Анализа на секторски политики Политика за конкурентност и иновации ИПА 2 МЕХАНИЗАМ ЗА ГРАЃАНСКИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ (IPA2CSO)

Проектот ИПА 2 Механизам за граѓанските организации e спроведуван од ЕВРОТИНК, Еко-свест, Реактор и Зенит. Овој проект е финансиран од Европската Унија, ИПА Програма за граѓанско општество и медиуми 2014, грант број IPA / 2015 / 370-964, ИПА 2 Механизам за граѓанските организации (IPA2CSO). Анализа на секторски политики Политика за конкурентност и иновации ИПА 2 МЕХАНИЗАМ ЗА ГРАЃАНСКИТЕ ОРГАНИЗАЦИИ (IPA2CSO)

М-р Маријана Лончар Велкова Март 2017 Содржина ИЗВРШНО РЕЗИМЕ... 3 1. ВОВЕД... 3 2. ПРЕГЛЕД НА ИПА СЕКТОРОТ ВО РАМКИТЕ НА КОЈ СЕ СПРОВЕДУВА АНАЛИЗАТА.... 4 2.1. Националниот стратегиски документ за Република Македонија 2014 2020 година 4 2.2. Акцискиот документ од ИПА 2016 за секторот развој и бизнис опкружување... 6 3. МЕТОДОЛОГИЈА... 7 4. АНАЛИЗА И НАОДИ... 8 4.1. Целите на конкурентската политика... 8 4.2. Законско регулирање на конкуренцијата и нелојалната конкуренција... 8 4.3. Проекти кои се во спроведување... 9 а) Проект за локална и регионална конкурентност во туризмот (ПЛРКТ) во Македонија... 9 б) Едношалтерски систем за бизнис лиценци... 10 в) Систем на подобрување на координацијата во планирањето, спроведувањето, следењето и оценувањето на политиките за рамномерен регионален развој во Република Македонија (СиРеРа)... 11 г) Програма за зголемување на пазарната вработливост (Increase Market Employability)... 11 д) Програма за одржлив и инклузивен регионален економски развој во Македонија... 12 ѓ) Учиме од бизнис заедницата... 12 ж) Нискоемисиони развојни стратегии НЕРС (Low emission development strategies - LEDS)... 13 Проектот за инвестиции во чиста енергија се надоврзува на тековните активности за Проектот НЕРС (LEDS) - ниско-емисиони развојни стратегии - НЕРС. Проектот за инвестиции во чиста енергија беше тригодишен проект ( од април 2013 до 2016 година), 1

насочен кон поддршка на Владата на Република Македонија во процесот на подобрување на деловното опкружување во областа на обновливи извори на енергија.... 13 з) Други проекти, програми и активности кои имаат влијание врз поттикнувањето на конкурентноста и иновациите... 13 5. СТРАТЕШКИ ДОКУМЕНТИ И ПРОГРАМИ... 14 5.1. Стратегијата за конкурентност на Република Македонија 2016 2020... 14 5.2. Стратегија за иновации 2012-2020... 15 5.3. Национална стратегија за одржлив развој... 16 5.4. Програма за конкурентност, иновации и претприемништво ( 2016 година и 2017 година)... 17 2.5. Програма за економски реформи... 17 6. ПОЛИТИКАТА НА ЕУ ВО ДОМЕНОТ НА КОНКУРЕНТНОСТ И ИНОВАЦИИТЕ... 18 6.1. Историјатот на политиката за конкурентност во ЕУ... 18 6.2. Стратегијата на ЕУ 2020... 19 6.2. Регионална стратегија за поттикнување на конкурентност - 2020... 20 7. НАПРЕДОКОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА - КОНКУРЕНТНОСТ И ИНОВАЦИИ... 20 7.1. Извештај на Европската комисија за Македонија... 20 7.2 Рангирање според индексот за глобална конкурентност... 21 7.3. Други релевантни рангирања... 23 8. ИМПЛЕМЕНТАЦИЈАТА НА ПОЛИТИКАТА ЗА КОНКУРЕНТНОСТ ВО РМ ИСКОРИСТУВАЊЕТО НА ПОМОШТА ЗА ПОТТИКНУВАЊЕ НА КОНКУРЕНТНОСТА 24 а) Национален Совет за претприемаштво и конкурентност, Кабинет на заменик на Претседателот на Владата задолжен за економски прашања,... 24 б) Согледување на СДИ и нивниот ефект... 25 в) Бизнис секторот... 26 9. ЗАКЛУЧОЦИ 27 2

ИЗВРШНО РЕЗИМЕ 1. ВОВЕД Анализата е подготвена со цел да се направи преглед на политиките и мерките кои се преземаат за јакнење на конкурентноста како важен двигател на економскиот развој на Република Македонија. Во рамки на оваа анализа спроведено е истражување на секундарни извори на податоци, односно земени се предвид ИПА 2 стратешките документи, стратегиите и програмите како и активните мерки кои се однесуваат на поттикнување на конкуренцијата донесени од страна на Владата на РM и ресорните министерства, извештаите на Европската унија за Република Македонија, релевантните рангирањата и други значајни документи. За време на изработка на анализата, направени се разговори со претставници од надлежните институции кои имаат ингеренции во овој домен, а пред се Министерство за економија и Кабинетот на заменик претседателот на Владата на Р. Македонија задолжен за економски прашања. Исто така земени се предвид проценките на: бизнис заедницата претставена преку Стопанската Комора на Македонија, мислењата на потрошувачките организации претставени преку ОПМ во ИПА 2 механизмот на граѓанските организации и Европската банка за обнова и развој (ЕБОР) преку поддршката што ја дава за стимулирање на конкурентноста. Проценка на ефектите од спроведувањето на политиките и мерките наменети за подобрување на конкурентноста презентирани се во наодите од оваа анализа претставени во најголема мера во заклучоците, а дадените препораки можат да послужат за унапредување на соработката помеѓу сите заинтересирани страни преку 3

