Helga Kress. Söngvarinn ljúfi. Um myndir og orð í kvæði eftir Jónas Hallgrímsson

Helga Kress Söngvarinn ljúfi Um myndir og orð í kvæði eftir Jónas Hallgrímsson Kvæði Jónasar Hallgrímssonar, Ég bið að heilsa, er sonnetta, sú fyrsta á íslensku. Orðið er komið úr ítölsku, sonetto, sbr. suono, hljómur, ómur, lat. sonus, enska sound og íslenska orðið sónn, 1 og merkir með smækkunarendingunni etto, lítill söngur, lágvær hljómur. 2 Hátturinn, sem einnig hefur verið kallaður sónháttur á íslensku, er upprunninn á Ítalíu á fjórtándu öld og breiddist þaðan út í ýmsum tilbrigðum, m.a. til rómantísku skáldanna í Evrópu á 19. öld. Einkenni háttarins eru fjórtán ellefu atkvæða ljóðlínur sem í ítölsku sonnettunni skiptast fyrst í tvær ferhendur og síðan tvær þríhendur. Rímskipan er oftast abba, abba og cdc, dcd, en ýmis afbrigði koma fyrir, einkum í þríhendunum. 3 Orðið söngvari líkar okkur ekki Kvæðið orti Jónas í Sórey snemma vors 1844 og sendi það félögum sínum í Höfn til birtingar í Fjölni. 4 Það hljóðar svo í eiginhandarriti sem varðveist 1 2 3 4 Orðið er svo skilgreint í Íslenskri orðsifjabók: Sonnetta kv. 19. öld sérstakur (suðrænn) bragarháttur, sónháttur. T[öku]o[rð], líklega úr d. sonet, ættað úr ít. sonetto, af ít. suono, lat. sonus hljómur. Sjá sónata og sónn. Ásgeir Blöndal Magnússon, Íslensk orðsifjabók, Reykjavík: Orðabók Háskólans, 1989, bls. 928 929. Hér má einnig benda á nafnið Són á öðru kerjanna sem varðveitir skáldamjöðinn í Snorra-Eddu og sýnir að forn merking orðsins tengist skáldskap. Edda Snorra Sturlusonar, ritstj. Finnur Jónsson, Reykjavík: Sigurður Kristjánsson, 1907, bls. 113 117. Sbr. A Dictionary of Modern Critical Terms, ritstj. Roger Fowler, London: Routledge, 1987, undir uppsláttarorðinu Sonnet, bls. 228; einnig Paul Oppenheimer, The Origin of the Sonnet, Comparative Literature 4/1982, bls. 289 304, hér bls. 291 292. Um einkenni og útbreiðslu háttarins, sjá m.a. Hugtök og heiti í bókmenntafræði, ritstj. Jakob Benediktsson, Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands, Mál og menning, 1983, undir uppsláttarorðinu Sonnetta, bls. 257; einnig Óskar Ó. Halldórsson, Bragur og ljóðstíll, Reykjavík: Hið íslenzka bókmenntafélag, 1972, bls. 74 76. Kvæðið hefur Jónas sennilega sent Brynjólfi Péturssyni með bréfi, dagsettu á Saurum á páskadag 1844, fremur en með orðsendingu frá 2. apríl, þótt hann nefni það ekki, Ritið 2/2011, bls. 85 107 85

HELGA KRESS hefur í fórum Konráðs Gíslasonar, KG 31 b IV, í Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum (stafsetning er hér færð til nútímahorfs): Ég bið að heilsa Nú andar suðrið sæla vindum þíðum, á sjónum allar bárur smáar rísa og flykkjast út að fögru landi Ísa-, að fósturjarðar minnar strönd og hlíðum. Ó, heilsið öllum heima í orðum blíðum um haf og land í drottins ást og friði, leiði þið, bárur! bát að fiskimiði, blási þið vindar hlýtt á kinnum fríðum. Söngvarinn ljúfi, fuglinn trúr sem fer með fjaðrabliki háa vegarleysu í lágan dal, að kveða kvæðin þín, heilsaðu einkum, ef að fyrir ber engill með húfu og grænan skúf, í peysu; þröstur minn góður! það er stúlkan mín. 5 Fyrir ofan og í þriðju línu fyrsta erindis er skrifað þau, í fyrstu línu annars erindis er skrifað rómi fyrir ofan í orðum, og í þriðju línu þriðja erindis er strikað yfir grænan og lágan sett í staðinn. Eru þessar breytingar, að því er talið er, með hendi Jónasar. Þessi gerð kvæðisins er töluvert frábrugðin þeirri opinberu og viðurkenndu sem birtist fyrst í Fjölni 1844 og allar síðari útgáfur hafa hingað til stuðst meir eða minna við. Í bréfi til Jónasar, dagsettu í Kaupmannahöfn 10. 5 því að í svarbréfi, dagsettu í Kaupmannahöfn 10. apríl 1844, þakkar Brynjólfur honum fyrir tilskrifin bæði og vísuna. Sbr. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar II (Bréf og dagbækur), ritstj. Haukur Hannesson, Páll Valsson og Sveinn Yngvi Egilsson, Reykjavík: Svart á hvítu, 1989, bls. 201 204, og Bréf Brynjólfs Péturssonar, Aðalgeir Kristjánsson bjó til prentunar, Reykjavík: Hið íslenzka fræðafélag í Kaupmannahöfn, 1964, bls. 48. Stafsetning á bréfum Brynjólfs er færð til nútímahorfs. Kvæði Jónasar Hallgrímssonar í eiginhandarriti, Einar Ól. Sveinsson og Ólafur Halldórsson sáu um útgáfuna, Reykjavík: Handritastofnun Íslands, 1965, bls. 183. Sbr. einnig KG 31 b IV, Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum. Sjá mynd af eiginhandarritinu á blaðsíðunni hér á móti (bls. 87). 86

SÖNGVARINN LJÚFI Kvæðið Ég bið að heilsa í eiginhandarriti Jónasar Hallgrímssonar. KG 31 b IV, Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum. 87

HELGA KRESS apríl 1844, þakkar Brynjólfur Pétursson honum fyrir kvæðið og er strax farinn að velta fyrir sér breytingum. Hann segir: Mesta gull er hún kveðjan þín, góði minn! En mætti ekki hafa og fyrir þau í þau flykkjast heim að fögru landi Ísa. Konráði þykir engillinn vera of kímilegur, en orðið söngvari líkar okkur ekki, en kvæðið er som sagt mesta gull. 6 Ekki er víst að uppskriftin sem Brynjólfur vitnar til sé nákvæmlega sú sama og varðveist hefur í eiginhandarritinu nema hann hafi lifað sig svo inn í kvæðið, sjálfur á leið til Íslands, 7 að hann hafi óvart skrifað heim í stað út. Athyglisvert er að hann ber fyrir sig Konráð, málfarsráðunaut þeirra Fjölnismanna, sem þeir tóku fortakslaust mark á. 8 Í fleiri bréfum skilar Brynjólfur svipaðri athugasemd frá Konráði. Um orðfæri í Sláttuvísu sem Jónas hafði sent þeim Brynjólfi til birtingar um svipað leyti og Ég bið að heilsa segir hann í bréfi, dagsettu í Kaupmannahöfn 11. mars 1844: Konráð hefir beðið mig að segja þér að honum líkaði ekki það orðatiltæki í sláttuvísunni gimbill gúla þembir. 9 Ekki hafa varðveist heimildir um frekari bréfaskipti milli þeirra Jónasar og Fjölnismanna um Ég bið að heilsa, en á sjö manna fundi í félagi þeirra laugardaginn 13. apríl 1844 las Brynjólfur upp kvæði eftir Jónas 6 7 8 9 Bréf Brynjólfs Péturssonar, bls. 49. Daginn áður en Brynjólfur skrifar bréfið hafði hann verið settur sýslumaður í Skaftafellssýslum og var farinn að tygja sig til og búa til heimferðar þegar honum nokkrum dögum síðar var boðið fulltrúastarf í danska rentukammerinu. Frá þessu segir hann í bréfi til Þórðar Jónassen, dagsettu í Kaupmannahöfn 12. maí 1844, sbr. Bréf Brynjólfs Péturssonar, bls. 54 55; sjá einnig bréf Brynjólfs til Jónasar, dagsett í Kaupmannahöfn 21. apríl 1844, þar sem hann segist vonast eftir betra embætti heima með tímanum. Bréf Brynjólfs Péturssonar, bls. 50. Brynjólfur fór þó aldrei heim en ílentist í Kaupmannahöfn og lést þar, farinn á sál og líkama, árið 1851, aðeins 41 árs að aldri. Sjá Aðalgeir Kristjánsson, Lokaorð, Bréf Brynjólfs Péturssonar, bls. 303 307, hér bls. 305. Um það vitna m.a. ummæli Tómasar Sæmundssonar í bréfi til Konráðs, dagsettu á Breiðabólsstað 11. september 1840, um þátt sem hann hefur sent Fjölni til birtingar: Ég treysti þér til að lagfæra málið allt [... ]. Málið hefi ég ekki komist til að lagfæra og ætla þér það, og svo þarf handritið orðið mikillar aðgætni, að engum trúi ég nema þér til að hafa hönd yfir prentun hans. Bréf Tómasar Sæmundssonar, gefin út á hundrað ára afmæli hans 7. júní 1907, Jón Helgason bjó til prentunar, Reykjavík: Sigurður Kristjánsson, 1907, bls. 274. Leturbreytingin er Tómasar sem leggur áherslu á að hann biðji um lagfæringu á málfari, ekki öðru. Bréf Brynjólfs Péturssonar, bls. 46. 88

