ISO STANDARDI U ZAŠTITI I UNAPREĐENJU RADNE I ŽIVOTNE SREDINE Prof. dr Rade Biočanin, student Dženana Hamidović Državni univerzitet u Novom Pazaru Rezime: Snažan razvoj proizvodnih snaga nije samo višestruko povećao čovekovu moć usvajanja prirode, već je doveo i do narušavanja ekološke ravnoteže u prirodi. Zagađenje životne sredine je jedan od osnovnih ograničavajućih faktora daljeg razvoja čovečanstva. Evidentan je stalni porast zagađenja životne sredine, a uzroci su brojni: enormno trošenje prirodnih resursa, zagađenje životne sredine, nedostatak pitke vode, nekvalitetna ishrana, akcidenti, povećanje broja stanovnika, stalni porast količine otpada, itd. Međunarodni standardi za upravljanje zaštitom životne sredine predviđeni su da organizacija obezbedi elemente efektivnog sistema zaštite životne sredine koji se mogu integrisati sa ostalim upravljačkim zahtevima kako bi se organizacijama pomoglo da postignu kako ciljeve zaštite životne sredine tako i ekonomske ciljeve. U ovom radu dat je prikaz zahteva ISO 14001:2005 koje treba da zadovolji svaka organizacija čije je opredeljenje da se deklariše po ovom standardu. Dobro oblikovan i postavljen sistem kvaliteta obuhvata sve faze, odnosno aktivnosti od početka utvrđivanja značajnih aspekata životne sredine, do konačnog ispunjenja zahteva eko-bezbednosti, zdravlja, kvaliteta života, bezbednosti i zdravlja na radu. Ključne reči: ISO standardi, upravljanje životnom sredinom, sistem kvaliteta, održiv razvoj. ISO STANDARDS IN THE PROTECTION AND PROMOTION LABOR AND ENVIRONMENT Abstract: The strong development of the productive forces is not only man's power has increased manifold adoption of nature, has already led to violation of ecological balance in nature. Environmental pollution is one of the limiting factors for further development of mankind. Evident is a permanent increase in environmental pollution and the causes are numerous: enormous expenditure of natural resources, environmental pollution, lack of potable water, poor quality food, accidents, increasing population, a permanent increase in the volume of waste, etc. International standards for environmental management organizations are designed to provide elements of an effective system of environmental protection that can be integrated with other management requirements to help organizations to achieve environmental goals and economic goals. This paper presents an overview of ISO 14001:2005 requirements to meet each organization whose commitment to declare on this Standard. Well-formed and assigned a quality system encompasses all phases, and activities from the beginning of determining significant environmental aspects, to the final fulfillment requirements of ecosecurity, health, quality of life, safety and health at work. Key words: ISO standards, environmental management, system quality, sustainable development. Uvod Standard je dokument u kome se definišu pravila, smernice ili karakteristike za aktivnosti ili njihove rezultate (proizvod ili usluga može biti taj rezultat) radi postizanja optimalnog nivoa uređenosti. Međunarodne standarde i postupke utvrđuje međunarodna organizacija za standardizaciju ISO/IEC. ISO i IEC zajedno čine sistem standardizacije u svetu. ISO (International Organisation for Standardisation), Međunarodna organizacija za standardizaciju je svetska federacija nacionalnih institucija za standardizaciju (članica ISO). Rad na pripremi međunarodnih standarda odvija se kroz tehničke komitete ISO. Svaka članica ISO, kada je zainteresovana za predmet rada nekog od osnovnih tehničkih komiteta, ima pravo da delegira svoje predstavnike u taj komitet. Međunarodne organizacije, vladine i nevladine, koje su u vezi sa ISO, takođe učestvuju u radu. Nacrt međunarodnih standarda izrađuje se u skladu sa pravilima datim u ISO/IEC Direktivama, Dio 2.