нови иницијативи кои ќе придонесат кон подобра конкурентска клима во нашата држава. 2. ПРЕГЛЕД НА ИПА СЕКТОРОТ ВО РАМКИТЕ НА КОЈ СЕ СПРОВЕДУВА АНАЛИЗАТА. 2.1. Националниот стратегиски документ за Република Македонија 2014 2020 година Приоритетите на финансиската помош на ЕУ за периодот 2014-2020 год се утврдени во Националниот стратегиски документ - како главен финансиски инструмент на поддршката на ЕУ за Р. Македонија 1, во секторите:1) Демократија и владеење; 2) Владеење на правото и темелни права; 3) Животна средина; 4) Транспорт; 5) Конкурентност и иновации; 6) Образование, социјална политика и вработување; и 7) Земјоделство и рурален развој. Поддршката од ЕУ треба да се одвива преку воспоставување на индикативни финансиски средства утврдени преку ИПА II механизмот. Финансиската помош за секторот Конкурентност и иновации како еден од приоритетните сектори вклучува: подобрување на условите за создавање нови работни места преку зајакнувањена образовниот систем и националните агенции за вработување; подобрување на деловното опкружување преку поддршка на МСП; поврзување на институциите за истражување и развој со секторите за бизнис и вработување; како и зголемување на конкурентноста и потенцијалот за раст на земјоделскиот сектор. Секторот за кој станува збор е доста сложен и помошта од ИПА 2 во материјална и експертска смисла е неизоставно потребна, а истата е во согласност со програмите и стратешките документи на РМ кои се однесуваат на политиката за конкурентност и иновации. Очекувањата се дека покрај државните органи, во имплементација на активностите ќе биде вклучен и НВО секторот како и други чинители кои би можеле да придонесат во социјалниот дијалог и јавно приватните партнерства. За овој сектор се констатира дека е потребно зајакнување на правната и институционалната рамка, надминување на преклопувањето на стратешките документи и нивно обединување во кохерентни и консолидирани стратегии. 1 Усвоен на 19.08.2014 год 4

Националниот стратегиски документ е ревидиран во 2016 година, а забелешките дадени од страна на ИПА 2 механизмот на граѓанските организации доставени во 2016 година во делот 5. Конкурентност и иновации се речиси во целост усвоени и интегрирани во текстот на новиот предлог документ, што претставува поттик за натамошно вклучување на дел од организациите во креирање и имплементирање на политиката. Годишниот акциски план за 2014 година предвидува вкупен буџет од EUR 21,176,471 евра, од кои од страна на ЕУ се предвидени 18,000,000 евра. Имплементацијата треба да се спроведува преку Светската банка и Развојната програма на ООН (UNDP). Документот предвидува зголемување на конкурентноста на локално и регионално ниво преку поддршка на општините во нивниот интегриран локален развој, преку стимулативен раст и креирање на работни места. Преку активностите ќе бидат опфатени проблемите утврдени во анализата на заинтересираните страни, односно: - Слабата јавна администрација со ниско ниво на координација помеѓу централната и локалната власт и непостоење на соодветен индуктивен пристап во планирањето и развивањето на стратегиите - отсуство на вистинска вклученост на засегнатите страни во подготовка и имплементација на стратегиите и проектите - нецелосни мерки за имплементација на незаменливите установи и инфрастуктурни инвестиции со цел да се постават темелите за локален и регионален развој и да се привлечат инвеститори. - соработката помеѓу јавните органи и приватните тела не е системска и потребно е да се подобри и унапреди - ниско ниво на конкурентност во неразвиените региони: огромен дисбаланс во основната инфрастурктура и услуги - понизок степен во формирањето и активностите на МСП на локално и регионално ниво; неадекватен пристап на МСП до финансирања за истите - високо ниво на невработеност со 25%-60% од вкупната работоспособна популација со неповолна структура на невработеност - високо ниво на долготрајна невработеност и невработеност кај младите исто така ниска вклученост на жените во пазарот на труд како и високо ниво на непријавени вработувања - недостаток на согласност на понудата и побарувачката во пазарот на труд - во однос на туризмот, установите поврзани со туризам и инфраструктура се сконцентрирани само на неколку туристички дестинации и сѐ уште се со недоволно ниво на квалитет - средствата кои се алоцираат за набљудување, промоција и заштита на наследството на туризмот се ограничени - бироата за информирање на туристи и нивен пречек (кои се само три по број) сѐ уште треба да бидат подобрени и унапредени 5

- приватните инвестиции во туризмот и индустриите поврзани со туризам треба во иднина да бидат охрабрувани Предвидено е овие проблеми да бидат опфатени за решавање преку сет инструменти и активности кои се дадени во описот на планот, а истите се утврдени врз основа на потребите на земјата, локалните и регионалните заинтересирани страни. Предвидеите активности се во согласност со Indicative Strategy Paper, каде се вели дека кокурентноста на земјата на локално и регионално ниво треба да биде зајакната со заеднички заложби на сите заинтересирани страни. Понатаму се вели дека конкурентноста е под влијание на раселувањето на населението и недостаток на работоспособно население. Во рамки на извештајот во овој домен е констатирано дека иако владата презела мерки за обезбедување на стабилност и намалување на сиромаштијата, како и зголемување на конкурентноста, преку поддршка на клучните сектори како на пример туризмот и создавање можности за нови инвестиции во индустриските и туристичките зони, сепак недостасува инфраструктура, има слаба институционална поставеност, слаб квалитет на стоки и услуги, што не придонесува за натамошни инвестиции и креирање работни места. Види повеќе под 4.3 а) Проект за локална и регионална конкурентност во туризмот (ПЛРКТ) во Македонија кој е во вредност од 21 милион евра и е финансиран во соработка со Европската Комисија и Светска Банка преку секторот за Конкурентност и Иновации во рамки на Инструментот за претпристапна помош (ИПА) за периодот 2014-2020 година. 2.2. Акцискиот документ од ИПА 2016 за секторот развој и бизнис опкружување 2 Годишниот акциски план кој е поддржан директно преку Европската делегација како и преку договорот на ЕД со ЕБОР особено ги разработува првите два приоритети од вкупно дефинираните осум во оваа област и воглавно ги прикажува активностите кои се во сооднос со приоритетите за финансиска помош дефинирана во Стратешкиот Документ 2014 2020 3 Преку ИПА 2 поддршката предвидено е најпрвин да се инвестира во унапредување на институционалната и регулаторната рамка за бизнис секторот, отворање на one-stopshop систем за добивање на лиценци и дозволи како и воведување на нови финансиски инструменти (business angels, crowd funding, equity and mezzanine funding). Активностите исто така треба да ја унапредат пазарната динамика за финансиски и 2 Support to public sector development and business environment 3 Го дефинира значењето на конкурентноста и економскиот развој и се фокусира на 3 столбови: правно и институционално опкружување; кокурентноста на приватниот сектор; локална и регионална конкурентност. 6

