Áfengi og önnur vímuefni Ýmsar tölulegar upplýsingar

Áfengi og önnur vímuefni Ýmsar tölulegar upplýsingar Þórunn Steindórsdóttir, félagsfræðingur, tók saman fyrir Áfengis- og vímuvarnaráð. Reykjavík 22

Áfengi og önnur vímuefni Ýmsar tölulegar upplýsingar Þórunn Steindórsdóttir, félagsfræðingur, tók saman fyrir Áfengis- og vímuvarnaráð. Reykjavík 22

Áfengi og önnur vímuefni Ýmsar tölulegar upplýsingar Áfengis- og vímuvarnaráð 22 Rit þetta má ekki afrita með neinum hætti, svo sem ljósrita, ljósmynda, prenta, hljóðrita eða á annan sambærilegan hátt, að hluta eða í heild, án skriflegs leyfis höfundar. Ábyrgðarmaður: Þorgerður Ragnarsdóttir, framkvæmdarstjóri Áfengisog vímuvarnaráðs. Umbrot og myndir: Þórunn Steindórsdóttir Filmuvinnsla og prentun: Svansprent. Bókband: Svansprent. Áfengis- og vímuvarnaráð Barónstíg 47, 11 Reykjavík Sími 585 147 Fax 585 1313 Netfang: vimuvarnir@hr.is Veffang: www.vimuvarnir.is

Efnisyfirlit EFNISYFIRLIT Inngangur... 1-2 Áfengissala... 3-9 Meðferðarstofnanir... 1-29 Neyslutengd dauðsföll... 3-37 Fíkniefnabrot... 38-43 Áfengislagabrot... 44-47 Ölvunarakstur... 48-52 Slys og dauðsföll vegna ölvunaraksturs... 53-57 Kynferðisofbeldi... 58-61 Töfluskrá... 62-7 Áfengis- og vímuvarnarráð 22

Inngangur INNGANGUR Þessi skýrsla hefur að geyma fjölbreyttar upplýsingar sem gefa hugmynd um áfengis- og vímuefnaneyslu á Íslandi og skaðsemi af völdum hennar. Söfnun þeirra gagna sem skýrslan byggir á er liður í að uppfylla eitt af lagalega skilgreindum verkefnum Áfengis- og vímuvarnaráðs, sem er að annast gagnasöfnun í vímuefnamálum þannig að hjá ráðinu séu nýjustu og haldbærustu upplýsingarnar um stöðu mála hverju sinni. Skýrslan geymir í fyrsta lagi upplýsingar frá Hagstofu Íslands um áfengissölu hjá Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins. Tölur Hagstofunnar um umsetningu gjaldlagðs áfengis eru gjarnan notaðar sem viðmiðun um heildaráfengisneyslu í landinu. Í öðru lagi er í skýrslunni að finna upplýsingar um áfengis- og fíkniefnabrot frá Ríkislögreglustjóraembættinu, en slíkar upplýsingar ásamt upplýsingum um aðra brotaflokka er að finna í ársskýrslum embættisins. Einnig gefur Lögreglustjóraembættið í Reykjavík út ársskýrslu með tölfræðilegum upplýsingum um stöðu mála innan umdæmisins. Í þriðja lagi eru upplýsingar um dóma vegna áfengislagabrota og fíkniefnalagabrota fengnar frá Fangelsismálastofnun ríkisins sem heldur utan um upplýsingar um dóma fyrir brot á hegningarlögum. Í fjórða lagi eru í skýrslunni upplýsingar um starfsemi meðferðarstofnana auk tölfræðilegra upplýsinga um þá hópa sem hafa nýtt sér þjónustu þeirra. Þá var ráðist í að safna upplýsingum um fjölda vínveitingaleyfa í landinu. Samkvæmt lögum eru leyfisveitingar í höndum sveitarfélaga. Því er nauðsynlegt að hafa samband við öll sveitarfélög landsins til að safna saman upplýsingum um heildarfjölda vínveitingaleyfa í landinu. Ennfremur eru í skýrslunni upplýsingar frá Umferðarráði og Rannsóknanefnd umferðaslysa um umferðarslys og óhöpp í umferðinni sem tengja má áfengisneyslu. Loks má nefna upplýsingar um fjölda tilkynntra nauðgana en kynferðisbrot tengjast oft og tíðum neyslu áfengis eða annarra vímuefna. Erfitt reyndist að fá nægjanlegar upplýsingar um slys og dauðsföll tengdum áfengisog/eða fíkniefnaneyslu en þó reyndust gögn frá Rannsóknarstofu í meinafræði hjálpleg. Gögnin sem skýrslan byggir á eru forsenda þess að hægt sé að meta skaðsemi af neyslu ágengis og annarra vímuefna í samfélaginu. Söfnun og umfang þess konar gagna er algjörlega háð því hve vel viðkomandi stofnanir og fyrirtæki halda utan um upplýsingar er snerta þeirra starfsemi. Þó víða sér hægt að leita fanga eru fyrirliggjandi upplýsingar takmarkaðar. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 1

Inngangur Skýrslan gefur því aðeins hugmynd um áhrif og skaðsemi af völdum áfengis og vímuefna en heildarumfangið er enn á huldu. Áfengis- og vímuvarnaráð stendur einnig, í félagi við aðra, að ýmsum rannsóknum á lífsstíl og neyslu mismunandi aldurs- og þjóðfélagshópa. Slíkar rannsóknir veita annars konar upplýsingar um útbreiðslu og afleiðingar áfengis- og vímuefnaneyslu. Þær lýsa hugmyndum svarenda og gefa hugmynd um viðhorf þeirra til lífsstíls, neyslu, forvarna, lífskjara og fleiri þátta í daglegur lífi. Undanfarin ár hefur vaxandi áhersla auk þess verið lögð á að forvarnaverkefni séu metin með tilliti til framkvæmdar og árangurs í því skyni að bæta það forvarnastarf sem er unnið í landinu. Á vegum Áfengis- og vímuvarnaráðs verður áfram unnið að því að afla hvers kyns upplýsinga sem kunna að koma að gagni í starfi til að sporna gegn þeirri ógn sem stafar af vaxandi vímuefnaneyslu á Íslandi. Leiðarljósið er að heilsueflingar- og forvarnastarf megi verða almenningi til heilla í framtíðinni. 2 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Áfengissala ÁFENGISSALA Áfengissala er oft notuð sem mælikvarði á heildarneyslu áfengis og breytingar á henni. Áfengissalan veitir einnig mikilvægar upplýsingar um sambandið á milli heildarneyslu og áfengismisnotkunar sem kemur fram í margs konar skaðsemi af völdum áfengis. Hagstofa Íslands skráir árlega áfengissölu. Mynd 1.1 og tafla 1.1 sýna hvernig sala á gjaldskyldu áfengi hefur þróast á Íslandi síðustu 3 árin. Þar kemur hvorki fram áfengi, sem flutt er inn í gegnum fríhöfnina á Keflavíkurflugvelli, né heimabrugg og smygl. Miðað er við 15 ára og eldri þar sem slík viðmiðun tíðkast í samanburði á milli landa. Áfengissala jókst hægt og sígandi fram til 1989 en þá tók hún tímabundið stökk í kjölfar þess að sala bjórs var leyfð í landinu. Síðan dró aftur úr sölunni í kjölfar minnkandi kaupmáttar, en frá 1993 hefur hún aukist verulega og náði hámarki í 6 lítrum af hreinum vínanda á hvern íbúa 15 ára og eldri árið 2. Hugsanlegar skýringar á þessari aukningu eru nokkrar, m.a. aukið aðgengi að áfengi, bættur efnahagur, áhrif frá útlöndum, breyttur lífsstíll, aukinn straumur ferðamanna, hörð markaðssetning, auglýsingar og önnur umfjöllun. Mynd 1.1. Árleg áfengissala á hvern íbúa 15 ára og eldri, mæld í lítrum af hreinum vínanda. 7, 6, 5, 4, 3, 2, Lítrar á hvern íbúa 15 ára og eldri 1,, 197 1972 1974 1976 1978 198 1982 1984 1986 1988 199 1992 1994 1996 1998 2 Heimild: Hagstofa Íslands. Skýringar: Sala sterks bjórs hófst 1. mars 1989. Frá og með 1. desember 1995 var einkaréttur ÁTVR til innflutnings áfengis og sölu til endurseljenda afnuminn og innflytjendum, framleiðendum og heildsölum, sem höfðu til þess sérstakt leyfi, heimiluð sala til endurseljenda. Frá árinu 1995 ná því tölur yfir sölu ÁTVR og annarra leyfishafa. Ekki er meðtalið það áfengi sem ferðamenn eða áhafnir skipa og flugvéla flytja með sér inn í landið. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 3