SÖNGVARINN LJÚFI sem hann kallar Ég bið að heilsa og var það tekið með öllum atkvæðum. 10 Á sama fundi var Brynjólfur valinn forseti fyrst um sinn og falið að sjá um það sem eftir væri af prentun Fjölnis. 11 Ekki er þess getið í fundargerðinni að valin hafi verið nefnd til að lesa kvæði Jónasar og gera við það athugasemdir sem þó var vant. Þegar Jónas kemur til Kaupmannahafnar frá Sórey að kvöldi 6. maí 1844 er prentun 7. árgangs Fjölnis á lokastigi eða jafnvel lokið, 12 en þar birtist kvæði hans undir ritstjórn þeirra Konráðs og Brynjólfs, svo breytt frá eiginhandarritinu (orðabreytingar eru hér feitletraðar): ÉG BIÐ AÐ HEILSA! Nú andar suðrið sæla vindum þíðum, á sjónum allar bárur smáar rísa og flykkjast heim að fögru landi Ísa, að fósturjarðar minnar strönd og hlíðum. Ó! heilsið öllum heima rómi blíðum um hæð og sund í drottins ást og friði; kyssi þið, bárur! bát á fiskimiði, blási þið, vindar! hlýtt á kinnum fríðum. Vorboðinn ljúfi! fuglinn trúr, sem fer með fjaðra bliki háa vegaleysu í sumardal að kveða kvæðin þín! 10 11 12 Sbr. Fundabók Fjölnisfélags, JS 516, 4to, á Landsbókasafni. Fundargerðir félagsins birtust stafréttar í nokkrum heftum Eimreiðarinnar 1926 1927 undir ritstjórn Matthíasar Þórðarsonar; hér Fundabók Fjölnisfélags, Eimreiðin 1/1927, bls. 89. Þar sem stafsetning fundabókanna er mjög óregluleg er hún hér færð til nútímahorfs. Fundabók Fjölnisfélags, Eimreiðin 1/1927, bls. 90. Þann 13. apríl var Brynjólfur enn á leið heim, enda kallaður sýslumaðurinn í fundargerð, og var því aðeins valinn til bráðabirgða. Á næsta ársfundi, 27. apríl, var hann valinn forseti fyrir næsta ár með fjórum atkvæðum, en sex voru á fundi. Fundabók Fjölnisfélags, Eimreiðin 2/1927, bls. 182. Um komutíma Jónasar til Kaupmannahafnar, sjá bréf hans til Konráðs Gíslasonar, dagsett á Saurum 2. maí 1844, þar sem hann segist koma til Hafnar á mánudagskvöldið kemur, sem mun hafa verið 6. maí. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar II (Bréf og dagbækur), bls. 208. Sjá einnig Matthías Þórðarson, Ævi og störf Jónasar Hallgrímssonar, Rit eftir Jónas Hallgrímsson V, Matthías Þórðarson bjó til prentunar, Reykjavík: Ísafoldarprentsmiðja, 1937, bls. CLXII. Fimm dögum síðar, eða sunnudaginn 12. maí, segir Brynjólfur frá því í bréfinu til Þórðar Jónassen sem áður er vitnað til, sbr. nmgr. 7, að Fjölnir sé nú búinn til ferðar (bls. 56). 89

HELGA KRESS Heilsaðu einkum, ef að fyrir ber engil, með húfu og r a u ð a n skúf, í peysu; þröstur minn góður! það er stúlkan mín. 13 Við ritstýringuna hafa útgefendur ekki látið við það sitja að samræma greinarmerki og laga málfar, eins og nefnifallið á englinum, heldur gengið lengra og skipt út orðum sem breyta myndmáli þannig að merking kvæðisins brenglast. Vorboði í sumardal Breytingarnar sem gerðar hafa verið á kvæðinu eru mismunandi veigamiklar. Það fyrsta sem vekur athygli er upphrópunarmerkið við heiti þess sem gera lágværa kveðjuna, sönginn litla, að ópi. Af eiginhandarritum Jónasar má sjá að hann notar svo til aldrei upphrópunarmerki í ljóðum sínum nema í beinum upphrópunum eins og Ó í upphafi ljóðlína og í ávörpum, sbr. þröstur minn góður! Þá er uppsetning hér allt önnur en hjá Jónasi, og hefur þriðja erindinu í eiginhandarritinu, þar sem hefðbundnar þríhendur sonnettunnar fléttast saman í eitt erindi með endaríminu abcabc, verið skipt í tvö sem við þetta verða þá hvort um sig rímlaus. Til áréttingar tvískiptingunni er svo komið upphrópunarmerki þar sem áður var komma og seinni þríhendan ekki aðeins látin hefjast á nýrri málsgrein, heldur verður hún þannig sjálfstæð efnisgrein. Með þessu er samhengið í sex lína erindinu rofið og flæði textans, vængjaflug fuglsins, stöðvað. Það áréttar svo enn bilið milli erinda að fyrsta ljóðlína hvers erindis er lengri en þær inndregnu sem á eftir koma, og því lítur kvæðið út eins og samsett af fjórum vísum. Í fyrsta erindi, þriðju línu, hefur orðinu út til Íslands, áttatáknun sem einnig minnir á fleyg orð Snorra Sturlusonar: Út vil ek, 14 verið breytt í heim, sbr. einnig orðalag (misritun?) Brynjólfs í bréfinu til Jónasar, og þar með er komin nástaða við orðið heima í upphafi næsta erindis. Í sama erindi hefur bandstrikinu á eftir Ísa- sem tengir saman ís og land í sérnafnið Ísaland, verið sleppt. Í öðru erindi, fyrstu línu, hefur í orðum blíðum verið skipt út fyrir rómi blíðum. Orðið rómur er að vísu gefið upp sem möguleiki í eiginhandarritinu, skrifað með smáu letri fyrir ofan línu, en án þess að upp- 13 14 Fjölnir, 7. ár, 1844, bls. 105 106. Sturlunga saga I, ritstj. Jón Jóhannesson, Magnús Finnbogason og Kristján Eldjárn, Reykjavík: Sturlunguútgáfan, 1946, bls. 444. 90

