TAČKE VEZIVANJA ZA KOMERCIJALNA PRAVNA LICA U MEĐUNARODNOM PRIVATNOM PRAVU FUNKCIJE TAČAKA VEZIVANJA

MAJA STANIVUKOVIĆ TAČKE VEZIVANJA ZA KOMERCIJALNA PRAVNA LICA U MEĐUNARODNOM PRIVATNOM PRAVU FUNKCIJE TAČAKA VEZIVANJA Pojmovi koji izražavaju povezanost koja postoji između odabranog elementa pravnog odnosa i države suda ili neke druge države, nazivaju se u međunarodnom privatnom pravu tačkama vezivanja. U domaćoj teoriji za njih se koriste i drugi nazivi: kao što su vezna okolnost, poveznica, odlučujuća činjenica, itd. Tačke vezivanja se koriste u višestranim kolizionim normama kao kriterijum za izbor merodavnog prava. U normi koja glasi:»za pitanja nasleđivanja merodavno je pravo državljanstva ostavioca«, tačka vezivanja je državljanstvo ostavioca i ona služi za određivanje merodavnog prava. Pored funkcije određivanja merodavnog prava, isti pojmovi u međunarodnom privatnom pravu mogu imati i druge funkcije, kao što su određivanje kada će domaći ili strani sudovi biti nadležni da postupaju u sporovima sa inostranim elementom, određivanje pojma stranca i određivanje obima primene zakona ili međunarodnih ugovora. U prvom slučaju tačke vezivanja služe kao kriterijum ili osnov nadležnosti u normama o direktnoj ili indirektnoj međunarodnoj nadležnosti, u drugom kao kriterijum za određivanje pripadnosti lica, a u trećem kao kriterijum pomoću ko- Dr Maja Stanivuković, profesor Pravnog fakulteta u Novom Sadu. 433

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 jeg određuje polje primme propisa u jednostranim kolizionim normama. 1 Npr. jugoslovenski sudovi biće nadležni u sporovima u kojima su obe stranke jugoslovenski državljani pod uslovom da tuženi ima boravište u Jugoslaviji, 2 stranim ulagačem se smatra pravno lice sa sedištem u inostranstvu, 3 odredbe međunarodnog ugovora o besplatnoj sudskoj pomoći primenjuju se ako je tražilac ovog prava đržavljanin države ugovornice. Tačke vezivanja, znači, mogu biti sastavni elemenat višestranih kolizionih normi, normi o međunarodnoj nadležnosti, o pravima stranaca i o polju primene međunarodnih ugovora i zakona. Jedna norma može da sadrži samo jednu tačku vezivanja ili kombinaciju više tačaka vezivanja. VRSTE TAČAKA VEZIVANJA Tačke vezivanja mogu biti: a. - Pojmovi koji izražavaju činjeničnu ili pravnu vezu između lica i teritorije određene države (npr. državljanstvo, prebivalište, redovno i privremeno boravište fizičkog lica, pripadnost, osnivanje, registracija, sedište i obavljanje delatnosti pravnog lica); b. - Pojmovi koji izražavaju činjeničnu i pravnu vezu između stvari i određene države (pripadnost i registracija broda ili vazduhoplova, registracija automobila, mesto gde se stvar nalazi); c. - Pojmovi koji se odnose na događaje i radnje koji vezuju pravni odnos ili stanje za teritoriju određene države (npr., mesto izvršenja delikta, mesto zaključenja ugovora, mesto zaključenja braka, mesto izvršenja ugovora, itd.); d. - Volja stranaka koja izričito ili prećutno vezuje pravni odnos za određeni pravni sistem;. e. - Ponekad se kao posebne tačke vezivanja tretiraju i određena uputstva sudu, npr. uputstvo da primeni domaće pravo ili pravo koje je najtešnje povezano sa pravnim odnosom ili»bolje pravo«, itd. Pojmovi kao što su državljanstvo, prebivalište, sedište i boravište mogu da se koriste u sve četiri gore navedene funkcije. Pojmovi iz druge i treće kategorije mogu se koristiti u normama o međunarodnoj nadležnosti, višestranim kolizio- 1 Vidi, opširnije M. Živković, M Stanivuković, Serbia and Montenegro u ediciji: Private International Law, International Encyclopedia of Laws, Kluwer Law International, The Hague, London. New York, 2001, Chapter 2. Connection, str. 48-82. 2 Zakon o rešavanju sukoba zakona (ZRSZ, 1982), član 46. st. 3. 3 Zakon o stranim ulaganjima (2002), član 2. 434

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu nim normama i normama kojima se određuje polje primene zakona i međunarodnog ugovora, dok ne dolaze u obzir kada su u pitanju norme o pravima stranaca. Autonomija volje koristi se za utvrđivanje međunarodne nadležnosti i određivanje merodavnog prava. Konačno, poslednja kategorija primenjuje se uglavnom u funkciji određivanja merodavnog prava, mada bi mogla da posluži i za određivanje sudske nadležnosti. Većina činjenica koje stoje u osnovi pojmova iz prve i druge grupe i prebivalište, državljanstvo, mesto nalaženja stvari, mesto registracije) podložne su promenama tokom vremena, pa su i tačke vezivanja koje se na njima zasnivaju takođe promenljive (varijabilne). Izuzetak je jedino mesto nalaženja nekretnine. S druge strane, većina činjenica iz treće grupe (događaji i radnje) odigrale su se u određenom vremenskom momentu, pa tačke vezivanja koje ih pravno definišu smatramo nepromenljivim (fiksnim). Navedena podela bitno utiče na način tumačenja kolizione norme kod pravnih odnosa koji podrazumevaju određeno trajanje. TAČKE VEZIVANJA KOJE SE ODNOSE NA PRAVNA LICA Državljanstvo (pripadnost) pravnog lica Razlike u odnosu na državljanstvo fizičkih lica. - Po analogiji sa fizičkim licima, u uporednom zakonodavstvu i teoriji, susrećemo se sa pojmom državljanstva pravnog lica (nationalite des personnel morales, nationality of legal persons). 4 Taj pojam može da bude od značaja za odredivanje personalnog prava tog lica ili za defmisanje njegovog položaja u pogledu uživanja pojedinih prava. 5 U pogledu ove tačke vezivanja, u jugoslovenskoj doktrini međunarodnog privatnog prava postoji prilična terminološka neujednačenost. Pritom, razlike terminološke prirode, budući da izbor reči nije bez značaja, često odaju i različite stavove autora u pogledu meritornih pitanja. Konkretno, u slučaju pravnih lica, 4 Termin je posebno zastupljen u francuskom pravnoj literaturi. U engleskim udžbenicima koriste se i pojmovi prebivališta (domicile) i boravišta (residence! pravnog lica. U našem pravu pominje se prebivalište pravnih lica u članu XIII Ugovora o trgovini i plovidbi izmedu Kraljevine Jugoslavije i SSSR (1940). 5 Y. Loussouarn, Revue Trimesterielle de droit commercial (1959), str. 246. 435

