Energjia dhe Turizmi në Shqipëri: Sfidat për zhvillim të qëndrueshëm mjedisor. 1. Përmbledhje

Energjia dhe Turizmi në Shqipëri: Sfidat për zhvillim të qëndrueshëm mjedisor Luca Jacopo Uberti 1. Përmbledhje Potenciali i zhvillimit të turizmit për të nxitur rritjen ekonomike në Shqipëri, e ka vënë sistemin e energjisë në fokus të debatit politik dhe të diskutimeve të politikave publike. Grupet e shoqërisë civile dhe ato mjedisore kanë vënë në dyshim kapacitetin e sistemit të energjisë për të mbështetur rritjen e sektorit, duke minimizuar njëkohësisht pasojat e padëshiruara dytësore 62 të njësive të prodhimit të energjisë (dhe logjistikave përkatëse), mbi mjedisin dhe peizazhin. Infrastruktura e prodhimit të energjisë ndikon në modelet e zhvillimit territorial, si nga ana hapësinore, ashtu edhe ajo ekonomike. Ndaj, autoritetet vendore dhe qendrore të planifikimit hapësinor duhet të hartojnë udhëzime të hollësishme, për t u siguruar se përcaktimi i vendit të infrastrukturës nuk i vë nën presion të tepërt burimet mjedisore dhe territoriale, të cilat përbëjnë edhe kapitalin e tregjeve të turizmit. Një ndër objektivat e këtij dokumenti është të nisë diskutimin në këtë kuadër për fazat 62 Bëhet fjalë për externalities që do të thotë kosto dhe pasoja, të cilat nuk llogariten ose nuk ndihen në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe në periudhë afatshkurtër, por kanë një ndikim afatgjatë shumë negativ. 227

KAPITULLI II përkatëse që duhet të merren parasysh nga autoritetet vendore, me qëllim manaxhimin në mënyrë të efektshme, të barabartë dhe të drejtë, të ujdive midis energjisë dhe turizmit. Alternativat e pozicionimit territorial të infrastrukturave të prodhimit të energjisë duhet të vlerësohen përkundër gjendjes aktuale të mjedisit. Ato duhet të synojnë rritjen në maksimum të efiçiencës ekologjike dhe ekonomike urbane dhe rurale. Ato duhet të jenë në raport të drejtë me kapacitetin e sektorit privat, për t iu përgjigjur pozitivisht dhe për të përfituar nga investimet në infrastrukturë. Së fundi, ato duhet të jenë të ndjeshme ndaj kapaciteteve institucionale vendore dhe qendrore, për të manaxhuar zhvillimin lokal me efikasitet dhe me vëmendjen e duhur ndaj paanshmërisë dhe përgjegjshmërisë. Presionet e planifikimit të energjisë përcaktohen edhe nga rritja e parashikuar e sektorit të turizmit, përderisa prodhimi dhe konsumi i produkteve të turizmit varet nga disponueshmëria e energjisë (kryesisht për transport). Kjo do të thotë se politikëbërësit duhet të shqyrtojnë dhe trajtojnë varësinë nga energjia të tregut të turizmit, me qëllim kundërshtimin e modeleve të prodhimit dhe konsumit të energjisë me bazë karboni. Masat për efiçiencën e energjisë, të përcaktuara për secilin sektor, duhet të shtjellohen së bashku me politikat që synojnë të minimizojnë pasojat dytësore ( externalities ) të karbonit në procesin e furnizimit me energji. Edhe pse politika për klimën është në hapat e parë në Shqipëri, në shumë fusha të politikës po trajtohet gjerësisht shqetësimi për degradimin mjedisor. Gjithsesi, mekanizmat institucionale dhe ligjore, të nevojshme për të siguruar zbatimin dhe përdorimin e këtij parimi, janë shpesh të paefektshme. Kjo mund të përbëjë një rrezik për industrinë e turizmit duke ndikuar negativisht në disponueshmërinë e bazës së burimeve mjedisore. Kështu, është mjaft e nevojshme të ritheksohet shqetësimi për çështjet e politikave ndërsektoriale, për të zbutur presionet e energjisë/turizmit dhe për të rritur në maksimum shlyerjen e investimeve në infrastrukturën publike. Megjithatë, procesi jo i mbyllur i decentralizimit dhe vazhdimësia e mungesës së ekuilibrit 228

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? të pushtetit neocentralist, cenojnë aftësinë e administratës vendore për të udhëhequr zhvillimin ekonomik dhe hapësinor në nivel vendor. Për më tepër, kapaciteti shpesh i dobët i lëvizjeve mjedisore për të drejtuar komunitetin të organizohet me efikasitet dhe transparencë, përbën një pengesë për artikulimin politik të zërit të qytetarëve dhe biznesit. Zgjidhja e këtyre sfidave politike gjendet në rritjen e kapacitetit të administratës publike për të planifikuar investimet në infrastrukturë dhe energji në aspekte shumë-dimensionale. Investimet në instrumentet e planifikimit hapësinor, në monitorimin mjedisor dhe në rregulloret për klimën, duhet të shoqërohen me një rishikim të ekuilibrit të brishtë mes pushtetit qendror dhe vendor. Edhe lëvizjet qytetare duhet të rishqyrtojnë strategjitë dhe agjendën e tyre për këto çështje. 2. Hyrje Promovimi i një sistemi të qëndrueshëm të energjisë është thelbësor për arritjen e Synimeve të Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin e Mijëvjeçarit 63. Ulja e varfërisë dhe rritja ekonomike varen nga aksesi i qëndrueshëm, i barabartë dhe i përballueshëm tek energjia. Megjithatë, në ekonomitë në tranzicion, vazhdimësia e metodave të paefektshme të organizimit të prodhimit shoqëror 64 dhe efektiviteti shpesh i dobët i qeverisjes, nënkupton se efektet pozitive të investimeve në energji shpesh nuk kapen prej konsumatorëve apo firmave fundore në zinxhirin e vlerës së tregut të energjisë (Oliveira et al., 1900: 544) veçanërisht nga segmentet vulnerabël 65 të shoqërisë dhe segmentet e tregjeve që lindin. 63 MDG Millenium Development Goals. 64 Social production Mënyra e organizimit të forcës punëtore për të përshkruar dhe realizuar një model të ri të prodhimit ekonomik, në të cilin energjia krijuese e forcës punëtore nuk organizohet sipas formave tradicionale dhe hierarkike të organizimit të stafit. 65 Të dobëta dhe lehtësisht të cenueshme. 229