Sve balkanske zemlje, uključujući one u procesu tranzicije, kao svoj strateški cilj proklamovale su priključivanje EU. To znači da moraju da rade na promenama i prilagođavanju svojih ekonomskih i političkih sistema onima koji važe u EU. Standardi iz oblasti zdravstva su među njima 1. Interesovanje za održanje i poboljšanje kvaliteta životne sredine i zaštite zdravlja ljudi sve više raste i stoga organizacije svih veličina sve više pažnje posvećuju potencijalnim ekološkim uticajima svojih aktivnosti, proizvoda i usluga. Ekološki učinak neke organizacije postaje sve važniji za interne i eksterne zainteresovane strane. Postizanje ispravnog ekološkog učinka zahteva od zdravstvenih ustanova da prihvate obavezu da sistematski pristupe uvođenju sistema ekološkog upravljanja (SEM) i njegovom kontinualnom poboljšanju 1. Međunarodni eko-standardi Rad na pripremanju međunarodnih standarda obavlja se, po pravilu, u tehničkim komitetima ISO. Svaka članica, zainteresovana za predmet rada tehničkog komiteta za koji je on osnovan, ima pravo da delegira svoje predstavnike u taj komitet. I ako je uticaj standarda u svakodnevnim aktivnostima često nevidljiv, oni daju ogroman doprinos u gotovo svim aspektima našeg života. Oni garantuju takve karakteristike proizvoda i usluga kao što su kvalitet, usklađenost sa okolinom, sigurnost, pouzdanost, efikasnost, prilagodljivost i ekonomičnost. Stalno rastuća trgovinska razmena u svetu, pod snažnim uticajem sve energičnijih zahteva kupaca za višim nivoom kvaliteta proizvoda i usluga postavila je pred međunarodnu organizaciju za standardizaciju ISO zadatak da standardizuje celokupnu oblast koja se ukratko naziva "kvalitet". Tako su nastale serije standarda ISO 9000 i ISO 14000 koji propisuju sve relevantne odrednice jednog vrlo složenog sistema - "sistema kvaliteta". 2. Zahtevi za standardima ISO Poslednjih godina izraženo je povećanje zahteva u vezi obezbeđenja kvaliteta pre stupanja u ugovorene odnose. To nije potpuno nov koncept, jer je kvalitet imao uvek značajnu ulogu u osvajanju novih ili zadržavanju postojećih tržista, ali nesumnjivo, u današnje vreme velike konkurencije na svetskom tržistu, kvalitetet je postao još relevantniji. Propisi koje države, potencijalne članice EU moraju uvesti u svoje zakonodavstvo, različitog su oblika intenziteta obavezanosti njihove primene. Ti propisi obuhvataju: 1) Odredbe, 2) Direktive, 3) Odluke i 4) Preporuke i mišljenja. Odredbe, sve potencijalne članice moraju da ih neposredno i nepromenjeno primenjuju umesto nacionalnih zakona, tako što se ne javlja potreba njihovog uvođenja u dati nacionalni pravni sistem. Direktive se smatraju obavezujućim za države članice i neophodno ih je uključiti u nacionalne zakone, pošto su one direktno primenjive. Odluke se smatraju pravno obavezujućim za institucije na koje se odnose, zato što se putem njih rešava specifično i konkretno pitanje. Preporuke i mišljenja nisu pravni tekstovi koji se smatraju obavezujućim jer se putem njih samo daju smernice datim institucijama i članicama EU Tabela 1. Menadžment sistemi i standardi Menadžment sistem Standardi Korisnik Oznaka Naziv Oznaka Zainteresovana strana 1 ISO (International Organization for Standardization, kod nas u prevodu: Međunarodna organizacija za standardizaciju) je svetska federacija nacionalnih institucija za standardizaciju (članica ISO).
QMS EMS OHSMS FSMS ISMS CTCL DMS Quality Management System Menadžment sistem kvaliteta Envionmental Management System Menadžment sistem životne okoline Occupational Health and Safety Management System Menadžment sistem zdravlja i bezbijednosti Food Safety Management System Menadžment sistem bezbijednosti hrane Information Securituy Management System Menadžment sistem bezbijednosti informacija Competence of the testing and calibration laboratories Kompetentnost ispitnih i metroloških laboratorija Dependability Management System Menadžment sistem pouzdanosti ISO 9001:2000(8) ISO 14001:2004 OHSMS 18001:2007 Kupac Zajednica Zaposleni HACCP/ISO 22000:2005 Kupac ISO/IEC 27001:2005 ISO/IEC 