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 autori govore o»državljanstvu«, 6»nacionalnosti«7 ili»pripadnosti«8 pravnih lica, pokušavajući tako da izabranim terminom ukažu na manju ili veću pojmovnu distancu od koncepta državljanstva fizičkih lica. U Zakonu o rešavanju sukoba zakona upotrebljava se termin»pripadnost«(čl. 17), ali u nekim dvostranim ugovorima koje je naša zemlja zaključila pominje se i pojam državljanstva pravnog lica: tako u konzularnoj konvenciji sa Irakom, izraz»državljanin«označava i»pravno lice koje ima državljanstvo odnosne države u skladu sa njenim zakonima«, 9 a u konzularnoj konvenciji sa Italijom, izraz»državljanin«označava i»svako pravno lice i druga tela ustanovljena na teritoriji jedne ili druge Visoke strane ugovornice prema njihovim zakonodavstvima«. 10 Nesumnjivo je da ove dve kategorije nisu iste: s jedne strane, za razliku od državljanstva fizičkih lica, gotovog pojma upravnog prava, državljanstvo pravnih lica ne postoji kao administrativno konstatovana činjenica, već se utvrđuje od strane sudstva posredstvom drugih tačaka vezivanja (mesta osnivanja, sedišta pravnog lica, mesta poslovanja i kriterijuma kontrole pravnog lica). S druge strane, nacionalna jurisprudencija koristi pojam državljanstva pravnog lica jednostavno zato da bi ukazala na postojanje veze između određene države i pravnog lica i neće utvrđivati tu državljansku vezu prema pravu odnosne strane države (kao što je to slučaj sa državljanstvom fizičkog lica), već će to činiti prema kriterijumima koje domaće pravo predviđa za utvrđivanje domaće ili strane pripadnosti pravnog lica. Pri tom su zakonodavci pojedinih država slobodni u izboru navedenih tačaka vezivanja. Konačno, državljanstvo pravnog lica ima dragačiji pravni značaj od državljanstva fizičkog lica. Fizičkim licima nije potrebno državljanstvo da bi postojala kao fizička lica, dok pravnim licima pravni subjektivitet, tj. svojstvo pravnog lica i pravnu sposobnost, može dati samo neka država, 11 koja 6 V. npr. B. Blagojević, Međunarodno privatno pravo, Naučna knjiga. Beograd. 1950, str. 234 i dalje; O. Stanković, V. V. Vodinelić, Uvod u građansko pravo, Nomos, Beograd, 1996, str. 90. 7 Vidi, npr. D. Mitrović, Enciklopedija imovinskog prava i prava udruženog rada, tom drugi, Beograd 1978, Službeni list SFRJ, str. 40; M. Ročkomanović, Međunarodno privatno pravo, Studentski informativno-izdavački centar, Niš, 1994, 199. 8 Vidi, npr. T. Varadi, Međunarodno privatno pravo, Forum, Novi Sad, 1990, str. 189. Pojedini autori upotrebljavaju oba termina (»pripadnost«i»nacionalnost«) kao sinonime: vidi. npr. M, Jezdić, Međunarodno privatno pravo, Naučna knjiga, Beograd, 1980, str. 141; M. Pak, Priručnik za primenu međunarodnog privatnog prava, Službeni list, Beograd, 1974, str.52. 9 Vidi, član 1. st. 1. t. 17. Konzularne konvencije između SFRJ i Iraka (1980); slično rešenje sadrži i član 1. st. t. 12. Konzularne konvencije između SFRJ i Turske (1968). 10 Vidi, član 1. st. 1. t. 3. Konzularne konvencije između SFRJ i Italije (1960). V. sličnu odredbu sadržanu u članu 2. st. t. 4a. Konzularne konvencije između SFRJ i Ujedinjenog Kraljevstva(1965). 11 O. Stanković, V. V. Vodinelić, op. cit., str. 91. 436

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu se, onda, u većini pravnih sistema istovremeno smatra državom kojoj to pravno lice pripada, čiji je državljanin. 12 Tek kada joj odredeni pravni poredak na osnovu ispunjenja formalnopravnih uslova i kriterijuma koje sam predviđa, prizna svojstvo domaćeg pravnog lica, ta organizacija može pretendovati na priznanje i u drugim državama. Znači da, često, potraga za»pravom državljanstva«pravnog lica, ustvari, predstavlja potragu za pravom koje daje pravnom lieu status subjekta prava. Državljanstvo pravnih lica smatra se zastarelom poveznicom u oblasti sukoba zakona. 13 Retke su države koje ga danas koriste kao tačku vezivanja za određivanje personalnog prava pravnog lica. 14 Znatno češće, ono se primenjuje u materiji prava stranaca. Pored toga, okolnost da se radi o domaćem pravnom licu, preduslov je i za pružanje diplomatsko-konzularne zaštite. Međutim, u našoj doktrini jednodušno se zastupa stanovište, zasnovano na ciljnom tumačenju člana 17. ZRSZ, daje upravo pravo pripadnosti pravnog lica, ono pravo koje je merodavno za statusna pitanja pravnoga lica. 15 Izričite odredbe u zakonu o tome nema, izuzev one, prema kojoj je pravo pripadnosti određeno u skladu sa članom 17, merodavno za stranačku sposobnost stranog pravnog lica u građanskom posrupku pred domaćim sudom. 16 Utvrđivanje pripadnosti pravnog lica kao tačke vezivanja za određivanje merodavnog prava. - Danas postoje dve glavne, međusobno suprotstavljene teorije u pogledu utvrđivanja pripadnosti pravnog lica za potrebe utvrđivanja prava merodavnog za njegov status - teorija stvarnog sedišta i teorija osnivanja (inkor- 12 U tom pogledu, treba imati na umu, da su, za razliku od fizičkih lica, trgovačka društva kreature prava i to, na sadašnjem stupnju razvoja komunitarnog prava. kreature nacionalnog prava. Ona postoje samo zahvaljujući nacionalnom zakonodavstvu različitih država koje odreduje uslove njihovog osnivanja i funkcionisanja«(in that regard it should be borne in mind that, unlike natural persons, companies are creatures of the law and, in the present state of Community law, creatures oj national law. Thev exist onlv by virtue of the varying national legislation which determines their incorportation and functioning.). Evropski sud pravde it slučaju Daily Mail (Case no. 81/S7 R v. HM Treasury and Commissioners of Inland Revenue, ex p. Daily Mail and General Trust pic [1988] ECR 5483. 13 S. Rammeloo, Corporations in Private International Law, Oxford University Press, 2001. str. 28. 14 Sa izuzetkom, recimo, Građanskog zakonika Španije iz 1889. godine izmenjenog Uredbom sa zakonskom snagom od 31. maja 1974. godine, član 9, paragraf 11. i Zakona o regulisanju odnosa međunarodnog privatnog prava Rumunije od 22. septembra 1992. godine, član 41. 15 M. Pak, Međunarodno privatno pravo, Naučna knjiga Beograd 1986. str. 266; T. Varadi, op. cit., str. 188; M. Dika. G. Knežević, S. Stojanović, Komentar zakona o međunarodnom privatnom i građanskom procesnom pravu, Nomos, Beograd, 1991, str. 63. 16 Član 79. St. 4. ZRSZ. 437