советодавни услуги. Тоа би требало да ја поттикне активноста на ЕБОР да менаџира поволни кредитни линии, грантови и техничка поддршка на МСП и да им помогне да ги имплементираат нивните инвестициски стратегии. Исто така, преку отворени повици за предлози се планира да се зајакнат услугите кон бизнис секторот преку обезбедување различни учесници на пазарот за советодавни услуги. Во поглед на правната рамка, постои потреба да се делува на преструктуирање на институциите и надградување на нивните капацитети. Со овој акциски документ се предвидуваат мерки за намалување на разликите помеѓу различните региони, поврзување на истражувачките и развојните институции со бизнис секторот како и со секторот на работодавачите и воведување на релативно новите форми за финансирање на МСП преку инвестиции и иновации како и квалификувана работна сила. За реализација на активностите во секторот 5 Конкурентност и иновации беа предвидени 12.200.000 евра поддршка. При средбата со Секторот за економски политики, структурни реформи и инвестиции во Кабинетот на Заменикот на претседателот на Владата задолжен за економски прашања и координација со економските ресори разговарано е за мерките кои ќе се применат за справуваме со евидентното намалување на ИПА 2016 средствата за секторот Конкурентност и иновации има намалување од планираните 14 милиони евра, на првични 12 милиони евра. Со објавувањето на финалниот ИПА 2016 акциски документ, евидентирано е уште поголемо намалување на средствата,од 12 милони на 6 милиони евра, кои ќе се реалоцираат од ЕБОР за период од 6 години. На прашањето на кој начин ќе се обезбедат средствата покрај од ЕБОР каде има обезбедени 6 м. Евра, беше напоменато дека е предвидено остатокот на потребни финансии да се обезбедат од Светска Банка, програмите кои се предвидени да се финансираат со буџетски средства и националното кофинансирање. Истакнато е позитивно мислење дека проектите кои ги помагаат МСП од страна на ЕБОР обезбедуваат поволна кредитна линија, а од статистичките податоци се согледува дека овие мерки дале најмногу ефекти. Меѓутоа, редефинирањето на помошта и нејзиното намалување изненадува, особено поради тоа што износот од намалувањето се пренасочува кон сосема друга сфера на делување, а тоа е најверојатно за справување со бегалската криза, каде би се насочиле нереализираните средства. Кои се причините за вакво драстично намалување на средствата не е потполно јасно, освен претпоставката дека бегалската криза ќе има големо влијание врз регионот во иднина, можноста од подолгорочно стационирање на бегалците во РМ и употреба на средства за санирање на последиците. Дали е потребно овие средства да се алоцираат од програмата за конкурентност и иновации кога од РМ се бара остварување на приоритетните мерки е прашање за пошироко елаборирање и анализа. 3. МЕТОДОЛОГИЈА 7

4. АНАЛИЗА И НАОДИ 4.1. Целите на конкурентската политика Конкурентската политика вообичаено се поврзува со слободата на пазарот согледана преку принципот на слободен пристап на пазарот и право на избор на потрошувачите. Исто така целите на конкурентската политика се обликуваат и остваруваат преку правната рамка на конкурентското право. Основ за усогласување на конкурентското право со правната регулатива на ЕУ претставува Спогодбата за стабилизација и асоцијација (ССА) на Република Македонија со Европската Унија, каде во членот 68 се утврдуваат основите за развојот на конкурентско право во РМ и неговото сообразување со правото на ЕУ при што одредбите повикуваат и на понатамошно ефективното спроведување на домашното конкурентско право. 4.2. Законско регулирање на конкуренцијата и нелојалната конкуренција Законот за заштита на конкуренција ЗЗК донесен во 2010 година 4 и истиот не ја регулира директно нелојалната конкуренција, односно забраната на нелојалната конкуренција, која е уредена со Законот против нелојалната конкуренцијата (ЗПНК) 5. Од друга страна пак Директивата за измамничко и компаративно рекламирање (Директива на ЕК 114/2006) за жал се уште не е транспонирана во нашиот правен систем, а се однесува на бизнис кон бизнис релациите и опфаќа одредени домени на нечесна пазарна пракса која влијае не само на конкуренцијата помеѓу бизнис секторот туку и на однесувањето на потрошувачите при донесување одлука за купување, кога истата е донесена врз основа на невистинити изјави или тврдења од страна на трговците. Последново укажува на фактот дека едно важно подрачје од конкурентското право останува неуредено со оглед дека само ЗПНК делумно ја уредува нелојалната конкуренција, без да навлегува во доменот на измамничкото и компаративното огласување како што тоа го прави споменатата Директива. Во доменот на конкуренцијата, ЗЗК ги уредува забранетите облици на спречување, ограничување или нарушување на конкуренцијата, мерките и постапките во врска со ограничувањата на конкуренцијата, додека неговата цел е обезбедување слободна конкуренција на домашниот пазар заради поттикнување на економска ефикасност и благосостојба на потрошувачите. Со ЗЗК се уредуваат доминантната позиција на пазарот и концентрациите како и надлежноста и статусот на Комисијата за заштита 4 Оваа проблематика беше уредена со Законот против ограничување на конкуренцијата (ЗПОК) од 1999 година, после кој уследи Законот за заштита на конкуренцијата од 2005, со кој се укина претходниот ЗПОК 1999. 5 Сл. весник на Р Македонија бр. 80/99 од 17.12.1999 год. 8