17025:2005 E 60300 Akcionari Kupac Kupac 3. Životna sredina i standardi Na kvalitet životne sredine utiču način na koji se koriste materijali, proizvodi i energija kao i proizvodni procesi, proizvodi i usluge koji izlaze iz tih procesa. Idustrijskom revolucijom čovek je ovladao procesima ali je upropastio životnu sredinu i neobnovljive prirodne resurse. Posledice zagađivanja životne sredine su najviše izražene u industrijski najrazvijenijim delovima sveta, kao što su SAD, Z.Evropa, a poslednjih decenija i u mnogim azijskim i latinoameričkim zemljama. Danas, sve vrste organizacija sve više se trude da postignu i pokažu svoj doprinos zaštite životne sredine kontrolisanjem uticaja svojih aktivnosti, proizvoda i usluga na životnu sredinu, u skladu sa svojom politikom i ciljevima zaštite životne sredine. One tako postupaju u skladu sa sve strožijim zakonodavstvom, razvojem ekonomskih i drugih mera koje zahtevaju zaštitu životne sredine i sve izraženijom brigom zainteresovanih strana za pitanja zaštite životne sredine i održiv razvoj. "Okruženje u kojem određena organizacija radi, uključujući vazduh, vodu, prirodne resurse, floru, faunu, ljude i njihove međusobne odnose čini životnu sredinu" 2. 4. Standardi serije ISO 14001 Da bi ocenile sopstveni doprinos zaštite životne sredine, organizacije preduzimaju sopstvene provere i preispitivanja. Godine 1992. održana je konferencija UN o životnoj sredini i razvoju u Rio de Žaneiru, na kojoj se više od 100 zemalja sveta dogovorilo o daljem razvoju programa upravljanja životnom sredinom. Na konferenciji je razmatrano koliki su negativan uticaj izazvale ljudske aktivnosti na životnu sredinu. Serija standarda ISO 14000 nastala je kao odgovor na svakodnevno povećanje brige o životnoj sredini kao i proporcionalnom povećanju broja zakona koji obrađuje ovu materiju, odnosno kao sredstvo da se pomogne svakoj organizaciji da postavi svoje poslovanje na način koji će odgovorit rastućem broju zahteva zaštite životne sredine. Tabela 2. RIO deklaracija UN o životnoj sredini i razvoju, 1992. 2 ISO 14001 Termini i definicije, tačka 3.5
Princip 1 Ljudska bića su u centru brige za održiv razvoj, Ljudi imaju pravo na zdrav i produktivan život, u harmoniji sa prirodom. Princip 2...države imaju suvereno pravo da eksploatišu svoje resurse, poštujući svoju politiku životne sredine i razvojnu politiku, a takođe imaju odgovornost da aktivnosti koje se obavljaju unutar njihove jurisdikcije i kontrole ne prouzrokuju štetu za životnu sredinu drugih zemalja ili područja izvan granica nacionalne jurisdikcije. Princip 3 Pravo na razvoj mora biti ostvareno tako da se u istoj meri zadovolje potrebe razvoja i zaštite životne sredine sadašnjih i budućih generacija. Princip 4 Radi postizanja održivog razvoja, zaštita životne sredine mora činiti sastavni deo procesa razvoja i ne može se posmatrati odvojeno od njega. Međunarodni standard ISO 14001 je norma za upravljanje koja ima za cilj sveobuhvatnu podrška zaštite životne sredine. Standard je pisan tako da je primenljiv za sve vrste i veličine organizacija, a može se prilagodit različitim geografskim, kulturnim i društvenim uslovima. Metodologija na kojoj se zasniva ovaj međunarodni standard je "Planiraj-Izvrši-Proveri-Deluj". Ova metodologija može se ukratko opisat na ovaj način: Planiraj: utvrdi ciljeve i procese potrebne za dobijanje rezultata, u skladu sa politikom zaštite životne sredine organizacije; Izvrši: primeni procese; Proveri: prati i meri procese u odnosu na politiku, opšte i posebne ciljeve, zakonske i druge zahteve i izveštavaj o rezultatima; Deluj: preduzmi mere za stalno unapređenje učinka sistema upravljanja zaštitom životne sredine. Ovim Međunarodnim standardom utvrđuju se zahtevi koji se odnose na sistem upravljanja zaštitom životne sredine, kako bi organizacija mogla da razvije i primeni politiku i ciljeve zaštite životne sredine vodeći računa o svim zakonskim i drugim propisima sa kojima se organizacija usaglasila, kao i o informacijama o značajnim uticajima na životnu sredinu. Upravljanje zaštitom životne