KAPITULLI II Me sektorin e turizmit që përbën 77% të totalit të eksporteve në vitin 2007 dhe me potencialin e konsiderueshëm të këtij sektori për t u bërë promotor i rritjes, turizmi mbetet një përparësi kryesore e zhvillimit për qeverinë shqiptare. Megjithatë, infrastruktura e dobët, kapaciteti i ulët planifikues dhe zbatues për zhvillimin e integruar të territorit dhe financimi i pakët për manaxhimin e zonave me interes kulturor dhe mjedisor, janë disa nga faktorët që pengojnë rritjen e sektorit të turizmit (RSH, 2008: 82). Sistemi i energjisë, i planifikuar me kujdes, mund të mbështeste biznesin e turizmit, shpesh të dobët nga ana e energjisë, ndërkohë që do të minimizonte externalities sociale dhe mjedisore nga gjenerimi i energjisë. Sektori i turizmit mund të kapë përfitimet fundore të investimeve në energji. Megjithatë, për të kapitalizuar përfitime të tilla, ka shumë rëndësi siç rekomandohet në një raport të fundit ndërkombëtar për rajonin e Ballkanit nga Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë që të përmirësohet bashkëpunimi ndëradministrativ midis fushave të politikës së energjisë dhe politikave të tjera publike (IEA, 2008: 152). Ky dokument politikash synon të vendosë një urë në këtë boshllëk bashkërendimi, duke nxitur një diskutim të fushës për energjinë dhe turizmin në Shqipëri 66. Ai trajton dy çështje që lidhen me njëra-tjetrën: si duhet të përshtatet planifikimi i territorit për të kontrolluar presionin e burimeve, presion që del në pah në saje të konkurrimit të forcave të zhvillimit të energjisë dhe turizmit; dhe si mund të zbuten externalities të karbonit dhe mjedisit, pasoja që rezultojnë nga varësia e turizmit ndaj energjisë me anë të politikës mjedisore dhe veprimit për klimën. Qëllimi kryesor është të rritet kapaciteti i sektorëve të energjisë dhe turizmit, për të nxitur edhe më tej në mënyrë të ndërthurur zhvillimin social dhe ekonomik dhe për të lehtësuar përfshirjen sociale të të varfërve në zona urbane dhe rurale, duke respektuar njëkohësisht vlerën e mbrojtjes së mjedisit. 66 Për një shembull të fundit në kontekstin e të cilit u bë ky diskutim, shih Shamku T., Energjia nga era, parqet eolike në Bilisht e Kryevidh, Standard, 07.07.2010; fq. 6 230

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? Diskutimi ka si qëllim të artikulojë politikën e përgjithshme dhe negociatat e planifikimit, si dhe sugjeron strategjitë e mundshme të rregullimit dhe zbutjes. Në mënyrë të veçantë, dokumenti synon të arrijë tre objektiva: 1. Të rrisë ndërgjegjësimin tek rregullatorët, politikëbërësit dhe komuniteti i donatorëve në lidhje me urgjencën e një kuadri ndërsektorial për energjinë dhe turizmin. Ai synon ta arrijë këtë, duke nxitur më shumë diskutime të përqendruara për mënyrën se si fokusimi tek sektori i energjisë mund të mbështesë apo pengojë zhvillimin e bazuar tek turizmi në Shqipëri. 2. Të propozojë një kuadër për politikëbërësit për të kuptuar dhe zgjidhur ujditë midis sektorëve të energjisë dhe turizmit dhe të hartojë kështu instrumente specifike planifikimi dhe mjete politike, për të arritur një manaxhim me të efektshëm të çështjeve ndërsektoriale, në nivelin kombëtar dhe vendor. 3. Të identifikojë punë të tjera kërkimore dhe përparësi strategjike për shoqërinë civile në Shqipëri në fushat e energjisë, mjedisit dhe turizmit. 3. Energjia dhe Turizmi: Përcaktimi i Kuadrit Konceptual Nevojat e vazhdueshme për të ndjekur reformën strukturore të sektorit të energjisë dhe për të lehtësuar zhvillimin e turizmit, nxjerrin në pah probleme të vështira koordinimi. Hartimi i përgjigjeve të përshtatshme politike kërkon të kuptohet mirë ndërveprimi i ndërlikuar rastësor midis tregjeve të turizmit dhe sistemit të energjisë. Diagrami 1 jep hartën e kuadrit rastësor, brenda të cilit realizohet ky ndërveprim. 231

KAPITULLI II Figura 1: Kuadri rastësor brenda të cilit ndërveprojnë tregjet e turizmit me sistemin e energjisë (rreziqet që shoqërojnë këtë ndërveprim jepen në kllapa). Konkurron për Burimet Territoriale Konkurron për (Presioni mbi burimet territoriale) Sistemi i Energjisë (Infrastruktura dhe emetimet e karbonit) Mbështet Rrethi vicioz Tregjet e Turizmit Ndikon Gjendja e Mjedisit (Degradimi i mjedisit lokal/ngrohja globale) Ndikon Nga ana strukturore, sistemi i energjisë lidhet me zhvillimin e tregjeve të turizmit me anë të dy proceseve të dallueshme nga njëri-tjetri. Së pari, kemi çështjen e pretendimeve që konkurrojnë me njëra- tjetrën në lidhje me burimet territoriale dhe natyrore. Zënia e tokës përcakton kufizimet se si mund të përdoren parcelat e tokës. Kjo ndodh për shkak se modelet e përdorimit të tokës kanë ndikime social-ekonomike, kulturore dhe mjedisore tek territori dhe peizazhi. Mënyra e përdorimit ekonomik dhe social të burimeve territoriale kufizon lirinë e pronarëve të këtyre burimeve, duke përcaktuar shkallën e zhvillimit dhe të marketimit 67 të territorit. Seksioni 3.1 bën një vlerësim të prirjeve aktuale në zhvillimin e energjisë dhe të turizmit në Shqipëri në dritën e planifikimit hapësinor. Diskutimi evidenton përmasat e konfliktit midis infrastrukturës së energjisë dhe asaj të turizmit. Në këtë mënyrë, 67 Reklama dhe promovimi i territorit për të stimuluar zhvillimin e tij. 232

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? ai përcakton pesë kriteret me të cilat do të vlerësohen mundësitë e pozicionimit të infrastrukturës apo opsionet e zhvillimit alternativ turizëm/energji. Po ashtu, shtjellohen edhe mekanizmat e politikave për të manaxhuar negociatat dhe jepen edhe rekomandime në Seksionin 6. Së dyti, përderisa zhvillimi i turizmit krijon kapitale nga burimet mjedisore, bregdetare, territoriale dhe, në përgjithësi, natyrore (së bashku me trashëgiminë, dhe asetet etnografike dhe kulturore, e të tjera) një linjë konflikti midis zhvillimit të turizmit dhe energjisë del në pah edhe në nivelin e ndikimeve mjedisore të mundshme të prodhimit të energjisë dhe ndikimet që rezultojnë nga degradimi mjedisor në tregun e turizmit. Ndërveprimi i energjisë me turizmin duhet të kuptohet nga pikëpamja strategjike, për të mos dështuar në përcaktimin e kostos e presionit që ushtron rritja e turizmit tek kërkesa për energji dhe tek implikimet e mëpasshme në emetimin e karbonit (Dubois et al., 2006). Kështu, turizmi dhe energjia përfshihen në një rreth vicioz shkak-pasojë: energjia e nevojshme për të prodhuar dhe konsumuar produktet e turizmit (por edhe komoditetet dhe shërbimet e tjera) ka një ndikim afatgjatë pikërisht mbi ato asete mjedisore që industria e turizmit shfrytëzon për të prodhuar shërbime dhe të vjelë përfitime. Në Seksionin 3.2 dhe 3.3 do të shqyrtojmë dhe vlerësojmë sfidat aktuale dhe përpjekjet për të kontrolluar degradimin mjedisor në nivel vendor dhe për të ulur emetimin e karbonit në Shqipëri. Përgjigjet me anë të politikave për degradimin mjedisor dhe nevoja për një strategji të gjithanshme veprimi për klimën që angazhon sektorin e turizmit, jepen si përmbledhje në Seksionin 6. Seksioni 4 dhe 5 japin një analizë të kuadrit institucional dhe civil ku trajtohen të tilla negociata. Në këtë pjesë analizohen strukturat e pushtetit që kontribuojnë në zhvillimin vendor territorial dhe në manaxhimin mjedisor, si dhe shpjegohen pasojat negative duke iu referuar çështjeve të mungesës së ekuilibrit midis pushtetit dhe përfaqësimit. Në Seksionin 6 formulohen rekomandimet për përmirësimin e efektivitetit dhe të përgjegjshmërisë së politikës kombëtare dhe vendore për energjinë/turizmin nga aktorët kryesorë. 233