на конкуренцијата. КЗК ја контролира примената на одредбите на законот за конкуренција и законот за користење на државна помош како и прописите донесени врз основа на овие закони, ги следи и анализира состојбите на пазарот до степен потребен за развој на слободна и ефикасна конкуренција, води управни постапки и донесува одлуки во управна постапка, а исто така КЗК е надлежен прекршочен орган за прекршоците определени со ЗЗК. Конкурентноста е дефинирана како способност на една земја да произведува добра и услуги под слободни и фер услови на глобалните пазари, истовремено одржувајќи и проширувајќи ги реалните приходи на своите граѓани на долгорочен план 6. Политиката на конкурентност и иновации создава услови и предвидува мерки и инструменти за поттикнување на конкурентноста на деловната заедница со цел да го поттикне економскиот раст и развојот на компаниите. Дополнително, оваа политика има влијание врз функционирањето на слободниот пазар, развојот на корпорациската култура и претприемаштвото, како и почитување на правата на потрошувачите за избор на поголем број производи и услуги по пристапни цени и подобар квалитет. При спроведување на политиката се користат комуникациски канали за информирање на компаниите за соодветно финансирање на иновативни практики, воведување стандарди и мерки за поттикнување на извозот, и други олеснувања. Транспарентноста во процесот на креирање на оваа политика, како и предлагањето мерки за спроведување на истата, претпоставува вклучување на заинтересираните страни, особено бизнис заедниците, здруженија на работодавачи, синдикатите, академската заедница, деловните консултанти, организации за заштита на потрошувачите, организации кои работат на промоција на одговорни општествени практики и други граѓански здруженија. 4.3. Проекти кои се во спроведување а) Проект за локална и регионална конкурентност во туризмот (ПЛРКТ) во Македонија Оваа програма вклучува реализација на видливи проекти со високо ниво на влијание врз развој и унапредување на туризмот, како што се: изградба и реконструкција на локална инфраструктура, ревитализација на објекти од културно наследство, поддршка за развој на туристички услуги и унапредување на туристичката понуда, промоција на македонските туристички дестинации и културно наследство, градење на препознатлив туристички имиџ со воведување на светски стандарди во туристичко- угостителските услуги и сл. Проектот е во вредност од околу 21 милион евра и е финансиран во соработка со Европската Комисија и Светска Банка преку секторот за Конкурентност и Иновации во рамки на Инструментот за претпристапна помош (ИПА) за периодот 2014-2020 година. 6 Дефиниција која ја применува ОЕЦД, 2005 год 9

Компонента 1 од проектот се однесува на техничка поддршка за туризмот и е во износ од EUR 1,250,000 (US$1,422,686), а е со цел да се унапредат капацитетите на институциите и бизнис опкружувањето преку поддршка на развојот на туризмот на национално ниво, преку советодавни услуги, поддршка во анализи и совети за политики. Компонентата 2 се однесува на јакнење на менаџментот и овозможување на опкружувањето и е во износ од EUR 1,181,950 (US$1,345,235). Оваа компонента има за цел да помогне во имплементација на активности за зајакнување на туризмот. Компонентата 3 се однесува на инвестирање во туристичката инфраструктура и е во износ од EUR 16,436,471 (US$18,707,144). Преку оваа компонента ќе се поддржат клучните инвестиции што ќе овозможат зголемување на атрактивноста на селектираните дестинации. Компонентата 4 се однесува на јакнење на проектниот менаџмент и е во износ од EUR 1,318,050 (US$1,500,137). Оваа компонента ќе помогне во јакнење на капацитетите на единицата за проектната имплементација и ќе финансира техничка експертиза ( консултанти), тренинзи, опрема, оперативни трошоци и опрема поврзани со имплементација, мониторинг и евалуација на проектните активности. б) Едношалтерски систем за бизнис лиценци Предвидено е во почетокот овој систем ќе биде воспоставен во институциите кои издаваат најголем број дозволи и лиценци, односно имаат најголем опфат по однос на бизнис заедницата. За оваа цел во 2015 година започната е постапка за обезбедување техничка помош за изработка на софтвер, како и набавка на хардвер за воспоставување едношалтерски систем. Инаку во Република Македонија постојат неколку едношалтерски системи кои функционираат за различни намени (регистрирање на компанија, издавање на дозволи за градба, издавање на дозволи за извоз - увоз, регистрирање на работници и сл.) Преку оваа реформа се предвидува интегрирање на веќе постоечките едношалтерски системи под еден чадор систем, а дополнително ќе им се помогне на институциите кои немаат да воспостават едношалтерски системи за електронско издавање лиценци и дозволи. Заради спроведување на оваа мерка, Секторот за централно финансирање и склучување на договори (ЦФЦД) во рамките на Министерството за финансии требаше да додели Договор за Набавка на опрема за понатамошно проширување на едношалтерскиот систем за бизнис лиценци и дозволи со финансиска помош од ИПА фондовите на Европската унија. Тендерската документација беше публикувана на веб-страницата на EuropeAid 7 и на веб-страницата на Секторот за централно финансирање и склучување на договори при Министерството за финансии 8 до 30 август 2016 година. 7 https://webgate.ec.europa.eu/europeaid/online-services/index.cfm?do=publi.welcome 8 http://cfcd.finance.gov.mk/english/tenders 10

в) Систем на подобрување на координацијата во планирањето, спроведувањето, следењето и оценувањето на политиките за рамномерен регионален развој во Република Македонија (СиРеРа) Во насока на постигнување балансиран развој на планските региони, се спроведуваат активности за воспоставување на Систем за подобрување на координацијата во планирањето, спроведувањето, следењето и оценувањето на политика за рамномерен регионален развој во Република Македонија, кој индиректно ќе влијае на подобрување на деловната клима во регионите и пошироко, на ниво на држава. Овој систем ќе понуди поддршка на институциите во повеќе области. Значајно е да се спомене дека придобивките од Системот освен за владините институции, ќе бидат корисни и достапни и за универзитетите, донаторите, граѓанскиот сектори и други институции активни во оваа област. Структурата на Системот се состои од четири компоненти и четири под - компоненти за документи, стратегии, човечки ресурси, финансии, показатели за мониторинг, проекти на локално, регионално и национално ниво. Системот е предвиден како електронска платформа која ќе служи како алатка на Советот за рамномерен регионален развој при креирање и спроведување политики. Оваа реформа ќе придонесе за унапредување на рамномерниот регионален развој во земјава, како развојот на руралните средини, условите на локалната инфраструктура, подобрување на бизнис околината на локално ниво, координација во и помеѓу планските региони во земјата, апсорпција на ИПА и други фондови итн. За воспоставувањето на функционален Систем согласно Физибилити студијата е потребно период од 4 години и околу 3,5 милиони евра. г) Програма за зголемување на пазарната вработливост (Increase Market Employability) Програмата има за цел зајакнување на бизнис-секторот во Македонија, подобрување на квалитетот на производите и услугите кои се нудат, проширување на пазарите и создавање поповолна бизнис средина во три избрани сектори: туризам, креативна индустрија и зелена (еколошка) економија. Главни цели на активностите на ИМЕ Програмата се зголемување на приходите на мажите и на жените, а особено на младите, преку зголемување на конкурентноста на малите бизниси во клучните сектори и кај земјоделците. Очекуваните клучни резултати од програмата се креирање на повеќе од 2.000 работни места, со посебно внимание на можностите за вработување на младите и жените и зголемување на нето- приходите на повеќе од 1000 компании за 1.5 милиони евра во период од 4 години. Зголемување на пазарната вработливост е програма на Швајцарската агенција за развој и соработка (SDC), а се спроведува од страна на Swisscontact и локалниот партнер PREDA Plus, во периодот од 2015 до 2019 година, со буџет во вредност од 6.25 милиони швајцарски франци. 11