sredine obuhvata čitav niz pitanja, uključujući i ona od strateškog i konkurentskog značaja. Standard se primjenjuje na one aspekte životne sredine koje organizacija može da kontroliše i na koje može da utiče. Samim standardom se ne utvrđuju posebni kriterijumi za učinak zaštite životne sredine, osim u odnosu na obaveze date u okviru politike zaštite životne sredine da će se organizacija usaglasit sa zakonskim i drugim zahtjevima, da će se raditi na sprečavanju zagađenja i stalnom unapređivanju. Pored ovoga, za razvoj standarda veoma su važne i Konferencije Ujedinjenih nacija održane u Stokholmu 1972. i u Rio de Žaneiru 1992. godine. Tehnički komitet ISO-a je 1993. godine razvio standard za sistem upravljanja zaštitom životne sredine ISO14000. Standardi koji se odnose na upravljanje organizacijom i ocenjivanje sistema: ISO 14001 - Sistem upravljanja zaštitom životne sredine - zahtevi sa uputstvom za primenu; ISO 14002 - Uputstvo za mala i srednja preduzeća koja žele da sertifikuju svoj sistem za upravljanje zaštitom životne sredine; ISO 14004 - Sistem upravljanja zaštitom životne sredine - principi,sistemi, podrška; ISO 14020. ISO 14021 - Obeležavanje i deklaracije; ISO 14030 - Uputstva targetiranje performansi i monitoring sistema za upravljanje zaštitom životne sredine. Standardi koji se odnose na ocenjivanje proizvoda: ISO 14022, 14023, 14024 - Obeležavanje proizvoda; ISO 14040+LCA - Analiza životnog ciklusa proizvoda; ISO14050 - Termini i definicije. Serija standarda ISO 14000 je skup standarda kojim se obezbeđuje da poslovanje bude usklađeno sa zahtjevima prirodnog okruženja (životne sredine) a sastoji iz dve grupe:
Stalno unapređivanje Preispitivanje od strane rukovodstva Politika zaštite životne sredine Planiranje Provjeravanje Primjena i sprovođenje Slika 1. Model sistema upravljanja zaštitom životne sredine prema ISO 14001:2005 5. Zahtevi standarda u zdravstvu Svaki sistem upravljanja zaštitom životne sredine treba da obuhvati sve zahteve iz ovog međunarodnog standarda. Stepen primene zahteva zavisiće od faktora kao što su politika zaštite životne sredine date organizacije, prirode njenih aktivnosti, proizvoda i usluga, lokacije organizacije kao i uslova u kojim radi. 4.1 OPŠTI ZAHTEVI 4.2 POLITIKA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE 4.3 PLANIRANJE 4.3.1 Aspekti životne sredine 4.3.2 Zakonski i drugi zahtjevi 4.3.3 Opšti i posebni ciljevi i programi 4.4 PRIMENA I SPROVOĐENJE 4.4.1 Resursi, zadaci, odgovornosti i ovlašćenja 4.4.2 Osposobljenost, obuka i svijest 4.4.3 Komunikacija 4.4.4 Dokumentacija 4.4.5 Kontrola dokumentacije 4.4.6 Kontrola nad operacijama 4.4.7 Pripravnost za reagovanje u vanrednim situacijama i odgovor na njih 4.5 PROVERAVANJE 4.5.1 Praćenje i merenje 4.5.2 Vrednovanje usaglašenosti 4.5.3 Neusaglašenost, korektivne mere i preventivne mere 4.5.4 Kontrola zapisa 4.5.5 Interne provere 4.6 PREISPITIVANJE OD STRANE RUKOVODSTVA Slika 2. Prikaz zahteva za upravljanje zaštitom životne sredine prema ISO 14001:2005 5.1. Koristi koje donose standardi ISO
demonstriranje brige o životnoj sredini i ubeđenje korisnika i poslovnih partnera u privrženost zaštiti životne sredine koja će dati merljive rezultate i u funkciji je održivog razvoja organizacije i lokalne zajednice; poboljšanje reputacije organizcije i bolje pozicioniranje na tržištu; poboljšanje kontrole troškova kroz identifikaciju i smanjenje rizika i neusaglašenosti; poboljšanje menadžmenta rizikom i smanjenje potrošnje resursa i operativnih troškova; poboljšanje komunikacije sa zainteresovanim stranama; ispunjenje kriterijuma certifikacije; lakše dobijanje dozvola i autorizacija; jačanje razvoja i međusobne razmene rešenja koja se odnose na životnu sredinu. 