SÖNGVARINN LJÚFI haflega orðalagið hafi verið strikað út. Það er eftirsjá að orðunum blíðu. Þau má nefnilega túlka sem orð skáldskaparins, skáldskaparmálið sjálft, sem samkvæmt táknfræðinni verður til við samruna hrynjandinnar, raddarinnar, rómsins, tónlistarinnar og hins opinbera tungumáls samfélagsins með röklegum setningum og einræðri merkingu orðanna. 15 Söngfuglinn á ekki bara að kvaka blíðum rómi, heldur flytja kvæði, þar sem tónar og orð fara saman. Hann er ljóðasöngvari. Í næstu línu sama erindis hefur víðáttumiklu landslaginu, um haf og land, verið skipt út fyrir þrengra sjónarsvið, um hæð og sund. Með því er ekki aðeins flug farfuglsins lækkað heldur hefur hafmyndinni verið eytt úr kvæðinu. Fuglinn fer ekki lengur sína löngu ferð yfir hafið en flýgur yfir hæðir innanlands og sund þar sem sér milli stranda, og er ekki endilega farfugl. Í þriðju línu þessa erindis eiga bárurnar að leiða bátinn, stefna honum að fiskimiði, ákveðnum og eftirsóttum stað. Myndin tilheyrir leiðarlýsingum kvæðisins í samræmi við vindana og fuglinn sem stefna í ákveðna átt. Eftir breytinguna er þarna hins vegar komið mikið kossaflens, ef til vill undir áhrifum frá Kossavísu Jónasar, þýddu kvæði, sem birtist einmitt í sama árgangi Fjölnis, 16 og kvengerðar bárurnar eru látnar vera að kyssa (karlgerðan) bátinn, margar konur um einn karl. Veigamestu breytingarnar eru í síðasta hlutanum, þríhendunum, þar sem skiptir um svið og sjónarhornið þrengist að fuglinum. Í frumgerðinni er hann strax í upphafi fyrstu línu ávarpaður söngvarinn ljúfi, og í samræmi við það kveður hann, syngur hann kvæði. En þeim Brynjólfi og Konráði líkaði ekki orðið söngvari og breyttu því sýnilegri jafnt sem heyranlegri mynd söngfuglsins í hugtakið vorboði sem framkallar enga mynd. Það er athyglisvert að hér er það orðið sem ræður, þeim líkaði ekki orðið, hvert sem ljóðmálið var. Þannig verður orðið sem slíkt yfirskipað myndinni sem það um leið eyðir. Með því að fella burt söngvarann er dregið úr tónlistinni í kvæðinu, fuglinum sem tónlistarlíkama. 17 Í mjög svo skáldlegum inn- 15 16 17 Um skáldlegt mál og kenningar táknfræðinnar, einkum Juliu Kristevu, sjá t.a.m. grein mína, Dæmd til að hrekjast. Um ástina, karlveldið og kvenlega sjálfsmynd í Tímaþjófnum eftir Steinunni Sigurðardóttur, Tímarit Máls og menningar 1/1988, bls. 55 93, hér bls. 57-58; endurpr. í Helga Kress, Speglanir. Konur í íslenskri bókmenntahefð og bókmenntasögu, Reykjavík: Háskóli Íslands, Rannsóknastofa í kvennafræðum, 2000. Sbr. nmgr. 13. Hugtakið tónlistarlíkami ( le corps de la musique ) er komið frá Roland Barthes. Sjá rit hans, L obvie et l obtus. Essais critiques III, Paris: Éditions du Seuil, 1982, einkum kaflann La musique, la voix, la langue, bls. 246 252, um samband raddar, tónlistar og tungumáls, þar sem röddin eins og hún kemur af skepnunni er talin bera uppi hina 91

HELGA KRESS gangsorðum að Kvæðum Jónasar Hallgrímssonar í eiginhandarriti rekur Einar Ólafur Sveinsson vorboðann til málhreinsunarstefnu Konráðs sem hafi þótt söngvarinn of danskur. Um athugasemdirnar í bréfi Brynjólfs til Jónasar frá 10. apríl 1844 segir Einar Ólafur, reyndar án þess að geta heimildar: Frá Konráði fær hann tvær athugasemdir, og hann tekur báðar upp. Önnur er um orðið söngvarinn ; þykir Konráði það of slitið í dönskum kvæðum samtímans? Nokkuð er, hann vill ekki hafa það, hann stingur upp á orðinu vorboðinn. Jónas þarf ekki að hugsa sig um, orðið er rétt, fullkomið í kvæðinu. 18 Samkvæmt þessu þarf Jónas ekki einu sinni að hugsa sig um en hlýðir Konráði sem eins og yrkir í gegnum hann og hefur fundið hið rétta, fullkomna orð. Í eiginhandarritinu flýgur farfuglinn hátt um vegarleysu, þ.e. um veg sem ekki er til (vegurinn er í eintölu, einn vegur, ein leið, en í vegaleysu prentuðu gerðarinnar eru þeir komnir í fleirtölu og því um marga að velja) og kemur niður í lágan dal. Þessar andstæður hátt: lágt koma oft fyrir í kvæðum Jónasar, ekki síst í landslagi sem liggur lágt milli hárra fjalla og er á einhvern hátt eftirsóknarvert, ef ekki heilagt. En lágum hlífir hulinn verndarkraftur / hólmanum, þar sem Gunnar sneri aftur, segir í Gunnarshólma þar sem hólminn er jafnframt táknmynd fyrir Ísland allt. 19 Svipaðrar 18 19 sönnu merkingu. Í grein sinni The Music of Poetry fjallar T.S. Eliot um það sem hann kallar a musical poem og felur í sér tvo óaðskiljanlega þætti í kvæðinu, annars vegar hrynjandinnar/hljómsins og hins vegar myndmálsins/merkingaraukans. Hann segir: [...] a musical poem is a poem which has a musical pattern of sound and a musical pattern of the secondary meanings of the words which compose it, and that these two patterns are indissoluble and one. Sbr. T.S. Eliot, The Music of Poetry (1942), On Poetry and Poets, London: Faber and Faber, 6. útgáfa, 1971, bls. 26 39, hér bls. 33. Einar Ól. Sveinsson, Inngangsorð, Kvæði Jónasar Hallgrímssonar í eiginhandarriti, bls. viij xiv, hér bls. xiij. Engin heimild er til fyrir því að það hafi verið Konráð sem stakk upp á orðinu vorboðinn þótt svo megi vel vera. Þá gleymir Einar Ólafur að nefna hina athugasemdina sem hann segir að Jónas hafi fengið frá Konráði og farið eftir. Gunnarshólmi, Ritverk Jónasar Hallgrímssonar I (Ljóð og lausamál), ritstj. Haukur Hannesson, Páll Valsson og Sveinn Yngvi Egilsson, Reykjavík: Svart á hvítu, 1989, bls. 79. Um átök þess lóðrétta og lárétta í verkum Jónasar, sjá grein mína, Sáuð þið hana systur mína? Grasaferð Jónasar Hallgrímssonar og upphaf íslenskrar sagnagerðar, Skírnir 2/1989, bls. 261 292, einkum bls. 267 268, 278 279 og nmgr. 48, bls. 291; endurpr. í Helga Kress, Speglanir. Konur í íslenskri bókmenntahefð og bókmenntasögu og Undir Hraundranga. Úrval ritgerða um Jónas Hallgrímsson, ritstj. Sveinn Yngvi Egilsson, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2007. 92

SÖNGVARINN LJÚFI merkingar er einnig græni liturinn á landslaginu, eins og t.a.m. á Tómasarhaga í kvæðaflokknum Annes og eyjar sem undir Tungnajökli er algrænn á eyðisöndum. 20 Í eiginhandarriti Ég bið að heilsa kemur farfuglinn fyrst í grænan dal sem Jónas hefur strikað yfir og skrifað lágan í staðinn. Þetta er eina yfirstrikunin í handritinu og því marktækari sem niðurstaða skáldsins en rómurinn í stað orðanna blíðu í fyrstu línu annars erindis sem ekki eru yfirstrikuð. Í prentuðu gerðinni er dalurinn þó hvorki grænn né lágur, heldur er þar kominn sumardalur. Með þessum orðum, vorboðanum og sumardalnum, sem hvorugt er í frumgerðinni, er fuglinn látinn boða vor á miðju sumri. Bent hefur verið á að orðið sumardalur kunni að vera komið úr Landkostunum, íslenskri þýðingu Jóns Þorlákssonar á Bægisá á kvæði eftir norska skáldið Claus Frimann, og breytingin gagnrýnislaust eignuð Jónasi án þess að athuga hvernig hún fellur að kvæðinu í heild. 21 Það má vel vera að kveikjan að orðinu sumardalur sé komin úr þýðingu Jóns á Bægisá, en þá frekar frá Konráði Gíslasyni sem hefur staldrað við orðið þegar hann, ásamt Gísla Thorarensen, tók saman yfirlit yfir íslenskar bækur ársins 1842 fyrir 20 21 Sbr. Tindrar úr Tungnajökli, Ritverk Jónasar Hallgrímssonar I (Ljóð og lausamál), bls. 256. Kvæðið er nafnlaust í eiginhandarriti, sbr. Kvæði Jónasar Hallgrímssonar í eiginhandarriti, bls. 286. Í útgáfu Matthíasar Þórðarsonar hefur því verið gefið nafnið Tómasarhagi. Rit eftir Jónas Hallgrímsson I (Ljóðmæli, smásögur og fleira), Matthías Þórðarson bjó til prentunar, Reykjavík: Ísafoldarprentsmiðja, 1929, bls. 127. Sbr. Steingrímur J. Þorsteinsson, Hvernig urðu ljóð Jónasar til? Nýtt Helgafell 3/1957, bls. 111 126, en þar segir á bls. 124 125 að Jónas hafi oft breytt kvæðum sínum sem ljóst sé af handritum hans og bregst varla, að hann hafi þá vikið þeim til betri vegar. T.a.m. breyti hann söngvarinn í vorboðinn og grænan dal í lágan dal, unz hann finnur loks hið rétta orð sumardal. Það orð hafi hann vafalítið lært af séra Jóni Þorlákssyni á Bægisá, er þýddi m.a. kvæði eitt eftir norska skáldið Claus Frimann [...], Minn sumardalur, þökk sé þér. Um kvæðið Landkostina, sjá Íslensk ljóðabók Jóns Þorlákssonar prests að Bægisá, fyrri deild, ritstj. Jón Sigurðsson, Kaupmannahöfn: Þorsteinn stúdent Jónsson, 1842, bls. 239. Á sömu skoðun um orðið sumardalur er Einar Ólafur Sveinsson sem telur það fullkomna kvæðið til viðbótar vorboðanum sem Konráð fann, sbr. áðurnefnd Inngangsorð, bls. xiij. Um sumardalinn sem breytingu til bóta, má enn nefna Dick Ringler og Áslaugu Sverrisdóttur sem telja nýja lesháttinn mun hljómmeiri og skáldlegri, sbr. Með rauðan skúf, Skírnir 2/1998, bls. 279 306, hér bls. 296; endurpr. í Undir Hraundranga. Úrval ritgerða um Jónas Hallgrímsson. Á sömu blaðsíðu ræða þau fleiri breytingar sem að þeirra mati bæta allar kvæðið. Að haf og land verður hæð og sund gerir ljóðið hlutkenndara, fleirtalan í vegaleysa er kraftmeira en eintalan, og að bárurnar kyssi í stað þess að leiða er eindregnari lesháttur og tjáir meiri ástúð. Þá halda þau með þeim Brynjólfi og Konráði varðandi söngvarann sem þeir kunni að hafa verið andvígir [...] einfaldlega vegna þess að orðið er fremur tilþrifalaust (bls. 293). 93