д) Програма за одржлив и инклузивен регионален економски развој во Македонија Главната цел на оваа Програма е создавање услови за значително намалување на диспаритетите во и помеѓу планските региони во Македонија, овозможувајќи подобри можности за живот на сите граѓани во сите региони во земјата. Програмата ќе опфати активности поделени во три компоненти за развивање и унапредување на техничките, организациските и човечките капацитети на институциите во областа на региоалниот развој, унапредување и понатамошно подобрување на законската рамка, стратегиите и акционите планови, и подобрување на координацијата за рамномерен регионален развој на национално ниво. Владата на Република Македонија и Германското друштво за меѓународна соработка (ГИЗ) во 2016 година потпишаа меморандум за соработка во реализирање на програмата за регионален економски развој, со која треба да се овозможат еднакви можности во сите осум плански региони на кои е поделена земјата. Програмата треба да овозможи нови вработувања, подобрување на образованието и обезбедување подобар животен стандард на грѓаните. Во 2016 година за оваа намена во план беше да се потрошат 950.000 евра, обезбедени преку Владата, ГИЗ и Швајцарската агенција за развој и соработка. На 2 март 2017 година од страна на Вадата на РМ објавено е дека три милиони евра се одвоени за вкупно 60 проекти во 2017 година (Програмата за рамномерен економски развој). Советот за рамномерен регионален развој предвидува 19 проекти ќе бидат за развој на планските региони, 18 за развој на селата, а 23 за развој на подрачјата со специфичини развојни потреби. Најголем дел од проектите, 48, или 75 отсто, се однесуваат на проектирање или изведување инфраструктури зафати. Според одлуката на Советот, најмногу буџетски средства ќе добие најмалку развиениот, Североисточниот плански регион, 21,5 милиони денари, додека најмалку пари се планирани за најразвиениот, Скопски регион, 8,8 милиони денари. За Источниот плански регион се проектирани 11,7 милиони денари, за Југоисточниот 13,8, за Пелагонискиот 14,8, за Полошкиот 16,4, за Југозападниот 17,6 и за Вардарскиот плански регион 19,5 милиони денари. 9 ѓ) Учиме од бизнис заедницата Проектот овозможува компаниите од целата територија на Република Македонија да бидат посетени од страна на претставници на државните институции и преку непосредна комуникација да се разменат нови идеи и предлози. Континуираното спроведување на проектот овозможило до сега повеќе од 500 компании, од најразлични индустриски гранки и области, да ги изнесат своите барања и иницијативи. Во моментот, во тек е спроведување на петтиот циклус на посети на компании за кој што свој интерес пројавиле околу 150 компании. 9 http://www.vicepremier-ekonomija.gov.mk/?q=node/725 12

ж) Нискоемисиони развојни стратегии НЕРС (Low emission development strategies - LEDS) Целта на НЕРС е да ги поддржи и подобрува развојните програми, планови и мерки кои се дел од стратешките документи од областа на енергетиката, при тоа да се надгради институционалниот капацитет со цел квалитетна подготовка и имплементација на стратешките и планските документи од областа на енергетиката, а во исто време соодветно да се справи со климатските промени. Во рамките на овој проект, се унифицираше системот на подготовка на Енергетискиот биланс по ЕУРОСТАТ методологијата, со што се подобрува системот на подготовка на Енергетскиот биланс, а во исто време се изврши измена и дополнување на регулативата од енергетската статистика со цел подобрување на податоците Проектот за инвестиции во чиста енергија се надоврзува на тековните активности за Проектот НЕРС (LEDS) - ниско-емисиони развојни стратегии - НЕРС. Проектот за инвестиции во чиста енергија беше тригодишен проект ( од април 2013 до 2016 година), насочен кон поддршка на Владата на Република Македонија во процесот на подобрување на деловното опкружување во областа на обновливи извори на енергија. з) Други проекти, програми и активности кои имаат влијание врз поттикнувањето на конкурентноста и иновациите Проектот Странски експерти за домашни компании, кој им овозможува на домашните компании да ангажираат стручни консултанти кои ќе ги советуваат како да го подобрат своето производство и конкурентност. Овој проект Владата го спроведува во соработка со странски организации кои нудат ваков тип на техничка помош. Проектот почна да се реализира во 2014 година и во првиот циклус потреба од странски експерти пријавија вкупно 98 компании, а беа остварени вкупно 105 мисии од страна на експертите во домашните компании. После успешното спроведување на првата фаза, Владата ја започна втората фаза на овој проект. Имено, кон средината на март 2015 беше објавен јавен повик преку кој домашните компании искажаа интерес за ангажирање на странски експерти во сите сегменти на нивниот процес на работа, односно онаму каде што имаа потреба за унапредување и подобрување на работењето. Во вториот циклус на проектот се пријавија 64 компании, со 70 апликации. До овој момент реализирани се половина од апликациите, односно реализирани се мисии или истите се договорени. Реализацијата на останатите апликации е во тек. Регионалниот проект Платформа за развој на претпријатија и иновации за Западен Балкан и Платформа за развој на претпријатија и иновации за Западен Балкан, поддржан од ЕК, ЕБОР и Европскиот инвестициски фонд, а во кој учествува и Република Македонија. Досега активни се три од четирите компоненти на Платформата и тоа: Фондот за експанзија, Гарантниот фонд и Регионалниот фонд за иновации. Канцеларијата на Регионалниот фонд за 13