KAPITULLI II 4. Sfidat e Zhvillimit të Energjisë dhe Turizmit: Negociatat 4.1 Planifikimi dhe Pozicionimi i Infrastrukturës Zhvillimi i sistemit të energjisë dhe rritja e tregjeve të turizmit përcaktojnë dinamikat ekonomike, shoqërore dhe hapësinore, të cilat ushtronjnë trysni mbi njëra-tjetrën, në nivel vendor dhe kombëtar. Këto trysni përjetohen në nivele të ndryshme, përfshirë modelet e përdorimit të tokës dhe pretendimet e papërputhshme mbi burimet mjedisore të përdorshme si komoditete të shfrytëzueshme, apo si asete natyrore për t u mbrojtur. Ka jashtëzakonisht rëndësi që të kuptohen drejt këto trysni konfliktuale, nëse shteti synon të vendosë kontroll mbi dinamikat e ndërlikuara që ndërthurin energjinë dhe turizmin dhe të manaxhojë kështu negociatat përkatëse nën dritën e forcave neocentraliste nëpërkëmbëse dhe të artikulimit politik shpesh të dobët të nevojave të qytetarëve. Për aq kohë sa infrastruktura e prodhimit të energjisë dhe tregjet e turizmit konkurrojnë për shfrytëzimin e burimeve territoriale/mjedisore, presionet e ndërsjella mund të kuptohen dhe administrohen në nivel të planifikimit hapësinor. Tregjet e turizmit do të zhvillohen natyrshëm aty ku burimet mjedisore dhe territoriale mund të ofrojnë vlerë të shtuar në krijimin e produkteve të turizmit, p.sh., një plazh të virgjër, një qytet me trashëgimi të pasur etj. Kështu, planifikuesi duhet të eliminojë ose zvogëlojë efektet negative që njësitë e prodhimit të energjisë dhe ato industriale mund të kenë tek realizimi i vlerës së turizmit, përmes hartimit të udhëzimeve të hollësishme dhe transparente për përcaktimin e vendit për infrastrukturën e turizmit. Kjo kërkon që të kuptohen presionet e ndërsjella të energjisë/turizmit, si dhe të caktohen kufizimet e duhura për të përcaktuar nëse një territor specifik duhet të krijojë kapitale tek potenciali i gjenerimit të turizmit, ose tek potenciali i gjenerimit të energjisë. Mund të identifikohen pesë faza për të vlerësuar opsionet e zhvillimit alternativ, për të kontrolluar presionet negative të turizmit/ energjisë, si dhe për të manaxhuar me efektivitet debatet e planifikimit hapësinor: 234

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? 4.1.1 Historia social-ekonomike dhe statusi mjedisor Historia dhe prirja social-ekonomike e një territori të caktuar dhe statusit të tij mjedisor përcaktojnë nëse avantazhi krahasues gjendet në zhvillimin e turizmit ose në zhvillimin e energjisë. Vendet e ndotura, apo zonat industriale të braktisura mund të kenë nevojë për financime për rigjenerimin e tyre të menjëhershëm nga investitorët dhe komuniteti vendës, me qëllim shpalosjen e vlerës së tyre turistike. Kjo nënkupton se këto vende duhet të parashikohen në pamje të parë si zona të rizhvillimit industrial. Megjithatë, kostot rastësore të moszhvillimit për qëllime fitimi të një ish-zone industriale në kontekstin e një gjeografie më të gjerë të burimeve rekreative, mund të jenë më të mëdha se kostot financiare të investimit publik për riparimin e kësaj zone. Në këtë kuptim, ish-zona industriale që ndodhet midis plazhit të Triportit dhe Vlorës, e përcaktuar si Park Energjetik dhe Industrial në vitin 2003 (Bankwatch, 2008: 32), mund të përfshihej me sukses në kuadrin e zhvillimit të turizmit të parashikuar për Shqipërinë e Jugut (Banka Botërore, 2007: 5; PAP/RAC e të tjerë., 2005). Kjo do t i mundësonte komunitetit të biznesit të shfrytëzonte me përfitim vlerën e shtuar që shoqërohet me krijimin e një vazhdimësie të burimeve mjedisore dhe territoriale që shtrihen nga Laguna e Nartës (tashmë pjesë e investimeve në sektorin e turizmit 68 dhe e caktuar si zonë e mbrojtur) deri në jug të Gjirit të Vlorës (pjesë e zonës së mbrojtur, e një parku kombëtar dhe e rezervuar nga Bashkia e Vlorës për zhvillim të orientuar drejt turizmit). Për më tepër, vetë rizhvillimi industrial mund të kërkojë veprime të rëndësishme riparuese. Në Vlorë, vendi i një terminali karburantesh 69 në bregdet i përuruar kohët e fundit, u përcaktua si një pikë e nxehtë industriale (UNEP, 2000) për shkak të rreziqeve të menjëhershme që paraqiste për mjedisin dhe shëndetin publik. Dekontaminimi 70 nga zhiva i ish-fabrikës së Sodës/PVC që ndodhet 68 Ndër investitorë, mes të tjerëve, janë edhe Vista Group Sh.p.k. dhe Veve Group. 69Administrohet nga Petrolifera Italo-Albanese Sh.a., pjesë e Grupit PIR. 70 Pastrimi nga ndotja 235

KAPITULLI II në këtë zonë, thithi shumë fonde nga komuniteti i donatorëve të huaj 71 (Bankwatch, 2008: 11) dhe pastrimi i pikës së nxehtë industriale të ndotur kimikisht në Porto Romano, një Park Energjetik dhe Industrial i shpallur si i tillë që nga viti 2004, u financua nga Banka Botërore si pjesë e projektit të zhvillimit të bregdetit (Banka Botërore, 2005). Kjo sugjeron se pretendimi për kosto të larta kapitali që duhen për të rigjallëruar një vend të ndotur, nuk mund të përbëjë argumentin e duhur për të kundërshtuar fizibilitetin e zhvillimit alternativ të turizmit. Të vlerësosh kapacitetin e burimeve territoriale për t i dhënë vlerë ekonomike me anë të zhvillimit të turizmit, ose energjisë kërkon një vlerësim krahasues të kostove të nevojshme për rehabilitim, për ta bërë territorin të përshtatshëm për investime energjie apo turizmi. Më pas, kostot e rehabilitimit duhet të vlerësohen përkundër shlyerjes së pritshme në kontekstin e gjerë ekonomik dhe hapësinor të vendit në fjalë. Një ish-zonë industriale e ndotur, e vendosur nga pikëpamja strategjike në mes të zonave me interes panoramik, çlodhës dhe mjedisor (si plazhi i Triportit), mund të sigurojë të sjellë përfitime më të shpejta dhe më të sigurta sesa rizhvillimi industrial i saj. Nga ana tjetër, kostot e rehabilitimit për zhvillimin industrial ose energjetik mund të jenë më të lehta për t u mbuluar nga sektori privat. Sektori i turizmit, i polarizuar midis mikro-ndërmarrjeve vendore apo shumëkombësheve të mëdha të turizmit të ndërgjegjshme për rreziqet e marketingut të destinacioneve turistike, mund të mos investojnë në ish-zona industriale, nëse nuk mobilizohen në fillim investime të mëdha publike për rehabilitimin e zonës dhe për vendosjen e infrastrukturës bazë. Ndonëse përfshirja e vlerësimeve të kostove oportune në manaxhimin e terreneve të ndotura mbetet një përparësi, ka një shqetësim që autoritetet e planifikimit, si rezultat i pushtetit të tyre të pamjaftueshëm, ose të dobët për të bërë marrëveshje, mund të lejojnë zhvillimin industrial në zona të gjelbra, duke pasur parasysh kostot e 71 Punimet për rigjenerimin në Vlorë u financuan nga qeveria çeke dhe u kryen nga kompania çeke Geotest. http://www.geotest.cz/engl/azahr.htm 236