6. Zahtevi za sistem upravljanja životnom sredinom Organizacija mora da uspostavi, dokumentuje, primijeni, održava i stalno unapređuje sistem upravljanja zaštitom životne sredine u skladu sa zahtjevima ISO 14001. Organizacija mora da utvrdi i dokumentuje predmet i područje primjene sistema upravljanja zaštitom životne sredine. Politika zaštite životne sredine "Sveobuhvatne namere i smernice organizacije koje su povezane sa učinkom zaštite životne sredine i formalno izražene od strane najvišeg rukovodstva", 3 čine politiku zaštite životne sredine. Politika zaštite životne sredine daje okvir za mere i za postavljanje opštih i posebnih ciljeva zaštite životne sredine. Najviše rukovodstvo mora da utvrdi politiku zaštite životne sredine organizacije i da obezbedi, da u okviru utvrđenog predmeta i područja primene sistema upravljanja zaštitom životne sredine ta politika: Odgovara prirodi delatnosti organizacije i opsegu uticaja na životnu sredinu njenih aktivnosti, usluga ili proizvoda; Uključuje opredeljenje za trajno poboljšanje i prevenciju zagađivanja; Obuhvata opredeljenje za pridržavanje odgovarajućih propisa zaštite okoline, kao i ostale zahteve koji su u vezi sa aspektima životne sredine; Bude dokumentovana, primenjena, održavana i poznata svim zaposlenima i onima koji rade u ime organizacije; Bude dostupna javnosti. Planiranje i politika kvaliteta Planiranje i politika kvaliteta u organizaciji daju okvir za uspostavljanje ciljeva kvaliteta. Identifikacija aktivnosti, usluga i proizvoda Identifikacija aspekata i uticaja na životnu sredinu Identifikacija zakonskih zahteva Značajni aspekti životne sredine Ciljevi Programi upravljanja ž ivotne sredine Slika 3. Šematski prikaz zahteva ISO 14001:2005, tačka 4.3 Organizacija mora da uspostavi, primijeni i održava dokumentovane opšte i posebne ciljeve zaštite životne sredine, za svaku odgovarajuću funkciju i svaki nivo u okviru organizacije. Opšti cilj zaštite životne sredine je sveobuhvatni cilj zaštite životne sredine koji je u skladu sa politikom zaštite životne sredine, a koji organizacija sama sebi postavlja radi ostvarenja. 4 3 ISO 14001 Termini i definicije, tačka 3.11 4 ISO14001 Terminii definicije, tačka 3.9
Poseban cilj zaštite životne sredine je detaljan zahtjev u pogledu učinka, primjenjiv u organizaciji ili njenim dijelovima, koji proističe iz opštih ciljeva zaštite životne sredine i treba da bude tako postavljen i izvršen da se ti opšti ciljevi postignu. 5 Pri definisanju i preispitivanja opštih i posebnih, ciljeva treba imati u vidu utvrđenu politiku zaštite životne sredine, važeće zakone, značajne aspekte okoline, tehnološke procese kao i finansijske mogućnosti organizacije. Primeri opštih ciljev su: smanjenje nastalog otpada u odnosu na gotov proizvod, jačanje ekološke svijesti zaposlenih kao i društvene zajednice, povećanje usklađenosti sa propisima, smanenje potrošnje vode. Primeri pojedinačnih ciljeva: smanjenje otpada za 10% u odnosu na gotov proizvod, smanjenje potrošnje vode za 10%... Opšti i posebni ciljevi moraju biti realni, mjerljivi te moraju da obuhvate kratkoročna i dugoročna pitanja. Uspostavljeni programi za postizanje opštih i posebnih ciljeva moraju da sadrže: aktivnosti, nadzor, odgovornosti za postizanje opštih i posebnih ciljeva za svaku odgovarajuću funkciju i svaki nivo u organizaciji, i sredstva i vremenski okvir u kojem ovi ciljevi treba da se postignu. Primena i sprovođenje Rukovodstvo mora obezbediti raspoložive resurse koji su bitni za uspostavljanje, primjenu, održavanje i unapređenje sistema upravljanja zaštitom životne sredine. Resursi obuhvataju osoblje, obuku, njihovu osaposobljenost, organizacionu infrastrukturu, tehnoloske resurse. Da bi se olakšalo efektivno upravljanje zaštitom životne sredine moraju se utvrditi, dokumentovati i saopštiti zadaci, odgovornosti i ovlašćenja. EMS Dokumentacija Resursi, zadaci odgovornosti i ovlašćenja Osposobljenost obuka i svest Kontrola nad operacijama Komunikacija Pripravnost za reagovanje u vanrednim situacijama Slika 4. Šematski prikaz zahteva ISO 14001:2005, tačka 4.4 Organizacija mora obezbediti da bilo koja osoba koja za nju ili u njenu korist obavlja poslove koji mogu značajno uticati na životnu sredinu bude osposobljena u pogledu odgovarajućeg obrazovanja obuke ili iskustva. O svemu tome moraju se održavat i odgovarajući zapisi. Organizacija mora da uspostavi, primijeni