иновации е во Скопје, отворена во октомври 2015, а на почеток на 2016 година беше направена првата инвестиција во регионот (во Република Србија). Со овој проект се обезбедуваат преку 140 милиони евра поддршка за компаниите од регионот кои се фокусирани кон иновациите. 5. СТРАТЕШКИ ДОКУМЕНТИ И ПРОГРАМИ 5.1. Стратегијата за конкурентност на Република Македонија 2016 2020 Стратегијата и акциониот план се усвоени во јануари 2016 година, а надлежна институција за спроведување е Владата на РМ, односно Кабинет за Заменикот на претседателот на Владата на Република Македонија задолжен за економски прашања и за координација на економските ресори. Стратегијата за конкурентност е прилично обемна, но сублимирано таа ги опфаќа следниве седум области: деловно опкружување, мали и средни претпријатија, индустриска политика, директни странски инвестиции, пристап до пазари/интернационализација, претприемачки вештини и пристап до финансии. Заради постигнување позитивни промени во овие области стратегијата има утврдено цели за секоја од областите, односно: да воспостави постабилна деловна средина, претприемачки и продуктивен МПС сектор, подинамичен извозен сектор, поатрактивна средина за странски инвестиции, поквалификувана и претприемачка работна сила, обнова на индустриската политика, поголем обем на финансиски средства за секторот. Целта на оваа стратегија е да се иницира, подигне и искористи претприемачкиот дух, да се се зголеми бројот на старт - ап компании и да се поттикне постепен и континуиран раст. Оваа стратегија се заснова на претходни други стратегии, како на пример: Националната стратегија за малите и средни претпријатија, Стратегијата за промоција на извозот, Стратегијата за претприемачки вештини, Мастер планот за подобрување на конкурентноста и стратегијата за Индустриска политика. Стратегијата за конкурентност е вградена во три извори на финансирање, и тоа: ИПА II, со средства од 75 милиони; Буџетот на Владата на РМ, вклучувајќи, но не ограничувајќи се на кофинансирање од ИПА II; Средства од останати донатори / меѓународни финансиски институции. Акцискиот план за периодот 2016-2020 година предвидува 48 мерки/активности во вредност од над 130 милиони евра. Финансирањето на реализацијата на активностите се предвидува во рамки на Буџетот на државата, но и со поддршка од донаторски средства како ИПА фондовите, меѓународните донатори како УНДП, УСАИД, ГИЗ, СДЦ и сл. Кога станува збор за поврзаноста на Стратегијата за конкурентност со Програмата за економски реформи, истата се согледува преку секторските структурни области вклучени и во двата документи, а кои се од особено значење за Стратегијата за 14

конкурентност, а тоа се: 1) човечки капитал (мерка: реформа на секундарно и терцијарно образование за истото да одговори на потребите на приватниот сектор, мерка за зајакнување на поврзаноста меѓу бизнисот и академската заедница), 2) подобрена индустриска структура (мерка: поддршка на конкурентноста и развој на МСП) и 3) деловно опкружување (мерка: понатамошно намалување на регулаторниот и административниот товар врз бизнисот, мерка: создавање подобри врски помеѓу странски инвеститори и домашни компании). Врз основа на стратешките приоритети дефинирани во Стратегијата за конкурентност и соодветниот Акциски план на оваа Стратегија, подготвени се плански документи за спроведување на програмирањето за ИПА инструментот за периодот 2016-2020, каде се дефинирани приоритетни мерки/активности согласно зрелоста на проектите и проектните документации, потребата и опфатот на реформата, капацитетот на институциите, расположеноста на останатите донатори за контрибуција во реализацијата и сл. 5.2. Стратегија за иновации 2012-2020 Стратегијата за иновации 2012 2020 ја следат Акцискиот план за периодот 2013-2015 година и Акцискиот план за периодот 2016-2018 година. Новиот Акциски план за периодот 2016-2018 содржи мерки со кои ќе се обезбеди спроведување на Стратегијата за иновации, но и подобро рангирање на Македонија во меѓународните извештаи поврзани со иновации (Глобален иновациски индекс, Европскиот иновациски индекс, Конкурентноста во Југоисточна Европа и сл.). Значаен столб во создавањето конкурентна економија е поддршка и развој на иновациите на македонските компании, со цел нивен забрзан раст и креирање на работни места, преку зголемување на свеста на малите и средни претпријатија за користа од иновациите, подобар пристап до финансии за иновации и поголема соработка со научно-истражувачките установи. Донесувањето на Закон за иновациска дејност во 2013 година ја постави основата за создавање на Фондот за иновации и технолошки развој, како тело преку кое во најголем дел се спроведува Стратегијата за иновации и се нудат инструменти за директна финансиска поддршка на старт ап претпријатијата и микро, малите и средните претпријатија со иновативни проекти. Во рамки на проектот финансиран од Светска банка - Развој на вештини и поддршка на иновации (Skills Development and Innovation Support Project), се обезбедува финансиска поддршка на Фондот за иновации и технолошки развој и започнаа активности за формирање на Национална канцеларија за трансфер на технологии. Проектот на Светска банка вклучува и компоненти кои се однесуваат на модернизирање на средното техничко образование и подобрување на квалитетот на високото образование, што ќе овозможи зајакнување на човечките ресурси за иновации. Тело за координација на политиките за иновации и претприемништво на највиско ниво е Комитетот за иновации и претприемништво, кој го води Претседателот на Владата, а 15