Áfengissala Tafla 1.1. Áfengissala 197-2, mæld í lítrum af hreinum vínanda, á hvern íbúa 15 ára og eldri. Ár Lítrar Ár Lítrar Ár Lítrar 197 3,82 198 4,33 199 5,24 1971 4,8 1981 4,36 1991 5,14 1972 4,15 1982 4,25 1992 4,73 1973 4,13 1983 4,39 1993 4,45 1974 4,3 1984 4,51 1994 4,61 1975 4,4 1985 4,41 1995 4,76 1976 4,6 1986 4,58 1996 4,89 1977 4,32 1987 4,73 1997 5,9 1978 4,11 1988 4,53 1998 5,56 1979 4,46 1989 5,52 1999 5,91 2 6,14 Heimild: Hagstofa Íslands. Aukin áfengissala bendir til þess að neysla sé að aukast. Á mynd 1.2 sést hvernig salan frá 199-2 þróaðist eftir flokkum áfengis. Bjórsalan minnkaði frá 199-1993 en hefur síðan farið vaxandi. Sala á léttvíni var stöðug en hefur aukist frá 1996-2. Á sama tíma hefur dregið úr sölu á sterku víni. Mynd 1.2. Árleg áfengissala á hvern íbúa 15 ára og eldri mæld í lítrum af hreinum vínanda. Lítrar af hreinum vínanda 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,, Sterkt vín Létt vín Bjór Heildarneysla 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 Heimild: Hagstofa Íslands. Tafla 1.2. Áfengissala 199-2 á hvern íbúa 15 ára og eldri, mæld í lítrum af hreinum vínanda. 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 Heildarneysla 5,24 5,14 4,73 4,45 4,61 4,76 4,89 5,9 5,56 5,91 6,14 Sterkt vín 2,75 2,76 2,49 2,2 2,2 1,93 1,79 1,72 1,74 1,76 1,73 Létt vín,76,8,79,76,78,71,91,97 1,18 1,25 1,38 Bjór 1,73 1,58 1,45 1,49 1,81 2,2 2,2 2,41 2,64 2,89 3,3 Heimild: Hagstofa Íslands. 4 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Áfengissala Mynd 1.3 sýnir hvernig heildarsala áfengis skiptist hlutfallslega milli sterks víns, létts víns og bjórs. Hlutfallslega hefur sala á léttu víni á þessu 1 ára tímabili aukist meira en sala á bjór, eða um 81,6% á móti 75,1%. Þó að neysla á sterku áfengi dragist saman hefur sá samdráttur ekki vegið upp á móti aukningu í sölu léttra vína og bjórs. Heildarneyslan er því samkvæmt þessum tölum að aukast. Mynd 1.3. Árleg áfengissala 199-2 á hvern íbúa 15 ára og eldri, mæld í hreinum vínanda. Hlutfallsleg skipting eftir tegundum. 1% 8% 6% 4% 2% % 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 Sterkt vín Létt vín Bjór Heimild: Hagstofa Íslands. Í töflu 1.3 er að finna yfirlit yfir áfengissölu á Norðurlöndunum. Sumstaðar hafa ekki fengist tölur fyrir árið 2. Í þessum tölum er ekki meðtalið smyglað áfengi, bruggað eða það sem er flutt inn í gegnum fríhafnir. Þar sem sala og dreifing er með ólíkum hætti í þessum löndum er erfitt að gera samanburð á milli landanna eingöngu út frá þessum tölum. Tafla 1.3. Áfengissala á Norðurlöndunum 199-2. Danmörk Finnland Færeyjar Grænland Ísland Noregur Svíþjóð 199 11,6 9,5 6,7 15,5 5,2 4,9 6,4 1991 11,5 9,2 6,7 15, 5,1 4,8 6,3 1992 11,9 8,9 8,8 14, 4,7 4,6 6,3 1993 11,7 8,4 6,3 12,8 4,5 4,5 6,2 1994 12, 8,2 6,4 13,2 4,6 4,6 6,3 1995 12,1 8,3 6,3 12,6 4,8 4,8 6,2 1996 12,2 8,2 6,7 12,6 4,9 5, 6, 1997 12,1 8,6 6,6 12,8 5,1 5,3 5,9 1998 11,6 8,7 6,6 13,3 5,6 5,8 1999 11,5 8,7 6,6 13,2 5,9 5,5 6,1 2 6,8 6,1 5,6 6,2 Heimild: Rusmidler i Norge og Hagstofa Íslands. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 5

Áfengissala Samkvæmt neyslukönnun, sem gerð var 1995 af Hagstofu Íslands, verja heimilin að meðaltali meira fé í áfengi en samanlagt í kaffi, te, kakó, gosdrykki, safa og vatn. Í henni kom fram munur á milli landshluta þannig að þeir sem búa á höfuðborgarsvæðinu verja að jafnaði meira fé til áfengiskaupa en þeir sem búa annars staðar á landinu, hvort sem um ræðir dreifbýli eða þéttbýli (mynd 1.4). Höfuðborgarbúar kaupa líka meira af gosdrykkjum, safa og vatni en aðrir landsmenn. Hugsanleg skýring á þessum mun er meira aðgengi að áfengi og betri afkoma í Reykjavík en úti á landi. 6. 5. Mynd 1.4. Meðalútgjöld heimila til ákveðinna drykkja á ári eftir búsetu samkvæmt neyslukönnun Hagstofu Íslands 1995. 4. Krónur 3. 2. 1. Áfengi Kaffi, te og kakó Gosdrykkir, safi og vatn Höfuðborgarsvæðið Annað þéttbýli Dreifbýli Meðaltal Heimild: Hagstofa Íslands. Tafla 1.4. Meðalútgjöld heimila til ákveðinna drykkja á ári samkv. neyslukönnun Hagstofu Íslands 1995, flokkuð eftir búsetu. (Meðalverðlag 1995) Höfuðborgarsvæðið Annað þéttbýli Dreifbýli Meðaltal Áfengi 47.835 kr. 29.363 kr. 27.773 kr. 4.516 kr. Kaffi, te og kakó 11.53 kr. 12.515 kr. 16.219 kr. 12.17 kr. Gosdrykkir, safi og vatn 4.215 kr. 37.73 kr. 31.85 kr. 38.467 kr. Heimild: Hagstofa Íslands. 6 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Áfengissala Frá 199 til 21 hefur vínveitingastöðum á landinu fjölgað ört. Í Reykjavík hefur vínveitingastöðum fjölgað um 92,4%, eða úr 92 stöðum í 177 staði á tímabilinu. Á landsbyggðinni hefur stöðum með vínveitingaleyfi fjölgað enn meira, eða um 698%. Þannig hefur vínveitingaleyfum í landinu fjölgað um 282% (mynd 1.5 og tafla 1.4). Mynd 1.5. Fjöldi vínveitingaleyfa í landinu 199-21. 6 5 Landið allt Reykjavík 4 Fjöldi 3 2 1 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 Heimild: Dóms- og kirkjumálaráðuneytið, sveitarfélögin í landinu. Með breytingu á áfengislögunum 1998 voru leyfisveitingar færðar frá sýslumönnum til sveitarfélaganna. Eftir breytinguna er erfitt að nálgast upplýsingar um fjölda vínveitingaleyfa þar sem enginn sér um að halda utan um þau miðlægt. Áfengis- og vímuvarnaráð réðst því í að kanna fjölda vínveitingaleyfa á landinu með því að afla upplýsinga í hverju sveitarfélagi. Niðurstöður könnunarinnar sjást á mynd 1.5 (og í töflu 1.5) Á myndinni eru tölur frá 1998, 1999 og 2 því byggðar á áætlun. Í áætluninni er gert ráð fyrir að meðaltali 3,8% fjölgun milli Tafla 1.5. Fjöldi vínveitingaleyfa 199-2. Ár Landið allt Reykjavík 199 134 92 1991 152 13 1992 179 115 1993 235 132 1994 252 144 1995 297 156 1996 341 163 1997*** 444 164 1998** 461 155 1999** 478 17 2** 495 182 21* 512 177 Heimild: Áfengis- og vímuefnaneysla á Íslandi og sveitarfélögin á landinu. Miðað við stöðu í lok hvers árs. *Miðað við sumar 21. **Áætlun. ***Miðað við nóv. 1997. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 7