i održava postupke kojima se obezbrđuje da su osobe koje rade u ime organizacije svesne: Važnosti usaglašenosti sa politikom, ciljevima, postupcima kao i sa zahtjevima sistema upravljanja zaštitom životne sredine; Povezanosti između radnih aktivnosti i postojećih ili mogućih značajnih uticaja na održivost (održivost / opasnosti i rizika); Njihove uloge i odgovornosti u postizanju usaglašenosti sa politikom i postupcima, uključujući zahtjeve pripravnosti u vanrednim situacijama; Mogućih posledica koje nastaju odstupanjem od propisanih načina rada; Obavezne primene zakonskih propisa. Uvažavajući aspekte životne sredine i sistem upravljanja zaštitom životne sredine, organizacija mora da uspostavi, primijeni i održava postupke vezane za: 5 ISO 14001 Termini i definicije, tačka 3.12
Internu komunikaciju između različitih nivoa i funkcija u organizaciji; Postupke za vanjsku komunikaciju (primanje, dokumenatovanje i odgovaranje prema vanjskim zainteresovanim stranama) Dokumentacija predstavlja jednu vrstu mape, koja kroz sistem datog preduzeća vodi sve one koji je koriste. Dokumentacija služi kao dokaz o ispunjenju zahtjeva koje postavlja standard. Dokumentacija je istovremeno i potvrda o sposobnosti organizacije da ispunjava zahtjeve datog standarda. Dokumenta se izrađuju u skladu sa potrebama organizacije. Izrađena dokumenta ne treba da budu sama sebi cilj, nego treba da budu aktivnost koja stvara dodatnu vrijednost. Uspostavljanje dobro dokumentovanmih procesa je put da organizacija ne zavisi od pojedinca. Dokumentacija sistema upravljanja zaštitom životne sredine mora da sadrži: Politiku, opšte i posbne ciljeve zaštite životne sredine; Opis predmeta i područja primjene sistema upravljanja zaštitom životne sredine; Opis osnovnih elemenata sistema zaštite životne sredine, njihovo međusobno djelovanje i upućivanje na odgovarajuću dokumentaciju; Dokumenta, uključujući i zapise, koje zahtijeva ovaj međunarodni standard; Dokumenta, uključujući i zapise, za koje je organizacija utvrdila da su potrebni za obezbeđenje efektivnog planiranja, izvođenja i kontrole procesa, a koji su povezani sa značajnim ekoaspektima.standard zahteva da se dokumenta koje zahtijeva sistem upravljanja zaštitom životne sredine moraju kontrolisati. Kontrola dokumentima znači da se mora definisati izrada, odobravanje, izdavanje, izmjena, distribucija, označavanje, održavanje, korištenje, čuvanje, sigurnost, zastarijevanje i uklanjanje, dokumenata. Kontrola dokumentima je potrebno da bi se osiguralo da: Dokumenta služe u korisnu svrhu; Se koriste samo validne informacije; Osoblje ima pristup informacijama koje su im potrebne za obavljanje poslova; Su informacije ažurne; Su informacije u obliku koji može koristit cjelokupno relevantno osoblje; Su povjerljive informacije pristupačne samo onim koji ih treba da znaju. Organizacija mora da uspostavi, primieni i održava postupke za identifikaciju: Mogućih vanrednih situacija; Mogućih udesa koji mogu uticati na životnu sredinu; Načine odgovora na njih. Organizacija mora periodično da: Preispita, a po potrebi i revidira, svoju spremnost za reagovanje u vanrednim situacijama; Testira postupke gde je to praktično. 6. Proveravanje zahteva standarda Organizacija mora da uspostavi, primijeni i održava postupke praćenja i mjerenja ključnih karakteristika svojih aktivnosti koje mogu imati značajan utjicaj na životnu sredinu. Praćenje i merenje vrednovanje usaglašenosti Neusaglašenost, korektivne i preventivne mere Interne provjere Slika 5. Šematski prikaz zahteva ISO 14001:2005, tačka 4.5 Postupak mora da obuhvati dokumentovanje: Informacija (zapisa) da bi se pratio učinak zaštite životne sredine (performanci); Usaglašenosti sa opštim i posebnim ciljevima; Kontrolu nad operacijama; Praćenja provođenja radnih postupaka;