HELGA KRESS Fjölni 1843, en þar eru nýútkomin ljóðmæli Jóns á Bægisá meðal bóka. 22 Í fyrirlestrinum Yfirlit yfir fuglana á Íslandi sem Jónas flutti fyrir landa sína á fundi Íslendinga í Kaupmannahöfn 7. febrúar 1835 leggur hann áherslu á hve þrösturinn, sem hann flokkar undir söngfugla, komi snemma vors til landsins úr langferð sinni að sunnan, og setur fram eins og örsögu eða órímað ljóð: Hann kemur snemma á vorin og ætlar þá að deyja úr kulda; þá er hann heima við hús og bæi, og þið munið víst eftir hópunum sem stundum sátu á Bessastaðatúni. Engan okkar grunaði þá að þeir væru nýkomnir úr langferð lengst sunnan úr löndum. 23 Þótt þrösturinn komi snemma vors til landsins er það ekki hann sem boðar vorið í huga Jónasar, fremur en annarra Íslendinga, heldur lóan. Það er hún sem kemur fyrst. Hún er einnig fyrsti fuglinn sem Jónas nefnir í fyrirlestrinum um fuglana á Íslandi og setur fram í spurningu sem innifelur samsömun og samþykkjandi svar: Er það nokkur ykkar sem ekki hefur lifnað við þegar þið heyrðuð til lóunnar og hrossagauksins fyrst á vorin? 24 Þótt lóan sé söngfugl hentar hún ekki í Ég bið að heilsa þar sem orðræðan krefst fugls sem er karlkyns eins og ljóðmælandi og getur því verið staðgengill hans. Ástæða þess að Jónas strikar yfir grænan dal í eiginhandarritinu og setur lágan í staðinn kynni að vera sú að enn var dalurinn ekki orðinn grænn en einnig að honum hafi ekki þótt fara vel á því að láta græna litinn koma fyrir tvisvar með stuttu millibili, þ.e. á dalnum og skúfnum á húfu stúlkunnar. En svo virðist sem útgefendum hafi ekki líkað græni liturinn á skúfnum, sem var þó sá algengasti á skúfum, því að í prentuðu gerðinni hefur honum verið breytt í rauðan og orðið þar að auki gleiðletrað: r a u ð a n. Þessi áréttun með gleiðletri er alveg út úr stíl við annað í kvæðinu (nema ef vera skyldi við upphrópunarmerkið á eftir heiti þess í prentuðu gerðinni) og ómögulegt að túlka öðruvísi en sem skilaboð til prentara eða prófarkalesara um breytingu frá handriti, áréttingu þess að liturinn eigi að vera rauður jafnvel þótt það sé 22 23 24 Bókafregn, Fjölnir, 6. ár, 1843, bls. 59 74, hér bls. 73. Um höfunda bókafregnar, sjá fundargerð félagsfundar 29. mars 1843, Fundabók Fjölnisfélags, Eimreiðin 4/1926, bls. 360. Jónas Hallgrímsson, Yfirlit yfir fuglana á Íslandi, Ritverk Jónasar Hallgrímssonar III (Náttúran og landið), ritstj. Haukur Hannesson, Páll Valsson og Sveinn Yngvi Egilsson, Reykjavík: Svart á hvítu, 1989, bls. 207 237, hér bls. 215. Sama rit, bls. 207. 94

SÖNGVARINN LJÚFI skrítinn litur á skúfum og stingi í stúf við klæðnað íslenskra kvenna. 25 Í greininni Með rauðan skúf ræða þau Dick Ringler og Áslaug Sverrisdóttur þessa breytingu og telja hana til mikilla bóta þar sem kvæðið hafi áður ekki verið annað en einfalt og blátt áfram kvæði um vorkomuna. 26 Í túlkun þeirra vísar rauði skúfurinn til rauðu húfunnar, bonnet rouge, sem borin var sem frelsistákn í frönsku byltingunni 1789 og endurvakin sem slík um 1830. Það segja þau að megi m.a. sjá hjá Heine, í eftirmálanum að Reisebilder, sem þeir Jónas og Konráð þýddu hluta úr og birtu í fyrsta árgangi Fjölnis 1835. Með vísuninni í bonnet rouge, eða die rote Mütze, sem þeir Konráð og Jónas þýða með skotthúfunni rauðu 27 verður stúlkan í kvæðinu að táknrænni kvenímynd sem stendur fyrir frelsi eða frjálsræði. 28 Til samræmis við það telja þau að söngvaranum hafi verið breytt í vorboðann sem með vindunum sunnan frá Frakklandi komi með skilaboð um pólitískt vor á Íslandi með fyrirheiti um nýja pólitíska skipan. Það sem þau Dick Ringler og Áslaug Sverrisdóttir athuga ekki, í annars vandaðri grein, er að bonnet rouge var í frönsku byltingunni eingöngu borin af karlmönnum 29 og hjá þeim Heine, Jónasi og Konráði tilheyrir hún auk þess hirðfífli og er hreint grín. Allt um það kann vel að vera að Konráð hafi munað eftir þessari rauðu skotthúfu úr þýðingu þeirra Jónasar á Heine, hafi líkað við orðið á sama hátt og sumardalinn í þýðingu Jóns á Bægisá, og lagt til þessa breytingu með gleiðletri á síðustu stundu. Í skýringum við Ég bið að heilsa í útgáfunni á kvæðum Jónasar í eiginhandarriti bendir Ólafur Halldórsson á nafnlaust kvæði sem er ort tveimur árum eftir lát Jónasar og sýnir að höfundur hefur þekkt kvæði hans eins og það er í eiginhandarritinu. 30 Þetta kvæði er til í tveimur uppskriftum og hefur 25 26 27 28 29 30 Í fræðilegri úttekt á litum skúfa í viðauka með grein þeirra Dicks Ringler og Áslaugar Sverrisdóttur kemur fram að á fjórða og fimmta áratug 19. aldar voru grænir silkiskúfar nánast allsráðandi á skotthúfum íslenskra kvenna. Sbr. Með rauðan skúf, bls. 300 301. Dick Ringler og Áslaug Sverrisdóttir, Með rauðan skúf, bls. 290. Frá Hæni, Fjölnir, 1. ár, 1835, bls. 140 144, hér bls. 144. Dick Ringler og Áslaug Sverrisdóttir, Með rauðan skúf, bls. 287. Með greininni birta þau að vísu mynd af frægu málverki eftir franska málarann Delacroix af frelsisgyðju með rauða húfu, blaktandi fána og skotvopn að hvetja hóp fallandi karla. Þetta málverk telja þau að Jónas kunni að hafa þekkt af lýsingu Heines í bók hans um franska málara. Dick Ringler og Áslaug Sverrisdóttir, Með rauðan skúf, bls. 284 286. Ólafur Halldórsson, Athugasemdir og skýringar, Kvæði Jónasar Hallgrímssonar í eiginhandarriti, bls. 308 316, hér bls. 312. Í bréfi til Páls Melsteð, dagsettu í Kaupmannahöfn 5. júlí 1844, skrifar Jónas: Ég hafði fyrirvarann í vor og sendi kveðju 95