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 peracije). 17 Treba naglasiti da se ove teorije. po pravilu, odnose na utvrđivanje merodavnog prava za status komercijalnih pravnih lica (preduzeća, korporacija), a ne i nekomercijalnih (npr. udruženja građana. ustanove, državni organi i sl.). Po prvoj teoriji (theorie du siege reel, Sitztheorie, teoria della sede effetiva, the»real seat«theory 18, pravna lica pripadaju državi u kojoj imaju stvarno sedište (centar upravijanja) i da bi postojala, moraju ispunjavati sve formalne uslove koje se u toj državi postavljaju za osnivanje i funkcionisanje pravnog lica. 19 To znači da se stvarno sedište pravnog lica po ovoj teoriji, po pravilu, mora poklapati sa mestom osnivanja, odnosno sa sedištem koje je navedeno u aktu o osnivanju ili statutu. Premeštanje stvarnog sedišta iz države osnivanja u drugu znači promenu državljanstva, koja automatski povlači za sobom i promenu personalnog statuta. U osnovi teorije stvarnog sedišta nalazi se shvatanje da osnivači, vlasnici i uprava preduzeća nemaju autonomiju volje u pogledu određivanja merodavnog prava, već moraju da se povinuju zahtevima onog prava sa kojim je pravno lice u najbližoj vezi - tj, prava države stvarnog sedišta. 20 Glavni nedostatak ove teorije je nepreciznost pojma»stvarnog sedišta«i problemi koji se javljaju sa utvrđivanjem sedišta multinacionalnih kompanija u savremenim uslovima globalizacije. Po drugoj teoriji (theorie du siege statutaire, Grundungtheorie, teoria della sede statutaria/dell 'incorporazione, the incorporation theory), pravno lice pripada državi po čijim je zakonima osnovano, bez obzira na to gde mu se nalazi stvarno sedište, imovina ili centar poslovanja. Ova teorija predstavlja izraz shvatanja da u ovoj oblasti treba priznati autonomiju volje, odnosno da lica koja osnivaju korporaciju imaju pravo da biraju po kojim pravilima će sc statusna pitanja te korporacije regulisati. 21 17 S. Rammeloo, op. cit., str. 11. Pri tom, većina pravnih sistema, kao što smo rekli uopšte ne pominju pripadnost, odnosno, državljanstvo pravnog lica, već direktno koriste sedište ili mesto osnivanja kao tačke vezivanja za određivanje merodavnog prava za status pravnih lica. Zastupnice teorije sedišta u Evropi su: Nemačka, Austrija, Belgija, Francuska, Portugalija i Italija, a zastupnice teorije mesta osnivanja: Ujedinjeno Kraljevstvo, Holandija, Irska, i Švajcarska, a u nešto modifikovanoj formi i Danska, Švedska i Finska. 18 Na engleskom jeziku termin seat (sedište) do nedavno nije bio poznat u pravnoj terminologiji - u pravo Ujedinjenog Kraljevstva uveden je tek prilikom implementacije Briselske konvencije o nadležnosti i izvršenju sudskih odluka 1982. godine. Termin stvarno sedište se najčešće prevodi kao»head ojjice«, dok se termin statutarno sedište prevodi kao»registered office«. Vidi. npr. nacrt Četrnaeste Direktive Saveta EU o premeštanju statutarnog ili stvarnog sedišta trgovačkog društva iz jedne države članice u drugu (Fourteenth Council Directive on the Transfer o f the Registered Office or the De Facto Head Office of a Company from One Member State to Another). Vidi, takođe, Rammeloo, str. 39 i 72. 19 Ibidem. 20 Ibidem, str.11. 21 Ibidem, str. 16. 438

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu Neki teoretičari pokušavaju da pomire ova dva pristupa. Pomenućemo ovde samo teoriju Uberlagerung koju je postavio nemački teoretičar Oto Sandrok ugledajući se na američko pravo. 22 On predlaže primenu prava države osnivanja na pitanja osnivanja i na spoljne odnose kompanije. Međutim, ako kompanija nema stvarno sedište u državi u kojoj je osnovana, njeni poverioci, akcionari i treća lica mogu se pozivati na primenu prinudnih odredaba države u kojoj se nalazi stvarno sedište kompanije. Domaća norma koja važi za odredivanje pripadnosti pravnih lica koja se nalazi u Zakonu o rešavanju sukoba zakona razvijala se pod očiglednim uticajem navedenih teorija. Ovaj zakon u članu 17. propisuje način na koji se određuje pripadnost pravnih lica, koristeći pritom renvoi pristup. uz kombinaciju kriterijuma mesta osnivanja i stvamog sedišta pravnog lica. Pripadnost pravnog lica određuje se po pravu države po kome je ono osnovano; međutim, ukoliko ono ima stvarno sedište u drugoj državi, a ne u onoj u kojoj je osnovano i po pravu te druge države ima njenu pripadnost, smatraće se pravnim licem te države. Ovo rešenje dalo je povoda različitim tumačenjima u doktrini. Prema jednom, to praktično znači da će se pripadnost pravnih lica ceniti po propisima države u kojoj je ono osnovano samo ukoliko se u toj državi istovremeno nalazi i njegovo stvarno sedište. 23 Drugo tumačenje, koje se prilično razlikuje od prethodnog, polazi od kriterijuma koje ustanovljava član 17. i analizira njihov odnos: - ako pravno lice ima stvarno sedište u zemlji po čijem je pravu osnovano, ako, dakle, oba kriterijuma ukazuju na istu zemlju, onda pravno lice ima pripadnost te države; - ako stvarno sedište pravnog lica nije u državi po čijem je pravu osnovano, odnosno ako te dve tačke vezivanja ukazuju na različite države, prevagu dobija jedno pomoćno merilo - okolnost da li prema nonnama zemlje u kojoj pravno lice ima stvarno sedište, ono pripada ili ne pripada toj zemlji. Ako po pravu zemlje stvarnog sedišta pravno lice ima njenu pripadnost, smatraće se da pripada toj državi; ako po pravu zemlje stvarnog sedišta pravno lice ne pripada toj državi, prevagu dobija opet prvo merilo, te će se smatrati da pravno lice pripada onoj državi po čijem je pravu osnovano. 24 Prema trećem tumačenju, treba razlikovati da li je pravno lice osnovano po pravu zemlje koja usvaja kriterijum stvamog sedišta ili po pravu zemlje koja prihvata teoriju inkorporacije (osnivanja). Analizom mogućih slučajeva, ukazuje 22 O. Sandrock,»Sitztheorie, Uberlagerungstheorie uncle der EWG-Vertrag: Wasser. 01 unci Feuer«(1989) RIW str. 50. 23 M. Ročkomanović, op. cit., str. 35. 24 T.Varadi, op. cit., str. 190. 439