Áfengissala ára. Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir fengust ekki upplýsingar frá eftirfarandi sveitarfélögum: Leirár- og Melahreppi, Saurbæjarhreppi, Bæjarhreppi, Bólstaðahlíðarhreppi, Vindhælishreppi, Ólafsfjarðarkaupstað, Fljótshlíðarhreppi, Skeiðahreppi og Gnúpverjahreppi. Tafla 1.6. Fjöldi útsölustaða áfengis á Íslandi í júní 21. Staður Fjöldi Reykjavík 6 Seltjarnarnes 1 Kópavogur 2 Garðabær 1 Hafnarfjörður 1 Keflavík 1 Grindavík 1 Selfoss 1 Hvolsvöllur 1 Vestmannaeyjar 1 Höfn 1 Fáskrúðsfjörður 1 Neskaupsstaður 1 Egilsstaðir 1 Seyðisfjörður 1 Vopnafjörður 1 Þórshöfn 1 Húsavík 1 Akureyri 1 Dalvík 1 Siglufjörður 1 Sauðárkrókur 1 Blönduós 1 Hvammstangi 1 Ísafjörður 1 Patreksfjörður 1 Búðardalur 1 Stykkishólmur 1 Ólafsvík 1 Borgarnes 1 Akranes 1 Mosfellsbær 1 Grundarfjörður 1 Heilarfjöldi 39 Heimild: atvr.is Útsölustöðum Áfengis- og tóbaksverslunar ríkisins (ÁTVR) hefur fjölgað verulega á undanförnum árum, og við lok árs 21 voru þeir 39 (tafla 1.6). Þetta þýðir að rúmlega 18 verslanir eru á hverja 1 þúsund íbúa 18 ára og eldri hér á landi. Til samanburðar má nefna að í Svíþjóð eru um 6 verslanir eru á hverja 1 þúsund íbúa, 18 ára og eldri. Hér gæti talist eðlilegra að miða við löglegan áfengiskaupaaldur, þ.e. 2 ára og eldri, en þessi viðmiðun er notuð til að hægt sé að bera Ísland saman við Svíþjóð. Samkvæmt upplýsingum frá ÁTVR var áætlað að útsölustaðir yrðu 4 í lok ársins 21, en það markmið náðist ekki. Þessu markmiði verður þó náð árið 22, þar sem að áætlað er að opna útsölu á Djúpavogi í maí 22. Í áfengislögunum 1998 var gerð sú breyting að úthlutun leyfa fyrir áfengisútsölur færðist frá dómsmálaráðuneytinu til sveitarfélaganna. Hugsanlegt að þetta skýri að einhverju leyti fjölgun áfengisútsölustaða á landinu. ÁTVR hefur stefnt að því að íbúar um allt land hafi svipað aðgengi að áfengi. Aukin ferðaþjónusta úti á landi hefur örugglega haft mikið að segja um fjölgun leyfa. 8 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Áfengissala Í töflu 1.7 má sjá hvernig vínbúðum ÁTVR hefur fjölgað á síðasta áratug, en 21 voru þær nánast tvöfalt fleiri en árið 199. Einnig hefur stöðum sem hafa leyfi til að vera með vínveitingar fjölgað verulega. Þetta þýðir aukið aðgengi að áfengi sem álitið er að auki Tafla 1.7. Fjöldi verslana ÁTVR og vínveitingaleyfa á tímabilinu 199-21. ÁTVR-verslanir vínveitingaleyfi 199 19 134 1993 22 235 1997 26 444 21 37 512 Heimild: ÁTVR og sveitarfélögin í landinu. almenna neyslu þess. (Edwards, Griffith. Alcohol Policy and the Public Good, bls. 125-145). Tafla 1.8. Heildarfjöldi vínveitingastaða á hverja 1 þús. íbúa 15 ára og eldri á Norðurlöndunum 1987-1998. Danmörk Finnland Noregur Svíþjóð Ísland 1987 183 94 64 1988 185 1 72 1989 193 16 91 199 237 141 134 13 14 1991 242 154 135 11 115 1992 252 182 136 117 126 1993 251 23 138 125 152 1994 253 218 148 132 159 1995 256 23 152 142 198 1996 252 228 16 163 187 1997 258 229 169 147 216 1998 25 222 176 126 222* Heimild: Rusmidler i Norge. * Reiknað út frá mannfjöldatölum Hagstofu Íslands. Í töflu 1.8 (og á mynd 1.8) er að finna yfirlit yfir heildarfjölda staða sem mega selja áfengi á Norðurlöndum. Af þessum tölum má sjá að vínveitingastaðir eru hlutfallslega flestir í Danmörku. Vínveitingaleyfum hefur fjölgað í öllum löndunum en fjöldi þeirra náði hámarki í Danmörku og Finnlandi 1995 og í Svíþjóð árið 1996. Hlutfallslega hefur vínveitingaleyfum fjölgað mest hér á landi. 3 25 2 Mynd 1.8. Heildarfjöldi vínveitingastaða á hverja 1 þús. íbúa 15 ára og eldri á Norðurlöndunum 199 til 1998. Fjöldi 15 1 5 Danmörk Finnland Noregur Svíþjóð Ísland 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Áfengis- og vímuvarnaráð 22 9

Meðferðarstofnanir MEÐFERÐARSTOFNANIR Við gagnasöfnun um meðferðarstofnanir var víða leitað fanga en því miður reyndist erfitt að fá tæmandi upplýsingar frá einstaka stofnunum. Þá eru þær upplýsingar sem hér er að finna misýtarlegar og því oft erfitt að bera þær saman. Sumstaðar er til að mynda einungis hægt að fá upplýsingar um heildarfjölda innlagna en hætt er við að hver einstaklingur sé margtalinn því ekki er óalgengt að fólk innriti sig oftar en einu sinni á ári. Einnig verður að fara varlega í að taka saman heildarfjölda þeirra sem innritast á allar meðferðarstofnanir þar sem skráning er ekki samræmd. Einstaklingar geta flakkað milli nokkurra meðferðastofnana á ári hverju og komið fram á mörgum stöðum. Þessar upplýsingar eru því ekki mjög áreiðanlegur mælikvarði á umfang vímuefnavandans. Auk þess eru þær ekki að öllu leyti sambærilegar þar sem uppbygging þeirra, skipulag og menntun starfsfólks er mismunandi og hafa slíkir þættir vissulega áhrif á starfsemi þeirra. Nánari samanburður á meðferðarstofnunum er verðugt rannsóknarefni en ekki gefst tækifæri á svo ýtarlegri greiningu í þessari skýrslu. Á tveimur stofnunum hérlendis, þar sem læknir er á staðnum allan sólarhringinn, er afeitrun í boði sem hluti af meðferð vegna misnotkunar áfengis og/eða annarra vímuefna fyrir 16 ára og eldri. Þetta er annars vegar á Landsspítalanum-háskólasjúkrahúsi við Hringbraut, þar sem rekin er sérstök vímuefnadeild, og hins vegar hjá sjúkrahúsinu Vogi. Að Hlaðgerðarkoti er afeitrun í boði sem hluti af meðferð en þar er ekki læknir á sólarhringsvakt. Mun fleiri stofnanir bjóða meðferð, ýmist langtímameðferð eða framhaldsmeðferð. Meðferðarstofnanir, sem taka á móti börnum og unglingum að 18 ára aldri eru að mestu reknar af, eða í samstarfi við, Barnaverndarstofu. Barnaverndarstofa var stofnuð 1995 og með stofnun hennar breyttist ýmislegt í málefnum barna og unglinga. Meðal annars hefur meðferðarúrræðum fyrir börn og unglinga, sem hafa lent í vanda vegna áfengis- og vímuefnaneyslu, fjölgað. Auk formlegra meðferðarstofnana eru rekin áfangaheimili sem eru hugsuð sem stoðbýli fyrir þá sem hafa leitað sér áfengis- og/eða vímuefnameðferðar hjá ofangreindum stofnunum. Upplýsingar um þessi heimili er að fá hjá forstöðumönnum viðkomandi heimilis. 1 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Í töflu 2.1 er yfirlit yfir fjölda vistrýma sem í boði eru fyrir áfengis- og vímuefnasjúklinga 16 ára og eldri. Tafla 2.1. Fjöldi meðferðarstofnana og vistrými fyrir áfengis- og vímuefnaneytendur í ágúst 21. Nafn Lýsing á Fjöldi Aldur stofnunar þjónustu vistrýma sjúklinga Landspítali - vímuefnaskafeitrun/meðferð 8 16 Landspítali - Teigur Göngudeild/dagdeild/meðferð 45 16 Landspítali - Gunnarsholt 31 SÁÁ - Vogi Afeitrun/göngudeild/meðferð 74 16 SÁÁ - Vík Framhaldsmeðferð 34 16 SÁÁ - Staðarfelli Framhaldsmeðferð 3 16 Krýsuvík: Meðferðar- oglangtímavistun fyrir langt 3 2-35 vistheimili leidda vímuefnaneytendur Hlaðgerðarkot Afeitrun/meðferð 25 18 Götusmiðjan - Árvellir Meðferð og eftirmeðferð 2 16-2 Byrgið - Rockville Áfanga- og meðferðarheimili 45 18 Byrgið Afeitrun 9 18 SAMTALS 351 Heimild: Forstöðumenn viðkomandi stofnana, 21. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 11

