanja o postojanju osnova sumnje o počinjenom krivičnom djelu, nastupa i kontrolna funkcija tužioca u odnosu na ovlaštene službene osobe. Na ovaj način osigurava se pravičan krivični postupak, kao i osiguranju poštivanja zakonskih odredbi u pogledu zaštite prava osoba koje su osumnjičene i prema kojima se preduzimaju određene istražne radnje. Vidi: H. Sijerčić-Čolić et al., Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, 2005, 590. 50 T. Vasiljević/M. Grubač, Komentar Zakonika o krivičnom postupku, 8. Izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 2003, 104-105.
ANALI PRAVNOG FAKULTETA 19/2017 22 (čl. 218. st. 2). 51 Ukoliko postoje osnovi sumnje da je izvršeno krivično djelo za koje je zakonom propisana kazna zatvora do pet godina, ovlaštena službena osoba je dužna obavijestiti tužioca o svim raspoloživim informacijama, radnjama i mjerama koje je preduzela najkasnije sedam dana od dana saznanja o postojanju osnova sumnje da je krivično djelo počinjeno (čl. 218. st. 3). Kroz promovisanje rukovodeće uloge tužioca u istrazi zakonodavac je obavezao ovlaštena službena lica da o svakoj preduzetoj radnji obavijeste tužioca i da postupaju u skladu sa njegovim zahtjevima bez mogućnosti samoinicijativnog preduzimanja tih radnji. Na ovaj način uspostavljen je odnos subordinacije između tužioca i drugih subjekata u fazi istrage. 52 Kroz ovaj odnos subordinacije tužilac kao rukovodilac istrage osigurava stručnu podršku i tumačenje odredbi, kako materijalnog tako i procesnog krivičnog prava, te vodi računa o primjeni i zaštiti ljudskih prava građana u postupcima ovlaštenih službenih osoba. Pored toga, tužilac izdaje potrebne naredbe i uputstva ovlaštenim službenim osobama u toku istrage, u kontekstu prikupljanja informacija i dokaza na zakonom dopušten način, s ciljem osiguranja njihove pravne valjanosti u postupku pred sudom, kao i učestvovanje u potrebnim procesnim radnjama i drugim postupanjima u toku istrage, a koje se odnose na angažman ovlaštenih službenih osoba. 53 Na ovaj način stvorila se normativna osnova za efikasnost istrage i samog krivičnog postupka, jer se na jedan precizan način određuje status i međusobna prava i obaveze subjekata istrage. 54 Međutim, postavlja se pitanje faktičke mogućnosti tužilaštva da ostvari svoju rukovodeću ulogu. Pritom treba imati u vidu da ovlaštena službena lica u okviru svojih kompetencija i redovnih radnih aktivnosti odlučuju potpuno samostalno od tužilaštva i da koriste svoje vlastite resurse i da određuju težišne tačke u borbi protiv kriminala. Takođe treba istaći da se prijave za krivična djela uglavnom podnose policiji odnosno ovlaštenim službenim licima, koja na osnovu operativnih djelatnosti dolaze do početne sumnje. 55 51 Prilikom preduzimanja ovih radnji, ovlaštena službena osoba dužna je postupati po ovom zakonu. O svemu što je preduzeto ovlaštena službena osoba dužna je odmah obavijestititi tužioca i dostaviti prikupljene predmete koji mogu poslužiti kao dokaz. 52 B. Banović, Javni tužilac i pretkrivični postupak, Revija za kriminologiju i krivično pravo, vol. 44, br. 1, Beograd, 2006, 80. 53 Vidi: H. Sijerčić-Čolić et al., Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, 2005, 590-591. 54 Posebnu važnost odnosa tužioca i policije sa aspekta uspješne primjene pravila krivičnog postupka ističe prof. Pavišić, smatrajući da uspješna primjena pravila krivičnog postupka zavisi od propisa koji će urediti odnose tužioca i policije te kako će se zakonski urediti posebne ovlasti istražitelja određenih krivičnih djela. B. Pavišić, Novi hrvatski Zakon o kaznenom postupku, 2008, 516. 55 Činjenica je da tužioci manje raspolažu sa adekvatnim kriminalističkim znanjima, a posebno specija-