на оперативно ниво функционира Советодавна група за иновации составена од членови од повеќе институции кои имплементираат мерки поврзани со Стратегијата. Во рамките на Enterprise policy group - ЕПГ Подгрупа за иновации е номиниран нов член од Фондот за иновации. Во оваа работна група на ЕК како набљудувачи присуствуваат претставници од Фондот за иновации, каде на директен начин може да се запознаат со политиките и проектите на ЕУ, поврзани со иновациите. 5.3. Национална стратегија за одржлив развој Националната Стратегија за одржлив развој претставува значаен елемент меѓу приоритетите поставени во Европското Партнерство, како и за исполнување на обврските наведени во Стратегијата на РМ за интеграција во ЕУ. Стратегијата треба да обезбеди широка прифатеност и да биде цврсто вкоренета во сите сфери на ивотот во Република Македонија. Во периодот од 2011 година, а по усвојувањето на Националната стратегија за одржлив развој, Владата на Република Македонија интензивно работи на постигнувањето на мерките и целите дефинирани во Стратегијата, преку воспоставениот Национален совет за одржлив развој и Техничка работна група на Советот за одржлив развој. Мерките и целите дефинирани во Стратегијата ќе се постигнат преку подигнување на економскиот развој, создавање нови работни места, а во исто време заштита, унапредување и одржување на животната средина, се со цел зголемување на животниот стандард на македонските граѓани и обезбедуваење на просперитетна иднина за нашите деца и идните генерации. Работата на Националниот совет за одржлив развој, е поврзана со членството на Република Македонија во европското семејство, вклучувајќи го тука и исполнувањето на дефинираните цели во стратегијата Европа 2020. Еден од најважните приоритети на Националниот совет е успешното прилагодување на македонското стопанство кон условите на климатските промени и промовирање на енергетската ефикасност преку ефикасно користење на природните ресурси, намалување на емисијата на стакленички гасови и зголемување на бројот на обновливи извори на енергија. Сето ова треба да резултира со истовремено задржување на макроекономската стабилност и постигнување на зелен раст и развој. Во 2014/15 подготвен е Првиот Извештај за статусот на имплементација на Националната стратегија за одржлив развој, во кој даден е статусот на напредокот по сектори. Во 2016 се одржаа неколку големи конференции на Обединетите нации кои го дефинираат натамошниот прогрес во оваа област. За таа цел Република Македонија, до крајот на 2016 година, ќе го изготви Акцискиот план за одржлив развој, во кој ќе бидат интегрирани исходните документи од Самитот на шефови и влади, на кој се усвоија Целите за одржлив развој и Конференцијата за климатска акција, на која се усвои обврзувачкли документ за редукција на емисиите на стакленички гасови. 16

5.4. Програма за конкурентност, иновации и претприемништво ( 2016 година и 2017 година) Програмата за 2016 година е објавена во Службен весник бр.: 02/2016, е составена е од три дела: Поддршка и развој на мали и средни претпријатија, Имплементација на индустриска политика и Поддршка и развој на кластерското здружување. Надлежна институција за имплементација е Министерство за економија (МЕ. Соодветните мерки кои се поврзани со оваа програма, се однесуваат на кофинансирање и поддршка на бизнис секторот, од кои: Кофинансирање на проекти за развој и поддршка на МСП и промоција на претприемништвото во РМ; Кофинансирање на проекти на занаетчиски комори и еснафи; Организирање на специјализирани длабински технолошки обуки; Надоместување на дел од трошоците на деловните субјекти за сертификација на системи за квалитет според ИСО стандарди; Поддршка на патенти; Финансиска поддршка на женско претприемништво. Имплементацијата на оваа програма може да се види од материјалите со кои располага Министерството за економија за секоја поединечна мерка. Во разговор со претставници од Министерството потврдена е реализацијата на оваа програма во целост, но не е достапна проценка на спроведувањето во смисла на влијанието на мерките врз оние за кои се наменети. Исто така не е достапен ни извештајот за спроведувањето на програмата. Програмата за 2017 година објавена е во Сл. Весник на Р. Македонија бр. 192 од 17.10.2016 година. Со оваа програма се предвидени средства во вкупен износ од 11.990.000 денари, од кои преку потпрограма за поддршка на мали и средни претпријатија предвидени се 8.890.000 денари, за потпрограма индустриска политика наменети се 1.500.000 денари, додека со потпрограмата за поддршка и развој на кластерското здружување наменети се 1.600,000 денари. При анализа на двете програми (2016 и 2017) а и во разговор со надлежното се истакна дека се одвојува многу мал буџет за поттикнување на конкурентноста, претприемништвото и иновациите што важи и за средствата кои се реалоцираат преку предвидените мерки и истите тешко можат да допринесат до потрајни и видливи резултати иако програмите во основа се остваруваат. 2.5. Програма за економски реформи Оваа програма претставува трет документ од ваков вид изработен во согласност со насоките од Европската комисија (ЕК). Програмата ја прикажува среднорочната макроекономска и фискална рамка, како и секторските структурни реформи за промовирање на конкурентноста и растот. Програмата е изработена во согласност со Програмата за работа на Владата на РМ 2014 2018 година и останатите национални стратешки документи, како што се Националната програма за усвојување на правото на Европската унија, Спогодбата за стабилизација и асоцијација и националните секторски стратегии, како што се: Стратегијата за иновации 2012-2020, Стратегијата за конкурентност 2016-2020, Фискалната стратегија за периодот 2017-2019 и Буџетот на Република Македонија за 17

2017 година. Исто така, програмата е во согласност со Стратегијата на ЕУ за брз, одржлив и сеопфатен економски развој Европа 2020, како и Стратегијата за Југоисточна Европа - ЈИЕ 2020 на Советот за регионална соработка наречена Работни места и просперитет во европската перспектива која одблиску ја следи визијата на Стратегијата Европа 2020. При подготовката на Програмата земени се предвид препораките наведени во Извештајот за напредокот на Република Македонија за 2016 година, како и специфичните препораки од Министерскиот дијалог од 25 мај 2016 година дадени врз основа на Извештајот на ЕК со оценка на Програмата на економски реформи 2016-2018. 6. ПОЛИТИКАТА НА ЕУ ВО ДОМЕНОТ НА КОНКУРЕНТНОСТ И ИНОВАЦИИТЕ 6.1. Историјатот на политиката за конкурентност во ЕУ На почетокот на овој милениум, во 2000 година од страна на Европскиот Совет во Лисабон, државите членки на ЕУ постигнаа договор за заедничка стратешка цел кон која ЕУ до 2010 година треба да стане најконкурентна и најдинамична економија на светот втемелена на знаење и способна за одржлив економски раст со најголема стапка на вработеност и силна економско социјална кохезија, а заради постигнување на таа цел беше усвоена Лисабонската стратегија, односно лисабонската агенда со програма која ги поврзува краткорочните политички иницијативи и среднорочните и долгорочните економски реформи. Таа стратегија се заснова на три сегменти: 1. Економскиот сегмент, што претпоставува транзиција кон конкурентна, динамична и врз знаење заснована економија. Апострофирана е потребата са постојани прилагодувања во информатичкото општество и поттикнување развој на истражувањата. 2. Социјалниот сегмент се однесува на модернизација на европскиот социјален модел. Тоа се постигнува со вложување во човечки ресурси и борба против социјалната исклученост. Од државите членки се очекува да инвестираат во образование и оспособување како и активна политика на вработување со што би се олеснил патот кон економија втемелена на знаење. 3. Економскиот сегмент, кој е дополнително усвоен на состанокот на Европскиот Совет во 2001 година предупредува на фактот дека економскиот раст треба да се усклади со разумна употреба на природните ресурси. Поконкретно Лисабонската стратегија се заснова на јакнење на конкурентноста преку воспоставени седум цели: поголемо и ефикасно користење на информатичките технологии, создавање европски простор за истражување и иновации, довршување на изградбата на единствен пазар, создавање на ефикасни и интегрирани финансиски пазари, јакнење на претприемништвото, јакнење на социјалната кохезија втемелена 18