Etaloniranja i verifikovanja opreme za mjerenje; Informacija za periodičnu ocjenu (evaluaciju) usaglašenosti sa zakonskim i ostalim zahtjevima. Nesaglašenost se može definisat kao neispunjenje nekog od postavljenih zahtjeva. Korektivna mjera je mjera koja se donosi da bi se eliminisala otkrivena neusaglašenost. Preventivna mjera je mjera za otklanjanje uzroka potencijalne nesaglašenosti. Organizacija mora da uspostavi, primijeni i održava postupak (ili postupke) koji se primjenjuje kada ma koji aspekt njenog posla ili rezultata nije usaglašen sa usvojenim procedurama, uputstvima ili specifikacijama. Neusaglašenosti mogu da se konstatuju na osnovu: Politike, ciljeva i programa organizacije; Internih provjera; Odstupanje od zakonskih propisa; Kvara opreme; Neodgovarajuće isporuke potrošnog materijala; Nedostatka referentnih materijala; Odstupanje projektovane dokumentacije u odnosu na zahtijeve ISO 14001; Nepridržavanje propisane dokumentacije u radu; Incidentne situacije (izlijevanje ulja i drugih opasnih tekućina); Nepravilno odlaganje otpada; Prekoračenje graničnih vrijednosti emisije u zrak i vode; Žalbi zainteresiranih strana i sl.. U cilju zadovoljenja zahtjeva ove tačke standarda neophodno je definisati odgovornosti za utvrđivanje i upravljanje neusaglašenostima, način prijavljivanja neusaglašenosti (usmeno, pismenokoji podaci se navode), utvrđivanje uzroka pojave neusaglašenosti, vrednovanje neusaglašenosti, preispitivanje uticaja neusaglašenosti na prethodne aktivnosti, definisati mjere za otklanjanje neusaglašenosti i praćenje rezultata preduzetih mjera, definisat obrasce za zapise (ko ih, kada, kako popunjava, kao i koliko i gdje se čuvaju). U cilju praćenja usaglašenosti sopstvenih aktivnosti sa uspostavljenim sistemom i sa zahtjevima standarda, poboljšanja aktivnosti sistema, organizacija mora obezbijedit provođenje interne provjere sistema upravljanja zaštitom životne sredine u planiranim intervalima.. Sistem internih provjera obuhvata: obrazovanje internih provjerivača, planiranje, pripremu, provjeru, izvještavanje o provedenim internim provjerama, provjeru otklanjanja uočenih neusaglašenosti i njihovo zaključivanje, te izvještavanje i nadzor nad provedenim provjerama. Interne provjere se sprovode prema godišnjem planu. Učestalost provjera određuje stanje i značaj aktivnosti koje se sprovode. Razlikuju se sledeće vrste provjera: Provjera preko prve strane (od strane kvalifikovanog osoblja unutar organizacije); Provjera prekp druge strane (organizacija provjerava svog isporučioca); Provjera preko treće strane (provjeru obavlja nezavisna specijalizovana ustanova). Kao dokaz dosledne primjene i poštovanja politike i procedura kojima je uspostavljen sistem zaštite okoline prema ISO 14001, služe zapisi nastali na obrascima definisanim predmetnim procedurama/uputstvima.svaka aktivnost značajna za sledljivost procesa treba da se zapiše u trenutku kada je nastala. Organizacija u zdravstvu mora da uspostavi, primijeni i održava postupak za skladištenje, zaštitu, pretraživanje, vrijeme čuvanja i odbacivanja zapisa. 7. Preispitivanje od strane rukovodstva Potreba da najviše rukovodstvo preispituje Menadžment sistem životne sredine je od ključnog značaja, to je put za preduzimanje mjera u cilju stalnog poboljšanja. Preispitivanje se obavlja redovno prema planu, a u slučaju porasta neusaglašenosti i vanredno. Ulazni elementi za preispitivanje od strane rukovodstva su: izveštaj o realizaciji opštih i posebnih ciljeva, izveštaj o neusaglašenostima, izveštaj o internim provjerama, status korektivnih i preventivnih mera, izveštaj o obuci osoblja,
status usklađenosti sa propisima, prigovori zainteresovanih strana i dr. Na osnovu ulaznih elemenata vrši se od strane rukovodstva ocjena prikladnosti, adekvatnosti i efektivnosti, te su izlazni elementi preispitivanja odluke i mjere u cilju izmjene Politike, opštih i posebnih ciljeva u cilju stalnog unapređenja. Standard ISO 14001 je danas najrašireniji međunarodno prihvaćen standard za upravljanje životnom sredinom. On je primjenjiv na svaku organizaciju koja želi uvesti, održavati i neprekidno poboljšavati vlastiti sistem upravljanja životnom sradinom. Organizacija koja želi uvesti sistem upravljanja životnom sredinom prema ISO 14001 u obavezi je da ispunjava zahtjeve definisane standardom, te