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? pakta financiare të rehabilitimit me të cilat do të përballet zhvilluesi, në krahasim me investimet (me fitim nga pikëpamja e biznesit) në një zonë ekuivalente të kontaminuar. Në studimin për caktimin e vendit për termocentralin e KESH-it 72, një komponent i Parkut të Vlorës, u përdor një metodologji e automatizuar për të analizuar gjashtë vende të mundshme mbi bazën e një sërë kriteresh zhvillimi. Në këto kritere përfshiheshin kostot e rehabilitimit të terrenit, ku ato vende që kërkonin rehabilitim intensiv merrnin më pak pikë (MWH, 2003: 87; BERZH, 2004: 1). Si rezultat i këtyre rekomandimeve, termocentrali u vendos faktikisht në zonën Vlora B (një zonë e gjelbër), përkundër (mes të tjerave) zonës Vlora A një zonë që kërkonte shumë punë me dekontaminimin e zhivës dhe që praktikisht u përdor pjesërisht nga terminali i karburanteve në bregdet (i miratuar më pas). Ky mekanizëm vendimmarrjeje dështoi në përcaktimin e kostos së mundësisë së humbur për zhvillimin alternativ, të shoqëruar me një skenar pa projekt (Bankwatch, 2008). Shqetësimi më i madh është se kostot financiare të rehabilitimit të zonës u lejuan të shpërfillnin kostot (më të larta) sociale dhe mjedisore të shoqëruara me rehabilitimin dhe rizhvillimi e zonave të kontaminuara dhe të rrezikshme nga pikëpamja mjedisore. Ky ishte rasti ku edhe investitori (në këtë rast një ndërmarrje shtetërore që merr rregullisht subvencione shtetërore) mund të kishte toleruar kosto pak më të larta kapitale në shkëmbim të uljes së rreziqeve mjedisore dhe të humbjes së mbulesës së tokës, ndërkohë që do të siguronte të njëjtat shlyerje të investimit. 4.1.2 Efiçienca ekologjike Vlerësimi i avantazheve krahasuese të zhvillimit të energjisë/ turizmit duhet të përcaktojë koston e fitimeve apo humbjeve të ndryshme të efiçiencës ekologjike që mundësitë e planifikimit al- 72 Ky studim iu dha me kontratë konsulentit Montgomery Watson Harza nga qeveria shqiptare në vitin 2001. 237

KAPITULLI II ternativ gjenerojnë. Një mënyrë për ta përcaktuar nga ana sasiore efiçiencën ekologjike të një përzierje politikash të caktuara është të llogaritet zona e ndikimit ekologjik 73, një masë e zonës bioproduktive (në hektarë) që duhet për të mbajtur një popullatë. Ky variabël vlerëson ekuivalentet e tokës që duhen për të gjeneruar faktorë të mjaftueshëm produktiviteti, për të plotësuar kërkesën për konsum dhe për të asimiluar produktet mbetje. Vlerësimi i efiçiencës ekologjike të infrastrukturës së turizmit dhe energjisë ka rëndësi të madhe, nëse politika dhe planifikimi supozohet se gjenerojnë zhvillim të ndershëm dhe të drejtë. Kjo ndodh sepse pasojat sociale-ekonomike të deficitit ekologjik 74 duket se do të mbarten më shumë nga të varfërit. Kur shkelen kufijtë ekologjikë, komunitetet e varfra janë shumë më pak në gjendje të përballojnë krizën e burimeve, duke zbatuar një teknologji më të efektshme mjedisore, apo duke lehtësuar dëmet në ekosistem. (Lee, 2006: 18). Prandaj, kur disponohet kapital publik për shpenzimet në infrastrukturë, duhet të sigurohet efiçienca ekologjike me qëllim që të sigurohet paanshmëria dhe drejtësia e pasojave. Nëse nuk mbështetet nga infrastruktura dhe tregjet e nevojshme kolaterale (transporti publik, energjia e rinovueshme, baza bujqësore etj.), zhvillimi i turizmit ka mundësi të krijojë një barrë për gjurmën ekologjike nëpërmjet mbështetjes tek transporti që emeton karbon burimi kryesor i emetimeve që lidhen me turizmin (Kelly e të tjerë, 2007: 69) dhe tek varësia në distanca të mëdha për zinxhirin e furnizimit ushqimor (me konsum të lartë karburanti dhe uji) nga importi (Swilling, 2006: 48). Në Lezhë, përkushtimi i madh i bashkisë ndaj zhvillimit të ekoturizmit (MoL 75 et al, 2006: 45) është kombinuar mjaft mirë me një program politikash që synojnë rritjen e prodhimit të agrobiznesit 73 Ecological footprint ose gjurma ekologjike. 74 D.m.th., burimet e padisponueshme të ekosistemit që duhen për të përballuar tejkalimin në prodhim dhe konsum. 75 Bashkia e Lezhës në referenca të këtij artikulli të përkthyer nga anglishtja referohet si MoL. 238

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? vendës (PNUD et al, 2005a: 62). Kjo mund të ketë efekte pozitive duke konsoliduar produktivitetin dhe identitetin e operatorëve të sektorit të turizmit edhe më shumë drejt fazave të mëtejshme (PAP/RAC et al, 2005: 208). Për më tepër, organizimi i industrisë së përpunimit ushqimor në një park industrial, procesi i zonimit dhe tenderimit të të cilit është në rrugë e sipër, mund t i lejojë vetes përfitime modeste të efiçiencës ekologjike, me anë të përmirësimit të aglomeratit të tokës bio-produktive (Jin et al, 2009: 2946), si dhe kursimit të mëpasshëm të mbulimit të tokës për qëllime të tjera ekonomike të lidhura me turizmin. Fitime të tjera mund të realizohen duke hartuar dhe imponuar rregulloret e nevojshme dhe stimujt financiarë, për të mbajtur në nivel vendor aksionet e produktit energjetik të centraleve elektrike të planifikuara me biomasë si dhe të dy mullinjve me erë që do të ndërtohen midis Lezhës dhe Portit të Shëngjinit 76. Në planin e tanishëm të biznesit të operatorit, 100% e prodhimit do të eksportohet në Itali me anë të një linje të veçantë interkonjeksioni nënujor. Përmirësimi i mbajtjes së produktit vendor do të mundësonte një rritje të aksioneve të energjisë së rinovueshme në strukturën kryesore vendore të furnizimit me energji si dhe forcimin e kapacitetit prodhues të bizneseve vendore, shpesh të varfra në energji. Përveç kësaj, hapja e mundësive për agrobiznes dhe përpunimin ushqimor mund të sugjerojnë përpjekje të përbashkëta midis bazës vendore të prodhimit dhe furnizimit drejt e në burim të karburantit organik për centralin e planifikuar të biomasës. Evidentimi i zinxhirit të furnizimit do të ofronte një zbutje të varësisë vendore tek importet (kryesisht me transport) si dhe një gjelbërim të integruar të zinxhirit vendor të vlerës të energjisë. 76 Investitor është kompania Ital Green Energy Sh.p.k. (Marseglia Group) dhe marrëveshja u nënshkrua në janar të vitit 2009. Projekti, që funksionon jashtë kuadrit koncensionar, është aktualisht në fazën e projektimit dhe përfshin një uzinë biomase 135 MW, dy ferma mullinj me erë për një kapacitet total të instaluar prej 234 MW dhe një linjë (interkonjeksion) nënujore tregtare ndërkombëtare. 239