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 se na načine utvrđivanja pripadnosti pravnog lica, pri čemu se posebno ističe da u određenim situacijama domaći sud treba da utvrđuje sadržinu stranog prava (kada proverava stav države stvarnog sedišta u odnosu na pitanje pripadnosti pravnog lica), kao i da u određenim slučajevima pravno lice neće imati pripadnost nijedne države, te neće imati ni svojstvo pravnog lica (kada je osnovano u zemlji koja prihvata teoriju sedišta, a njegovo stvarno sedište se nalazi na teritoriji zemlje koja prihvata teoriju inkorporacije). 25 Različita doktrinarna tumаčenja člana 17. ZRSZ pokazuju da zakonodavac nije na najsrećniji način fomulisao koncept pripadnosti pravnih lica. 26 Nastojanjem da uspostavi ravnoteža između dva merila, mesta osnivanja i stvarnog sedišta pravnog lica, da se uzme»najbolje od oba sveta«, kao da je ostala otvorena dilema u pogledu konačnog opredeljenja za jedno od njih. Takođe, zakonodavacnije precizirao gde se nalazi»stvarno sedište«pravnog lica, nego je to pitanje ostavio za regulisanje drugim propisima. Negativne posledice toga su, prvo, da će, zaista, u određenim slučajevima domaći sud morati da utvrđuje sadržinu stranog prava da bi odredio pripadnost pravnog lica, i drugo, da je ostalo bez direktnog odgovora pitanje kada se jedno pravno lice smatra domaćim. Naravno, jugoslovensko pravno lice će biti svaka organizacija koja je osnovana u obliku koji predviđa jugoslovensko pravo, koja je ispunila sve formalnosti za osnivanje koje predviđa naše pravo i koja ima stvarno sedište na teritoriji naše zemlje. Međutim, ako bi Jugoslavija bila ta»druga država«u kojoj pravno lice ima stvarno sedište, iako u njoj nije osnovano, mogli bismo se osnovano zapitati da li po pravu Jugoslavije takvo pravno lice ima jugoslovensku pripadnost? Ni u Zakonu o rešavanju sukoba zakona, niti u drugom jugoslovenskom propisu ne može se naći eksplicitan odgovor na pitanje, 27 kakve su pravne posledice u slučaju da pravno lice оsnovano u inostranstvu premesti svoje stvarno sedište na našu teritoriju, kao što nije regulisano ni pitanje, da li je moguće premeštanje stvarnog sedišta doma lica u inostranstvo, bez likvidacije tog pravnog lica i kakve su pravne posledice tog čina na pripadnost datog pravnog lica. U našem predratnom zakonodavstvu postojale su veoma jasne odredbe o pripadnosti trgovačkih društava koje su bile sadržane u Trgovačkom zakoniku Kraljevine Jugoslavije: 28 25 M. Dika, G. Knežević, S. Stojanović, op. cit., str. 64. 26 M. Živković, M. Stanivuković, iz. op. cit., str. 109. 27 U teoriji je iznet stav da je sedište pravnog lica u Jugoslaviji dovoljno da bi ono imalo jugoslovensko državljanstvo. Vidi, O. Stanković, V. V. Vodinelić, op. cit., str. 90. 28 Službene novine br. 28/X 1937. br. 245 - LXXIV. Osnova za ovaj zakon bio je predpredlog trgovaćkog zakona za bivšu Kraljevinu Srbiju, koji je u suštini bio prevod i kompilacija odredaba nemačkog i austrijskog trgovačkog zakona. Vidi, dr Antun Ruven, Trgovaćki zakon. Zagreb. 1939. godine. Predgovor. 440

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu»pripadnost 501 1) Trgovačko društvo, čije je sedište ugovorom drugara ili pravilima određeno u mestu van Kraljevine, u smislu ove glave pripada državi u kojoj mu je to sedište. (2) Kad se, u slučaju stava 1, sedište društva ne nalazi u Kraljevini, ono ipak važi kao domaće, kada se iz mesta u Kraljevini stvarno upravlja njegovim preduzećem, kao i kada se ono bavi proizvodnjom, a sva ili najveći deo njegove proizvodnje vrši se u Kraljevini. Dokle se ono ne saobrazi, prema svome obliku. naređenjima ovog zakona, Ministar trgovine i industrije obustaviće mu poslovanje u Kraljevini i odrediti mu rok, u kome se ima saobraziti. Ako se društvo ne saobrazi u torn roku, Ministar će narediti likvidaciju onog dela preduzeća, koji se nalazi u Kraljevini. Za likvidaciju shodno vrede, prema obliku društva, naređenja ovog zakona. (3)Trgovačko društvo, čije sedište nije određeno ugovorom drugara ili pravilima, važi da pripada državi, u kojoj se nalazi mesto, iz koga se stvarno upravlja njegovim preduzećem.«utvrđivanje državljanstva pravnog lica za potrebe određivanja prava stranaca. - Pored toga što ponekad služi za priznavanje svojstva pravnog lica, odnosno pravnog subjektiviteta i za određivanje merodavnog prava za statusna pitanja, državljanstvo (pripadnost) pravnog lica može biti od značaja i za određivanje mogućnosti sticanja i uživanja određenih privatnih prava koja su ograničeno dostupna strancima. U torm slučaju pored navedenih kriterijuma (stvarnog sedišta i mesta osnivanja) za utvrđivanje pripadnosti pravnog lica koriste se često i drugi pokazatelji, a posebno glavno mesto obavljanja delatnosti i kriterijum kontrole (tj. državljanstva onih lica koja vrše presudan uticaj na odlučivanje u datom pravnom licu). Primera radi, Ugovor o osnivanju Evropske zajednice predviđa slobodu poslovnog nastanjivanja za državljane država članica. 29 Za potrebe ovog člana,»trgovačka društva i preduzeća koja su osnovana u skladu sa propisima jedne države članice, i koja imaju svoje registrovano sedište, svoju glavnu upravu ili glavno mesto poslovanja unutar Zajednice, izjednačena su u primeni odredbi ovog poglavlja sa fizičkim licima, državljanima država članica«. 30 Navedimo i jedan primer za primenu kriterijuma kontrole. Švedski zakon iz 1916. godine sa izmenama i dopunama od 1975. godine, kojima je ograničeno sticanje nekretnina u Švedskoj od strane stranaca, primenjuje se i na švedska pravna lica koja su u celini ili delimično pod stranom kontrolom. Da bi jedno švedsko pravno lice bilo oslobođeno obaveze da pribavi odobrenje nadležnog or- 29 Član 43. Ugovora o osnivanju EZ. 30 Član 48. Ugovora o osnivanju EZ. 441