Meðferðarstofnanir Í töflu 2.2 er yfirlit yfir starfrækt áfangaheimili hér á landi árið 21, sem meðal annars eru stoðbýli fyrir fólk sem er að koma úr meðferð. Tafla 2.2. Áfangaheimili 21. Nafn Lýsing á Fjöldi Aldur stofnunar þjónustu vistrýma sjúklinga Takmarkið Stoðbýli fyrir karla rekið af 17 17 samnefndu félagi Risið Stoðbýli fyrir karla rekið af 21 17 samnefndu félagi Dyngjan Stoðbýli fyrir konur rekið af 14 17 samnefndu félagi Krossgötur Áfangaheimili fyrir karla rekið 35 16-35 af samnefndu félagi Heimili Verndar Stoðbýli fyrir fyrrv.fanga sem 2 18 hafa lokið vímuefnameðferð SÁÁ - Miklabraut Stoðbýli eftir meðferð 25 18 SÁÁ - Eskihlíð Stoðbýli eftir meðferð 18 18 SÁÁ - N Fjólan Stoðbýli eftir meðferð 16 18 Gistiskýlið Neyðarathvarf fyrir heimilislausa 15 18-2> Þingholtsstræti áfengissjúklinga rekið af Félagsþjónustunni í R.vík og R.víkurborg 15 18 Samhjálp-Hverfisgötu Stoðbýli eftir meðferð 15 18 Samtals 211 Heimild: Forstöðumenn viðkomandi stofnunar, 21. 12 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Í töflu 2.3 er yfirlit yfir þær stofnanir sem eru reknar á vegum Barnaverndarstofu. Ekki eru þó öll vistrýmin eingöngu fyrir börn og unglinga sem eiga við áfengis- og/eða fíkniefnavanda að stríða. Þar eiga einnig athvarf börn og unglingar með annars konar vanda, t.d. vegna hegðunarvanda og sálrænna erfiðleika. Tafla 2.3. Meðferðastofnanir á vegum Barnaverndarstofu 21. Stofnun Tegund þjónustu Aldur Vistrými Stuðlar - Meðferðarstöð Greiningarmeðferð, neyðar- 12-18 ára 12 ríkisins fyrir unglinga vistun og eftirmeðferð Hvítárbakki Langtímameðferð 13-18 ára 6 meðferðarheimili fyrir unglinga Varpholt Vímuefnameðferð 13-18 ára 8 meðferðarheimili fyrir unglinga Torfastaðir Langtímameðferð 13-18 ára 6 meðferðarheimili fyrir unglinga Árbót/Berg Langtímameðferð 12-18 ára 1 meðferðarheimili fyrir börn/unglinga Háholt Langtímameðferð 15-18 ára 6 meðferðarheimili fyrir börn og unglinga Geldingalækur Langtímameðferð 11-16 ára 6 meðferðarheimili fyrir börn og unglinga Árvellir Vímuefnameðferð 15-18 ára 13 meðferðarheimili fyrir börn og unglinga Jökuldalur Vímuefnameðferð 13-18 ára 6 meðferðarheimili fyrir börn og unglinga Samtals 73 Heimild: Alþingistíðindi, 18,1996-1997; Skýrsla Barnaverndarstofu, 2. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 13

Meðferðarstofnanir Í töflu 2.4 er yfirlit yfir meðferðarheimili á vegum Barnaverndarstofu, fjölda vistrýma hjá hverju heimili og fjölda vistaðra barna. Rýmum hefur fjölgað um rúmlega helming á þessu tímabili. Vistunum á tímabilinu hefur fjölgað um rúm 1%. Tafla 2.4. Vistrými og fjöldi vistaðra barna hjá meðferðarheimilum Barnaverndarstofu. Heimili Fjöldi vistrýma Fjöldi vistaðra barna 1996 1997 1998 1999 1996 1997 1998 1999 Árbót/Berg 5 6 6 1 8 9 8 16 Bakkaflöt 5 6 6 9 11 13 Geldingalækur 6 6 6 6 6 9 7 8 Laugamýri 2 2 2 2 Sólheimar 5 5 8 4 Torfastaðir 6 6 6 6 8 11 9 1 Varpholt 4 6 8 6 11 13 Hvítárbakki 6 6 6 1 Háholt 6 17 Götusmiðjan - Virkið 2 12 Alls 29 35 36 44 41 52 54 86 Heimild: Barnavernd á Íslandi 1996-2. Skiptingu á heildarfjölda vistunarrýma og vistunarrýma, sem sérstaklega eru ætluð börnum og unglingum sem eiga í áfengis- og vímuefnavanda, er að finna í töflu 2.5. Tafla 2.5. Heildarfjöldi meðferðarrýma á vegum Barnaverndarstofu og fjöldi áfengis- og vímuefnameðferðarrýma. 1996 1997 1998 1999 2 21 Vistrými á vegum Barnaverndarstofu 41 47 48 56 73 73 Áfengis- og vímuefnameðferðarrými 4 13 17 35 35 Heimild: Barnaverndarstofa. 14 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Tafla 2.6. Meðferðarheimili sem eru sérstaklega ætluð unglingum sem eiga við áfengis-og vímuefnavanda að stríða. Heimili fjöldi vistrýma 21 Jökuldalur 6 Varpholt 8 Árvellir 13 Háholt 6 Hvítárbakki 6 Samtals 39 Heimild: Barnaverndastofa. Í töflu 2.6 sést hve mörg vistrými voru sérstaklega ætluð börnum og unglingum, sem eiga í vanda vegna neyslu áfengis og annarra vímuefna, á hverju meðferðarheimili árið 21. Meðferðarými á Háholti og Hvítárbakka eru ekki sérstaklega ætluð börnum og unglingum með vímuefnavanda en þó eiga um 9-95% þeirra sem þar eru vistuð við slík vandamál að stríða auk annars konar vanda. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 15

Meðferðarstofnanir Í töflum 2.7, 2.8 og 2.9 eru upplýsingar um starfsemi Meðferðarheimilis ríkisins að Stuðlum. Starfsemin á Stuðlum er þrískipt, á meðferðardeild fer fram sérhæfð greining og meðferð, í boði er eftirmeðferð að lokinni útskrift af meðferðardeild og neyðarvistun á lokaðri deild. Vistunardögum á meðferðardeild Stuðla fjölgaði nokkuð á milli 1997 og 1998 en árið 1999 fækkaði þeim aftur (tafla 2.7). Meðalaldur barna á Tafla 2.7. Meðferðardeild Stuðla. Stuðlum er um 15 Fjöldi Meðalfjöldi Heildarfjöldi Meðalaldur ár og hefur hann vistunardaga barna á mán. barna á ári barna 1997 2.54 7, 3 14,8 hækkað örlítið frá 1998 2.85 7,8 44 15,3 árinu 1997 eftir að 1999 2.821 7,7 31 15,4 Heimild: Barnavernd á Íslandi 1996-2. sjálfræðisaldur hækkaði úr 16 í 18 ár. Að jafnaði eru 35 börn vistuð á meðferðardeild Stuðla á ári hverju. Þeir sem dvelja á meðferðardeild Stuðla eiga það flestir sameiginlegt að hafa lent í vandræðum með áfengi- og vímuefni. Tafla 2.8. Lokuð deild á Stuðlum. Fjöldi Meðalfjöldi Heildarfjöldi vistunardaga barna á mán. barna á ári 1997 61 1,6 47 1998 541 1,5 7 1999 79 1,9 65 Heimild: Barnavernd á Íslandi 1996-2. Vistunardögum á lokaðri deild Stuðla fjölgaði nokkuð árið 1999 en þá voru þeir 168 dögum fleiri en árið áður (mynd 2.8). Þetta jafngildir 31% aukningu. Að meðaltali hafa rúmlega sextíu börn verið vistuð á lokaðri deild Stuðla á ári undanfarin þrjú ár. Í töflu 2.9 má sjá hlutfall þeirra sem sækja meðferð að Stuðlum vegna áfengis- og vímuefnaneyslu. Ef meðaltal þessara þriggja ára er skoðað sést að 83% stúlkna og 73% pilta, sem þangað leita, eiga í vanda vegna áfengis- og vímuefnaneyslu. Tafla 2.9. Hlutfall þeirra barna sem eiga við áfengis- og vímuefnavanda að stríða af heildarfjölda barna á Stuðlum. Stúlkur Piltar 1997,8,8 1998,93,6 1999,75,79 meðaltal,83,73 Heimild: Barnavernd á Íslandi 1996-2. 16 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Sjúkrahúsið Vogur er rekið af SÁÁ, Samtökum áhugafólks um áfengisvandann. Á Vogi fer fram meðferð fyrir fólk sem hefur misst stjórn á áfengis- og/eða vímuefnaneyslu sinni, afeitrun, ráðgjöf og sálfræðimeðferð. Að lokinni dvöl þar á fólk kost á framhaldsmeðferð, t.d. á meðferðarheimilunum að Staðarfelli og Vík. Tafla 2.1. Fjöldi einstaklinga á Vogi. Fjöldi einstaklinga Fjöldi í meðferð nýliða 1991 157 549 1992 1678 625 1993 1639 66 1994 1615 553 1995 168 57 1996 1651 676 1997 1669 678 1998 1612 68 1999 1615 636 2 1843 639 Í töflu 2.1 er að finna yfirlit yfir fjölda þeirra sem sótt hafa meðferð á Vogi frá árinu 1991 til 2. Heildarfjöldi sjúklinga á ári helst nokkuð stöðugur frá 157 upp í 1843. Að jafnaði sækja 165 manns meðferð þangað vegna áfengis- og/eða vímuefnavanda. Fjöldi nýliða, sem aldrei áður hafa verið í meðferð á Vogi, er á bilinu 55 til 68 sem er um 38% af heildarfjölda sjúklinga á ári. Heimild: Ársrit SÁÁ 1999-2 og 2-21. Aldursdreifingin á Vogi hefur verið að breytast. Þetta má sjá í töflu 2.11 (og á mynd 2.1). 1978-1979 var fjölmennasti aldursflokkurinn 3-39 ára, og meðalaldurinn 39 ár. 1999 hafði meðalaldur færst niður í 34 ár og fjölmennasti flokkurinn er nú 2-29 ára. Mest hefur dregið úr innlögnum í aldurshópnum Tafla 2.11. Aldursdreifing á sjúkrahúsinu Vogi. 1978-1979 1989 1999 2 <2 ára 48 8 257 288 2-29 ára 387 471 442 57 3-39 ára 591 457 352 385 4-49 ára 495 365 317 365 5-59 ára 29 155 186 211 6-69 ára 83 54 44 66 >69 ára 11 11 17 21 Alls 1.95 1.593 1.615 1.843 Meðalaldur 39,1 ára 36,1 ára 34,2 ára 34,6 ára Heimild: Ársrit SÁÁ 1999-2 og 2-21. 3 til 39 ára og má kannski að nokkru leyti rekja það til þess að fólk leitar sér fyrr hjálpar nú en áður. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 17