HELGA KRESS því gengið manna á milli. 31 Það er ort í orðastað konu sem í því er látin svara Jónasi í eins konar mótmynd: Líka var ég píka í peysu, / pilturinn minn varst ekki þú. / Ástin sumra fær eiturkveisu, / erlendis gleyma mey og trú. / Ég á mér sögu, stirðan stúf. / Starðu ekki á mig með grænan skúf. 32 Í þessu kvæði er skúfurinn grænn eins og í eiginhandarritinu og í því koma enn fremur fyrir orð sem kallast á við það en eru horfin í prentuðu gerðinni, eins og blíðmælin, þ.e. orðin blíðu, sem konan saknar, auk þess sem orðin söngur og syngja um skáldskap koma fyrir sem leiðarminni í svo til hverju erindi og kankast á við söngvarann ljúfa. Harður kostur Fjölnismenn voru mjög uppteknir af því hvernig fara skyldi með verk sem Fjölni bárust til birtingar og í lögum þeirra er sérstök grein þar að lútandi sem svo hljóðar: 16. gr. Sérhver grein, sem ætluð er í rit vort, er fyrst lesin á lögmætum fundi, og ef henni er veitt viðtaka, þá er hún tekin annaðhvort skildagalaust, eða með því skilyrði, að nokkru sé breytt. Síðan er kosin þriggja manna nefnd að grandskoða greinina, að höfundi viðstöddum, ef hann vill og getur, og segir nefndin honum, hvar sér þyki umbóta þörf, og hverra, ef 31 32 mína með gamla Fjölni, því ég vissi ég mundi ekki heldur en vant er skrifa mörgum. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar II (Bréf og dagbækur), bls. 213 214. Í bréfi til Brynjólfs Péturssonar, dagsettu á Saurum á páskadag 1844, biður Jónas hann að segja sér frá skipaferðum: En hvað líður nú skipaferðum, heillakarl! Mér ríður á að vita það sem greinilegast. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar II (Bréf og dagbækur), bls. 204. Eins og áður er nefnt, sbr. nmgr. 4, kynni hann að hafa sent Ég bið að heilsa með þessu bréfi því í svarbréfinu frá 10. apríl 1844 þakkar Brynjólfur honum fyrir vísuna um leið og hann gefur upplýsingar um skipaferðir. Hann skrifar: Ég þakka þér fyrir tilskrifin bæði og fyrir vísuna, því sjá það var allt gott. Þú vilt vita sem greinilegast hvað skipaferðum líður [ ]. Bréf Brynjólfs Péturssonar, bls. 48. Brynjólfur gefur Jónasi síðan nákvæmar upplýsingar um ferðir skipa til Íslands. Með einhverju þeirra hefur Jónas sent annað eintak af eiginhandarriti kvæðisins til óþekkts viðtakanda á Íslandi. Ólafur Halldórsson telur að uppskriftirnar tvær, JS 268, 4to (á Landsbókasafni) og Þjms 12056 (á Þjóðminjasafni) séu báðar eiginhandarrit höfundar, en það getur varla verið því að skriftin á þeim er mjög ólík. Athugasemdir og skýringar, Kvæði Jónasar Hallgrímssonar í eiginhandarriti, bls. 312. Sbr. uppskriftina í JS 268, 4to. Þótt kvæðið sé ort í orðastað konu er ekki þar með sagt að það sé eftir konu eins og Ólafur Halldórsson telur að verið geti, sbr. Athugasemdir og skýringar, bls. 312, og þau Dick Ringler og Áslaug Sverrisdóttir staðhæfa. Þá ályktun draga þau m.a. af varðveislu þess í kvæðasafni Kristrúnar Jónsdóttur, Lbs 4732, 4o, og þar með að hún sé höfundurinn. Sbr. Með rauðan skúf, bls. 303 304. 96

SÖNGVARINN LJÚFI henni hugsast það. Jafnan þegar einhverri grein hefur verið breytt, er hún lesin á fundi í annað sinn, og skýrt frá, hverju breytt sé, og af hverjum rökum, þar sem þess þykir þurfa. Nú er grein með skildaga tekin, og lætur höfundur sér það líka, en kemur sér ekki saman við nefndina, þá sker félagið úr, hvort það vill hafa greinina með þeim breytingum, sem gerðar eru. Í kvæðum eða ritgerðum fjarlægra manna verður engu breytt, nema þeirra sé leyfi til. 33 Samkvæmt lögunum þarf verk sem Fjölni berst að fara í gegnum mikið og formlegt ferli. Það er fyrst lesið upp á fundi sem annaðhvort hafnar því eða samþykkir skildagalaust eða með skildaga, þ.e. að því megi breyta. Ef verki var veitt viðtaka var kosin þriggja manna nefnd til að grandskoða verkið og breyta því til bóta ef þörf var á. Skyldi það gert í samráði við höfund. Að því loknu var það lesið upp á fundi í annað sinn og breytingar útskýrðar. Ef höfundur samþykkir ekki breytingarnar á verki sem tekið hefur verið með skildaga ræður fundur hvort verkið verður birt með breytingum nefndarinnar eða það verður ekki birt. Þótt tekið sé fram að engu megi breyta í fjarveru höfunda virðast þeir réttlausir. Verk þeirra sem tekið var með skildaga mátti birta með breytingum nefndarinnar hvort sem höfundur hafði samþykkt þær eða ekki. Munurinn á skildaga og skildagalaust reyndist í raun mjög óljós eins og fram kemur í umræðum. Þessi lagagrein var lengi í mótun og um hana spunnust miklar umræður þar sem Jónas hélt fram rétti sínum til að taka verk sitt til baka ef honum sýndist. Á fundi 4. febrúar 1843 lagði hann fram nokkur útlögð kvæði eftir Schiller og áskildi sér eftir lögunum að vera við þegar þriggja manna nefndin dæmdi um kvæðin. Honum hefur þótt ástæða til að taka það fram. Brynjólfur var ekki ánægður með að fá útlögð kvæði, vildi að Jónas hefði fyrst komið með frumkveðin kvæði, því þau myndu menn heldur kjósa, en Jónas kvaðst ráða hvað hann biði fyrst, og tækju menn það annaðhvort eða ekki. Síðan las hann upp útlagt kvæði eftir Schiller sem hann bað menn að taka [ ] eða fella. 34 Eftir nokkrar umræður ákvað fundurinn að taka útlögðu kvæðin þrjú eftir Schiller og var kosin nefnd til að skoða þau. Að 33 34 Sbr. Lög Fjölnismanna hinna yngri, Eimreiðin 3/1927, bls. 289 291, hér bls. 290. Lögin eru ekki dagsett og ekki er vitað hvenær, eða jafnvel hvort, þau voru formlega samþykkt í heild, en það myndi hafa verið síðla vors 1843. Umræður á fundum voru svo til eingöngu um 16. grein. Sjá einnig grein Björns M. Ólsen, Konráð Gíslason, Tímarit Hins íslenzka bókmenntafjelags 1891, bls. 1 96, hér bls. 95 96. Fundabók Fjölnisfélags, Eimreiðin 3/1926, bls. 269. 97