KAPITULLI II 4.1.3 Nevojat dhe aspiratat vendore dhe kapaciteti i biznesit Për të siguruar se investimet publike në infrastrukturën e energjisë/ turizmit nxisin rritjen e sektorit privat përkatës (Swilling, 2006: 23), në planifikimin vendor dhe përcaktimin e vendit për infrastrukturën duhet të merret parasysh edhe mundësia në nivel vendor për burimet njerëzore, si dhe kapaciteti, aspiratat dhe njohuritë teknike të strukturës ekzistuese të biznesit. Kjo ka shumë rëndësi për të mundësuar pjesëmarrjen e firmave vendëse dhe komunitetin vendor në përfitimet e fazave të mëtejshme të shpenzimeve në infrastrukturën e energjisë (Oliveira et al, 1990) ose për t iu përgjigjur pozitivisht investimeve publike në shërbimet e rehabilitimit apo në shërbimet e tjera mbështetëse të turizmit. Në Vlorë, në vitin 2001, një delegacion i bizneseve vendore i kishte dërguar një kërkesë Kryeministrit për ngritjen e një parku të industrisë së lehtë në veri të qytetit. Një propozim i ngjashëm për rizhvillimin e zonës së vjetër industriale iu paraqit administratës vendore nga një grup prej 128 drejtuesish të bizneseve vendore në vitin 2007. Në vizionin e komunitetit të biznesit të Vlorës, parku do t i shërbente sektorit në lindje të turizmit, duke forcuar bazën e prodhimit vendor që në rrënjë. Është argumentuar se autoritetet qendrore të planifikimit hapësinor i kanë përdorur pikëpamjet e komunitetit me qëllim justifikimin politik të përcaktimit të vendit të Parkut Energjetik dhe Industrial të Vlorës në vitin 2003 (Bankwatch, 2008: 28-32). Megjithatë, në kundërshtim me pritshmëritë vendore, impianti i miratuar do të përfshinte, mes të tjerash, edhe një termocentral 98 megavat, një port karburantesh, një terminal logjistik dhe komponentë të tjerë dëmtues për mjedisin 77 dhe jo industri të prodhimit dhe përpunimit të ushqimeve. Edhe pse disa nga këto projekte infrastrukture justifikohen në kontekstin e objektivave kombëtarë të politikave energjetike dhe industriale (RSH, 2007: 67), ato nuk arrijnë dot të krijojnë stimujt e 77 Investitorët ishin KESH, Petrolifera Italo-Albanese Sh.a., Zumax AG, Albanian Macedonian Bulgarian Oil Corporation (AMBO). 240

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? duhur për të nxitur firmat vendëse të marrin pjesë financiarisht. Pjesa më e madhe e projekteve financohen nga institucione financiare të huaja dhe vihen në zbatim nga kompani ndërkombëtare. Ajo që është më e rëndësishme është se ato nuk i kushtojnë aspak vëmendje përparësive për investime dhe agjendës së zhvillimit të sektorit privat vendor, që është përqendruar kryesisht në industrinë e lehtë, në shërbime dhe në turizëm. Kjo do të thotë se nevojat, dëshirat dhe kapacitetet e strukturës së biznesit janë margjinalizuar në procesin e përgjithshëm të planifikimit të infrastrukturës, pavarësisht thirrjeve drejtuar qeverisë për të hartuar një kuadër hapësinor dhe politikash dhe me anë të të cilit të mundësojë një kapitalizim me të madh të kapitalit shoqëror dhe njerëzor në nivel vendor. Kuadri i zhdërvjellët dhe përfshirës i planifikimit të territorit duhet të nxjerrë në pah pronësinë vendore (Ligji Nr.10119 78 ), si dhe të synojë rregullimin e dinamikës së tregut vendor dhe të mos imponojë artificialisht një vizion zhvillimi. Një model i tillë do të shërbente edhe për të shkurajuar format nënoptimale të vetërregullimit të tregut dhe kështu, të zbusë linjën e gabimit të zënies formale/ informale të tokës dhe të veprimtarisë ekonomike (Niented, 1998). Kjo vijë gabimi e largon ekonominë vendore nga kanalet formale të planifikimit hapësinor dhe përjetëson kështu anashkalimin e prodhimit dhe të tregjeve vendëse, si dhe mungesën e masave për të përmirësuar kapacitetin rregullator dhe atë të vjeljes së të ardhurave të institucioneve vendore. 4.1.4 Zhvillimi ekonomik dhe ulja e varfërisë në nivel vendor Mundësitë e planifikimit hapësinor dhe të përcaktimit të vendit ku ndërtohet infrastruktura e prodhimit të energjisë, duhet të vlerësohen gjithmonë në kontekstin e një strategjie më të gjerë vendore dhe rajonale për zhvillimin social-ekonomik. Pavarësisht kësaj, nuk 78 Ligji nr. 10119, datë 23.4.2009, Për planifikimin e territorit. 241

KAPITULLI II është e qartë ende nëse praktikat e planifikimit mund formëzojnë me efikasitet sjelljen e tregut dhe të realizojnë ndryshimin social (Adams, 1994: 79). Për një prej tyre, investimi në turizëm, veçanërisht nëse drejtohet ekskluzivisht nga shumëkombëshe të mëdha, mund të riprodhojë modelet ekzistuese të pabarazisë shoqërore, duke përjashtuar popullatën vendëse nga përfitimet. Për më tepër, investimet e drejtpërdrejta të huaja në turizëm mund të imponojnë modele kulturore të aktiviteteve argëtuese dhe të zhvillimit mundësisht të ndryshme me identitetet vendore (Mowforth et al., 2003: 44). Nga ana tjetër, energjia është një industri që kërkon pak krah pune dhe ofron shumë pak për të zbutur varfërinë me anë të krijimit të vendeve të reja të punës. Si për t i keqësuar gjërat, ndotja e kapitalit të energjisë mund t i ngarkojë ekonomisë vendore një barrë mjedisore, ndërkohë që ende nuk zgjidhen çështjet e mungesës së energjisë në nivel vendor; aq më tepër fakti që produkti shpërndahet në gjithë vendin, pa menduar fare për rajonin që mbart barrën më të madhe mjedisore, duke strehuar një njësi prodhimi të kësaj energjie. Këto konsiderata nxjerrin në pah vazhdimisht nevojën për të kryer analiza të gjithanshme kosto-përfitime, për të përcaktuar nëse vëmendja ndaj zhvillimit të energjisë dhe industrisë, përkundër asaj tek sektori i turizmit, do të mund të krijojë përfitime neto shoqërore-ekonomike për banorët vendës. Ndonëse në Vlorë një vlerësim i tillë nuk u krye në mënyrë transparente nga ku dalin pyetje mjaft të rëndësishme në lidhje me përfshirjen e mundshme social-ekonomike të shtresës së varfër të popullsisë planifikimi për Parkun Industrial dhe Energjetik të Durrësit u mbështet nga vlerësime të gjithanshme për ndikimin social dhe mjedisor. 79 Potenciali i Durrësit për rritje të mëtejshme të turizmit është kryesisht i kufizuar, ndaj edhe bashkia në rendin e saj të ditës ka si fokus 79 Për Parkun Industrial të Durrësit u krye një Vlerësim i gjithanshëm i Ndikimit në Mjedis nga firma britanike e konsulencës Landell Mills në vitin 2008. Për Parkun e Vlorës, si një i tërë, nuk u krye asnjë vlerësim i tillë, por vetëm për disa komponentë të caktuar të tij (Bankwatch, 2008). Kjo është për t u habitur po të kemi parasysh ndikimet e mëdha ekonomike, shoqërore dhe mjedisore që ka Parku në mjedisin dhe ekonominë vendore. 242