Meðferðarstofnanir Verulega hefur færst í aukana að unglingar undir tvítugu fari í meðferð á Vogi. Árið 1989 var hlutfall þeirra sem voru 2 ára eða yngri 5% en 1999 og 2 var hlutfall þeirra orðið 16%. Hlutfall Mynd 2.1. Aldursdreifing á Vogi 1978 til 2. 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 3 1 15 26 31 2 1978-1979 4 5 1 1 3 23 29 29 1 11 2 22 27 16 3 11 2 21 27 16 1989 1999 2 1 4 >69 ára 6-69 ára 5-59 ára 4-49 ára 3-39 ára 2-29 ára <2 ára Tafla 2.12. Fjöldi þeirra sem eru 19 ára og yngri á sjúkrahúsinu Vogi og hlutfallsleg skipting þeirra eftir kyni. <2 ára Stúlkur% Piltar% 1993 126 34,1 65,9 1994 142 42,3 57,7 1995 137 37,2 62,8 1996 18 38,3 61,7 1997 26 36,4 63,6 1998 227 31,3 68,7 1999 257 35, 65, 2 288 35,1 64,9 meðaltal 195,4 36,2 63,8 Fjölgað hefur umtalsvert í aldursflokknum yngri en 2 ára. Þessi þróun hefur átt sér stað jafnt og þétt á undanförnum árum eins og sjá má í töflu (og á mynd 2.2). Skýringar geta verið nokkrar, s.s. að þeim hefur fjölgað sem eiga við vanda að etja, aukið framboð af meðferðarúrræðum, vandinn er fyrr greindur og meðvitund um og viðurkenning á vandanum hefur aukist. Heimild: Ársrit SÁÁ 1999-2 og 2-21. Mynd 2.2. Fjöldi þeirra sem eru yngri en 2 ára á sjúkrahúsinu Vogi 1993-2. Fjöldi 35 3 25 2 15 1 5 288 257 227 18 26 126 142 137 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 18 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Tafla 2.13. Kynjaskipting á sjúkrahúsinu Vogi. Karlar Konur Hlutfall 1979 1.51 395 79,3/2,7 1989 1.181 412 74,1/25,9 1999 1.139 476 7,5/29,5 2 1.33 513 7,/3, Meðaltal 1.29 449 73,5/26,5 Karlar eru um 75% þeirra sem fengu meðferð á Vogi miðað við meðaltal áranna 1979 til 1999. Í töflu 2.13 (og á mynd 2.3) er yfirlit yfir kynjaskiptingu á sjúkrahúsinu Vogi árin 1979, 1989, 1999 og 2. Þó hefur konum í meðferð að fjölga og hækkaði hlutfall þeirra úr tæpum 21% 1979 í 3% 2. Heimild: Ársrit SÁÁ 1999-2 og 2-21. Þó svo að meirihluti þeirra sem Mynd 2.3. Kynjaskipting á sjúkrahúsinu koma á Vog eigi við Vogi 1979 til 2. áfengisvanda að etja hefur þeim 2. 395 fjölgað sem eiga við margs 513 1.5 412 476 konar vanda að stríða, bæði áfengis- og vímuefnavanda. 1. Konur 1.5 1 1.18 1 1.13 9 1.3 3 Karlar Stórneytendum kannabisefna og amfetamíns hefur til að mynda 5 fjölgað á þessu tímabili. 1979 1989 1999 2 Samkvæmt upplýsingum frá Þórarni Tyrfingssyni, yfirlækni á Vogi, eru stórneytendur kannabis og/eða amfetamíns þeir Mynd 2.4. Fjöldi stórneytenda sem hafa neytt þessara efna kannabis og amfetamíns á sjúkrahúsinu Vogi 1997 til 2. vikulega í hálft ár séu þeir 19 ára eða yngri, en í heilt ár séu þeir 6 5 eldri en 2 ára. Einnig eru þeir 566 4 483 448 467 flokkaðir sem stórneytendur sem 41 389 3 2 1 392 368 1997 1998 1999 2 hafa neytt þessara efna daglega í hálft ár. Á mynd 2.4 er að finna yfirlit yfir fjölda stórneytenda kannabis og amfetamíns á Vogi Stórneytendur kannabisefna Stórneytendur amfetamíns 1997 til 2. Stórneytendum kannabis og amfetamíns hefur fjölgað um 23% á þessu tímabili. Þó verður að taka fram að stærstur hluti þessa hóps eru stórneytendur á bæði kannabis og amfetamín, þannig að þeir eru taldir með í báðum flokkunum. Fjöldi Fjöldi Áfengis- og vímuvarnaráð 22 19

Meðferðarstofnanir Einnig hefur stórneytendum Mynd 2.5. Stórneytendur kókaíns, heróíns, LSD og e-pillna á sjúkrahúsinu Vogi 1998-2. kókaíns og e-pillna (ecstasy) á Vogi fjölgað ört á milli áranna 1998 1999 2 1998 og 2 sbr. upplýsingar 2 162 á mynd 2.5. Stórneytendum 15 kókaíns hefur fjölgað um 12 1 75 286% á þessum 2 árum og 42 stórneytendum e-pillna (ecstacy) 5 2 25 3 3 3 7 5 5 Kókaín Heróín LSD E-pillur að sama skapi um 41%. Hins vegar virðist sem notkun heróíns og LSD meðal sjúklinga á Vogi vera óbreytt. Stórneytendur þessara efna eru þeir sem hafa notað þau a.m.k. vikulega í hálft ár óháð aldri (skilgreining Þórarins Tyrfingssonar, yfirlæknis á Vogi). Upplýsingar um neyslu eru fengnar frá neytendunum sjálfum og munur getur verið á því sem neytandinn segist neyta og þess sem neytt er. Fjöldi Á Vogi hefur þeim einnig fjölgað milli ára sem hafa nokkrum sinnum notað kókaín, heróín og e-pillur (ecstasy). Á mynd 2.6 er hægt að sjá þessa þróun. Fjöldi 4 35 3 25 2 15 1 5 Mynd 2.6. Fjöldi einstaklinga á sjúktahúsinu Vogi 1998-2 sem nokkrum sinnum hafa notað kókaín, heróín, LSD og e-pillur. 219 338 392 31 18 9 1998 1999 2 179252 265 175 282 Kókaín Heróín LSD E-pillur 347 2 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Meðferðarheimilið að Árvöllum, sem rekið er af Götusmiðjunni, var formlega opnað í janúar 2. Þar er tekið á móti ungmennum 15 til 2 ára í áfengis- og fíkniefnameðferð. Þó hafa börn yngri en 15 ára fengið meðferð á Árvöllum enda er Barnaverndarstofa með þjónustusamning við Götusmiðjuna um nýtingu 13 vistrýma fyrir börn undir sjálfræðisaldri. Fjöldi 18 16 14 12 1 8 6 4 2 16 11 Mynd 2.7. Fjöldi innlagna á meðferðarheimilið að Árvöllum. 3 Heimild: Götusmiðjan, tölfræðileg samantekt. 7 7 5 7 4 7 6 2 21 4 2 Jan Feb Mar Apr Maí Jún Júl Ágú Sep Okt Nóv Des 2 4 2 9 4 7 Á mynd 2.7 má sjá fjölda innlagna í hverjum mánuði árið 2 og hálft árið 21. Heildarfjöldi innlagna á þessu 18 mánaða tímabili var 17. Að jafnaði voru um sex innlagnir í hverjum mánuði á tímabilinu janúar 2 til júní 21. Af þeim sem komu í meðferð að Árvöllum voru 69% piltar en 31% stúlkur. Þetta hlutfall samræmist kynjahlutfallinu á öðrum meðferðarstofnunum. Mynd 2.8. Kynjahlutfall á meðferðarheimilinu að Árvöllum frá janúar 2 til júní 21. Stúlkur 31% Piltar 69% Heimild: Götusmiðjan, tölfræðileg samantekt. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 21