na taj način svesti potencionalne negativne uticaje svojih poslovnih aktivnost vezano za okolinu na najmanju moguću mjeru. Menadžment sistem životne sredine je samo alat, sam za sebe ne garantuje uspijeh. Usvajanje ovog međunarodnog standarda samo po sebi ne garantuje optimalne rezultate u pogledu zaštite životne sredine. Da bi se ostvarili ciljevi zaštite životne sredine, sistem upravljanja zaštitom životne sredine trba da ohrabri organizaciju da razmotri mogućnosti primjene najbve tehnologije tamo gdje je to moguće i gdje je ekonomski isplatno, uzimajući u potpunosti u obzir opravdanost tih troškova. SEM omogućuje organizaciji da odredi redosled i konzistentnost ekoloških pitanja putem alokacije resursa, određivanja odgovornosti i stalnog ocenjivanja prakse, procedura, procesa i postupaka. Slika 6. Standardi ISO 14000 modela Zaključak Ekološko upravljanje je integralni deo ukupnog sistema upravljanja date organizacije u sistemu eko-bezbednosti. Projektovanje SEM je stalan i interaktivni postupak. Struktura, odgovornosti, praksa, procedure, procesi, postupci i resursi za sprovođenje ekološke politike i postizanje opštih i posebnih
ekoloških ciljeva mogu se koordinirati sa postojećim aktivnostima u drugim područjima (operacije, finansiranje, kvalitet, zaštita zdravlja i bezbednost zaposlenih). Osnovni principi vezano za upravljanje životnom sredinom obuhvataju prepoznavanje aktivnosti i uticaja na okolinu temeljom kojim se postavljaju ciljevi i programi, prate rezultati njihovog sprovođenja, preispituju aktivnosti u cilju neprekidnog poboljšanja. Standard ISO danas su najrašireniji međunarodno prihvaćen akt za upravljanje životnom sredinom. Oni su primenjivi na svaku organizaciju koja želi uvesti, održavati i neprekidno poboljšavati vlastiti sistem upravljanja životnom sredinom. Organizacija koja želi uvesti sistem upravljanja životnom sredinom prema ISO 14001 u obavezi je da ispunjava definisane zahteve, te na taj način svesti potencionalne negativne uticaje svojih poslovnih aktivnost vezano za okolinu na najmanju moguću meru. Literatura: 1. Arežina V. Faktori ekološke bezbednosti, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo, 2007. 2. Amidžić B., Biočanin R. Pesticidi u životnoj sredini-naši prijatelji i neprijatelji, Majski susreti zdravstvenih radnika Republike Srbije sa međunarodnim učešćem, 11-17. maj 2005. Zlatibor. 3. 2. Amidžić B., Biočanin R.. Zračenje u radnoj i životnoj sredini (124-142), IMK-14 Istraživanje i razvoj, br. 1-2/2007. Kruševac. 4. Pešić V., Janković P. ISO 9001 AND ISO 14001, 1-Savez poljoprivrednih inženjera i tehničara Srbije, Beograd, 2007. 5. Biočanin R., Aleksić S., Morbiditet stanovništva kao posledica devastacije životne sredine, Naučnostručna konferencija FESTIVAL KVALITETA-2009, 17-19. maj 2009. Kragujevac. 6. Biočanin R. Procena rizika pri transportu opasnih materija u okviru zaštite zivotne sredine, VII Međunarodni naucno-strucni skup DEMI 2005, 27-28. maj 2005. Banja Luka, Bosna u Hercegovina. 7. Biočanin R. Ekspertsko ocenjivanje naucnih projekata i programa razvoja, XXX Jubilarno savetovanje proizvodnog masinstva SCG sa medjunarodnim ucescem, 01-03. septembar 2005. Vrnjacka Banja. 8. Biočanin R., Kozomara R. Kvantifikovanje uticaja na životnu sredinu pri sudsko-medicinskom veštačenju kvaliteta života, XXXIII Simpozijum o operacionim istraživanjima "SYM-OP-IS 2007", 16-18.09. 2007. Zlatibor. 9. Biočanin R., Kozomara R., Panić S. Quality in using lasers in health safety, III International Conference ICQME-2008, 10-12. 09. 2008. Miločer, Montenegro. 10. Uremović D., Biočanin R. Ekspertsko ocenjivanje projekata i programa u oblasti zaštite životne sredine, III Kongres EKOLOGIJA, ZDRAVLJE, RAD I SPORT, 25-28.jun 2009. Banja Luka. 11. Pantelic M. i dr. Uticaj jonjizujućeg zračenja i hemijski mutagenih supstanci na zdravlje stanovništva, Naučna konferencija REGIONALIZACIJA I EKOLOGIJA U KONTEKSTU DRUŠTVENOG RAZVOJA, 16-16. jul 2010. Sijarinska Banja. 12. Veljović A. Struktura standarda ISO 9000:2000. Vojnotehnička akademija VJ, Beograd