на поголема вработеност, унапредување и модернизација на составот на социјалната заштита, одржлив развој и долгорочен квалитет на животот Конкретните цели предвидуваа зголемување на стапката на вработеност од 61% на 70% до 2010 година, односно 20 милиони нови работни места, како и зголемување на годишната стапка на реален раст на 3% што е поголемо од 2,1% во текот на последните 10 години. Пет години од донесување на Лисабонската стратегија, беше направена проценка за спроведување и резултатите не беа оценети позитивно 10, односно општиот впечаток беше дека Европската Комисија треба да дефинира пореалистички цели, особено поради тоа што доменот на поделбата помеѓу националната и европската одговорност не била доволно јасна односно стратегијата опфаќала подрачја за кои ЕУ не е надлежна, па за успех е потребна доброволна соработка што подразбира примена на искуството на другите држави членки и нивото прилагодување кон специфичните услови на секоја земја. Иако се утврдени значителни отстапувања од планираното спроведување со кои се загрозува можноста за остварување на целите, известувањето на Кок сепак се залага за задржување на амбициозните цели и рокови, од причина што одлагањето на спроведување на стратегијата може да доведе до заостанување на Европа зад економиите на САД и на Азија каде економскиот раст е побрз отколку во ЕУ. Од тие причини се даваат препораки за побрзо делување на земјите членки во поглед на продуктивноста, реформи во макроекономската политика кои поттикнуваат развој, побарување и вработување. 6.2. Стратегијата на ЕУ 2020 Европа 2020 ги поставува трите заеднички движечки приоритети: паметен раст (економија базирана на развој и иновации); одржлив раст (промовирање на поефикасно искористување на ресурсите, позелена и конкурентска економија); вклучувачки раст (јакнење на економија со висока стапка на вработеност, социјална и територијална кохезија). Со ова ЕУ сака да дефинира каде сака да биде до 2020 година. Во таа насока ЕУ ги дефинираше следниве таргети: 75 % од популацијата во старосна граница помеѓу 20-64 треба да биде вработена, 3% од БДП на ЕУ треба да биде инвестиран во истражување и развој, 20/20/20" климатските и енергетските цели треба да бидат остварени (вклучително и 30% да се редуцира емисијата на штетни гасови); пристапот кон образование треба да порасне при што најмалку 40% од младите да имаат терцијално образование; под ризик на сиромаштија да бидат помалку 20 милиони луѓе.со цел да се пренесат овие цели на национално ниво ЕУ бара од земјите членки исто така да постават вакви национални таргети и траектории за раст, преку активности на национално, ЕУ и меѓународно ниво. 10 Познато како Коково известување (Wim Kok, поранешен преиер на Холандија) 19

6.2.Регионална стратегија за поттикнување на конкурентност - 2020 координатор на ЈИЕ 2020 стратегијата и ја опишува како стратегија која ја симболизира Стратегијата на Југоисточна Европа 2020 (ЈИЕ 2020) е некој вид патоказ за политиките за земјите од Југоисточна Европа. Советот за регионална соработка и координација е визијата за економиите на земјите од ЈИЕ. Притоа се поставува и прашањето што е визијата, а потоа следи и одговорот: визијата унапредување на условите за живот во регионот и земјите повторно да се фокусираат на конкурентноста и развојот, или искажано во бројки да се отворат 1 милион нови работни места до 2020. 11 Регионот треба да стреми кон зголемување вкупната трговска размена и двојно повеќе зголемување на вкупниот промет во регионалната трговија односно од 94 на 210 милијарди евра, пораст на БДП во регионот по глава на жител односно од сегашните 36% на 44% од просекот на ЕУ, како и обезбедување на дополнителни 300 000 луѓе, како високо квалификувана работна сила. Стратегијата за ЈИЕ 2020 е насочена кон пет меѓусебно поврзани столбови на раст: интегриран раст кој промовира регионалната трговија и инвестиции, развој на политики кои се недискриминаторски, транспарентни и предвидливи; паметен раст кој помага развој на иновации; одржлив развој со цел да се зголеми нивото на конкурентност во приватниот сектор, развој на инфраструктурата и енергетската ефикасност; инклузивен раст кој се однесува на развој на вештините, креирање на работни места; како и раст фокусиран и воден од капацитетот на јавната администрација заради унапредување на владеење на правото, намалување на корупцијата, унапредување на бизнис опкружувањето и подобри јавни услуги. 7. НАПРЕДОКОТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА - КОНКУРЕНТНОСТ И ИНОВАЦИИ 7.1. Извештај на Европската комисија за Македонија Во поглед на Капацитет за справување со конкурентскиот притисок и пазарните сили во Унијата, за 2016 година, Европската Комисија известува дека нашата економијата е умерено подготвена за справување со конкурентските притисоци и пазарните сили во рамките на Унијата, дека е постигнат одреден напредок, но сепак деловните активности и понатаму се сконцентрирани на нископродуктивни активности и неопходно е да се зголеми додадената вредност во повисоко продуктивните сектори. Во извештајот се препорачуваат понатамошни инвестиции за зголемување на растот на продуктивноста на трудот и за забрзување на трансформацијата на економијата. Негативните аспекти се согледуваат и во тоа што е зголемено влијанието на државата врз конкурентноста. Во согласност со препораките од ЕРП за 2015 година, а со цел да се поддржи долгорочен раст, Република Македонија треба да обрне посебно внимание на: 11 The SEE 2020 Strategy, http://www.rcc.int/files/user/docs/reports/see2020-strategy.pdf 20