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 gana za sticanje nekretnine, mora da ispuni određene stroge zahteve koji se tiču vlasništva nad njegovim kapitalom: ukoliko se radi o ortakluku, nijedan partner no sme biti stranac, akcionarsko društvo ne sme imati deonice na donosioca, a ako su deonice izdaju na ime, statutom mora biti predviđeno da stranci ne mogu steći više od 20% deonica. 31 Slično, ali manje razrađeno rešenje bilo je sadržano u ranijem jugoslovenskom Zakonu o stranim ulaganjima od 1994. godine sa izmenama i dopunama od 1996. godine. U smislu tog zakona stranim licem smatralo se, između ostalih, i preduzeće u kome je učešće stranog kapitala veće od 51% i preduzeće koje je strano lice osnovalo u Jugoslaviji. 32 Nasuprot tomc, novi Zakon o stranim ulaganjima (2002) ne koristi kriterijum kontrole, već se oslanja samo na sedište pravnog lica. Ako je sedište u inostranstvu, pravno lice se smatra stranim ulagačem. 33 U našoj doktrini zastupljeno je shvatanje da u slučaju kada se u nekom zakonskom tekstu regulišu prava stranaca ili prava stranih pravnih lica, a ne određuje se poseban pojam stranca, 34 pripadnost pravnog lica treba određivati prema kriterijumima usvojenim u članu 17. ZRSZ. Recimo, kada treba primeniti odgovarajuće odredbe Zakona o osnovama svojinskopravnih odnosa (1996) koje regulišu mogućnost da strana fizička i pravna lica steknu pravo svojine na nekretninama u Jugoslaviji, pojam stranog pravnog lica, trebalo bi odrediti kombinacijom kriterijuma mesta osnivanja i sedišta. Međutim, postoje i druge mogućnosti. U ovom slučaju, bilo bi, možda, bliže ekonomskoj realnosti tretirati sticaoca nekretnine na domaćoj teritoriji kao stranog ulagača i shodno primeniti odredbu Zakona o stranim ulaganjima, koja se prilikom definisanja pravnog lica kao stranog ulagača, oslanja na kriterijum sedišta. Mesto osnivanja pravnog lica Pojam mesta osnivanja. - Mesto osnivanja pravnog lica, slično kao mesto rođenja fizičkog lica, najčešće nije slučajno i nije izuzetak da pravno lice bude tesno vezano za onu državu u kojoj su obavljene pravne radnje neophodne za njegovo osnivanje. Videli smo da se pomoću mesta osnivanja određuje pripadnost 31 M. Bogdan,»Restrictions Limiting the Right of Foreigners to Acquire Real Property Ш Sweeden«Rahels Zeitschriftftir ausldndische unci Internationales Privatrecht, No. 3/1977, str. 563. 32 Član 2. Zakona o stranim ulaganjima (1994/1996). 33 Član 2. Zakona o stranim ulaganjima (2002). 34 Za razliku, npr. od prethodno navedenog Zakona o stranim ulaganjima koji sadrži autonoman pojam stranog ulagača. 442

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu pravnog lica, a na osnovu toga i njegov personalni statut, ali mesto osnivanja može imati i značaj samostalne tačke vezivanja za određivanje merodavnog prava. Npr. švajcarski Zakon o međunarodnom privatnom pravu predviđa:»(1) Za društva merodavno je pravo države u kojoj su osnovana, ako ispunjavaju uslove publiciteta ili registracije koje to pravo predviđa, ili ako takvih uslova nema, kada su osnovana po zakonu date države. (2) Za društvo koje ne ispunjava ove uslove. merodavno je pravo države iz koje se tim društvom stvarno upravlja.«35 Termin mesto osnivanja ponekad se poistovećuje sa mestom registracije, s obzirom na to da je po pravu većine država jedan od uslova za nastanak komercijalnog pravnog lica i njegova registracija u trgovačkom ili sudskom registru. Ukoliko su pojedine etape osnivanja obavljene u različitim državama (npr. ugovor o osnivanju preduzeća sklopljen je na teritoriji Švajcarske, ali su pri tome poštovana pravila našeg prava o osnivanju društva sa ograničenom odgovornošću i to društvo je registrovano kod našeg suda), onda će se državom osnivanja smatrati ona u kojoj su se prvo stekli svi zakonski uslovi za nastanak pravnog lica. Drugim rečima, ovde je, pre svega, reč o državi po čijim zakonima je pravno lice osnovano, a ne o onoj na čijoj teritoriji je potpisan osnivački akt. S obzirom da se u aktima o osnivanju pravnog lica obično mora navesti i sedište pravnog lica, koje se unosi u registar, često se umesto mesta osnivanja sa istim značenjem govori o registrovanom sedištu ili o statutarnom sedištu. Registrovano sedište se ne mora uvek poklapati sa stvarnim sedištem. Značaj mesta osnivanja u jugoslovenskom međunarodnom privatnom pravu. - Kod nas se mesto osnivanja veoma retko koristi kao samostalna tačka vezivanja (izuzetno npr, kod određivanja pojma rezidenta po novorn Zakonu o deviznom poslovanju (2002). Najčešće je susrećemo u kombinaciji sa sedištem, kao što je slučaj u članu 17. ZRSZ i u mnogim dvostranim ugovorima. 36 lpak, 35 Član 154. Švajcarskog Zakona o međunarodnom privatnom pravu (1987). Vidi, prevod ovog zakona u knjizi M. Živković, Međunarodno privatno pravo, nacionalne kodifikacije, Službeni glasnik, Beograd, 1996. 36 Pojedini dvostrani ugovori koji sadrže odredbe o priznanju pravnih lica druge države ugovornice, davanju nacionalnog tretmana tim licima, ili tretmana najpovlašćenije nacije i pravu pristupa pred domaće sudove, predviđaju kumulativno kriterijume mesta osnivanja i sedišta pravnog lica u jednoj od država ugovornica. Tako, na primer, član 6. St. 1. Ugovora o trgovini i plovidbi između Kraljevine SHS i Albanije (1926); član 1. st.3. Ugovora o pravnoj pomoći u građanskim i krivičnim stvarima između SFRJ i Alžira (1982); član 2. Konzularne konvencije i o nastanjivanju izmedu Kraljevine SHS i Francuske (1929); član 3. Ugovora o trgovini i plovidbi između Kraljevine SHS i Grčke (1927); član 3. Ugovora o trgovini i plovidbi između Kraljevine Jugoslavije i Holandije (1930); član 4. Ugovora o trgovini i plovidbi između FNRJ i Japana (1959); član 10. Ugovora o trgovini i plovidbi između FNRJ i Švajcarske (1947). 443