Tužilaštvo se ograničava na kontrolu vjerodostojnosti podataka dobivenih od strane kriminalističke policije u toku provođenja istražnih aktivnosti. Pored toga, potrebno je obratiti pažnju na veliki broj podataka kojima raspolaže policija odnosno ovlaštena službena lica, a koja ne podliježu tužilačkoj kontroli. 56 Kroz navedeno primjetno je proturječje koje se javlja između pravnog uređenja s jedne strane i stvarnih odnosa i realnih mogućnosti ostvarenja zakonskih odredbi o rukovodećoj ulozi tužioca u fazi istrage s druge strane. Iako je Zakon o krivičnom postupku BiH u svojim odredbama nastojao tužiocu pružiti ulogu odlučujućeg subjekta u fazi istrage, koji bi, pored donošenja naredbe o sprovođenju istrage, vršio i samo sprovođenje istrage, kao i kontrolu i nadzor radnji koje preduzimaju ovlaštena službena lica u toj fazi postupka, praksa postupanja tužioca u pravnim sistemima s tužilačkom istragom, pokazuju da je realna pozicija tužioca često manja nego što je ona data u zakonu. Ovakva pozicija tužioca može se objasniti činjenicom da ovlaštena službena lica zbog svojih kadrovskih, organizacijsko-tehničkih i taktičkih kapaciteta u praksi imaju mnogo jači položaj nego što to izgleda kad se tumače zakonske norme o odnosu tužioca i ovlaštenih službenih lica tokom provođenja istrage. 57 Položaj ovlaštenih službenih osoba u postupku otkrivanja krivičnih djela, njihovih počinilaca i prikupljanja dokaza poboljšava se razvojem kriminalističke tehnike i taktike, kao i metodike koji na najbolji način dovode do rezultata otkrivanja krivičnih djela i počinilaca. 58 23 lizovanim, pri čemu je tužilaštvo ovisno o kriminalističko policijskim kompetencijama. Kriminalistička policija preko svojih specijalista na najbolji način može odrediti vrstu, redoslijed i način preduzimanja pojedinih radnji, a naročito neformalnih radnji. 56 Policijski informacioni sistem ne podliježe kontroli tužilaštva, kao i činjenica da međunarodna razmjena podataka putem Interpola odvija se preko policije odnosno ovlaštenih službenih lica. B. Banović, Javni tužilac i pretkrivični postupak, 2006, 82. 57 Zbog toga nisu rijetke ocjene da se ovlaštena službena lica proglašavaju prikrivenom gospodaricom prethodnog postupka. D. Novosel/M. Pajčić, Državni odvjetnik kao gospodar novog prethodnog kaznenog postupka, 2009, 434. 58 Komparativnim pregledom zemalja Evropskog kontinentalnog prava kao npr. Francuske, Njemačke, Holandije, Poljske primjetno je da uloga tužioca u postupku otkrivanja krivičnih djela i počinilaca, ali i osiguranju dokaza ograničena na djelovanje samo u najtežim predmetima i određena kontrolna funkcija takvog djelovanja policije u srednje teškim slučajevima. U većini slučajeva policija obavlja gotovo cijeli posao, a tužilaštvo se uključuje kada su činjenice već utvrđene. Posao tužilaštva u takvim slučajevima svodi se samo na izdavanje odobrenja policiji u situaciji kad policija na temelju zakona potrebno prethodno odobrenje, odnosno traži odobrenje suda za provođenje neke radnje ukoliko procesni propisi zahtijevaju takvo odobrenje. M. Jehle Jörg-Martin; M. Wade, Coping with Overloaded Criminal Justice Systems, The Rise of Prosecutorial Power Across Europe, Heidelberg, 2006, 40-52. Prema ocjeni njemačkih komentatora u njemačkom prethodnom krivičnom postupku većinu krivičnih predmeta policija istražuje samostalno i nezavisno o tužilaštvu, tužilaštvo se ograničava na donošenje formalnih odluka o optuživanju nakon što policija prikupi dokaze. Vidi više: D. Novosel/M. Pajčić, Državni odvjetnik kao gospodar novog prethodnog kaznenog postupka, 434.