HELGA KRESS venju fékk Konráð flest atkvæði, tíu. Næstir komu þeir Brynjólfur Pétursson og Gísli Thorarensen með átta atkvæði hvor, en tólf voru á fundi. Ekki kemur fram hvort kvæðin voru tekin með skildaga eða skildagalaust. Á næsta fundi, 11. febrúar 1843, gerði Konráð formlega grein fyrir störfum nefndarinnar sem hefði haldið tvo fundi um útlögð kvæði Jónasar og hefði Jónas verið á þeim seinni. Á fyrri fundinum hefðu nefndarmenn skrifað athugasemdir sem þeir hefðu afhent höfundi. Ekki kemur fram hverjar athugasemdirnar voru en Jónas hafnar þeim og segir litlu muni verða breytt í kvæðunum. 35 Konráð sagðist þá efast um að nefndin hefði gert rétt í að fá höfundi athugasemdirnar í stað þess að fá þær fundinum beint. Um þetta urðu miklar deilur og einnig um það hvort höfundur mætti taka verk sitt til baka: Konráð Gíslason sagði höfundurinn mætti ekki taka ritgjörðina aftur, því hún var tekin áður á fundi og þá væri kynlegt að fella það aftur með breytingunum sem áður var tekið, þar sem nefndin átti að gera ritið betra hún átti ekki að gera það tækilegt, því það var tekið áður. 36 Við þessu brást Jónas og sagði að þótt félagið hefði tekið ritgjörð og kosið nefnd, og hefur hún fundið að, en höfundur getur ekki tekið þær breytingar, og finnur þó að ritgjörðinni er ábótavant þá á hann frjálst að taka aftur ritgjörð sína. Þetta samþykkir Konráð að geti verið skilningur lagagreinarinnar en vill þó bæta við því undarlega skilyrði að höfundur megi taka ritgjörð sína aftur nema því aðeins, að félagið vilji ekki missa hana. 37 Þetta er ómögulegt að skilja öðruvísi en félagið ráði. Athyglisvert er að Jónas viðurkennir að verkinu kunni að vera ábótavant og mun þar eiga við orðfærið sem var mjög til umræðu á fundum í Fjölnisfélaginu og nefndinni var einkum ætlað að breyta. Af umræðum um kvæði hans í fundargerðum má sjá að hann er tregur til að breyta og hræddur um að missa vald á eigin texta. Þetta kemur m.a. fram á fundi 25. febrúar 1843 þar sem enn er rætt um breytingar og rétt höfunda gagnvart nefnd og félagi. Jóhann Halldórsson spyr Konráð, sem hafði framsögu, hvort félagið megi láta prenta ritgerð sem sé breytt svo mikið að höfundur þekkir hana ekki aftur og vill ekki eiga hana, má þá félagið láta prenta hana að honum nauðugum? Þessu svarar Konráð ekki og Jóhann endurtekur spurninguna. 35 36 37 Sama rit, bls. 271. Sama rit, bls. 272. Sama rit, bls. 273. 98

SÖNGVARINN LJÚFI Undir hana tekur Jónas Hallgrímsson og vill fá að vita hvað felist í orðatiltækjunum skildagi og skildagalaust, sem séu ekki nógu ljós, og spyr hvort skildagi hafi verið hafður við kvæði sín. Þessu svara þeir Konráð og Brynjólfur einum rómi: Nei! Jónas segist þá ekki vita muninn á skildaga og skildagalaust og sé hann hræddur um að höfundar taki ritgerðir sínar aftur þegar þeir heyra skildagann, því það er harður kostur fyrir höfund að leyfa öðrum að breyta riti sínu eftir vild sinni. Þessu svarar Konráð með því að nefndin geri ekki breytingarnar, heldur höfundur eftir bendingum nefndarinnar. 38 Jónas vildi þá láta árétta það í lögunum að höfundar réðu breytingunum, en Konráð var á móti og tillaga Jónasar var felld. Kannski fyrir alla aðra en mig Samkvæmt lögunum mátti engu breyta í fjarveru höfundar nema með hans leyfi. Fyrir breytingum í leyfisleysi var þó löng hefð hjá ritstjórum Fjölnis. Þetta kemur vel fram í bréfaskiptum þeirra Tómasar Sæmundssonar, sem kominn var til Íslands, og félaga hans í Kaupmannahöfn sem sáu um útgáfu Fjölnis. Í bréfum sínum kvartar Tómas mjög undan breytingum sem þeir gera á handritum hans, og það þótt hann hafi í upphafi gefið þeim þrímenningum, redaktörum [...] fullkomið leyfi til að umbreyta eftir ykkar velþóknan, eins og hann segir í bréfi til þeirra, dagsettu í Laugarnesi 20. september 1834, um innganginn að fyrsta árgangi Fjölnis. 39 Þegar hann ári síðar fær Fjölni sendan með breytingunum sem þeir hafa gert á innganginum er honum misboðið. Í bréfi til Jónasar, dagsettu á Breiðabólstað 6. september 1835, viðurkennir hann að málið hafi fegrast, en svo fannst mér þó afhandlingin verða daufari og fjörminni en ég hafði ætlast til [...], sjóndeildarhringurinn verða miklu þrengri og þessi Weltansicht, sem ég hélt hún lýsti, verða að engu. Þá sýnist honum þeir fordæma allt, sem tekið er af historíunni til að gefa ræðunni stöðugleik, líf og fegurð og sem hið óratoriska element aldrei getur án verið. Um leið dregur hann í og úr með orðum eins og en og þó. Hann telur sjálfsagt, að allar smekkleysur, flovheder og svulst, sem hætt er við að þá skjótist inn með, verði hreint að útrýmast, en samt sé það ekki annað en náttúrlegt að jafnvel bestu umbreytingar komi hverjum höfundi undarlega fyrir fyrst, af því hann sér sinn þankagang afskorinn hvað eftir annað. Að öllu samanlögðu, segir hann svo, er þó víst inngangurinn góður, og kannske fyrir alla aðra en mig [...]. 40 38 39 40 Sama rit, bls. 275. Bréf Tómasar Sæmundssonar, bls. 129. Sama rit, bls. 156. Leturbreytingin er Tómasar. 99

HELGA KRESS Í öðru bréfi til Jónasar, dagsettu á Breiðabólsstað 1. febrúar 1839, ræðir Tómas enn breytingar þeirra félaga á handritum hans. Hann játar sem fyrr að málið hjá honum hafi þeir alltaf bætt. Hins vegar hafi þeir með tilliti til meiningarinnar breytt því þegar þeir hugðu sig sjá réttara til að fá hugarburð ykkar eður Yndlingsthema. Fyrir þær breytingar, segir hann, kann ég ykkur litlar þakkir, því þið sköðuðuð þá oft hugsanir mínar, er þið skilduð þær ekki, svo fyrir það vantar sumstaðar í, sumstaðar er fyrir það orðið meira á huldu, og vil ég þar oftast heldur eiga eins og áður var. 41 Tómas var fjarri þegar afhandlingum hans var ritstýrt, og það var líka Jónas þegar kvæði hans Ég bið að heilsa var lesið upp á fundi í Fjölnisfélaginu 13. apríl 1844 og sent í prentun, með veigamiklum breytingum með tilliti til meiningarinnar. Ómögulegt er að vita að hve miklu leyti Jónas samþykkti breytingarnar á kvæðinu. Frá því hann kom til Kaupmannahafnar að kvöldi 6. maí og þar til Fjölnir var búinn til ferðar, sbr. bréf frá Brynjólfi sem áður er vitnað til, voru aðeins fimm dagar. Jónas var á fundi í félaginu 9. maí þar sem endanlega var gengið frá prentuninni, en ekkert í fundargerð bendir til að kvæði hans hafi verið á dagskrá. Aftur á móti var hann ásamt Konráði kosinn í nefnd til að lesa ritgerð eftir Brynjólf um alþingi sem tekin hafði verið með öllum atkvæðum þeirra sex sem á fundi voru. 42 Ritgerðin birtist aftast í Fjölni þetta ár svo að eitthvert svigrúm hefur verið til umræðu um kvæði Jónasar. Til þess bendir einnig að Ég bið að heilsa er aftarlega í ritinu og stendur þar sér, en önnur kvæði eftir Jónas, einnig send frá Sórey, eru þar framarlega og standa saman. 43 Það er því ósennilegt að kvæðið hafi verið birt með breytingunum án hans vitundar, hvort sem honum hefur líkað það betur eða verr. 41 42 43 Sama rit, bls. 253. Í þessu sambandi er vert að benda á ritstýringu Finns Magnússonar á eiginhandarriti Bjarna Thorarensen að kvæðinu, Íslands minni (Eldgamla Ísafold), við fyrstu prentun þess 1819, þar sem hann breytir ljóðlínu Bjarna: og guma girnist mær í málleysuna og gumar girnast mær. Með þessu breytir hann konunni (meyjunni) úr geranda í viðfang, hefur ekki skilið að hún er fjallkonan, landið persónugert. Með misskilningi Finns hefur kvæðið svo verið prentað, lært og sungið allar götur síðan. Um frekari umræðu, sjá grein mína Guma girnist mær, Véfréttir sagðar Vésteini Ólasyni fimmtugum, Reykjavík: [s.n.], 1989, bls. 41 50; endurpr. í Helga Kress, Speglanir. Konur í íslenskri bókmenntahefð og bókmenntasögu. Fundabók Fjölnisfélags, Eimreiðin 2/1927, bls. 183. Það vekur athygli að á eftir Yfirliti efnisins og leiðréttingu á prentvillum í sama árgangi Fjölnis kemur svofelld Leiðrétting við Ég bið að heilsa sem hafði birst þar ómerkt : Á bls. 106 vantar J.H. undir kvæðið. Þar sem athugasemdin á aðeins við um Ég bið að heilsa, en ekki önnur kvæði Jónasar í heftinu sem einnig birtust þar ómerkt, er engu líkara en einhver vafi hafi leikið á höfundarrétti þess, eða jafnvel að Jónas hafi ekki viljað við það kannast í fyrstu. Í fyrri árgöngum Fjölnis eru kvæði Jónasar ekki sérstaklega merkt honum, en í næsta árgangi eru þau öll merkt stöfunum J.H. 100