Meðferðarstofnanir Fjöldi 3 25 2 15 1 5 Mynd 2.9. Aldursskipting á Árvöllum eftir kyni janúar 2 til júní 21. Piltar 3 1 1 Stúlkur 2 3 7 6 25 13 14 15 16 17 18 19 2 21 Aldur 15 2 2 9 3 5 2 3 Algengast er að ungmenni sem sækja meðferð að Árvöllum séu á aldrinum 17 til 18 ára. Á mynd 2.9 má sjá aldursdreifinguna fyrir áður umrætt tímabil. Heimild: Götusmiðjan, tölfræðileg samantekt. Af þeim sem fá meðferð að Árvöllum eru 65% undir 18 ára aldri. Þar af voru um 82% stúlknanna en 58% piltanna undir sjálfræðisaldri. Fjöldi 5 4 3 2 Mynd 2.1. Skipting unglinga á Árvöllum eftir því hvort þeir voru undir eða yfir sjálfræðisaldri. Piltar Piltar Stúlkur 1 Stúlkur Sjálfráða Ósjálfráða Heimild: Götusmiðjan, tölfræðileg samantekt. Fjöldi Mynd 2.11. Aldur við upphaf neyslu á meðal þeirra sem sóttu meðferð að Árvöllum frá janúar 2 til júní 21. 4 35 3 25 2 15 1 5 1 4 7 35 28 21 1 9 1 11 12 13 14 15 16 Aldur 1 Á mynd 2.11 er yfirlit yfir aldur við upphaf neyslu, en upphafsaldur er talinn hafa áhrif á neyslu og neyslumynstur síðar um ævina. Flestir þeirra sem voru í meðferð að Árvöllum á umræddu tímabili hófu neyslu við 12 ára aldur. Af myndinni má sjá að meðalaldur við upphaf neyslu er einhvers staðar í kringum 12-13 ár. Heimild: Götusmiðjan, tölfræðileg samantekt. 22 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Meðferðarheimilið Hlaðgerðarkot er rekið af Samhjálp, félagasamtökum. Að Hlaðgerðarkoti fer fram meðferð fyrir áfengis- og vímuefnaneytendur. Þar fer fram afeitrun/læknismeðferð og ráðgjöf. Að lokinni meðferð á fólk þess kost að sækja áframhaldandi stuðning á stoðbýli Samhjálpar að Hverfisgötu í Reykjavík og/eða á göngudeild. Í töflu 2.14 er yfirlit yfir innlagnir á meðferðarheimilið árin 2 og fyrstu sex mánuði ársins 21. Tafla 2.14. Hlaðgerðarkot 2 og 21: Fjöldi innlagna, meðalfjöldi innlagna á mánuði, og meðallegutími. Fjöldi innlagna Meðalfjöldi innlagna á mán. Meðallegutími 2 413 34,4 22 21* 188 31,3 25** Heimild: Heiðar Guðnason, forstöðumaður Samhjálpar *Fyrstu 6 mánuðirnir **Áætlun Árið 2 voru innlagnir á meðferðarheimilið að Hlaðgerðarkoti 413 sem þýðir að um 34 einstaklingar voru að meðaltali lagðir inn í hverjum mánuði. Til samanburðar má geta þess að um 31 einstaklingur var innritaður í hverjum mánuði á fyrstu sex mánuðum ársins 21. Í töflu 2.15 eru upplýsingar um kynjaskiptingu á meðferðarheimilinu að Hlaðgerðarkoti. Af þeim sem komu í meðferð að Hlaðgerðarkoti árið 2 voru 68,3% karlar en um þriðjungur konur. Hlutfallið er svipað fyrir fyrstu sex mánuði ársins 21. Hér er því sams konar kynjahlutfall og á öðrum meðferðarstofnunum sem fjallað hefur verið um í þessum kafla. Tafla 2.15. Hlaðgerðarkot 2 og 21: Kynjaskipting Meðalfjöldi Meðalfjöldi Karlar Konur %karlar %konur karla á mánuði kvenna á mánuði 2 282 131 68,3 31,7 23,5 1,9 21* 126 62 67, 33, 21, 1,3 Heimild: Heiðar Guðnason, forstöðumaður Samhjálpar *Fyrstu 6 mánuðir ársins Áfengis- og vímuvarnaráð 22 23

Meðferðarstofnanir Byrgið, kristilegt líknarfélag, rekur Tafla 2.16. Fjöldi innlagna í meðferð hjá Byrginu frá 1.1.1999 til 1.5. 21. meðferðarheimili og endurhæfingarsambýli í Innlagnir Fjöldi einstaklinga Rockville á svæði varnarliðsins á 665 316 Miðnesheiði. Í töflu 2.16 er að finna yfirlit Heimild: Byrgið, kristilegt líknarfélag. yfir fjölda innlagna og fjölda einstaklinga í Rockville. Á tímabilinu frá 1. október 1999 til 1. júní 21 leituðu 316 einstaklingar til Byrgisins og voru innlagnir 665. Af þessu má ætla að hver einstaklingur sé að meðaltali lagður inn tvisvar á tímabilinu. Af þeim 316 einstaklingum sem leituðu til Byrgisins voru 74 konur og 242 karlar. Hlutfall kvenna í meðferð er því örlítið lægra en á öðrum meðferðarstofnunum eða meðferðarheimilum. Tafla 2.17. Kynjaskipting einstaklinga í Byrginu frá 1.1.1999 til 1.5. 21. Konur % Karlar % 74 23, 242 77, Heimild: Byrgið, kristilegt líknarfélag. Tafla 2.18. Aldursdreifing í Byrginu frá 1.1. 1999 til 1.5. 21. Fæddir Fjöldi % fyrir 195 47 15, 195-197 195 62, eftir 197 74 23, Heimild: Byrgið, kristilegt líknarfélag. Af þeim sem leita til Byrgisins eru 62% fæddir á milli 195 og 197. Tæplega fjórðungur er fæddur eftir 197 og 15% fyrir 195. 24 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Krýsuvíkursamtökin reka meðferðarheimili fyrir fíkniefnaneytendur sem þurfa framhaldsmeðferð eftir afeitrun. Afeitrun fer ekki fram þar og ekki er tekið við fólki sem eru í neyslu. Í töflu 2.2 má sjá fjölda þeirra sem voru í meðferð hjá samtökunum árin 1998 og 1999. Árið 1999 fjölgaði einstaklingum um rúm 4%. Tafla 2.19. Fjöldi einstaklinga í meðferð á meðferðarheimili Krýsuvíkursamtakanna. 1998 1999 47 66 Heimild: Axið 1. tbl. 6. árg. 1999 og Axið 1. tbl. 7. árg. 2. Tafla 2.2. Kynjaskipting á meðferðarheimili Krýsuvíkursamtakanna. Karlar % Konur % 1998 44 93,6 3 6,3 1999 55 83,3 11 16,7 Heimild: Axið 1. tbl. 6. árg. 1999 og Axið 1. tbl. 7. árg. 2. Mun fleiri konur leituðu til samtakanna árið 1999 en árið áður (sjá töflu 2.21). Árið 1998 voru konur einungis 6,3% þeirra sem þangað leituðu en 1999 voru þær 16,7%. Engu að síður er mikill meirihluti þeirra sem leita sér meðferðar hjá Krýsuvíkursamtökunum karlar. Meðalaldur þeirra sem leituðu sér meðferðar er svipaður bæði árin, 1998 var hann 35 ár en 1999 var hann 37 ár. Að meðaltali var dvalartími 3 mánuðir árið 1998 (þó var ekki reiknaður með sá einstaklingur sem lengst dvaldi á heimilinu þar sem hann þótti skekkja meðaltalið of mikið) en meðaldvalartíminn var 3,4 mánuðir árið 1999. Tafla 2.21. Meðalaldur og meðaldvalartími í mán. á meðferðarheimili Krýsuvíkursamtakanna. Meðalaldur Meðaldvalartími 1998 35 3 1999 37 3,4 Heimild: Axið 1. tbl.. 6. árg. 1999 og Axið 1. tbl. 7. árg. 2. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 25