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 ima nekoliko naših dvostranih ugovora koji predviđaju da se pravna i poslovna sposobnost pravnog lica ceni isključivo prema pravu države osnivanja. 37 Sedište pravnog lica Pojam sedišta. - Pravni pojam sedišta (nem. Sitz, fr. siege, ital. sede, engl. head office) od velikog je značaja za pravna lica. Kao što smo videli, sedište se koristi u međunarodnom privatnom pravu za određivanje pripadnosti pravnog lica radi utvrđivanja merodavnog prava i prava stranaca, a u mnogim državama služi neposredno kao tačka vezivanja za određivanje personalnog prava pravnog lica. 38 Zatim, ono je odlučujući faktor za određivanje međunarodne nadležnosti kada su u pitanju pravna lica. Pomoću sedišta pravnog lica određuje se u našoj zemlji pojam spoljnotrgovinskog prometa: to je»promet robe i usluga između preduzeća i drugih pravni lica sa sedištem u SRJ i stranih pravnih i fizičkih lica, koji se vrši na osnovu ugovora zaključenih u skladu sa domaćim propisima i međunarodnim ugovorima. 39 Domaći zakonodavac se na sedište oslanja i u drugim granama unutrašnjeg prava, a ne samo u međunarodnom privatnom pravu. Tako npr. prema Zakonu o parničnom postupku, za suđenje u sporovima protiv pravnih lica opšte mesno nadležan je sud na čijem se području nalazi njihovo sedište; na osnovu Zakona o prinudnom poravnanju, stečaju i likvidaciji, nadležnost suda za sprovodenje stečajnog postupka (kako međunarodna tako i mesna) određuje se prema sedištu dužnika; 40 na osnovu Zakona o obligacionim odnosima, kada mesto ispunjenja obaveze nije određeno, niti se može odrediti na osnovu okolnosti, smatra se da obavezu treba izvršiti u mestu u kome je dužnik (ako je pravno lice) imao svoje sedište u vreme nastanka obaveze; 41 novčane obaveze ispunjavaju se u mestu u kome poverilac ima sedište. 42 37 Primenu prava države osnivanja pravnog lica predviđaju član 18. st. 2. Ugovora između SFRJ i ČSSR o regulisanju pravnih odnosa u građanskim, porodičnim i krivičnim stvarima (1964) i član 21. st. 2. Ugovora između FNRJ i Rumunije o pravnoj pomoći (1960). 38 Ovo pravilo u odsustvu izričite zakonske norme važi u nemačkoj sudskoj praksi (Vidi, von Bar, Internationales Privatrecht, C.H. Beck, Munchen, vol. II, 1991, str. 450); u Francuskoj, na osnovu člana 1837. Code Civil (vidi Derruppe, Droit international prive. Mementos, lie edition, Dalloz, 1997, str. 52); u Austriji, na osnovu člana 10, Saveznog zakona o međunarodnom privatnom pravu; u Grčkoj, na osnovu člana 10. Građanskog zakonika, itd. 39 Član 6. Zakona o spoljnotrgovinskom poslovanju (1992). 40 Član 8. i član 160. Zakona o prinudnom poravnanju, stečaju i likvidaciji (1989). 41 Član 319. Zakona o obligacionim odnosima (1978). 42 Član 320. Zakona o obligacionim odnosima (1978). 444

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu Sedište preduzeća prema Zakonu o preduzećima (1996), nalazi se u mestu u kojem ono obavlja svoje poslovanje, a ako obavlja svoje poslovanje na više mesta, smatra se da je sedište u mestu gde se nalazi sedište uprave preduzeća. 43 Treba smatrati da je ovom odredbom odreden pojam stvarnog sedišta u našem pravu. Ovakvo rešenje nije uobičajeno u uporednom pravu, jer, za razliku od zakona većine drugih zemalja, 44 naš zakon daje prednost mestu obavljanja poslova, umesto centru upravljanja, u slučaju da su ova dva mesta razdvojena. 45 Zakon o preduzećima dozvoljava mogućnost da sedište preduzeća bude u nekom mestu u kome preduzeće uopšte ne obavlja delatnost, ali samo ukoliko to preduzeće obavlja delatnost u vise mesta, dok je u slučaju kada preduzeće obavlja delatnost samo u jednom mestu to isključeno 46, što takode nije konzistentno ni svrsishodno. Iz načina na koji je odredba formulisana može se zaključiti da preduzeće može imati uvek samo jedno sedište. Sedište se utvrđuje osnivačkim aktom i statutom i upisuje se u sudski registar. 47 Preduzeće može promeniti sedište odlukom organa određenog osnivačkim aktom; tim aktom može se predvideti da je za promenu sedišta potrebna saglasnost osnivača. 48 U doba multinacionalnih kompanija i globalnog biznisa, problem određivanja stvarnog sedišta pravnih lica postaje sve teži i komplikovaniji. 49 Gde je stvarno sedište npr. u slučaju kada je uprava kompanije decentralizovana i raspoređena u više zemalja, kako odrediti rang listu najvažnijih organa upravljanja (npr. skupština, upravni odbor, generalni direktor), ako su oni locirani u različitim državama, kako postupiti u slučaju kada je proizvodni pogon ili rudnik u jednoj državi, a upravni odbor se sastaje u drugoj, itd? Sudska praksa u razvijenim zemljama prinuđena je da traga za odgovorima na ova i slična pitanja. Sedište preduzeća koje se navodi u osnivačkom aktu i statutu naziva se statutarno sedište (engl. registered office, fr. siege statutaire, nem. Satzungssitz, 43 Član 22. Zakona o preduzećima (1996). 44 Vidi npr. Austrija, član 10. Saveznog zakona o međunarodnom privatnom pravu; Nemačka - Verwaltungssitz (von Bar, op. cit.). 43 Vidi, nasuprot tome rešenje iz čl. 48. St. 2 ZPP:»Za suđenje u sporovima protiv pravnih lica opšte mesno naležan je sud na čijem se području nalazi njihovo sedište. U slučaju sumnje, kao sedište smatraće se mesto, gde se nalaze njihovi organi upravljanja«. Rešenje usvojeno u Zakonu o preduzećima suprotno je stavovima domaće teorije. Vidi npr. O. Stanković, V. V. Vodinelić. op. cit., str. 90:»Sedište je ono mesto gde se nalazi središte delatnosti i upravljanja organizacije, a u slučaju sumnje, mesto gde se nalazi rukovodstvo organizacije«.. 46 M. Vasiljević, Komentar zakona o preduzećima, Udruženje pravnika u privredi SR. Jugoslavije, Beograd 1996, str. 36. 47 Član 22. stav 2. Zakona o preduzećima (1996). 48 Clan 24. stav 1. i stav 2. Zakona o preduzećima (1996). 49 S. Rammeloo, op. cit., str. 14. 445

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 ital. sede statutaria) i najčešće se poklapa sa stvarnim sedištem. Često se zakonodavstvom države u kojoj se osniva preduzeće propisuje da njegovo (stvarno) sedište mora biti u toj državi. Tako je bilo npr. u Kraljevini Jugoslaviji:»Sedište društva mora biti u Kraljevini i mora se nalaziti u mestu, iz koga se stvarno upravlja društvenim preduzećem.«50 Međutim, zakonodavstva nekih zemalja (naročito zemalja koje su prihvatile teoriju inkorporacije, ali i drugih) dopuštaju da se stvarno sedište preduzeća premesti u drugu zemlju, bez posledica po pravni status tog lica. Pored toga, stvarno sedište se može faktički preseliti iz zemlje u kojoj je ono osnovano u neku drugu zemlju, bez donošenja formalnopravnih akata o tome (npr. ako se uprava preduzeća sastaje u nekoj drugoj državi, a ne u onoj u kojoj se nalazi sedište određeno statutom). Značaj sedišta u jugoslovenskom međunarodnom privatnom pravu. - Sedište pravnog lica često susrećemo kao tačku vezivanja u našem pravu: - stvarno sedište može biti od značaja za određivanje pripadnosti (nacionalnosti) pravnog lica. u kombinaciji sa mestom osnivanja; 51 - pravo sedišta je merodavno za pravnu i poslovnu sposobnost pravnog lica na osnovu dvostranih ugovora o pravnoj pomoći sa Mađarskom i Poljskom; 52 - za određivanje merodavnog prava za sadržinu ugovora, relevatno je sedište pravnog lica koje obavlja karakterističnu obavezu u ugovoru, pod uslovom da stranke nisu drugačije ugovorile, i da ne postoji jača veza sa nekim drugim pravom; 53 - dužnikovo sedište važi kao tačka vezivanja za određivanje merodavnog prava za jednostrani pravni posao; 54 - sedište pravnog lica u Jugoslaviji predstavlja osnov opšte međunarodne nadležnosti našeg pravosuda u građanskim i trgovačkim stvarima; 55 - jugoslovenski sudovi su isključivo nadležni za vođenje postupka stečaja i likvidacije pravnog lica koje ima sedište u Jugoslaviji; 56 - mnogi zakoni koriste kriterijum sedišta, da bi odredili neko pravno lice kao strano, ili»stranog rezidenta«- pored već pomenutog Zakona o stranim ula- 50 187 Trgovačkog zakona Kraljevine Jugoslavije. 51 Član 17. ZRSZ. 52 Član 23. st. 2. Ugovora između SFRJ i Mađarske o uzajamnom pravnom saobraćaju (1968) i član 20. st. 2. Ugovora između FNRJ i Poljske o pravnom saobraćaju (1960). 53 Supsidijarna tačka vezivanja iz člana čl. 20. ZRSZ i član 186. Zakona o obligacionim i osnovama svojinsko-pravnih odnosa u vazdušnom saobraćaju (1998). 54 Član 26. ZRSZ. 55 Član 46. stavovi 1, 4. i 5. ZRSZ. 56 Član 160. st. 1. Zakona o prinudnom poravnanju, stečaju i likvidaciji (1989). 446