SÖNGVARINN LJÚFI Það er fullgerð sonnetta Tveimur árum eftir lát Jónasar árið 1845 komu ljóðmæli hans fyrst út á bók, Ljóðmæli eftir Jónas Hallgrímsson, 1847. Um prentunina sáu þeir Brynjólfur og Konráð, og enn eru þeir að breyta. Oft eru þetta augljósar lagfæringar á misfellum sem þeir kalla svo. Til að mynda sleppa þeir upphrópunarmerkinu á eftir heitinu Ég bið að heilsa, einnig inndregnu línunum í uppsetningunni og gleiðletruninni á rauða skúfnum. 44 En þeir breyta fleiru en misfellum. Það útskýra þeir í formála þar sem þeir segjast hafa breytt einstaka orðatiltæki í kvæðum sem áður hafi birst á prenti þar sem þeir hafi vitað til að höfundurinn var búinn að breyta þeim sjálfur. Og víst er um það, segja þeir, ef hann hefði lifað og komið sjálfur á prent ljóðmælum sínum, þá mundi hann hafa lagað flestar þær misfellur, sem þar kunna að finnast. 45 Þannig hafa þeir Jónas sjálfan fyrir breytingunum og hafa hans leyfi. Sem dæmi um orðatiltæki sem þeir hafa breytt benda þeir á ljóðlínu úr kvæðinu til Gaimard þar sem hjarðir kátar í áður prentuðu ljóði Jónasar verða hjarðir á beit. 46 Hér skipta þeir ekki aðeins út orði eins og þeir sjálfir telja heldur breyta ljóðmynd. Kindur á beit eru algengar í íslensku landslagi 44 45 46 Ljóðmæli eftir Jónas Hallgrímsson, B. Pjetursson og K. Gíslason hafa sjeð um prentunina, Kaupmannahöfn 1847, bls. 141. Eftir þessum lagfæringum á misfellum (sbr. formála ritstjóra, bls. IV) hafa síðan flestar útgáfur farið. Upphrópunarmerkið og gleiðletrunin (í formi skáleturs) eru þó komin inn aftur í heildarútgáfunni frá 1989, sbr. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar I (Ljóð og lausamál), bls. 196 197. Í skýringum er tekið fram að fylgt sé frumprentuninni í Fjölni. Það stemmir þó ekki alveg því að uppsetning er ekki með inndregnum línum án þess að það frávik frá ritstjórnarreglum sé rætt. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar IV (Skýringar og skrár), ritstj. Haukur Hannesson, Páll Valsson og Sveinn Yngvi Egilsson, Reykjavík: Svart á hvítu, 1989, bls. 186. Ljóðmæli eftir Jónas Hallgrímsson, 1847, bls. IV. Kvæðið Til herra Páls Gaimard var áður prentað fyrir veislu til heiðurs Gaimard og sungið þar, sbr. sérprent í NKS 3282, 4to. Í eiginhandarritinu sem prentað var eftir eru hjarðirnar fyrst feitar en yfir það orð strikað og ritað kátar fyrir ofan línu. Til áréttingar réttum texta hefur Páll Melsteð kvittað á eiginhandarritið: Jónas Hallgrímsson sjálfur skrifaði 11ta Jan. 1839 þetta blað. P.M. Sbr. Kvæði Jónasar Hallgrímssonar í eiginhandarriti, bls. 73 75. Enginn útgefandi hefur samt farið eftir þessum vottaða leshætti, og jafnvel ekki þótt hann sé sannanlega í frumprentuninni, en valið að fylgja þeim Brynjólfi og Konráði á kostnað skáldsins sjálfs. Í skýringum við kvæðið í heildarútgáfunni frá 1989 segjast ritstjórar hafa vikið frá frumprentuninni og valið hjarðir á beit þar sem þetta sé eina línan sem útgefendur Ljóðmæla 1847 geri grein fyrir að skáldið hafi breytt í lifanda lífi og er því tekið tillit til hennar. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar IV (Skýringar og skrár), bls. 141. Þeir athuga ekki að þeir Brynjólfur og Konráð nefna þetta sem aðeins eitt dæmi um breytingar sem Jónas hafi þegar gert eða viljað gera og eigi við fleiri. 101

HELGA KRESS og ekkert sérstakt við það en kátar kindur hefur þeim Konráði fundist of kímilegar, svo að vitnað sé til athugasemda þeirra í bréfinu til Jónasar frá 10. apríl 1844. Af svipuðum ástæðum breyta þeir myndmáli í Gunnarshólma, þar sem blikar í laufi birkiþrastasveimur, sbr. Fjölni 1838, bls. 33, verður blikar í lofti birkiþrastasveimur og skógarmyndin með laufinu sem hluta fyrir heild (pars pro toto) strikuð út. Með þessari breytingu úr laufi í loft var svo kvæðið prentað í næstu útgáfum á ljóðum Jónasar. 47 Í skýringum aftanmáls við prentun kvæðisins í heildarútgáfunni, 1. bindi frá 1929, gerir Matthías Þórðarson grein fyrir breytingunni þar sem hann telur líklegt að orðinu hafi verið breytt af Jónasi sjálfum eftir að kvæðið var prentað í Fjölni, og að þeim Brynjólfi og Konráði hafi verið kunnugt um það, er þeir gáfu kvæðið út í 1. útg. 48 Frá þessu víkur Sigurður Nordal við prentun kvæðisins í Íslenskri lestrarbók 1750 1930 frá 1942 þar sem hann velur lesháttinn blikar í laufi eftir fyrstu prentun kvæðisins í Fjölni fyrir blikar í lofti sem hafi staðið í öllum síðari útgáfum og hann segist vera hræddur um að sé leiðrétting Konráðs Gíslasonar. 49 Það kemur víða fram að þeir Brynjólfur og Konráð áttu erfitt með að skilja skáldskaparmál og furðuðu sig því oft á skáldskap Jónasar sem þeim 47 48 49 Sbr. Rit Jónasar Hallgrímssonar I (Ljóðmæli), Jón Ólafsson og Jón Sigurðsson hafa séð um útgáfuna, Reykjavík: Jóh. Jóhannesson, 1913, bls. 70, og Ljóðmæli og önnur rit eftir Jónas Hallgrímsson, ritnefnd Björn Jensson, Hannes Hafsteinn (svo!), Jón Sveinsson, Konráð Gíslason og Sigurður Jónasson, Kaupmannahöfn: Hið íslenzka bókmenntafjelag, 1883, bls. 53. Rit eftir Jónas Hallgrímsson I (Ljóðmæli, smásögur og fleira), bls. 335, sbr. einnig kvæðið sjálft á bls. 51. Það kemur á óvart að Matthías, sem var að öðru leyti gagnrýninn á þá Brynjólf og Konráð, skuli trúa þeim hér. Það gerir hann ekki hvað varðar Ég bið að heilsa sem hann í trássi við þá setur upp eins og í eiginhandarritinu, með síðasta erindinu óskiptu. Rit eftir Jónasar Hallgrímssonar I (Ljóðmæli, smásögur og fleira), bls. 133, sbr. einnig fræðilegar skýringar hans og sannfærandi rök á bls. 376. Eftir þessari uppsetningu kvæðisins fer Sigurður Nordal í Íslenskri lestrarbók frá 1942 nema hann bætir enn um betur og hefur punkt á eftir í peysu, þannig að síðasta línan, niðurstaða kvæðisins fær meira vægi sem sjálfstæð málsgrein. Íslenzk lestrarbók 1750 1930, Reykjavík: Bókaverzlun Sigfúsar Eymundssonar, 1942, bls. 70. Sigurður Nordal, Formáli, Íslenzk lestrarbók 1750 1930, bls. 5 8, hér bls. 7. Myndmálið útskýrir hann með því að Jónas hafi hugsað sér skógana svo hávaxna, að þrestirnir væru á sveimi meðal laufkróna trjánna. Í grein um Gunnarshólma tekur Hannes Pétursson undir þessa skýringu og telur eldri gerðina fegurri og í fullu samræmi merkingarlega við það sem næst kemur. Hannes Pétursson, Atriði viðvíkjandi Gunnarshólma, Kvæðafylgsni. Um skáldskap eftir Jónas Hallgrímsson, Reykjavík: Iðunn, 1979, bls. 46 73, hér bls. 63. 102