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? konsolidimin e sektorit ekzistues, rritjen e zërit të saj në procesin e vendimmarrjes, përmirësimin e infrastrukturës urbane, përmirësimin e profilit mjedisor të qytetit dhe nxitjen e marketingut të Durrësit si destinacion në krahasim me zgjerimin e sektorit të turizmit (PNUD et al., 2005b; Ministria e Mbrojtjes et al, 2006). Për më tepër, korridori Tiranë-Durrës, si një aglomerat me rritje të shpejtë, pritet të drejtojë bazën e prodhimit kombëtar, nga prodhimi tek logjistika. Kështu, Parku do të funksiononte në këtë kontekst dhe do të krijonte më shumë mundësi punësimi, sesa industria tashmë e ngopur e turizmit bregdetar (Landell Mills, 2008). 4.1.5 Kapaciteti i drejtuesve dhe administratës vendore Së fundi, planifikimi i hapësirës duhet të përcaktojë faktorët dhe të vlerësojë nivelet e ndryshme të kapacitetit drejtues që duhet të sigurojë administrata vendore për të garantuar suksesin e investimit në infrastrukturë. Parqet e mëdha industriale dhe energjetike zakonisht rregullohen (në aspektin hapësinor, ekonomik dhe fiskal) nga institucionet e nivelit qendror, ndërkohë që zhvillimi i turizmit vendor dhe ekoturizmit pengohet kryesisht nga kapaciteti i administratës vendore për të vënë në zbatim rregulloret e këtij sektori (nga akreditimi i hoteleve deri tek standardet e cilësisë për ujin dhe ushqimin), për të administruar me efektivitet planifikimin urban, si dhe për të ofruar transport efikas dhe infrastrukturë për shërbimet publike (drita, ujë, kanalizime, gjelbërim). Në këtë prizëm, investimi në ngritjen e kapacitetit në nivel bashkie duhet të kuptohet edhe si një mënyrë për t i mundësuar administratës vendore të ushtrojë më shumë kontroll mbi zhvillimin e turizmit dhe ekoturizmit. Në fakt, ndërhyrjet e mëparshme të komunitetit të donatorëve të huaj në sektorin e turizmit 80 janë kritikuar sepse kanë ecur me një ritëm më të shpejtë sesa kapaciteti 80 P.sh, Plani i Manaxhimit të Zonës Bregdetare Shqiptare 1995-1996 i Bankës Botërore/ METAP (Banka Botërore, 2002: 2). 243

KAPITULLI II zbatues i institucioneve shqiptare (PAP/RAC e të tjerë, 2005). Për këtë arsye, skenarët e mundshëm të investimeve në të ardhmen duhet të vlerësohen edhe duke marrë në konsideratë kapacitetin e organeve përkatëse për të ruajtur kontrollin dhe për të pasur pronësinë mbi format e zhvillimit të hapësirës të fokusuar në turizëm ose në energji. 4.2 Degradimi mjedisor Ekonomitë e prodhimit të energjisë dhe të turizmit ndërveprojnë duke konkurruar për burimet e pamjaftueshme mjedisore dhe territoriale, por degradimi i mjedisit vendor i krijuar nga sektori i energjisë mund të ndikojë mjaft negativisht në realizueshmërinë e prodhimit dhe konsumimit të produkteve të turizmit (madje edhe anasjelltas). Prandaj, analiza për planifikimin e ujdive midis zhvillimit të energjisë dhe turizmit, jo vetëm që duhet të marrë parasysh efikasitetin e përgjithshëm ekologjik të skenarëve alternativë të zhvillimit (siç diskutohet në Seksionin 3.1.2), por edhe ndikimin vendor të veprimtarive të ndryshme ekonomike në cilësinë e mjedisit. Duke pasur parasysh se strategjia aktuale e energjisë fokusohet në arritjen e sigurimit të energjisë me anë të një ngarkese minimale të vazhdueshme për energji të prodhuar me karburant fosil (IEA, 2008: 135), shqetësimi për degradimin e mjedisit duhet të nxisë përqendrimin në pakësimin e rreziqeve të derdhjes së karburanteve, të cilat shoqërojnë procesin e trajtimit të produktit të karburantit në zonat bregdetare. Këto të fundit pritet të rriten, si rezultat i rritjes së kërkesës nga termocentralet e reja dhe ato në proces planifikimi. Në këtë kontekst, ndërtimi i dy terminaleve të reja bregdetare në Porto Romano dhe Vlorë do të sjellë përfitimet modeste për efikasitetin mjedisor, përderisa shkarkimi i karburantit administrohet me standarde të dobëta mjedisore ose larg bregut, në det të hapur, ose brenda porteve tregtare të Shëngjinit, Durrësit apo Vlorës. Me op- 244

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? eratorin e terminalit të Vlorës, si operatori i vetëm në Gjirin e Vlorës (Ligji Nr. 9231, Neni 8) si dhe me legjislacionin mjedisor që me efektivitet ndalon ngarkimin e karburanteve në det të hapur (Ligji Nr. 9055, Neni 194, 3b), rreziqet nga derdhja e karburantit mund të ulen më mënyrë të konsiderueshme dhe rrjedhimisht edhe rreziqet për degradimin mjedisor në nivel vendor. Kjo ka rëndësi për zhvillimin e turizmit, përderisa niveli historikisht i lartë i ndotjes në Vlorë dhe Shëngjin (UNEP [PMKB], 2003: 13) rrezikon ekosistemet e lagunave vendore të caktuara si rezerva natyrore dhe derdhje të tjera karburanti nuk bëjnë gjë tjetër veçse rrisin ndotjen tashmë të lartë të ujit. Duke pasur parasysh kuadrin e politikave që po ecën përpara në përfshirjen objektivave për uljen e rreziqeve nga derdhjet, nuk është ende e qartë se mbi ç baza do ta justifikojë KESH prokurimin e karburantit për termocentralin e Vlorës nga një anije-cisternë në det të hapur, në vend që të përdorte terminalin pranë në bregdet. Dihet që cisterna parashikohet të paraqesë rreziqe të mëdha të paneglizhueshme të derdhjeve të karburanteve (MM, 2003: 78; BERZH, 2004: 6). Është e besueshme se ndërtimi i impiantit ishte si rezultat i studimeve të pakujdesshme mjedisore dhe teknike gjatë fazës së planifikimit (Bankwatch, 2008: 8). Vlerësimi i parë për ndikimin në mjedis nuk përfshiu një analizë të ndikimit të impiantit në mjedis dhe u mbështet tek disponueshmëria e cisternave të vendosura pranë që i përkisnin ish-rafinerisë shtetërore ARMO. Kjo e fundit u hoq më vonë për arsye teknike; për më tepër, u argumentua se një ndërmarrje publike si KESH për prokurimin e karburantit nuk mund të mbështetej në terminalin bregdetar (depozitat po pranë tij) të administruar nga firma private. Megjithatë, me një mundësi më të sigurt prokurimi të gatshme, si dhe me një ndërgjegjësim në rritje të degradimit mjedisor të lidhur me derdhjen e karburanteve, është shumë pak të diskutosh nëse KESH duhej të investonte në një çisternë, le pastaj të operonte impiantin, duke injoruar rreziqet e derdhjeve. Për më tepër, ligji rezervon të drejtën ekskluzive të terminaleve bregdetare për të realizuar shkarkimin e karburanteve në Gjirin e Vlorës vetëm nëse një termocentral i madh do të ndërtohej në Gji (Ligji 245