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu ganjima, koji pomoću sedišta određuje pojam stranog ulagača; 57 Zakon o porezu na dobit preduzeća Srbije (2001) određuje da je rezident ohveznik u smislu tog zakona»pravno lice koje je osnovano ili ima sedište stvarne uprave i kontrole na teritoriji Republike«. 58 - prema Konvenciji o trgovini i plovidbi sa Španijom (1929) - društva koja imaju svoje društveno sedište na teritoriji jedne strane imaće slobodan pristup sudovima druge strane ugovornice. 59 Mesto poslovanja pravnog lica Glavno mesto poslovanja. - Komercijalna pravna lica osnivaju se radi vršenja delatnosti kojom se ostvaruje dobit. 60 Zbog toga je mesto poslovanja, odnosno, obavljanja delatnosti jedne privredne organizacije veoma važan faktor vezivanja pravnog lica za teritoriju države. Delatnost te organizacije može biti skoncentrisana samo u jednoj državi (istoj u kojoj je ta organizacija osnovana i u kojoj je sedište njene uprave, ili različitoj), a može biti dislocirana na teritoriju više država, ili se, periodično ili stalno premeštati sa teritorije jedne na teritoriju druge države (npr. privredne organizacije koje se bave međunarodnim prevozom). Ukoliko se glavnina poslova obavlja u jednoj državi, to mesto se smatra centralnim mestom poslovanja (principal place of business, I'ogetto prinicipale dell'impressa) date organizacije. Navedena činjenica može biti dovoljna da bi se ta država smatrala državom stvarnog sedišta, 61 a samim tim može značajno uticati i na određivanje pripadnosti tog lica i merodavnog prava za njegov status. 62 Čak i u onim državama u kojima centar upravljanja, a ne mesto poslovanja, ima odlučujući značaj prilikom određivanja stvarnog sedišta, činjenica da je sva delatnost privrednog društva locirana u jednoj državi, iako se uprava nalazi u dru- 57 Član 2. Zakona o stranim ulaganjima. 58 Član 2. stav 2. Zakona o porezu na dobit preduzeća Republike Srbije (2001). Istu definiciju sadrži i član 4. st. 1. tačka 1. saveznog Zakona o osnovama poreskog sistema (1996). 59 Član 3. Konvencije o trgovini i plovidbi sa Španijom (1929). 60 O. Stanković, V. V. Vodinelić, op. cit., str. 83. 61 Vidi definiciju sedišta prihvaćenu u našem Zakonu o preduzećima, br. 23. 62 Npr. po članu 25. stav 1. Zakonika o međunarodnom privatnom pravu Italije,»Na društva, udruženja, fondacije i druge javne i privatne organizacije, uprkos tome što nemaju karakteristike udruženja, primenjivaće se pravo države na čijoj teritoriji je obavljeno njihovo osnivanje. Međutim, primenjuje se italijansko pravo ako je sedište uprave u Italiji i ako je glavna deiatnost pomenutih organizacija locirana u Italiji.«447

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 goj, može biti presudna za zaključak suda da se stvarao sedište ipak nalazi u ргvoj državi. 63 Poslovna jedinica. - Preduzeća osnovana u jednoj državi mogu poslovati na teritoriji drage države a) neposredno i samostalno, b) preko društva-kćeri (filijale - engl. subsidiary, fr. filiale, nem. Tochtergesellschaft, ital. filiale), ili v) preko podružnice (predstavništva) koje su osnovali na njenoj teritoriji. Osnovna razlika između poslovanja preko filijale i preko podružnice, je u tome što filijala ima poseban pravni subjektivitet, dok je podružnica samo poslovna jedinica koja nema svojstvo pravnog lica, već ulazi u sastav pravnog lica koje ju je osnovalo. 64 U žargonu Evropske unije pravo na obavljanje privredne delatnosti samostalno ili putem osnivanja preduzeća i trgovačkih društava u drugim državama naziva se pravom nastanjivanja (the right of establishment) i predstavlja jedno od osnovnih prava garantovanih osnivačkim ugovorima. 65 U okviru toga, pominje se primarno poslovno nastanjivanje (primary establishment), koje obuhvata pravo na neposredno i samostalno obavljanje delatnosti i osnivanje trgovačkih društava na teritoriji drugih država članica i sekundarno poslovno nastanjivanje (secondary establishment), koje obuhvata pravo na osnivanje filijala, predstavništava i zastupništava na teritoriji drugih država članica. Međutim, engleska reč establishment (fr. etablissement, nem. Niderlas- sung, šp. establecimento, a u engleskom često još i place of business) osim što označava poslovno nastanjivanje, ima još jedno važno značenje. Ona takođe predstavlja skupni naziv za sve organizacione oblike kroz koje se pravo na poslovno nastanjivanje, odnosno obavljanje delatnosti na teritoriji jedne države. 63 Vidi, npr. odluku Vrhovnog suda Nemačke (BGH) od 21. marta 1986. godine, BGHZ 97, 269. S. Rammeloo, op. cit., str. 179. 64 Vidi npr. član 48. Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju između Republike Hrvatske i Evropskih Zajednica (2001):»Društvo kći«nekoga trgovačkog društva značit će trgovačko društvo na koje prvo društvo ima prevladavajući utjecaj. (c)»podružnica«nekoga trgovačkoga društva značit će mjesto obavljanja poslovne djelatnosti koja nema pravnu osobnost i koja u svom pojavnom obliku ima svojstvo trajnosti, kao što je produžetak društva matice, koja ima poslovno vodstvo i materijalno je opremljena za obavljanje poslova s trećim osobama tako da one, iako znaju da će, ako to bude potrebno, biti u pravnoj vezi s tim društvom maticom čiji je glavni ured u inozemstvu, ne moraju poslovati izravno s tom maticom već poslove mogu obavljati u mjestu poslovanja koje je njezin produžetak.«65 Vidi npr. član 48. Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju između Republike Hrvatske i Evropskih Zajednica (2001):»Poslovni nastan«značit će: (i) za državljane pravo započinjanja gospodarskih djelatnosti kao samostalno zaposlene osobe i pravo osnivanja poduzeća, posebice osnivanja trgovačkih društava na koje imaju prevladavajući utjecaj. Samozapošljavanje i poduzetništvo državljana ne obuhvaća traženje zaposienja ili zapošljavanje na tržištu rada niti daje prava na pristup tržištu rada druge stranke. (ii) za hrvatska trgovačka društva odnosno trgovačka društva Zajednice pravo započinjanja gospodarskih djelatnosti osnivanjem društva kćeri i podružnica u Hrvatskoj odnosno Zajednici.«448