Meðferðarstofnanir Á Landspítalanum við Hringbraut er rekin áfengis- og vímuefnameðferð á deild 33A. Þar gefst kostur á afvötnun og ráðgjöf. Á Teigi eru einnig tvær meðferðardeildir á vegum Landspítalans, deild 16 og 16D, þar er boðið upp á ráðgjöf. Í töflu 2.22 (og Tafla 2.22. Komufjöldi í áfengis- og vímuefnameðferð mynd 2.12) er á deildum 33A, 16 og 16D á Landspítalanum. yfirlit yfir innritanir eða komur í 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 62 677 781 636 64 665 69 áfengis- og 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 76 641 92 841 819 785 791 752 vímuefnameðferð Heimild: Upplýsingatæknisvið Landspítala-háskólasjúkrahúss við Hringbraut. á deildum Landspítalans. Miðað við þessar tölur er meðalfjöldi innritana á ári um 723. Flestar urðu komurnar árið 1996 eða 92. Á þessu 15 ára tímabili hefur fjöldi innritana sveiflast frá ári til árs. Á fyrstu fimm árunum voru innritanir að jafnaði 664, á næstu fimm árum voru þær að meðaltali 78 og síðustu fimm árin voru þær að jafnaði 798. Á heildina litið hefur því innskráningum fjölgað á þessu 15 ára tímabili. Mynd 2.12.Komufjöldi í áfengis- og vímuefnameðferð á deildum 33A, 16 og 16D á Landspítalanum. Fjöldi 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 Heimild: Upplýsingasvið Landspítala-háskólasjúkrahúss við Hringbraut. 26 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Í töflu 2.23 eru upplýsingar um aldur þeirra sem innrituðust í meðferð á deildum Landspítalans. Fjöldi innritana í hverjum aldursflokki sveiflast nokkuð milli ára og því getur verið erfitt að skoða slíka töflu til að meta þróun aldursdreifingar. Sé þetta tekið saman í þrjú 5 ára tímabil og meðalfjöldinn í hverjum aldursflokki reiknaður sést betur hver þróunin hefur verið. Tafla 2.23. Aldursdreifing þeirra sem sóttu áfengis- og vímuefnameðferð á deildum 33A, 16 og 16D á Landspítalanum. 2 ára 21-3 31-4 41-5 51-6 61-7 71 árs og yngri ára ára ára ára ára og eldri 1987 35 128 117 151 111 54 24 1988 24 178 163 141 115 39 22 1989 36 136 26 173 135 72 23 199 2 116 198 152 84 54 12 1991 11 82 172 131 116 69 23 1992 26 1 198 166 93 59 23 1993 26 128 154 145 99 51 6 1994 5 139 229 156 81 35 16 1995 53 147 17 136 9 31 14 1996 12 21 29 136 111 45 23 1997 97 164 242 159 15 57 17 1998 99 197 2 169 93 43 18 1999 83 223 17 162 99 37 11 2 44 224 186 157 14 61 15 21 78 227 172 137 85 34 19 Heimild: Upplýsingatæknisvið Landspítala-háskólasjúkrahúss við Hringbraut. Í töflu 2.24 er tekinn sama meðalfjöldi innritana í hverjum aldursflokki á fyrrgreindum tímabilum. Þar má sjá að þróunin hefur í grófum dráttum verið sú að innritunum hefur fjölgað verulega í þrem yngstu aldursflokkunum en fækkað eða staðið nokkurn veginn í stað í eldri aldursflokkunum. Tafla 2.24 Meðalfjöldi í hverjum aldursflokki á meðferðardeildum Landspítalans. 2 ára 21-3 31-4 41-5 51-6 61-7 71 árs og yngri ára ára ára ára ára og eldri 1987-1991 25,2 128, 171,2 149,6 112,2 57,6 2,8 1992-1996 55, 143, 192, 147,8 94,8 44,2 16,8 1997-21 8,2 267, 194, 156,8 97,5 46,4 16, Heimild: Upplýsingatæknisvið Landspítala-háskólasjúkrahúss við Hringbraut. Áfengis- og vímuvarnaráð 22 27

Meðferðarstofnanir Á mynd 2.13 getur að líta þróun innritana hjá þremur yngstu aldursflokkunum. Þar má sjá að á síðustu þremur árunum hefur innritunum í aldursflokknum 21-3 ára fjölgað það mikið að hann er nú sá aldursflokkur sem vegur þyngst. Mynd 2.13. Fjöldi þeirra sem fengu meðferð á áfengis- og vímuefnadeildum Landspítalans í aldurshópum < 4 ára. 3 25 2 ára og yngri 21-3 ára 31-4 ára 2 Fjöldi 15 1 5 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 Mynd 2.14 hefur að geyma upplýsingar um kynjaskiptingu innritana í áfengis- og vímuefnameðferð á deildum Landspítalans. Þar má sjá að innritunum kvenna hefur fjölgað verulega á þessu 15 árum, en flestar voru innritanir kvenna árið 1996 eða 421. Hafa verður í huga að hér er um innritanir að ræða en ekki fjölda einstaklinga svo að mögulegt er að sama manneskja sé talin oftar en einu sinni á hverju ári. 7 Mynd 2.14. Heildarfjöldi þeirra sem sótt hafa meðferð á deildum 33a, 16 og 16D á Landspítalanum, flokkað eftir kyni. 6 konur karlar Fjöldi 5 4 3 459 463 581 398 41 456 392 448 373 421 499 353 488 333 486 313 472 347 444 351 41 2 1 161 214 2 238 194 29 217 258 268 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 28 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Meðferðarstofnanir Á mynd 2.15 má sjá hlutfall innritana karla og kvenna í meðferð á deildum Landspítalans. Athyglisvert er að hér er kynjahlutfallið nokkuð annað en á öðrum meðferðarstofnunum, því algengast er að 3% þeirra sem leita meðferðar við áfengis- og/eða vímuefna vanda séu konur. Á Landspítalanum var þetta hlutfall hins vegar komið upp í 47% árið 21. Skýringar á þessu liggja ekki ljósar fyrir. Þó má leiða líkur að því að þangað leiti einstaklingar sem eiga við fjölbreyttari geðræn vandamál að stríða en áfengisfíkn eða eiturlyfjafíkn. Konurnar, sem þangað leita, hafa m.a. reynst þunglyndari og kvíðnari en þær sem leita sér meðferðar á öðrum meðferðastofnunum. Einnig er hugsanlegt að dagdeildarfyrirkomulag eins og á Teigi henti konum betur og því leiti þær frekar meðferðar á Landspítalanum en annars staðar. Mynd 2.15. Hlutfall karla og kvenna í meðferð á deildum 33A, 16 og 16D á Landspítalanum.,8,7,6,74,68,74,63,68,69,64,63,58,54,58,59,6,56,53,5 %,4,3,2,1,26,32,26,37,32,31,36,37,42,46,42 Karlar Konur,41,4,44,47, 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 Áfengis- og vímuvarnaráð 22 29