SÖNGVARINN LJÚFI fannst ýmist of kímilegur, kátlegur, eiendommelig eða skrítinn, 50 ef þeir þá skildu hann yfirleitt. Þetta má m.a. lesa út úr bréfi frá Brynjólfi til Jónasar, dagsettu í Kaupmannahöfn 11. mars 1844, þar sem hann hafnar kvæðinu Alsnjóa sem Jónas hafði sent honum frá Sórey af því hann skilur það ekki og treystir sér ekki til að breyta. Hann ber það því ekki undir fund í Fjölnisfélaginu eins og önnur kvæði eftir Jónas sem samþykkt voru og sett í nefnd til skoðunar og breytinga. Brynjólfur ritar: Vísuna Alsnjóa, hefi ég ekki viljað lesa upp, og ber það til þess, að þó hún sé mikið skáldleg í rauninni, og ef til vill skáldlegust af þeim öllum, þá er miðerindið so kátlegt, að ég naumast skil það, að minnsta kosti ekki seinni partinn, og stendur sig á blæju breiðri, býr þar nú undir jörð í heiðri. 51 Vandamálið er skáldskapurinn, sem Brynjólfur ræður engan veginn við. Það er eins og hann átti sig ekki á að blæjan breiða er jökulbreiðan sem hylur jörðina og titill ljóðsins einnig vísar til. Kvæðið er of skáldlegt, og ekki nóg með það heldur skáldlegast af öllum og því hvort tveggja í senn óskiljanlegt og kátlegt, þ.e.a.s. það víkur um of frá orðunum, einræðri merkingu hins viðurkennda og opinbera tungumáls. 52 Í rannsóknasögunni hefur verið litið á þetta kvæði sem ófullgert, þ.e. uppkast, orð sem gjarnan hefur verið haft um Ég bið að heilsa í eiginhandarritinu. 53 Þessu mótmælir Sigurður Nordal í grein um Alsnjóa og segir: 50 51 52 53 Sbr. t.a.m. bréf Brynjólfs til Jónasar, dagsett í Kaupmannahöfn 12. febrúar 1844, þar sem hann segir frá viðbrögðum við Dalvísu sem hann hafi lesið upp á fundi og félagsmönnum fundist falleg og skrítin, en honum sjálfum eiendommelig og original. Bréf Brynjólfs Péturssonar, bls. 44. Kvæðið las Brynjólfur upp á fundi 20. janúar 1844, sbr. fundargerð, en þar kemur ekkert fram um viðbrögð og heldur ekki hvort kosin hafi verið nefnd til að skoða kvæðið. Fundabók Fjölnisfélags, Eimreiðin 1/1927, bls. 84. Bréf Brynjólfs Péturssonar, bls. 46. Þannig urðu bókmenntirnar á vissan hátt keppinautur textafræðinnar, eins og Eiríkur Guðmundsson orðar það, teymdu tungumálið frá nöktu veldi ræðunnar að ótaminni tilveru orðanna, óumræðilegum orðum, sbr. orðalag Konráðs í bréfi til Jónasar (ekki Brynjólfs eins og misritast hefur hjá Eiríki), sbr. Eiríkur Guðmundsson, Gefðu mér veröldina aftur. Um sjálfsævisöguleg skrif Íslendinga á átjándu og nítjándu öld með hliðsjón af hugmyndum Michels Foucault, Studia Islandica 55, Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands, 1998, bls. 96. Bréf Konráðs er dagsett í Kreischa 25. júní 1844, skömmu eftir útkomu Fjölnis og gæti vísað til skoðanaskipta þeirra Jónasar um orð í skáldskap. Bréf Konráðs Gíslasonar, Aðalgeir Kristjánsson bjó til prentunar, Reykjavík: Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi, 1984, bls. 94. Orðið kemur fyrst fyrir í útgáfu þeirra Jóns Ólafssonar og Jóns Sigurðssonar frá Kaldaðarnesi, í skýringum við kvæðið þar sem þeir taka fram, einnig fyrstir útgefenda, 103

HELGA KRESS Hér er ekki um það að ræða, að þetta kvæði sé ófullgert eða Jónas hafi verið illa fyrir kallaður og þurft að flýta sér. Í Sórey leið Jónasi svo vel að hann hafði ekki áður átt jafngóðu að fagna oft um dagana [...]. Hann orti þá líka eða lauk a.m.k. við sum af ljúfustu kvæðum sínum, svo sem Dalvísu og Ég bið að heilsa. Og þótt hann hefði hug á að liðsinna Fjölni, var ekkert, sem rak á eftir honum að láta neitt frá sér hálfgert, enda nóg tóm og næði til þess að vanda sig. 54 54 55 56 57 Ekki er frekar ástæða til að ætla að Jónas hafi sent frá sér kvæðið Ég bið að heilsa ófullgert, og það ekki aðeins til útgefenda Fjölnis heldur einnig til Íslands. Engar heimildir eru fyrir því að hann hafi nokkru sinni sent frá sér kvæði sem hann var ekki búinn með. Þvert á móti var honum mjög sárt um kvæði sín og afskipti annarra af þeim, eins og m.a. má sjá af heitum umræðum um rétt höfunda og breytingar á verkum þeirra í fundargerðum Fjölnisfélags. Ég bið að heilsa er sonnetta, sú fyrsta á íslensku, ort á vormánuðum 1844. Tæpu ári síðar, undir lok ævi sinnar, sennilega á nýársdag 1845, orti Jónas aðra sonnettu. Hún ber ekki heiti í eiginhandarritinu sem varðveist hefur, en hefst á orðunum: Svo rís um aldir árið hvert um sig. 55 Má því segja að hann hafi ekki alveg lokið henni, enda sendi hann hana ekki frá sér og hún birtist fyrst að honum látnum sem ófullgert kvæði í útgáfu þeirra Brynjólfs og Konráðs á ljóðum Jónasar 1847, undir heitinu Brot. 56 Eins og Matthías Þórðarson bendir á fyrstur manna í heildarútgáfu sinni, 1. bindi 1929, skildu útgefendur ekki að kvæðið var sonnetta. Hann segir: Þetta merkilega kvæði er bersýnilega heilt; það er fullgerð sonetta, sbr. kvæðið Ég bið að heilsa [...]. Hefir þó verið kallað brot í 1. 3. útg. 57 Þeir Brynjólfur og Konráð áttað handrit Jónasar að þessu kvæði sé til, uppkast með útstrikunum. Rit Jónasar Hallgrímssonar I (Ljóðmæli), 1913, bls. 206. Í heildarútgáfunni frá 1989 er kvæðið birt í skýringum eins og það leit út í uppkasti skáldsins, sbr. Ritverk Jónasar Hallgrímssonar IV (Skýringar og skrár), bls. 186; sbr. einnig Páll Valsson, Jónas Hallgrímsson. Ævisaga, Reykjavík: Mál og menning, 1999, bls. 413, þar sem hann fjallar um uppkast skáldsins (orðið kemur fyrir þrisvar á blaðsíðunni) sem skáldið breytir. Sigurður Nordal, Alsnjóa. Fáeinar athugasemdir um lítið kvæði eftir Jónas Hallgrímsson, Nýtt Helgafell 4/1957, bls. 158 162, hér bls. 159; endurpr. í Undir Hraundranga. Úrval ritgerða um Jónas Hallgrímsson. Kvæði Jónasar Hallgrímssonar í eiginhandarriti, bls. 201 202. Ljóðmæli eftir Jónas Hallgrímsson, 1847, bls. 249. Rit eftir Jónas Hallgrímsson I (Ljóðmæli, smásögur og fleira), bls. 371. Kvæðinu gefur Matthías heitið Á nýjársdag. 104