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu može ostvariti, i u tom značenju najviše joj na srpskom odgovara prevod mesto poslovanja (eventualno, poslovni nastan, poslovno mesto, ili, jednostavno. poslovna jedinica) 66. Postojanje poslovne jedinice pravnog lica na teritoriji države nije dovoljno da bi se izveo zaključak da to pravno lice pripada datoj državi. niti da u njoj ima sedište, ali može biti relevatnan faktor vezivanja za neke druge kategorije. Tako npr. u našem pravu postojanje predstavništva ili zastupništva stranog pravnog lica na teritoriji SRJ uslov je za postojanje posebne nadležnosti jugoslovenskog suda u obligacionopravnim sporovima pokrenutim protiv tog lica, pod dodatnim uslovom da je obaveza nastala u SRJ ili da treba da se izvrši u SRJ. 67 Mesto poslovanja relevantno je i za primenu dve konvencije o međunarodnoj kupoprodaji. Naime, da bi se smatralo da je kupoprodaja međunarodna, odnosno da potpada pod odredbe konvencija, mesto poslovanja ugovornih strana mora biti u različitim državama. 68 Konvencija o zastarelosti primenjuje se samo ukoliko su mesta poslovanja ugovornih strana u različitim državama ugovornicama. Konvencija o ugovorima o međunarodnoj prodaji, može se, pored toga, primeniti i u slučaju kada je za dati ugovor merodavno pravo države ugovornice. Ako jedna ugovorna strana ima više mesta poslovanja (poslovnih jedinica), relevantno je mesto poslovanja (poslovna jedinica) koja je u najbližoj vezi sa konkretnim ugovorom i njegovim izvršenjem. 69 Kod nas je autor zvaničnog prevoda na srpski jezik, u ovom slučaju, umesto termina poslovna jedinica, ili mesto poslovanja (place of business) pogrešno upotrebio termin sedište. 70 Iz ovoga prevoda bi proizilazito da pravno lice može imati vise sedišta, što ne bi bilo u skladu sa našim unutrašnjim propisima. 71 Prevodioci na druge jezike nisu tako postupili. U prevodu na nemački koristi se termin Niderlassung, na francuski etablissement, na španski, establecimento, itd. 66 Termin»stalna (poslovna) jedinica«koristi se u domaćim poreskim propisima (vidi npr. Član 4. Zakona o porezu na dobit preduzeća Republike Srbije (2001), koji koristi termin»stalna poslovna jedinica«. Savezni Zakon o osnovama poreskog sistema (1996) u ćlanu 6 koristi termin»stalna jedinica«. 67 Član 55. ZRSZ. 68 Član 1. Konvencije UN o ugovoru o međunarodnoj prodaji robe (1980). Konvencija je stupila na snagu 1988. godine. 69 Član 10. st. 1. Konvencije UN o ugovoru o međunarodnoj prodaji robe (1980). 70 Vidi tekstove konvencije na raznim jezicima na sajtu: http://cisgw3.law.pace.edu/cisg/text/text.html 71 Vidi gore br. 23. 449

PRAVNI ŽIVOT br. 12/2003 ZAKLJUČAK Analizom tačaka vezivanja koje se primenjuju u jugoslovenskom i uporednom međunarodnom privatnom pravu kada su u pitanju komercijalna pravna lica dobili smo šematski pregled trenutne situacije u ovoj oblasti i uočili određene probleme u domaćim propisima koje bi trebalo što pre rešiti. Jedan od poslova koji predstoji stručnjacima u oblasti međunarodnog privatnog i privrednog prava jeste prvo, da izgradi jasne domaće norme o merodavnom pravu za status pravnih lica koje bi odgovarale prilikama u kojima se nalazi naša privreda, i drugo, da usaglasi domaće pravne pojmove u ovoj oblasti sa pojmovima koji se koriste u pravu Evropske unije. Zakon o rešavanju sukoba zakona donet je u vreme kada se po jugoslovenskom zakonu nisu mogla osnovati trgovačka društva u privatnoj svojini i kada su poslovanje stranih trgovačkih društava nа teritoriji Jugoslavije i njihov kontakt sa domaćim privrednim subjektima, bili strogo kontrolisani putem restriktivnih propisa o stranim ulaganjima i o spoljnotrgovinskom poslovanju. Zbog toga nije čudno što normа o pripadnosti pravnih lica koja je u tom zakonu predviđena, ne daje odgovor na mnoga pitanja koja se danas postavljaju u vezi sa trgovačkim društvima u međunarodnom privatnom pravu. Zadatak je stručnjaka da ta norma što pre bude reformisana, ili zamenjena boljim i jasnijim rešenjem. MAJA STANIVUKOVIĆ, Professor, Faculty of Law, Novi Sad CONNECTING FACTORS FOR CORPORATIONS IN PRIVATE INTERNATIONAL LAW Summary First part of this article briefly describes basic functions of connecting factors in Private International Law. They can be an element of bilateral conflict rules, which determine the applicable law, or act as grounds of international jurisdiction of courts. They can also play a role in the definition of a foreign or domestic person for the purposes of determining the rights of aliens. Finally, they can constitute a part of rules, which determine the scope of application of statutes or international conventions. In the next section, two basic classifications of connecting factors are outlined. One divides them on the basis of the element of a legal relationship to which they relate (a) connecting factors related to natural and legal persons, like nationality, domicile, residence, etc; (b) connecting factors 450

M. Stanivuković: Pravna lica u međunarodnom privatnom pravu related to objects, such as their location and registration, (c) connecting factors, which represent events and actions relevant for creation, change, or termination of a legal relationship, (d) autonomy of the parties, and (e) various instructions to the court, which may stand in place of real connecting factors, such as the instruction to apply the law of the closest connection, or to apply the law of the forum. The main, third part of the article, analyzes tout connecting factors relevant to commercial legal entities: nationality, place of incorporation, seat, and place of business. Special attention in this section is given to explanation of various uses of each of these factors in domestic PIL. The shortcomings of the domestic rules determining the nationality of legal persons from the 1982 PIL Code (Article I and the seat of companies from the Law on Enterprises (1996), are pointed out in particular. The conclusion is. that the domestic PIL rules for corporations ought to be reformed, to be brought in compliance with the changes that the domestic company law has experienced during the last two decades. 451