Neyslutengd dauðsföll NEYSLUTENGD DAUÐSFÖLL Misnotkun áfengis og annarra vímuefna hefur skaðleg áhrif á líkamann. Þessi áhrif eru margvísleg og misalvarleg. Efnin eru ýmist örvandi eða róandi og hafa áhrif á skynjun og viðbrögð líkamans. Þegar kemur að því að fá upplýsingar um dauðsföll sem tengja má neyslu áfengis- og/eða annarra vímuefna er því miður ekki um auðugan garð að gresja. Upplýsingum um neyslutengdar dánarorsakir hefur ekki verið haldið til haga sérstaklega og er skráningin takmörkuð. Þannig er líklegast að dánarorsök manns, sem deyr í bílslysi sem rekja má til ölvunaraksturs, sé einungis skráð sem slysfarir. Þetta gerir allan samanburð ómarktækan og þróunin liggur ekki ljós fyrir. Telja má líklegt að mun fleiri dauðsföll megi rekja á einn eða annan hátt til neyslu áfengiseða annarra vímuefna en fram kemur í opinberum skýrslum þar sem greining á dánarorsökum er erfið og krufning ekki framkvæmd nema í örfáum tilfellum. Eins er með krufningu einungis hægt að staðfesta hvort viðkomandi hafi verið undir áhrifum þegar hann lést en erfiðara er að greina hvort hann hafi misnotað áfengi eða önnur vímuefni fyrr um ævina svo að það hafi leitt til heilsubrests eða hugsanlega dauða. Rannsóknir hafa sýnt að ein helsta orsök einbílaslysa er áfengisneysla og hugsanlega neysla annarra vímuefna. Þau óbeinu áhrif misnotkunar, sem hér um ræðir, verða því miður seint nákvæmlega mælanleg. Þau gögn, sem stuðst er við í þessum kafla, eru mjög takmörkuð og segja einungis til um fjölda dauðsfalla sem staðfest hafa verið með meinafræðirannsókn, þ.e. í krufningu. Þessar upplýsingar er að finna í rannsóknarverkefni sem Guðrún Þórisdóttir, læknanemi, vann undir umsjón Gunnlaugs Geirssonar, prófessors við læknadeild Háskóla Íslands, 1996. 3 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Neyslutengd dauðsföll Í töflu 3.1 og á mynd 3.1 er að finna flokkun dauðsfalla sem Tafla 3.1. Flokkun dauðsfalla vegna áfengisog vímuefnaneyslu skv. dánarorsök 1986-1995. rekja má á einhvern hátt til Karlar Konur Alls neyslu áfengis og/eða annarra Sjúkdómar 7 24 94 vímuefna á árabilinu 1986- Slys 172 51 223 Sjálfsvíg 122 31 153 Grunur um sjálfsvíg 5 2 7 1995. Algengast er að Manndráp 8 3 11 neyslutengd dauðsföll flokkist Annað 2 4 6 sem slys af einhverju tagi. Á Heild 379 115 494 Heimild: Guðrún Þórisdóttir. Voveifleg dauðsföll tengd þessu tímabili hafa 223 ávana- og fíkniefnum 1986-1995. einstaklingar látist þannig. Næstalgengasta dánarorsök vegna neyslu eru sjálfsvíg en 153 einstaklingar sviptu sig lífi undir áhrifum vanabandandi vímuefna, að meðtöldu áfengi. Á þessu 1 ára tímabili má rekja dauða 494 einstaklinga, með einum eða öðrum hætti, til neyslu áfengis eða annarra vímuefna. Samkvæmt því létust að meðaltali um 5 einstaklingar á ári af þessum orsökum á tímabilinu. Mynd 3.1. Flokkun dauðsfalla vegna áfengis- og vímuefnaneyslu skv. dánarorsök 1986-1995, eftir kyni. 25 223 Karlar Konur Alls 2 172 153 Fjöldi 15 1 7 94 51 122 5 24 31 5 2 7 8 3 11 2 4 6 Sjúkdómar Slys Sjálfsvíg Grunur um sjálfsvíg Manndráp Annað Áfengis- og vímuvarnaráð 22 31

Neyslutengd dauðsföll Tafla 3.2. Banvæn eitrunarslys vegna áfengisog vímuefnaneyslu 1986-1995. Tafla 3.2 og mynd 3.2 gefur yfirlit yfir fjölda eitrunarslysa sem leitt hafa til dauða á Karlar Konur Alls Áfengi 19 4 23 tímabilinu 1986-1995. Á Lyf 14 18 32 Áfengi og fíkniefni 13 11 24 þessum 1 árum lést 81 Fíkniefni 1 1 einstaklingur vegna eitrunar. Annað 1 1 Algengust er eitrun af völdum Heild 48 33 81 Heimild: Guðrún Þórisdóttir. Voveifleg dauðsföll tengd lyfja, m.a. svefnlyfja og ávana- og fíkniefnum 1986-1995. geðdeyfilyfja. Þegar hlutdeild áfengis er athuguð kemur í ljós að 47 einstaklingar létust vegna áfengiseitrunar eða samverkunar áfengis við önnur skaðleg efni, en það er rúmur helmingur allra sem létust af völdum eitrana á tímabilinu. Það vekur athygli að þrátt fyrir að almennt sé talið að dauðsföll af völdum fíkniefna verði fyrst og fremst vegna of stórra skammta þá var aðeins um eitt slíkt tilfelli að ræða á þessu tímabili. Mynd 3.2. Banvæn eitrunarslys vegna áfengis- og vímuefnaneyslu 1986-1995, flokkuð eftir kyni. Fjöldi 35 3 25 2 15 19 23 14 18 32 13 11 24 Karlar Konur Alls 1 5 4 1 1 1 1 Áfengi Lyf Áfengi og fíkniefni Fíkniefni Annað 32 Áfengis- og vímuvarnaráð 22

Neyslutengd dauðsföll Hér að framan hefur verið fjallað um eitrun sem beina afleiðingu óhóflegrar neyslu skaðlegra efna. Hins vegar má rekja nokkurn hluta slysadauðsfalla til neyslu áfengis og/eða annarra vímuefna án þess að endilega hafi verið um óhóflega neyslu að ræða. Tafla 3.3. Dauðsföll vegna slysa, að eitrunum undanskildum, sem rekja má til áfengis- og vímuefnaneyslu 1986-1995. Karlar Konur Alls Umferðarslys 32 5 37 Bruni 9 1 1 Fall 25 6 31 Drukknun 22 1 23 Köfnun 19 4 23 Ofkæling 14 1 15 Annað 3 3 Heild 124 18 142 Heimild: Guðrún Þórisdóttir. Voveifleg dauðsföll tengd ávana- og fíkniefnum 1986-1995. Í töflu 3.3 og á mynd 3.3 er að finna yfirlit yfir fjölda slysadauðsfalla, annarra en eitrunar, sem rekja má til þannig neyslu. Umferðarslys eru þar algengust, en 37 létust á tímabilinu 1986-1995 í umferðarslysum sem rekja mátti til neyslu á slíkum efnum. Fast á eftir fylgja banaslys þar sem viðkomandi hefur hrapað eða fallið. Á tímabilinu urðu því að jafnaði 14 slysadauðsföll á ári sem tengja má á einhvern hátt neyslu áfengis og/eða annarra vímuefna. Mynd 3.3. Dauðsföll vegna slysa, að eitrunum undanskildum, sem rekja má til áfengis- og vímuefnaneyslu 1986-1995, flokkað eftir kyni. 4 37 35 32 31 Fjöldi 3 25 2 15 1 5 5 9 1 1 25 6 22 1 23 19 4 23 14 1 15 3 3 Umferðarslys Bruni Fall Drukknun Köfnun Ofkæling Annað Karlar Konur Alls Áfengis- og vímuvarnaráð 22 33

Neyslutengd dauðsföll Tafla 3.4. Aldur þeirra sem létust af völdum áfengis- eða fíkniefnaneyslu 1986-1995. Yfirlit yfir aldur þeirra sem létust af völdum neyslu áfengis- og Karlar Konur Alls vímuefna á tímabilinu 1986-1995 <19 ára 31 6 37 2-29 ára 74 1 84 er að finna í töflu 3.4 (og á mynd 3-39 ára 5 11 61 3.4). Flestir þeirra voru á aldrinum 4-49 ára 61 22 83 5-59 ára 79 25 14 5 til 59 ára. Ef aldursdreifingin er 6-69 ára 59 27 86 7-79 ára 22 12 34 skoðuð eftir kyni þá virðist 8 ára 3 1 4 algengara að ungir karlmenn látist Óþekktur aldur 1 1 Heild 379 115 494 af völdum áfengis- og Heimild: Guðrún Þórisdóttir. Voveifileg dauðsföll tengd ávana- og fíkniefnum 1986-1995. vímuefnaneyslu en ungar konur. Þannig voru 8,7% þeirra kvenna, sem létust, á aldrinum 2 til 29 ára en 19,5% þeirra karla, sem létust, á sama aldri. Hins vegar voru 23,5% þeirra kvenna sem létust á aldrinum 6 til 69 ára, en 15,6% karla voru á þeim aldri. Hafa þarf þó í huga að, mun fleiri karlar en konur látast af þessum orsökum. Mynd 3.4. Aldur þeirra sem létust af völdum áfengis- eða fíkniefnaneyslu 1986-1995. 12 Karlar Konur Alls 1 8 Fjöldi 6 4 2 <19 ára 2-29 ára 3-39 ára 4-49 ára 5-59 ára 6-69 ára 7-79 ára 8 ára 34 Áfengis- og vímuvarnaráð 22