KAPITULLI II Nr. 9231, Neni 8/2). Me një kapacitet të instaluar prej 98 megavat, termocentrali i KESH-it zor se mund të kualifikohet si TEC 81. Kjo do të thotë se përveç se është një politikë e keqe mjedisore, vendimi i KESH-it për të operuar prokurimin e karburantit në det të hapur mund të jetë edhe i paligjshëm. Ky shembull sugjeron se ndërkohë që po kristalizohet perspektiva për degradimin e mjedisit vendor, në kuadrin politik dhe normativ mungon ende vazhdimësia në zbatimin e tij. Po ashtu, rreziku i degradimit të mjedisit vendor si një pengesë për zhvillimin e turizmit shpesh nuk evidentohet si i tillë në strategjitë rajonale dhe vendore (PNUD et al., 2005b: 76-78). Si rezultat, hartuesit e politikave për zhvillimin e turizmit nuk arrijnë të përfshijnë plane zbutjeje që të synojnë pakësimin e trysnive negative të degradimit mjedisor. Nga ana tjetër, rehabilitimi mjedisor nuk po kuptohet qartësisht si një përparësi strategjike për sektorin e turizmit, duke rrezikuar në një farë mënyre edhe mbështetjen e domosdoshme nga komuniteti i biznesit turistik. 4.3 Energjia, turizmi dhe ndryshimi i klimës Tregjet e turizmit vënë kapital nga burimet mjedisore dhe klimatike për të prodhuar dhe shitur produkte turistike. Përmes mbështetjes së tyre faktike në sistemin e energjisë (kryesisht për transportin e udhëtarëve), prodhimi dhe marketingu i produkteve të turizmit gjeneron efekte anësore në formën e emetimeve të karbonit në shkallë globale përtej ndikimeve mjedisore në vend. Edhe pse efektet e mundshme të ndryshimit të klimës nga njeriu ende nuk po kuptohen ashtu siç duhet (Dubois et al., 2006), është mëse e qartë se tregu i turizmit nuk mbështetet në forcat e veta: konsumimi i produktit mund të minojë edhe më tej prodhimin. Mund të ketë në thelb, makineri që prodhojnë efekte dytësore, që synojnë t i heqin kostot [e tyre] të vërteta (mjedisore) disa nga të cilat duket se janë afatgjata nga bilancet financiare (Storm, 2009: 1017). 81 Kapaciteti i instaluar i termocentralit të planifikuar ENEL në Porto Romano është 1600 MW. 246

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? Në këtë kuptim, Strategjia Kombëtare e Turizmit pranon se pa përpjekje agresive, të cilat sigurojnë qëndrueshmërinë e burimeve natyrore dhe kulturore, Shqipëria nuk do të mund të sigurojë në treg një vend të përshtatshëm për të thithur turistë (RoA. 2007b: 15). Megjithatë, në Shqipëri nuk janë hartuar apo në fuqi plane veprimi për adresimin e ndryshimeve klimatike (IEA, 2008: 154). Gjithashtu, nuk është hartuar ndonjë strategji minimizimi, përmes së cilës të trajtohet varësia e sektorit të turizmit nga karboni (në Shqipëri, transporti jep 53% të emetimeve të karbonit). Si rrjedhojë, nuk është krijuar ndonjë kuadër rregullator apo investimesh, i cili të promovojë prodhim dhe konsum me emetime te ulëta karboni në sektorin e turizmit. Sektorit të turizmit shqiptar duket se do t i duhet të paguajë haraçin e ekonomisë që emeton karbon, me anë të efekteve klimatike të ngrohjes globale dhe, në terma afatshkurtra, me hyrjen në fuqi të rregulloreve europiane të pakësimit të karbonit me përafrimin e Shqipërisë në BE. Së pari, ndryshueshmëria e klimës në Shqipëri ka treguar se ajo ka një ndikim të madh në rezervat ujore dhe rrjedhimisht në sektorin energjetik që varet aq shumë nga uji (OKB Shqipëri, 2007: 20). Së dyti, edhe pse Shqipëria, si vend jo anëtar i Shtojcës 1, do të ketë një status të veçantë brenda politikës së BE-së për klimën dhe nuk është e detyruar të përmbushë objektivat e uljes së emetimeve të karbonit, ajo do të futet automatikisht në zonën e BEsë të Skemës së Shkëmbimit të Karbonit, ashtu si edhe dy vendet jo anëtare të Shtojcës 1, vende të cilat iu bashkuan BE-së në vitin 2004 82 (RoM, 2006). Ka mundësi që çmimet e larta të karbonit, të shoqëruara me varësinë e Shqipërisë ndaj importit të karburanteve mund të ndikojnë në rritjen e çmimeve për një sërë mallrash (Hill, 2006), duke ndikuar kështu në konkurrueshmërinë e produkteve të turizmit të Shqipërisë. Kjo nxjerr në pah nevojën për një plan të plotë përshtatjeje për t i mundësuar tregjet e turizmit të kalojnë në procese më pak ndotëse prodhimi dhe konsumi duke filluar që nga infrastruktura e transportit me qëllim zbutjen e ndikimit të 82 Malta dhe Qipro 247

KAPITULLI II mundshëm ndaj rritjes së çmimit të produkteve të karburantit për shkak të rregulloreve të karbonit. Në aspektin e furnizimit me energji, rritja e stokut të kapitalit ndotës të energjisë, e nxitur edhe nga investimet e kompanive të shënuara në Shtojcën 1 në rajone pa mbulesa karboni, mund të komprometojë kapacitetin e Shqipërisë për të realizuar qëllimet e saj në pakësimin e emetimit të karbonit, ndërkohë që ekonomitë në zhvillim dhe në tranzicion do të ecin më përpara në politikat e zbutjes së ndryshimit të klimës (Muhovic-Dorsner, 2005: 243). Nga perspektiva e veprimit global për klimën, vonesa dritëshkurtër apo mungesa e largpamësisë në angazhimin ndaj veprimeve ndërkombëtare dhe kombëtare për klimën nga ana e ekonomive në tranzicion, mund të rrisë koston e përgjithshme të përshtatjes së klimës, mund të pengojë hyrjen e teknologjisë së rinovueshme, si dhe mund të rrisë efektet e rrjedhjes së karbonit, ndërkohë që kapitali i vjetër ndotës i energjisë rivendoset në botën e vendeve në zhvillim (Bosetti et al, 2009; Hill, 2006). Investimi sa më herët në një strukturë të qëndrueshme rregullatore për të mbajtur investimet e drejtpërdrejta të huaja në infrastrukturë ndotëse energjie, nxitja e investimeve në teknologji të rinovueshme dhe mbajtja e një përqindjeje të madhe të prodhimit nga termocentralet me pronësi të huaj, duhet të kthehet në përparësi nëse Shqipëria nuk do që të humbasë nga marrëveshjet ndërkombëtare për klimën. Kanalizimi i perspektivës së ndryshimit të klimës në politikat e energjisë duhet të përfshijë veprime si nga ana e kërkesës aty ku energjia mbështet tregjet e turizmit (mes të tjerave) ashtu edhe nga ana e ofertës, duke krijuar stimuj për një përzierje të karburanteve me burimet e rinovueshme. 4.3.1 Strategjitë e zbutjes në segmentin e kërkesës Në Shqipëri planifikimi i energjisë mbetet kryesisht i drejtuar nga kërkesa dhe i orientuar nga oferta. Janë parashikuar mod- 248