ANALI PRAVNOG FAKULTETA 19/2017 24 Tokom provođenja istrage vrlo važnu funkciju u pogledu zaštite zakonitosti tokom preduzimanja istražnih radnji, kao i zaštite osnovnih ljudskih prava osumnjičenog, pored samog tužioca, ima i sudija za prethodni postupak. Sudija za prethodni postupak postupa u fazi istrage u skladu sa zakonom (čl. 20. tač. d). 59 Ovo svojevrsno učestvovanje suda u istrazi, pored ostalog, uslovljeno je i prigovorima o objektivnosti tužioca u njegovom postupanju, koja se izvodi iz kumulacije funkcija pokretanja krivičnog postupka i samog provođenja istrage odnosno prikupljanja dokaza i podizanja optužnice, bez obzira na činjenicu što su tužioci i ovlaštena službena lica dužna da sa jednakom pažnjom utvrđuju činjenice koje idu na štetu i u korist osumnjičene osobe. Ukoliko pođemo od činjenice da je tužilac ujedno i stranka i tijelo koje vodi istragu, može se opravdano postaviti pitanje da li tužilac više vremena i energije usmjeri ka utvrđivanju činjenica koje idu u prilog optužbe. 60 Stoga je važna uloga sudije za prethodni postupak koja se ogleda u zaštiti temeljnih ljudskih prava i sloboda osumnjičenog, te osiguranju da istraga bude što objektivnija za obje strane u krivičnom postupku. Njegova je uloga i da odlučuje o prisilnim mjerama i postupcima kojima se ograničavaju osnovna prava i slobode osumnjičene osobe. 61 U tužilačkom modelu istrage tužilac provodi istragu, s tim da sudija za prethodni postupak svojim djelovanjem treba da obezbijedi puno poštovanje osnovnih ljudskih prava prilikom preduzimanja određenih istražnih radnji. 59 Nadležnosti sudije za prethodni postupak odnose se: na određivanje pritvora (čl. 135), nadzor nad izvršenjem pritvora (čl. 146), kao i nadzor nad komunikacijom pritvorenika sa spoljnim svijetom (čl. 144), izdavanje naredbe za pretresanje stana, prostorija, pokretnih stvari i osoba (čl. 53), naredbe za privremeno oduzimanje predmeta (čl. 65), naredbe za dostavljanje podataka o bankovnim depozitima (čl. 72. st. 1), naredbe o privremenom oduzimanju finansijskih sredstava (čl. 72. st. 5), izdavanje naredbe za privremeno oduzimanje imovine radi obezbjeđenja (čl. 73), naredba o poduzimanju posebnih istražnih radnji (čl. 118. st. 1), naredba za dovođenje (čl. 125. st. 2), određivanje mjera zabrane (čl. 126. st. 5), donošenje rješenja o određivanju jemstva (čl. 130), postavljanje branioca u slučaju obavezne odbrane (čl. 45. st. 4), odnosno u slučaju slabog imovnog stanja osumnjičenog (čl. 46. st. 2), kao i razrješenje postavljenog branioca (čl. 49). Pored pomenutog sudiji za prethodni postupak dostavljaju se i dokazi radi obavještavanja branioca (čl. 47. st. 2), odobrava naredbu za prinudno dovođenje svjedoka, koju je izdao tužilac (čl. 81. st. 6), donosi rješenje o izricanju novčane kazne do 5.000,00 KM ili izdaje naredbu za prinudno dovođenje svjedoka u slučaju njegovog neodazivanja na uredno dostavljeni poziv (čl. 81. st. 5), odlučuje o slanju osumnjičenog na psihijatrijski pregled, odnosno posmatranje u odgovarajuću zdravstvenu ustanovu (čl. 110. st. 2). Sudija za prethodni postupak, takođe, sprovodi izviđajne radnje radi utvrđivanja postoje li pretpostavke za izručenje (čl. 421), kao i pitanja lišenja slobode i pritvaranja u postupku izručenja (čl. 418. i 420). 60 U prilog tome raspravlja Damaška, koji ističe da unilateralna metoda psihološki preopterećuje tijelo postupka, s obzirom da učnikovitost istraživanja traži da onaj koji istražuje postavi određenu hipotezu o tome šta se dogodilo i da je tužilaštvo koje istražuje, a ne sud, jasno je da će biti više senzibilno za dokaze koje idu u prilog optužbe. M. Damaška, Dokazna sredstva u kaznenom postupku, oris novih tendencija, Pravni fakultet, Zagreb, 2003, 14. 61 H. Sijerčić-Čolić, Krivično procesno pravo, knjiga II, 2008, 49.