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? elet e ardhshme të kërkesës për energji (të drejtuar nga kërkesa) dhe janë planifikuar përshtatjet nga ana e furnitorit (të orientuar nga oferta), pavarësisht përkushtimit të shprehur qartazi për programet e efiçiencës së energjisë (RSH, 2007a; Oliveira et al., 1990). Nëse duam të arrijmë qëndrueshmëri nëpërmjet prishjes së rrethit vicioz turizëm/energji, planifikimi i politikave duhet të drejtohet nga oferta dhe të orientohet nga kërkesa. Investimet dhe rregulloret duhet të drejtohen nga nevoja për të kaluar në një përzierje karburantesh me karbon të ulët (të drejtuar nga oferta) (shih 3.3.2) dhe përshtatjet duhet të bëhen ashtu si përdoret dhe konsumohet energjia (e orientuar nga kërkesa). Nga ana tjetër, kjo do të thotë mundësimin e kërkesës së fshehtë, d.m.th., të ofrohen mekanizma për të favorizuar fushat e prodhimtarisë së ulët të ekonomisë, të cilat, duke pasur parasysh zhvillimin e ulët të tregut, informalitetin e tregut të punës, dhe deficitin e infrastrukturës, mund të vendosen aq keq sa të mos kenë mundësi të përfitojnë nga investimet e mëdha të energjisë. Turizmi rural, i parashikuar si promotor i mundshëm i zhvillimit social-ekonomik në fshat, është një treg i tillë margjinal, aksesi i të cilit në energjinë me efiçiencë mjedisore duhet parë si përparësi, me qëllim fuqizimin e rritjes së tij, si dhe për të siguruar qëndrueshmërinë e tij ekologjike (RSH, 2007a: 12; Hall, 2000: 40). Në aspektin tjetër, është e nevojshme të formëzohet kërkesa, d.m.th., të krijohen stimuj për ndryshimin strukturor në mënyrën si konsumohet energjia, duke nxitur skema të financueshme të efiçiencës së energjisë. Shteti duhet të veprojë si ndërmjetës midis konsumatorëve të produktit të turizmit dhe ofertuesve, me synim shpërbërjen e rrethit vicioz energji/turizëm. Kjo përfshin financimin e efiçiencës së energjisë për veprimtari të caktuara turistike ku konsumohet shumë energjia elektrike, angazhimin e sektorit privat vendës dhe ngritjen e ndërgjegjësimit tek aktorët kryesorë të turizmit (IEA, 2008: 153). Aktualisht, Programi Kombëtar i Efiçiencës së Energjisë, i parashikuar sipas Ligjit Nr. 9379, përcakton një kuadër për ta arritur këtë, duke ngritur kompetenca institucionale 249

KAPITULLI II dhe duke hartuar mjetet e duhura për të. Më kryesorja, programi nuk arrin dot të përfshijë në mënyrë kuptimplote pushtetin vendor në përpilimin e të dhënave dhe hartimin e përgjigjes përkatëse për sfidat e efiçiencës së energjisë. Kjo mund të pengojë shtjellimin e politikave për efiçiencën e energjisë dhe përkthimin e tyre në veprime dhe përfitime konkrete në terren. Në të njëjtën linjë, nëpërmjet Strategjisë së Sektorit të Energjisë janë evidentuar kryesisht masa për efiçiencën sipas sektorëve (për sektorin e shërbimit, industrisë, etj.). Deri në 2015 parashikohet një kursim i mundshëm prej 22% në konsumin e përgjithshëm (RSH, 2007a: 85). Edhe pse në parim kjo rezulton në kursime të konsiderueshme në kostot e karbonit dhe kapitalit për investime në prodhimin e energjisë, në praktikë përfitimet nga efiçienca nuk mund të realizohen nëse nuk planifikohen me detaje masa dhe plane veprimi për secilin sektor, për të mundësuar që sektorë të caktuar (përfshirë këtu edhe turizmin) të përshtaten ndaj kërkesave për efiçiencën e energjisë. Për më tepër, nuk ka dispozita për të dekurajuar nëntregjet turistike me efiçiencë të ulët mjedisore, me anë të kuadrit rregullator dhe fiskal. Fakti se turizmi masiv bregdetar, ashtu edhe nënsektorët përkatës ekologjikë janë ende në fazat e para në Shqipëri, mund të përbëjë një përparësi për zbatimin e masave të sistemit për përmirësimin e qëndrueshmërisë mjedisore të turizmit me anë të politikave të orientuara nga kërkesa. 4.3.2 Strategjitë e zbutjes nga ana e ofertës Për t u siguruar se infrastruktura publike përmbush nevojën për performancë të lartë mjedisore në sektorin e turizmit, njësitë e pushtetit vendor dhe operatorët privatë duhet të njohin pjesën e tyre në përpjekjet mbarëkombëtare drejt ngritjes së një sistemi energjetik pa karbon në segmentin fundor të prodhimit. Me energjinë hidrike që zë 20% të Furnizimit Kryesor Total me Energji të Shqipërisë dhe në vitn 2005 96% të përzierjes së energjisë 250

A mundet Shqipëria të përballojë Kostot e Manaxhimit Mjedisor? elektrike (IEA, 2008: 149), energjia hidrike e Shqipërisë konsiderohet me të drejtë si shtylla kurrizore e prodhimit të energjisë. Për më tepër, Strategjia e Sektorit të Energjisë parashikon një synim për të rritur përqindjen e energjisë së rinovueshme në rreth 40% të furnizimit kryesor total me energji në vitin 2020 (RSH, 2007a: 102). Prandaj, fakti se pjesa dërrmuese e barrës së karbonit nga tregjet e turizmit vjen nga transporti, sugjeron se varësia e sektorit të turizmit nga karburet mund të jetë e pandjeshme ndaj depërtimit të mëtejshëm të energjisë së rinovueshme në sektorin elektrik. Të paktën, kjo vërtetohet nëse nuk vendosen mekanizma që transporti i udhëtarëve të mbështetet më shumë në burimet dytësore të rinovueshme 83. Masat nga ana e kërkesës për rritjen e efiçiencës së karburanteve në sektorin e transportit (RSH, 2007a: 81), duhet të shoqërohen nga një shfrytëzim i më shumë mekanizmave për të prezantuar automjetet elektrike apo ato që funksionojnë me metan/lgp, veçanërisht në kontekstin e transportit publik si dhe në investimet e pushtetit vendor për transport në vendet turistike (Kelly et al., 2007). Kjo do të ndihmonte të kontrollohej jo vetëm sa energji përdoret, por edhe si konsumohet energjia, d.m.th., me anë të makinave ndotëse me naftë, apo me anë të makinave elektrike pa karbon. Duke pasur parasysh përdorimin e madh të ngrohjes së ujit me energji diellore në sektorin e hotelerisë (PNUD, 2008: 10), në programet aktuale të zhvillimit duhet të shqyrtohen edhe masat për sektorin e turizmit për të rritur kalimin nga energjia elektrike në atë të rinovueshme për vende të caktuara turistike 84. Politika strukturore e ofertës duhet medoemos të përqendrohet në infrastrukturën jetëgjatë të energjisë që përcakton se si prodhohet energjia. Minimizimi i kostove të karbonit për prodhimin e energjisë elektrike duhet të mbetet kështu një përparësi, veçanërisht duke pasur parasysh krizën e energjisë që po kalon Shqipëria dhe nevojat logjike për të siguruar energjinë me anë të diversifi- 83 Të tilla si energjia elektrike e prodhuar nga burime jofosile. 84 Programi i PNUD-it i kryer nën Nismën Globale për Forcimin dhe Transformimin e Tregut të Ngrohjes së Ujit me Energji Diellore të UNDEP/UNEP/GEF. 251